ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى فرانسيا
1944 جىلدىڭ جازىندا فاشيستىك باسقىنشىلاردان ازات ەتۋ بارىسىندا فرانسياداعى بيلىك گەنەرال دە گولل باسكارعان ۋاقىتشا ۇكىمەتكە كوشكەنى ايقىن. فرانسياداعى ۋاقىتشا ءتارتىپ 1946 جىلى ءتورتىنشى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋسياسى قابىلدانعانعا دەيىن ءومىر سۇرگەنى بەلگىلى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ساياساتىندا جەڭىلگەن گەرمانيا ماسەلەسى ماڭىزدى ورىن الدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت ساار مەن رەين وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىن، فرانسياعا قوسۋعا ۇمتىلىپ، رۋردى «ينتەرناسيوناليزاسيالاۋدى»، فرانسيانىڭ پايداسىنا تولەم تولەتۋدى تالاپ ەتتى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە ءساتى تۇسكەن پايدانى قالايدا جىبەرمەۋگە تىرىسقان، سونىڭ ناتيجەسىندە تاريحتىڭ جاڭا بۇرىلىسىندا نەمىس ۇلتىنا تاعى ءبىر رەت قىر كورسەتىپ قالۋ ىسپەتتەس. گيتلەرلىك باسقىنشىلىق ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك نىشانىنان ايىرىلىپ قالا جازداعان فرانسيا، ەندىگى جەردە ىشكى ساياسي جۇيەنى نىعايتۋعا تىرىسادى. سول ارقىلى عانا ول سىرتقى قارسىلاستارىنا ىقپال ەتۋ كۇشىنە يە بولاتىنى بەلگىلى ەدى. سول رەتتە فرانسيانىڭ ىشكى ساياسي ومىرىندەگى ءىرى وقيعانىڭ ءبىرى — قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ جانە جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداۋ بولدى. قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ جانە ونىڭ وكىلەتتىگى جونىندەگى رەفەرەندۋم 1945 جىلدىڭ 21 قازانىندا وتكەن بولاتىن. سايلاۋ ناتيجەسىندە گەنەرال دە گوللدىڭ توراعالىعىمەن كواليسيالىق ۇكىمەت قالىپتاسادى. بۇل ۇكىمەت قۇرامىندا كوممۋنيستەر، سوسياليستەر جانە حالىقتىق رەسپۋبليكالىق قوزعالىستارمەن قاتار ەشقانداي پارتيا دا جوق گولليستەر بولدى. تەك قۇرىلتاي جينالىسى جاعىنان باقىلاۋمەن كەلىسە الماعان گەنەرال دە گولل 1946 جىلدىڭ 20 كاڭتارىندا ءوز قىزمەتىنەن كەتەتىنىن مالىمدەيدى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سوسياليست ف.گۋەن سايلانادى.
1946 جىلدىڭ 13 كازانىنداعى رەفەرەندۋمدا 52،3 پايىز سايلاۋشىلار داۋىسىمەن كونستيتۋسيانىڭ جاڭا جوباسى بەكىتىلەدى. جاڭا كونستيتۋسيا بويىنشا فرانسيا دەموكراتيالىق، زايىرلى جانە الەۋمەتتىك رەسپۋبليكا بولىپ جاريالاندى.
1946 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۇلتتىق جينالىسقا العاش رەت سايلاۋ وتكىزىلدى. ۇكىمەت باسىنا سوسياليستەر كوسەمى بليۋم سايلاندى. تەك سوسياليستەردەن عانا تۇرعان بۇل ۇكىمەت ءبىر اي عانا ءومىر ءسۇردى. 1947 جىلدىڭ قاڭتارىندا سوسياليست پ.رامادە باسقارعان ءۇش پارتيالى كواليسيالىك ۇكىمەت كەلەدى. جاڭا كونستيتۋسيانىڭ كۇشىنە ەنۋىنە جانە ۇلتتىك جينالىسقا سايلاۋ وتۋىنە بايلانىستى فرانسيادا ۋاكىتشا ءتارتىپ توقتاتىلادى. ەندىگى جەردە، 1946 جىلدان 1958 جىلعا دەيىن سوزىلعان ءتورتىنشى رەسپۋبليكا كەزەڭى باستالادى.
رەسپۋبليكا ىشىندەگى ساياسي ءومىر دە وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ جاتتى. 1947 جىلعى ساۋىردە گەنەرال دە گولل باستاعان ونىڭ ارىپتەستەرى جاڭا ساياسي پارتيا — «فرانسۋز حالقىنىڭ بىرلەستىگىن» (فحب) قۇرادى. ولاردىڭ نەگىزگى تالابى 1946 جىلعى كونستيتۋسيانى وزگەرتىپ، ەلدە پارتياعا تاۋەلسىز «كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىكتى» ورناتۋ ەدى. ال فحب-نىڭ سىرتكى ساياساتتاعى كوزدەگەن ماقساتى «باتىس ەۋروپالىق ەلدەردى كسرو-عا توتەپ بەرە الاتىنداي ەكونوميكالىق جانە ساياسي توپقا بىرىكتىرە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە باتىس ەۋروپانىڭ اقش الدىندا تاۋەلدى بولماۋىن قالادى. وسى ماقساتتا فحب ۇكىمەتتەگى بيلىككە ۇمتىلۋ جولىنداعى ىس-ارەكەتتەرىن باستايدى. سونداي-اق ون توپتاعى باسقا دا پارتيالار وزدەرىنىڭ ءىس قيمىلدارىن جانداندىرا ءتۇستى.
1947 جىلى 5 مامىردا رامادە كوممۋنيستەردىڭ ۇكىمەت قۇرامىنان شىعارۋى جونىندە دەكرەت قابىلدايدى. كوپشىلىك داۋىسپەن ۇلتتىق جينالىس بۇل شەشىمدى بەكىتەدى. ءسويتىپ، ءۇش پارتيالى كواليسيالىق ۇكىمەت تارايدى.
ال ءتورتىنشى رەسپۋبليكانىڭ ىشكى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا كەلەتىن بولساك، 1948 جىلى ونەركاسىپ ءونىمى تەك سوعىسقا دەيىنگى دەڭگەيگە جەتسە، اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى بۇل دەڭگەيگە 1950 جىلدارى عانا جەتتى. 50-جىلداردىڭ باسىندا ەكونوميكالىق قارقىن ءبىرقالىپتى بولماسا دا الدەكايدا تەز قارقىنمەن دامي باستادى. سوعىس زارداپتارىنىڭ بىرتىندەپ جويىلۋى، عىلىميتەحنيكالىق دامۋدىڭ ىلگەرىلەي ءتۇسۋى، ءىرى مەملەكەتتىك كاپيتال قورلارى، سۇرانىستار مەن نەسيەلەر ەكونوميكانىڭ دامۋىنا جاعداي تۋعىزدى. ەكونوميكانىڭ دامۋ ەكپىنىنە بايلانىستى فرانسيا اقش پەن ۇلىبريتانيادان الدا بولعانىمەن، يتاليا مەن باتىس گەرمانيادان ارتتا قالعان ەدى.
1947 جىلى فرانسيا انگليامەن ءوزارا كومەك جونىندە ديۋنكەر كەلىسىم شارتىنا قول قويادى، ال 1948 جىلى باتىس وداققا مۇشە بولدى. سول كەزدەگى «قىرعي-قاباق سوعىسىنىڭ» ىقپالى فرانسيانىڭ سىرتقى ساياساتىنا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلدى. ەندىگى جەردە فرانسيا مەن فەدەراتيۆتىك گەرمانيا اراسىنداعى قاتىناس جاڭا ارناعا تۇسكەندەي بولدى. سوعىستان كەيىنگى گەرمانيادان الۋعا ۇمتىلعان رەپاراسيالىق تالابىن دا وزگەرتىپ، باتىس گەرمانيانىڭ مارشالل جوسپارىنا قاتىسۋىنا ءوز كەلىسىمىن بەرگەنى بەلگىلى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزىلدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بارىسىندا گيتلەرلىك باسقىنشىلىقتىڭ سالدارى فرانسيا مەملەكەتىنە ۇلكەن زيان كەلتىرگەنى بەلگىلى. فرانسيا مەملەكەتىنىڭ جوسپار جونىندەگى باس كوميسسارياتىنىڭ قۇجاتتارىنا جۇگىنەتىن بولساق، 1954 جىلعا شاققاندا جالپى ۇلتتىق ونىمگە سوعىستىڭ تيگىزگەن زيانى ءبىرجارىم ەسەدەن ارتىق (15390 ملرد فر.). ءوندىرىس پەن ساۋداعا تيگىزگەن كەسەلى 135 ملرد فر. باعالانسا، اۋىلشارۋاشىلىعىنا — 68 ملرد فر.، بايلانىس پەن جول كولىگى سالاسىنا — 130 ملرد فر. فرانسيانىڭ ونەركاسىپ ءوندىرىسى كەپ مولشەردە قىسقارعان. ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ ورتاايلىق يندەكسى (قۇرىلىسسىز) (1938 ج. — 100-دەپ سالىستىرعاندا) 1942 جىلى — 55، 1943 جىلى — 51، ال 1945 جىلى — 42ء-نى قۇرادى. فرانسيا بۇعان دەيىن ءىرى ءوسىم الۋشى بولسا، ەندىگى جەردە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەسىندە ول ءوزىنىڭ بارلىق قارىزدارىن بەرەتىن شەتەلدىك مەملەكەتتەرىن جوعالتادى. سونداي-اق التىن قورىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن، ياعني ول 1937 جىلى 2749 ملن دوللارمەن باعالانسا، 1946 جىلى 867 ملن دوللارعا عانا جەتتى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى العاشقى جىلدارى فرانسيانىڭ وسى ەكونوميكالىق دەڭگەيى سايىپ كەلگەندە ونىڭ حالىقارالىق قاتىناستاعى جاعدايىنا تىكەلەي ءوز اسەرىن تيگىزىپ جاتتى. ەلدىڭ ىشكى جاعدايىنىڭ كۇرت تومەن ءتۇسىپ كەتۋى، ونىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلگەنى بەلگىلى. ال قىرقىنشى جىلداردىڭ اياعىنا تاياۋ ۋاقىتتاعى فرانسيانىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيىنە كوز جىبەرەتىن بولساك، فرانسيا ۇكىمەتى «مارشالل جوسپارى» بويىنشا 1949-1952 جىلدارى اقش-تان 3152 ملن دوللار كولەمىندە قارجىلاي كومەككە يە بولعان ەدى.
پاريجدەگى انگلوامەريكاندىق اسسوسياسياسىنىڭ باسپا ءسوز ماجىلىسىندە 1947 جىلى ش. دە گولل «ەۋروپالىك بىرلىكتىڭ» قاجەتتىلىگى، «وسى كونە ەۋروپانى نىعايتۋ»، جانە «بۇل ءىستى حالىقتار كونفەدەراسياسى جولىمەن تابىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ» كەرەكتىگىن ايتادى.
ەۋروپانى «بىرىكتىرۋ» قوزعالىسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جىلدارى تەز كارقىنمەن دامىدى. فرانسۋز-باتىسگەرمان وداعى جونىندەگى وي تەك قانە فرانسۋزدار جاعىنان عانا شىقكان جوق، بۇل وداق تۋرالى 1950 جىلدىڭ قاڭتارىندا باتىس گەرمانيانىڭ كانسلەرى ك.ادەناۋەر دە ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. بۇل تاڭعالارلىق ءجاي ەمەس. ويتكەنى سول ساتتەگى حالىقارالىق قاتىناستا قالىپتاسقان جاعدايعا وراي گەرمانياعا فرانسياسىز، ءتىپتى فرانسيانىڭ ىرقىنا قارسى باتىس ەۋروپادا قانداي دا ينتەگراسياعا ءتۇسۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سونىمەن بىرگە ينتەگراسيا كولەمى تارىلا تۇسكەن سايىن، ۇيىمداستىرۋ كۇرىلىمىندا ۇلتتىق مۇددەدەن تىس سيپاتتى كەڭەيۋى، گفر-دىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ اۋقىمدانا تۇسۋىنە اكەلسە، سوعىرلىم ول باسقا ارىپتەستەرىنىكىندەي قۇقىقتىق تەپە-تەڭدىككە جەتۋگە ۇمىتتەنە الادى.
1950 جىلعى 9 مامىرداعى «شۋمان جوسپارىنىڭ» جاريالانۋى مەن ىسكە اسا باستاۋى «ەۋروپالىق» قوزعالىستىڭ دامۋىنداعى اسا ماڭىزدى بەتبۇرىس بولدى. باتىسەۋروپالىق ينتەگراسياسىنىڭ باستاماسىن جاريالاعان روبەر شۋماننىڭ دەكلاراسياسىندا بىلاي دەپ مالىمدەلىنگەن: «بىرىككەن ەۋروپانى بىردەن قابىلداۋ اركىلى نەمەسە جاي عانا قوسىلۋ ارقىلى كۇرۋعا بولمايدى؛ ونى ناقتىلى جەتىستىكتەر ارقىلى، قورىتىندىلاي كەلە ەڭ الدىمەن ناعىز ىنتىماقتاستىققا جەتۋ بارىسىندا قۇرۋ قاجەت.
كومىر جانە بولات بىرلەستىگىن كۇرۋ — ەۋروپالىق فەدەراسيانىڭ العاشقى كەزەڭىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ جالپى نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋدى تىكەلەي قامتاماسىز ەتەدى.»
قالاي دەگەنمەن دە بۇل جاقىنداسۋ فرانسۋز-گەرمان اراسىنداعى عاسىرلار بويعى ارازدىقتى جويۋ جولىنداعى العاشقى قادامداردىڭ ءبىرى ەدى. وسى فرانسۋز-گەرمان قاتىناسىنا ەلەۋلى اسەرىن تيگىزگەن «شۋمان جوسپارىنا» قارسى شىققان دەگوللدىكتەر ءوز جوسپارلارىن ۇسىنعان بولاتىن ول جوسپاردىڭ باستى ءتۇيىنى: ەۋروپالىق ساياسي كونفەدەراسيا قۇرۋ. دەگوللدىكتەردىڭ بۇل ۇستاعان ساياسي باعىتىنىڭ وزىندىك ماقساتى بولدى، ول ەڭ الدىمەن پارلامەنتتىك جۇيەگە قارسىلىك، سول رەتتە كۇشتى ۇكىمەتتىك بيلىك كۇرۋعا ۇمتىلىس ەدى. ءبىراق سول كەزدەگى فرانسيانىڭ ىشكى جاعدايىنا بايلانىستى بۇل جوسپار جۇزەگە اسپادى. 1951 جىلعى 13 جەلتوقسانداعى ۇلتتىك جينالىستا داۋىسقا تۇسكەن «شۋمان جوسپارى» جونىندەگى كەلىسىمشارتتى بەكىتۋ بارىسىندا 233 داۋىسقا قارسى 377 داۋىس قۇپتادى. ەۋروپالىق كومىر جانە بولات بىرلەستىگى جونىندەگى بۇل كەلىسىمشارت قاتىسۋشى ەلدەردىڭ بارلىق زاڭدىق ۇكىمەتتەرىندە بەكىتىلگەننەن كەيىن، كەلەسى 1952 جىلعى 25 شىلدەدە كۇشىنە ەنەدى. وسى كەلىسىمشارت نەگىزىندەگى جوعارعى ۇيىم ءوز جۇمىسىن 1952 جىلدىڭ 10 تامىزىنان باستاسا، وسى جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندە ەكبب اسسامبلەياسىنىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى وتەدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جىلداردا ەۋروپالىق كۇرىلىقتاعى مەملەكەتارالىق، اسىرەسە فرانسيا مەن باتىس گەرمانيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جاسالىنعان ينتەگراسيالىق جوبالار تەك «شۋمان جوسپارى» توڭىرەگىندە قانا شەكتەلىپ قالعان جوك. تاريحي دامۋعا ساي مەملەكەتارالىق ۇيلەسۋگە ۇمتىلعان مەملەكەتتەر ىشىندە باسقا دا جەكە جوسپارلار بولىپ جاتتى، ولاردىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى ەۋروپالىك قورعانىس كوعامداستىعىن (ەقق) قۇرۋ جوباسى. 1950 جىلدىڭ تامىزىندا ەۋروپالىك كەڭەستىڭ كونسۋلتاتيۆتىك اسسامبلەياسىندا فرانسۋز وكىلى ە.بونفۋ ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى تۇراتىن ەۋروپالىق كولىك ۇيىمىن («بونفۋ جوسپارى») قۇرۋدى ۇسىنادى. وسىعان بايلانىستى كۇرىلعان ارنايى كوميسسيا 1951 جىلى وسى ۇيىمدى كۇرۋ جونىندە كونۆەنسيا جوباسىن تالقىلايدى. تەك بۇل جوبا ءارى قاراي ءوز جالعاسىن تاپپادى. ارينە ءارقيلى ەكونوميكالىق، ساياسي، ۇلتتىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ ساتىسىنداعى ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ دە بارلىعىنىڭ مۇددەلەرىنىڭ ءبىر ارنادان شىعۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. سوعان قاراماستان ولار وسىنداي توسقاۋىلدار الدىندا توقتاپ قالماي، ءالى دە جاڭا باعىتتاردى ىزدەستىرۋدەن جالىقپادى.
فرانسيانىڭ سىرتقى ساياساتىنا ارنالعان ەڭبەكتەرگە قاراعاندا، «پليەۆەن جوسپارى» العاش رەت 1950 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا وتكەن ناتو كەڭەسىنىڭ نيۋ-يوركتىك سەسسياسىندا فرانسۋز ۇكىمەتى جاعىنان ۇسىنىلىپ، فرانسيانىڭ ۇلتتىق جينالىسى الدىندا فرانسيانىڭ پرەمەر-مينيسترى ر.پليەۆەن 1950 جىلى 24 قازاندا جاريالايدى. ياعني، ول كۇرامىندا ءار ۇلتتان جينالعان بىرنەشە قۇرامالارى بار، ۇيلەسكەن ۇلكەن اسكەري بولىمنەن تۇراتىن «ەۋروپالىق اسكەر» قۇرۋ جوسپارى. اسكەر تولىعىمەن «ءبىرىڭعاي ەۋروپالىق اسكەري جانە ساياسي باسشىلىققا» قاراۋعا ءتيىس بولدى. «پليەۆەن جوسپارى» العاشىندا اقش جاعىنان قارسىلىققا تاپ بولدى. گفر-دىڭ ويىنشا، «پليەۆەن جوسپارى» ولاردى باسقا دا ارىپتەستەرىمەن تەڭ جاعدايدا قاراستىردى. «ەۋروپالىق اسكەر» جانە ەۋروپالىق كورعانىس قوعامداستىعىن كۇرۋ ماسەلەسى سول 1950 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ قوعامداستىكقا مۇددەلى مەملەكەتتەردىڭ ىشكى تارتىسىندا قانداي دارەجەدە بولسا، سىرتقى حالىقارالىق ارەنادا دا سونداي تارتىس ماسەلەسىنە اينالعان ەدى. باستى ماسەلە گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قانداي دەڭگەيدە قارۋلانىپ، قانداي اسكەري بولىمشە ۇستايدى دەگەن سياقتى اڭگىمە توڭىرەگىندە تالاس تۋدىرىپ جاتتى. وسىعان بايلانىستى فرانسۋزدىق ۇكىمەت بارلىق ناتو-عا مۇشە مەملەكەتتەر مەن گفر-گە ەۋروپالىق قورعانىس قوعامداستىعىن قۇرۋ ماسەلەسى جونىندەگى پاريج كونفەرەنسياسىنا قاتىسۋعا ءوتىنىش جاساعان بولاتىن.
تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار مەن جاۋاپتار:
سۇراق: «سەتەل» كومپانياسى قاشان قۇرىلدى؟
جاۋاپ: 1959 جىلى 27 مامىردا «فاينەنشل تايمس» جازعانداي، ەلەكتروندىق ونەركاسىپتە «سەتەل» كومپانياسى قۇرىلدى.
سۇراق: گۆينەيا مەملەكەتى قاشان تاۋەلسىزدىگىن الدى؟
جاۋاپ: 1958 جىلدىڭ 1 قازانىندا گۆينەيا تاۋەلسىز مەملەكەت بولدى.
سۇراق: پومپيدۋ دە گولل قاشان قىزمەتىنەن كەتتى؟
جاۋاپ: پومپيدۋ دە گولل 1969 جىلى قىزمەتتىنەن كەتىپ، 1970 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ول قايتىس بولادى.
You Might Also Like
-
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلگەن گەرمانيا جەرى پوتسدام كونفەرەنسياسىنىڭ شەشىمى ناتيجەسىندە اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە كەڭەستەر وداعىنىڭ وككۋپاسيالىق زونالارىنا بولىنگەن ەدى. سونداي-اق 1946 ...
-
ءوت جولدارىنىڭ ديسكينەزياسى — ءوت ءجۇرۋىنىڭ بۇزىلىسىنا اكەلەتىن ءوتقابىنىڭ، ميريسسي، ليۋتكەنس جانە (نەمەسە) وددي سفينكتەرلەرىنىڭ جيىرىلۋ فۋنكسياسىنىڭ كەمىستىكتەرى (السىزدىگى، كۇشەيۋى نەمەسە ءبىر-بىر...
