InfoHub Logo

يسلام ءدىنى – ادامزات تاريحى مەن وركەنيەتىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان ەڭ ۇلىق ءدىن. ونىڭ تۋى جەلبىرەگەن جەرلەردە ءاردايىم ءبىلىم مەن عىلىم دامىپ، ادامزات ادامگەرشىلىك پەن پاراساتتىڭ شىڭىنا كوتەرىلگەن. شولىركەگەن دالاداي قۋاڭسىپ، سۋالعان كولدەي قۇلازىعان مەكەندەر مۇسىلمانشىلىقتىڭ اياق باسۋىمەن كوگالدى شالعىن، كوك مايسالى جەرگە اينالدى. قاسيەتتى قۇران كارىممەن بىرگە قازاق دالاسىنا ۇلكەن يسلام وركەنيەتى كەلدى. عىلىم، ءبىلىم جانداندى. كوپتەگەن قالالار سالىندى. وندا مەدرەسەلەر مەن عىلىمي وشاقتار جۇمىس ىستەدى.

ءبىز – وزىندىك ءدىلى، تامىرى تەرەڭ قۇندىلىقتارى، سۇيەنەر، قۋات الار باي رۋحاني مۇراسى بار حالىقپىز. بابالارىمىزدىڭ قاستەر تۇتىپ، اتادان بالاعا اماناتتاپ، جۇرەككە دارىتىپ كەلگەن اسىل قاسيەتتەرى كوپ. مال-مۇلكىنەن، داۋلەتىنەن يمانىن جوعارى باعالاعان قازاق «ەر جىگىتتىڭ ءۇش بايلىعى بار: ءبىرىنشى – يمانى، ەكىنشى – ىرىسىنىڭ تۇراعى، ءۇشىنشى – داۋلەتىنىڭ تۇراعى» دەپ اتالى ءسوز قالدىرعان.

يمان – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنداعى پاراسات پايىمىمەن ساباقتاسىپ جاتاتىن وتە كەڭ ولشەمدى ۇعىم. اتا-بابالارىمىزدىڭ اقيقاتقا جەتەلەر سەنىمىنىڭ دە باستى تىرەگى – وسى. بارلىق بەت-بولمىسىنىڭ، مىنەز-قۇلقىنىڭ ايناسى.

يماندىلىق دەگەن ءبىر عانا ءسوزدىڭ بويىنا ۇيات، ار، ىنساپ، قاناعات سىقىلدى بۇكىل جاقسى قاسيەتتەر تۇگەل سىيىپ تۇر. ونى اباي اتامىز «ءۇش سۇيۋمەن» بايلانىستىرىپ، «يمانيگۇل» دەپ ات بەرەدى:

                         ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

                         سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

                         ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ

                         جانە حاق جول وسى دەپ ادىلەتتى، — دەيدى.

يماندىلىق قاسيەتتىڭ سىرىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولساق، قازاق حالقى يماندىلىقتىڭ ءۇش نەگىزىن وزدەرىنە تىرەك ەتكەن. ول، بىرىنشىدەن – ءدىن. ياعني، ەرتە عاسىرلاردىڭ وزىندە-اق ۇلان-عايىر قازاق ساحاراسىنا كەڭ تاراپ، جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ (ونىڭ ىشىندە تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ) اراسىنا ءسىڭىپ، ولاردىڭ ومىر-تىرشىلىگىمەن قابىسىپ كەتكەن اقيقات ءدىنى – يسلام ءدىنى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد جايعان ءدىننىڭ ەڭ تازاسىن قايماعىن بۇزباي، سول قالپىندا ەلدىڭ ساناسىنا جەتكىزگەن اۋليە اتالارىمىز. ەكىنشى تىرەگى — ءسالت-داستۇر. قازاق تۇرمىسىندا «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە» دەيىن قايتالانىپ جاتاتىن دالالىق وركەنيەتتىڭ جارقىن كورىنىسى. سالتىنان، ادەت-عۇرپىنان قول ۇزبەگەن جۇرتتىڭ كەزىندە تالاي وزگە ەلدىڭ وكىلدەرىن، عالىم-زەرتتەۋشىلەردى تامساندىرعانىن بىلەمىز. يماندىلىقتىڭ ءۇشىنشى تىرەگى – انا ءتىلى.

ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز عانا ەمەس، سونداي-اق ادەت-عۇرپىمىز بەن مىنەز-قۇلقىمىز، حالىقتىق بولمىسىمىز، ءومىر سالتىمىز، تاربيەمىز دە، قازان توڭكەرىسى اكەلگەن جاساندى ارزان قۇندىلىقتارعا ەمەس، يسلام مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاسقان. يسلام ءبىز ءۇشىن تەك ءدىن عانا ەمەس، رۋحاني مۇرامىزدىڭ قاينار كوزى، ءتىپتى ەلدىگىمىز، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز. ولاي بولسا يسلامنىڭ ءىنجۋ-مارجان اسىل قۇندىلىقتارىن ارداقتاۋ، ونى يگەرۋ، قورعاۋ، ىلگەرى دامىتۋ، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن سالت-داستۇرىنە قانشالىقتى ءسىڭىستى بولعانىن زەردەلەۋ–بۇگىنگى ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

حالقىمىز يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن ونداعى ادامنىڭ جاراتىلىسىنا ءتان قۇندىلىقتار ءسالت-داستۇرىمىز، ادەت-عۇرىپتارىمىز بەن نانىم-سەنىمدەرىمىزدىڭ نەگىزىنە اينالا باستادى. بۇل ادەت-عۇرىپتار مەن سەنىمدەردىڭ نەگىزگى قاينار كوزى – قۇران اياتتارىنان باستاۋ الىپ جاتسا، ولاردىڭ كوبى يسلامنىڭ ەكىنشى نەگىزى بولىپ سانالاتىن حاديستەر مەن سۇننەتتەردەن تۇرادى.

دۇنيە جۇزىندە اللاعا قۇلشىلىعىن باستاپ، مىنەز-قۇلقى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى، ساياساتى، اكىمشىلىك باسقارۋ ىستەرى، تالىم-تاربيەسى، الەۋمەتتىك جۇمىستارى، اسكەري شارالارى سەكىلدى امبەباپ ىس-ارەكەتتەرى مەن جەكە باسىنا قاتىستى قاراپايىم امالدارىنا دەيىن ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلىپ، عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ، ءاربىر ىس-ارەكەتتەرىنە دەيىن قايتالانىپ كەلە جاتقان مۇحاممەد پايعامباردان باسقا ەشقانداي جان جوق.

ءبىزدىڭ قازىرگى ادەت-عۇرىپ دەپ ۇستانىپ جۇرگەن اتا-بابا مۇرالارىنىڭ كوپشىلىگىن بابالارىمىز سول كەزەڭدەردە «سۇننەتتى ۇستانۋ» نيەتىمەن قالىپتاستىرعان. بۇعان دالەل – كوپتەگەن ادەت-عۇرىپتار مەن نانىم-سەنىمدەرىمىزدىڭ حاديس جانە سۇننەتتەرىمەن ۇندەسىپ جاتۋىندا.

يسلام ءدىنى ۇلتىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسى مەن مادەنيەتىندە داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان. حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ساقتالعان ءدىني داستۇرلەر: سۇندەتتەۋ، نەكە قيۋ، قۇربان ايت پەن ورازا ايت، جاراپازان، ساداقا بەرۋ، ءپىتىر بەرۋ، باتا بەرۋ، تاۋىپتىك ەمدەۋ ءادىسى، تاساتتىق جاساۋ ءدىني جورالعىلاردىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتەدى. سونداي-اق مازارلار مەن كەسەنەلەر، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ۇلت رۋحانياتىنىڭ اسىل قازىناسى رەتىندە قىزمەت اتقاردى. ا.سەيدىمبەك مادەنيەتىمىزدەگى يسلام ءدىنىنىڭ ورنى تۋرالى بىلاي دەيدى: «يسلام ءدىنى تەك قانا نانىم-سەنىم اياسىمەن شەكتەلمەي، سول دىندەگى ەلدەردىڭ ءومىر سالتىنا، مورالدىق-ەتيكالىق نورمالارىنا، مادەني-رۋحاني ۇردىستەرىنە، داستۇرىنە اينالىپ وتىر».

ەلباسىمىز قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا: «ءداستۇر مەن مادەنيەت – ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق كودى»، — دەپ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ايرىقشا ورنىن اتاپ ءوتتى.

اتا-بابادان امانات بولىپ جەتكەن سول داستۇرلەردىڭ ءبىر پاراسى سان عاسىرلاردان بەرى ۇلاسىپ كەلە جاتقان ۇعىم-ۇستانىمدار بولسا، ال باسىم بولىگى اسىل ءدىننىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان داعدىلار. راسىندا دا بەلگىلى ءبىر قاۋىمنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن الدىمەن ورتاق ءتىلى مەن ءدىنى، تاريحى مەن ءسالت-داستۇرى، وتانى بولۋى ءتيىس.

---