InfoHub Logo

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلگەن گەرمانيا جەرى پوتسدام كونفەرەنسياسىنىڭ شەشىمى ناتيجەسىندە اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە كەڭەستەر وداعىنىڭ وككۋپاسيالىق زونالارىنا بولىنگەن ەدى. سونداي-اق 1946 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا اعىلشىن-امەريكا زونالارى بىرىگىپ بيزونياعا اينالعان بولاتىن. وسى وككۋپاسيالانعان زونالاردا نەمىس پارتيالارى مەن اكىمشىلىكتەرى دە كۇرىلا باستاعان ەدى. 1945 جىلدىڭ ماۋسىمىندا اعىلشىن زوناسىنداعى كەلن قالاسىندا حدو (حريستياندىك-دەموكراتيالىق وداعى) كۇرىلدى، ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ كونراد ادەناۋەر سايلانادى. 1945 جىلدىڭ قازانىندا باۆاريادا — ءحاو (حريستياندىك-الەۋمەتتىك وداعى) كۇرىلىپ، كەيىننەن ولار حدو/ءحاو بولىپ ىنتىماكتاستىق كەلىسىمگە كەلەدى. 1946 جىلى ەدپ (ەركىن دەموكراتيالىق پارتياسى) باتىس زونادا كۇرىلا باستايدى. ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ تەودور حەيس سايلانعان بولاتىن. ال شىعىس وككۋپپاسيالىق زونادا، ياعني كەڭەستەر وداعىنىڭ وككۋپاسيالىق زوناسىندا گكپ (گەرمانيانىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى) مەن گسدپ (گەرمانيانىڭ سوسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى) بىرىگىپ، گسبپ (گەرمانيانىڭ سوسياليستىك ءبىرىڭعاي پارتياسى) كۇرعان بولاتىن.

باتىس وككۋپاسيالىق زونالاردىن بىرىگۋىنە بايلانىستى، 1948 جىلدىڭ اقپانىندا بيزونياعا فرانسۋز زوناسى قوسىلىپ، «تريزونيا» پايدا بولىپ، ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق ايماققا اينالادى. جالپى باتىس وككۋپاسيالىق زوناسىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىنە «مارشالل جوسپارى» كولەمىندەگى كومەك ەلەۋلى ىقپال ەتتى. وسى جوسپار كولەمىندە باتىس گەرمانيا ايماعى 1948-1952 جىلدار ارالىعىندا 1،4 ملرد اقش دوللارىمەن كومەك الدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەكونوميكانىڭ قالىپتاسا باستاۋىنا وتە قاجەت ەدى. ال بۇل كەزەڭدە كەڭەستىك وككۋپاسيالىق زونادا ءوندىرىستى سوسياليزاسيالاۋ كەڭ قاركىنمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتتى.

باتىس وداقتاستار ءوز زونالارىنداعى ەكونوميكالىق دامۋعا جاعداي جاساۋ قاجەتتىگىنە وراي 1948 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا ۆاليۋتالىق رەفورما ەنگىزەدى، ياعني باتىس زونادا ەندىگى جەردە جاڭادان شىعارىلعان نەمىس ماركاسى جۇرەدى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە كەڭەستەر وداعى ءوز زوناسىندا دا جاڭا اقشا ولشەمىن ەنگىزىپ، ونىڭ بۇكىل بەرلين قالاسىندا كۇشىنە كىرەدى دەپ مالىمدەيدى. ال 24 ماۋسىمدا كەڭەستەر جاعى بەرلين قالاسىن تولىعىمەن قورشاۋعا الىپ، باتىس زونامەن قاتىناستى توقتاتادى. سول كەزدەگى بەرلين قالاسىنداعى كەڭەستىك وكىل مارشال سوكولوۆسكيي «بۇل قورشاۋ لوندون، ۆاشينگتون جانە پاريج جاعى باتىس زونادا جاڭا مەملەكەت قۇرۋ جوسپارىنان قايتپايىنشا، توقتاتىلمايتىندىعىن» مالىمدەيدى. باتىس وداقتاستار باتىس بەرلين قالاسىنا ازىق-تۇلىكتى ەندىگى جەردە اۋە جولى ارقىلى تاسىمالداۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. بەرلين قالاسىن تولىعىمەن قورشاۋ 1949 جىلدىڭ 12 مامىرىنا دەيىن سوزىلعان بولاتىن. 1949 جىلدىڭ 22 مامىرىنان 20 ماۋسىمىنا دەيىنگى ارالىقتا پاريج قالاسىندا وتكەن ءتورت سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەڭەسىندە كەڭەستەر وداعىندا مولوتوۆتان كەيىنگى سىرتكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ۆىشينسكيي باتىس زونالاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ جونىندەگى جوبامەن كەلىسپەيدى. ياعني، وسى كەزەڭدە باتىس زونالاردا جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭىن قابىلداۋ تالقىلانىپ جاتقان ەدى.

باتىس زونادا بۇل زاڭدى كونستيتۋسيا دەپ اتاماي، ونى نەگىزگى زاڭ دەپ I اتاۋى، ونىڭ ۋاقىتشا ەكەندىگىن كورسەتەدى. ياعني، كونستيتۋسيا دەپ تەك گەرمانيا تۇتاس ءبىر مەملەكەت بولعاندا قابىلداناتىندىعىن جاريالايدى. باتىس زونادا نەگىزگى زاڭدى دايىنداۋ 1948 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندەگى فرانكفۋرتتە قارالعان كۇجاتتاردا بەلگىلەنەدى. 1948 جىلدىڭ 10-23 تامىزىندا وتكەن كونستيتۋسياعا بايلانىستى جيىلىس جانە 1948 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە لاندتاگتاردان كەلگەن 65 وكىل قاتىسكان بونن قالاسىندا وتكەن پارلامەنتتىك كەڭەستە نەگىزگى زاڭنىڭ جوبالارى تالقىلانادى. نەگىزگى زاڭنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە ەركىن دەموكراتيالىق كۇرىلىس فەدەرالدى كونستيتۋسيالىق سوت جاعىنان قورعالاتىندىعى بەلگىلەنەدى. نەگىزگى زاڭنىڭ 20.4. بابى بويىنشا دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك جەنە فەدەراتيۆتى ءتارتىپتى جويۋعا تىيىم سالىنادى. ياعني، بۇل مىندەتتەمەلەر ەندىگى جەردە بۇرىنعى ۇلتتىك-سوسياليستىك ديكتاتۋرا سياقتى كەزەڭنىڭ قايتالانباۋىنا توسقاۋىل ەدى. نەگىزگى زاڭ نەمىس حالقىنا «كەلەشەكتە بىرتۇتاستىككا ۇمتىلۋعا» ۇندەۋ تاستادى. سونداي-اق نەگىزگى زاڭ بۇرىنعى ۆەيمارلىق كەزەڭدەگى قاتەلىكتەردى قايتالاماۋعا، ياعني ءفاشيزمنىڭ ۇكىمەت باسىنا كەلۋى، ۆەيمارلىك كونستيتۋسيانىڭ جەتىلمەگەندىگىنىڭ ناتيجەسى ەدى. سونىمەن وسى نەگىزگى زاڭ 1949 جىلى 23 مامىردا كونراد ادەناۋەردىڭ توراعالىعىمەن وتكەن پارلامەنتتىك كەڭەستە حالىققا جاريالانادى.

شىن مانىندە بۇل زاڭ نەمىس جەرىندە بۇعان دەيىن قابىلدانعان زاڭداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جەتىلگەنى جانە ەركىندىكتى ۋاعىزداعان ەڭ بەدەلدى كونستيتۋسيا بولدى. نەگىزگى زاڭ ەڭ الدىمەن ادام قۇقىنا كوڭىل ءبولىپ، ءدىني بوستاندىقتى، ءوز ويىن ەركىن ءبىلدىرۋدى، ءسوز بوستاندىعىن، جەكە مەنشىكتى قورعاۋعا كەپىلدىك بەرەدى. مادەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ ەركىن دامۋىن، توپتارعا بىرىگۋ ەركىندىگى، حات الماسۋ، تەلەفون ارقىلى بايلانىستىڭ قۇپيالىلىعىن ساقتاۋ، ەرىكسىز جۇمىس جاساتۋدان قورعاۋ پارقى، ەركىنە قاراي اسكەري كىزمەتتەن باس تارتۋ قۇقىمەن قامتاماسىز ەتۋ، جەكە مەنشىككە قول سۇقپاۋ جانە ت.ب. قۇقىقتار ساقتالعان. سونداي-اق تەڭدىك قۇقى دا ايقىندالعان. ياعني، ەشكىمدى دە، ونىڭ جىنىسىنا، شىققان تەگىنە، تىلىنە، دىنىنە، شىققان وتانىنا، نانىم-سەنىمىنە جەنە ساياسي كوزقاراسىنا ساي ءبولىپ، جەڭىلدىك جاساماۋ، بارلىق ادامدار زاڭ الدىندا تەڭ ەكەندىگى بەلگىلەنەدى. ايەل تەڭدىگىن دە اتاپ وتكەن. تەك ازاماتتىق كۇقىكقا كەلەتىن بولساق، ول نەگىزىنەن نەمىس ۇلتىنا عانا باعىتتالعان. بۇعان قاتىستى، ساياسي ومىرگە قاتىسۋعا لايىقتى ساياسي قۇكىقتار، وداقتار مەن قوعامداستىك قۇرۋ قۇكى، گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنا نەمىس ۇلتىنىڭ ەركىن كىرۋى، سايلاۋ قۇكىنا يە بولۋى، نەمىس ازاماتتارىن ەرىكسىز قايتارۋعا تىيىم سالۋ. ەڭ سوڭىندا، كونستيتۋسيا بارلىق نەمىستەرگە ءبىرىڭعاي دەڭگەيدە رەسمي قىزمەتكە ورنالاسۋعا مۇمكىندىك جاساۋعا كەپىلدىك بەرەدى.

نەمىس كونستيتۋسياسى شەتەلدىك ساياسي قۋدالانعان ازاماتتارعا ساياسي باسپانا بەرۋ قۇقىن ەڭ العاش رەت وسى زاڭدا بەلگىلەدى.

نەگىزگى زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ بەس پارقى ايقىندالعان: گەرمانيا — رەسپۋبليكالىق جانە دەموكراتيالىك، فەدەرالدىق، كۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت.

مەملەكەتتىڭ رەسپۋبليكالىق نىسانى — ونىڭ اتىنان-اق بەلگىلى — «گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى». مەملەكەت باسشىسى — سايلانبالى فەدەرالدى پرەزيدەنت.

ال دەموكراتيالىق مەملەكەتتىك نەگىزىنە — حالىقتىق ەگەمەندىك پارقى جاتىر. كونستيتۋسيا بويىنشا بيلىك حالىقگا. مەملەكەتتىك بيلىك حالىق جاعىنان قولداۋ تاۋىپ، مويىندالۋعا ءتيىس. سايلاۋ كەزەڭىندە حالىق تىكەلەي قاتىسىپ مەملەكەتتىك بيلىككە ىقپال ەتسە، سايلاۋدان تىس كەزەڭدە «ارنايى ورگاندار» ارقىلى، ياعني زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ ۇكىمەتى مەن ءادىل سوت ارقىلى بيلىك جاسالىنادى. فەدەراسيانىڭ اۋماقتىق قۇرىلىمىن وزگەرتۋ قاجەت بولعان جاعدايدا حالىق رەفەرەندۋم ارقىلى نەمەسە حالىكتىق ۇسىنىس ارقىلى ىقپال ەتۋىنىڭ نەگىزگى زاڭدا كورسەتىلۋى، تىكەلەي دەموكراتيانىڭ ءمانى. سونداي-اق قانداي دا ساياسي پارتيالار دەموكراتيالىق كۇرىلىمدى وزگەرتۋگە تالپىنسا، كونستيتۋسيا نەگىزىندە فەدەرالدى سوت بۇعان تىيىم سالۋ مۇمكىندىگىنە يە.

فەدەرالدى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋسيالىق پارقى دەگەنىمىز مەملەكەتتىككە تەك فەدەراسيا عانا ەمەس، سونداي-اق ءاربىر فەدەرالدى جەرلەردە يە. ولاردىڭ ءارقايسىسى كەيبىر سالالاردا شەكتەۋلىكتە بولسا دا، وزىندىك ەگەمەندى بيلىككە يە، ءوز زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ ۇكىمەتىمەن قاتار ءادىل سوت جۇيەسىنە يە.

قۇقىقتىق مەملەكەت پارقىنىڭ نەگىزى نەگىزگى زاڭدا بەلگىلەنگەندەي ۇكىمەتتىك بيلىكتىڭ (زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ، ءادىل سوت) ءبولىنۋى. قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ەكىنشى ەلەۋلى پارقى مەملەكەت جاعىنان جاسالىناتىن بارلىق ءىس-قيمىل تەك زاڭ شەڭبەرىندە عانا بولۋى. ياعني اتقارۋشى ۇكىمەت ەشقانداي قۇقىقتى بۇزۋعا ءتيىس ەمەس، ەن الدىمەن كونستيتۋسيا مەن زاڭداردى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءىس-قيمىلى تاۋەلسىز سوتتار ارقىلى باقىلاۋعا الىنىپ وتىرادى (ازاماتتاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا).

مەملەكەت الەۋمەتتىك تۇرعىدان السىزدەرگە كومەكتەسۋگە، قورعاۋعا، قامقورلىققا الۋعا مىندەتتى. سونداي-اق مەملەكەت قارتتاردى، مۇگەدەكتەردى، اۋرۋلاردى جانە جۇمىسسىزداردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامسىزداندىرۋى ءتيىس. مۇقتاجدىق كورگەندەرگە پاتەر اقىسىن تولەۋگە، بالالارىنا كومەك كورسەتۋگە، ەڭبەك قۇقىعىن قورعاۋعا، جۇمىس ۋاقىتىن رەتتەۋگە الەۋمەتتىك جاعىنان جاردەمدەسۋى.

نەگىزگى زاڭدى قانداي جاعدايدا وزگەرتۋگە، تولىكتاۋعا بولادى؟ ياعني، نەگىزگى زاڭدى وزگەرتۋ ءۇشىن بۋندەستاگتىڭ (پارلامەنت) ۇشتەن ەكىسى قۇپتاۋعا جانە بۋندەسراتتىڭ (جەرلەر پالاتاسى) ۇشتەن ەكىسى قولداعاندا قانا مۇمكىندىك تۋادى. كەي جاعدايدا بۋندەستاگتا نەمەسە بۋندەسراتتا قانداي دا پارتيالىق توپ كوپ داۋىسقا يە بولسا نەگىزگى زاڭدى وزگەرتۋ ءۇشىن كەڭ كولەمدەگى كەلىسىم كاجەت. سونداي-اق وپپوزيسيانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى كەلىسكەن جاعدايدا عانا وزگەرتۋ مۇمكىن بولادى. ال نەگىزگى زاڭنىڭ كەيبىر باپتارى وزگەرتۋگە جاتپايدى. ول فەدەرالدى-مەملەكەتتىك قۇرىلىس، ۇكىمەتتىك بيلىكتى ءبولىسۋ، مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك پارىقتارى جانە ەركىندىكتەر مەن تەڭدىك قۇقىقتارى.

كونستيتۋسيا بويىنشا زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن بۋندەستاگ پەن بۋندەسرات اتقارادى. مەملەكەتتىك قىزمەت، ياعني اتقارۋ مىندەتتەمەلەرى فەدەرالدى پرەزيدەنت پەن فەدەرالدى كانسلەردىڭ باسشىلىعىمەن فەدەرالدى ۇكىمەتكە جۇكتەلەدى، ءادىل سوت قىزمەتىن كونستيتۋسيا دەڭگەيىندە فەدەرالدى كونستيتۋسيالىق سوت اتقارادى. گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى — فەدەرالدى پرەزيدەنت. ونى وسى ماقساتتا شاقىرىلعان كونستيتۋسيالىق ورگان فەدەرالدى جينالىس سايلايدى. وعان بەندەستاگ دەپۋتاتتارى مەن وسىنشا كولەمدەگى جەرلەر پارلامەنتىندە سايلانعان وكىلدەر ەنەدى. پرەزيدەنت كوپشىلىك داۋىسپەن بەس جىلعا سايلانادى جانە ەكى كەزەڭنەن اسپاۋى ءتيىس.

تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار مەن جاۋاپتار:

سۇراق: بەرلين قابىرعاسى قاشان قۇلادى؟
جاۋاپ: 1989 جىلدىڭ 9 قراشاسىندا گدر-دا گەرمانيا تاريحىندا ورىن العان ەلەۋلى وقيعا 1961 جىلدان بەرى گەرمانيانى عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپانى ەكىگە بولگەن بەرلين قابىرعاسى قۇلاتىلدى.

سۇراق: بۋندەستاگ دەگەنىمىز نە؟
جاۋاپ: بۋندەستاگ — ەلدەگى حالىق وكىلەتتىگى. ول حالىقتىڭ سايلاۋىمەن 4 جىلعا سايلانادى. ەڭ ماڭىزدى مىندەتى — زاڭ شىعارۋ، فەدەرالدى كانسلەردى سايلاۋ جانە ۇكىمەتتى باقىلاۋ.

سۇراق: بۋندەسرات دەگەنىمىز نە؟
جاۋاپ: بۋندەسرات — فەدەرالدى جەرلەردىڭ وكىلەتتىگى، زاڭ شىعارۋعا جانە فەدەراسيانى باسقارۋعا قاتىسادى. ونىڭ اقش سەناتتىق جۇيەسىنەن ايىرماشىلىعى، ول حالىقتىق وكىلدەردەن قۇرالمايدى.

سۇراق: گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ العاش پرەزيدەنتى بولىپ كىم سايلاندى؟
جاۋاپ: گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ 1949 جىلدىڭ 12 قىركۇيەك ايىنان ەدپ مۇشەسى تەودور حەيس 5 جىلعا سايلاندى.

سۇراق: فەدەرالدى ۇكىمەت دەگەنىمىز نە؟
جاۋاپ: فەدەرالدى ۇكىمەت — فەدەرالدى كانسلەردەن جانە 19 فەدەرالدى مينيستردەن تۇرادى. فەدەرالدى كانسلەر ەلدىڭ ساياسي دامۋ باعىتىن ايقىندايدى جانە وسى ءۇشىن جاۋاپتى. فەدەرالدى ۇكىمەت ىشىندە تەك فەدەرالدى كانسلەر عانا پارلامەنتتە سايلانىپ، وعان جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس.

---