دەنساۋلىققا زياندى ارەكەتتەر: ىشىمدىك ءىشۋ، شىلىم شەگۋ، ناشاقورلىق
بۇگىنگى مەنىڭ قوزعاعالى وتىرعان تاقىرىبىم دەنساۋلىق جاۋلارى دەپ اتالاتىن “ىشىمدىك ءىشۋ”، “شىلىم شەگۋ”، “ناشاقورلىق” سياقتى زياندى ارەكەتتەرگە توقتالامىز. ولاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن زيانى، ومىرىنە تۋعىزاتىن ءقاۋپى تۋرالى تۇسىنىك بەرمەكپىن.
ماكسۇنەمدىك، ناشاقورلىق جانە تەمەكى شەگۋ سياقتى زياندى ارەكەتتەر سوڭعى كەزدە قوعامدا كوپتەپ ورىن الۋدا.
وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق جاعدايدىڭ شيەلەنۋى، اتا-انانىڭ ۇرىس-كەرىسى، ماسكۇنەمدىگى سياقتى جايسىزدىقتار دا بالالاردىڭ ۇيىنەن قاشىپ، ءتۇرلى توپتارعا ءۇيىر بولۋىنا ىقپال ەتەدى.
كەيدە بالالاردى الكوگولگە ۇيرەتۋ وتباسىنان باستالادى. اتا-انالارى، اسىرەسە اكەلەرى، وگەي اكەلەرى، اعالارى، اتالارىنىڭ وزدەرى بالاعا ىشىمدىك بەرەدى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ءتىپتى 4-8-10 جاستاعى بالالاردىڭ ىشىمدىك ءىشىپ كورگەنىن انىقتاپ وتىر.
نەگىزى بالالار العاشىندا الكوگولدى ىشىمدىكتى جاي ويناپ، ەرمەك رەتىندە قابىلدايدى، الايدا كەيىن بىرتىندەپ وعان دەگەن تاۋەلدىلىك تۋىندايدى. ەرەسەك بالالار تۋعان كۇن، مەكتەپتى ءبىتىرۋ كەشتەرىندە، مەيرامدار مەن سالتاناتتاردا ىشىمدىككە جاقىن بولا تۇسەدى.
سەگىزىنشى سىنىپتاعى ەر بالالاردىڭ 75 پايىزى جانە قىزداردىڭ 40 پايىزى الكوگولدىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەندىگىن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسىنان بايقاۋعا بولادى. ونىنشى سىنىپتى بىتىرگەندەردىڭ 90-95 پايىزى الكوگولدىڭ ءدامىن بىلەدى. ماسكۇنەمدىكپەن اۋىراتىنداردىڭ 75 پايىزى الكوگولدىڭ ءدامىن 20 جاسقا دەيىن تاتىپ كورگەندەر ەكەنىن عىلىمي زەرتتەۋلەر ناقتىلاپ وتىر. وسى ماسكۇنەمدىكپەن قاتار قوعامدا ناشاقورلىقتا ورىن الۋدا.
ناشاقورلىق – ادام اعزاسىن وتە تەز ۋلاندىراتىن، اسا ءقاۋىپتى پسيحيكالىق دەرت. ونى اسىرەسە، جاس اعزالار تەز قابىلدايدى. ءقازىر رەسپۋبليكامىزداعى ناشاقورلاردىڭ دەنى 15 پەن 25 جاس ارالىعىنداعى جاستار. ارينە، ولار باسىندا ەرىككەننەن، ەرمەك ءۇشىن ەسىرتكىشىلىك ناشا، گاشيش شەگە باستايدى. العاشىندا ميدى زەڭگىىپ، پسيحيكاعا اسەر ەتەتىن ەسىرتكى، ادامدى ءبىرشاما ۋاقىتقا دەيىن كوڭىلدەندىرەدى.
ەسىرتكى زاتتاردى ىشۋگە ابدەن داعدىلانعان اۋرۋلار ولاردى 12-18 ساعاتتان كەيىن تاعى ىشپەسە بولمايدى. ويتپەگەن جاعدايدا ەسىنەيدى، دەنەسى قۇرىسىپ-تىرىسىپ، كوزدەرىنەن جاس اعىپ، تاماق ىشسە قۇسادى، تابەتتەرى اشىلمايدى. باسى ءجيى اۋىرىپ، بۋىن-بۋىنى، اياق-قولىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى شانشىپ، ىشەك-قارىنى ءبۇرىپ، ءىشى ءوتىپ، بويىنان سۇپ-سۋىق تەر پارلاي باستايدى. مۇنى ولاردىڭ تىلىندە “لومكا” دەيدى.
سىرقات ادام اشۋشاڭ بولىپ، ىزاقورلىق كورسەتەدى. پسيحاپاتتىق كورىنىستەر، ءوزىن-وزى جاراقاتتاۋ، ءتىپتى كەيدە وزىنە قولدانىپ جۇرگەن ەمدەۋ تاسىلدەرىنە قارسى مىنەز كورسەتەدى.
اقىرىن عانا شىققان دىبىس ناشاقورعا تاۋ قۇلاپ جاتقانداي بولىپ ەستىلەدى. الدىندا جاتقان ءبىر تال شىبىق بورەنە بوپ، تاۋ توبە بولىپ ەلەستەيدى. ادامنىڭ اڭعارۋ، ويلاۋ قابىلەتى ناشارلاپ، بوس ساندىراقتايدى، بوس كۇلەتىن بولادى. سودان سوڭ ونى بىرنەشە ساعاتقا شەيىن ۇيقى باسادى.
ناشاقوردىڭ ەسىل-دەرتى قايدان دا بولسا دا ەسىرتكى زاتتاردى تاۋىپ ىشۋدە بولادى. ەڭ قاتەرلىسى – ناشاقور ەسىرتكىگە اقشا تابۋ ءۇشىن كىسى توناۋدان باستاپ، ءتىپتى جاقىن ادامىن توناۋدان دا تويىنبايدى.
بۇل كۇندە جىگىتتەر عانا ەمەس، قىزداردىڭ دا تەمەكى تارتاتىنى، اراق ىشەتىنى، ەسىرتكىگە بەرىلەتىنى ەشكىمگە سىر بولماي قالدى. بۇل ارينە، وتە وكىنىشتى جاي. ويتكەنى، بۇلاردىڭ قايسىسى بولسىن، دەنساۋلىق ءۇشىن زيان. مىسالى، ۇزاق ۋاقىت اسەر ەتەتىن دارى-دارمەكتەر جىنىستىق قابىلەتكە قاتتى نۇقسان كەلتىرەدى. ناشاقور ءوزى ۇيرەنگەن ەسىرتكىلەردىڭ ءبىرىن كورسە، اش ادامداي تارپا باس سالادى. مۇنى مەديسينادا “ناركوتيزم”، ال ونىڭ اۋىر ءتۇرىن “ناركومانيا” دەپ اتايدى. گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا “نارك”- جاساندى ۇيقى، “مانيا”- ەسى كەتۋ، ەسىرۋ دەگەن ۇعىم بەرەدى. ناشاقورلىقتىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن زيانى وتە ءقاۋىپتى. ءتىپتى ادام ءولىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سونىمەن قاتار شىلىم شەگۋ دە ادام اعزاسىنا زيانىڭ تيگىزەدى.
شىلىم شەگۋ بارىسىندا ونىڭ جارتىسى جانىپ كەتەدى، جۇتىلاتىن ءتۇتىننىڭ قۇرامىندا نيكوتين، كومىرتەك تۇتىعى، سينيل قىشقىلىنىڭ بولىكتەرى جانە باسقا دا سول سياقتى حيميالىق زاتتار بار. ونىڭ ىشىندە ەڭ ۋلىسى – نيكوتين، ونىڭ ۋى اعزاعا ەنىپ، اۋەلى تىتىركەندىرەدى، ودان سوڭ جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەدى، قان تامىرلارى تارىلىپ، سىلەمەيلى قاباتى زاقىمدانادى. ەگەر دە نيكوتين كوپ مولشەردە اعزاعا ەنسە، دەنە تىرىسىپ ءولىپ كەتۋى مۇمكىن. نيكوتين اعزاعا بىردەن ەمەس، شامالاپ ەنەدى، سوندىقتان دا، شىلىم شەگۋشى قاتتى ۋلانبايدى. ول بىرتىندەپ بولادى. اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ، جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارى، قاتەرلى ىسىكتەر بولۋى مۇمكىن.
نەعۇرلىم شىلىمنىڭ ساپاسى تومەن بولعان سايىن، سوعۇرلىم ونىڭ قۇرامىندا نيكوتين كوپ بولادى.
شىلىم شەگۋشى ءتۇتىندى اۋىز ارقىلى جۇتادى، سول كەزدە زياندى زاتتار شىلىم تۇتىنىمەن بىرگە جوعارعى تىنىس جولىنا تۇسەدى. ادەتتە، ونداي نارسە ۇيرەنشىكتى بولماعاندىقتان العاشىندا جوتەل پايدا بولادى، ءبىراق ەگەر دە شىلىم شەگۋ تۇراقتالاتىن بولسا، اعزاعا ەنەتىن اۋانى فيلترلەپ وتكىزەتىن تىتىركەندىرىلگىش كىرپىكشەلەر ولەدى. زياندى زاتتار اعزانى تىتىركەندىرىپ، كوپ جاعدايدا ءبرونحيتتىڭ اسقىنعان تۇرىنە اكەلىپ سوعادى. تىنىس جولىمەن ءتۇتىن برونحى نەگىزىنە قاراي جىلجىعان سايىن نيكوتيننىڭ زياندى اسەرى كۇشەيە تۇسەدى. جەكەلەنگەن حيميالىق زاتتار وتتەگىمەن رەاكسياعا تۇسكەن سايىن ۋلى گازدى ءتۇزىپ، كەيىن ول بۇكىل اعزاعا تارايدى. ۇزاق ۋاقىت ءيىستى گازبەن ۋلانۋدىڭ ناتيجەسىندەقاننىڭ اياق، قول ساۋساقتارىنا اعىمى ازايادى، ونىڭ سالدارىنان ينفەكسيالانۋ بولىپ، امپۋتاسياعا ۇشىراۋى مۇمكىن.
شىلىم شەگۋدىڭ تەرىس سالدارعا اكەپ سوعاتىن سەبەپتەرى:
- ءتىل مەن ەرىن سىلەمەيلى قاباتتارىن زاقىمدايدى؛
- قۇرعاق جوتەلدىڭ بولۋى؛
- اۋىز قۋىسىنان جاعىمسىز ءيىستىڭ شىعۋى؛
- اۋىز قۋىسىنىڭ ينفەكسياسى؛
- ءيىس سەزۋ قابىلەتىنىڭ ناشارلاۋى؛
- بەت، ءجۇزدى ۋاقىتىنان بۇرىن ءاجىم باسۋى؛
- تىستەردىڭ سارعايۋى؛
- قالىپتى تىنىس الۋدىڭ بۇزىلۋى؛
- ءتۇرلى اۋرۋلارعا اعزانىڭ قارسى تۇرۋ قابىلەتىنىڭ تومەندەۋى؛
سونىمەن، شىلىم شەگۋدىڭ ناتيجەسىندە ادام ءوز كوركىن جوعالتىپ، دەنساۋلىعىن بۇزادى.
ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق اۋرۋلارىنا قوزعىش، يلانعىش، مىنەزى تۇراقسىز جاسوسپىرىمدەر تەز بەيىمدەلەدى. مۇنداي اۋرۋلار باسسۇيەك-مي زاقىمدانعاندا وڭاي داميدى.
كەز-كەلگەن پسيحوبەلسەندى زاتتاردى پايدالانۋ اۋرۋعا اكەلىپ سوعادى. ماسكۇنەمدىك كەزىندە بولاتىن بلوحيميالىق وزگەرىستەر، فەرمەپتاتيۆتىك كەمىستىك ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەدى دەگەن بولجام بار. الكوگول، ناشاقورلىق زاتتاردىڭ حيميالىق تابيعاتى ءارتۇرلى بولاتىنىنا قاراماستان، ولار ميدا بىرتەكتى بيولوگيالىق وزگەرىستەر تۋدىرادى. وسىعان بايلانىستى بىركەلگى پاتوگەنەتيكالىق مەحانيزمى بار ناركولوگيالىق تاۋەلدىلىك قالىپتاسادى. بۇل اۋرۋلار ءۇش كەزەڭنەن مىندەتتى تۇردە وتەدى:
ءبىراق جاسوسپىرىمدەردە بارلىق كەزەڭدەر جىلدام جانە اۋىر تۇردە وتەدى. ەرەسەك ادامداردا ەكىنشى كەزەڭ بىرنەشە جىلدان كەيىن دامىسا، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردە 1-2 جىلدا نەمەسە بىرنەشە ايدا داميدى.
ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كەزەڭدەردەگى ماسكۇنەمدەردىڭ 10-15 پايىزىندا وتكىر الكوگولدى پسيحوزدار دامىپ، ەستىڭ ناشارلانۋى، اقىل كەمىستىگى پايدا بولادى.
سوڭعى جىلداردا پسيحياتريالىق اۋرۋحانالارعا الكوگولدى پسيحوزبەن تۇسەتىن ادامداردىڭ سانى ايتارلىقتاي ارتتى. ءقازىر اوكوگولدى پسيحوزداردىڭ كلاسسيكالىق ءتۇرى كوبەيدى، سونىڭ ىشىندە مي كەمىستىگى پايدا بولاتىن كارسوكوۆ پسيحوزىمەن اۋىراتىن ادامدار سانى كوبەيدى.
ماسكۇنەمدىكتى، ناشاقورلىقتى مەديسينالىق-الەكمەتتىك ورتالىقتاردا، ناركوديسپانسەرلەردە، پسيحيوتريالىق مەكەمەلەردە ەمدەيدى. ابستيتەنتتى سيمدروم /باس جازۋ/ ەمدەۋدىڭ اسەرىنەن جىلدام جويىلادى، ال پسيحيكالىق قۇشتارلىق بىرنەشە جىلدار بويىنا ساقتالادى. سوندىقتان ەمدەۋدى تەك اۋرۋدىڭ وتكىر كەزىندە عانا ەمەس، ودان كەيىن دە ۇزاق ۋاقىت جۇرگىزۋ كەرەك.
جوعارىدا ايتىلعان الكوگوليزم، ناشاقورلىققا تاۋەلدىلىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قوعامدا الكوگول مەن تەمەكى ناسيحاتتاۋدى مۇلدەم دوعارۋ كەرەك.
سونىمەن، قورىتا كەلگەندە شىلىم شەگۋ، ىشىمدىك ءىشۋ، ناشاقورلىق ادام دەنساۋلىعىنا كوپ زيانىن تيگىزەدى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي قازىرگى جاستار وسى جامان ادەتتەرگە وتە جاقىن كەلەدى. ولار وسى ادەتتەر دەنساۋلىققا زيان ەكەنىن بىلە تۇرسادا، شىلىم شەگىپ، ىشىمدىك ىشەدى، ءتىپتى ناشاقورلىققا دا بارادى. قازىرگى تاڭدا بۇل ماسەلەلەر بۇكىل حالىقتىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر، سوندىقتان دا بۇل ماسەلەگە ءبىر ادام نەمەسە ءبىر مەكەمە بولىپ كوڭىل اۋدارماي، بۇكىل حالىق بولىپ قاراۋ كەرەك.
“قازاقستاننىڭ بولاشاعى جاستار” دەپ ەلباسىمىز جاستارعا سەنىم ارتتىرىپ وتىر. ءبىراق بىزدەر جاستار مۇنداي جامان ادەتتەرگە ءۇيىر بولساق، وندا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى قانداي بولماق.
ورىنداعان: 1- توپ ستۋدەنتى مۇراتوۆ ءادي
جەتەكشىسى: حيميا جانە بيولوگيا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى جۋبانىشيەۆا توكتاگۋل كايربولاتوۆنا
You Might Also Like
