InfoHub Logo

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا 60 ملن-عا تاياۋ ادام قازا بولىپ، ونىڭ ىشىندە 27 ملن-عا تاياۋى كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتتارى جانە 6 ملن ادام پولشا مەملەكەتىنەن ەدى. ونداعان ميلليون ادامدار جارالاندى جانە مۇگەدەك بولدى. I دۇنيەجۇزىلىك سوعىسپەن سالىستىرعاندا II دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى ادام شىعىنى 6 ەسەگە، ال ماتەريالدىق شىعىن 12 ەسەگە كوپ بولدى. گەرمانيا مەملەكەتىنە قولعا تۇسكەن 4،5 ملن كەڭەستىك اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ تەك 1،8 ملن عانا ۇيىنە ورالعان بولاتىن. ارنايى قۇرىلعان نەمىس لاگەرلەرىندە 11 ملن-نان استام ادامدار ءولتىرىلدى، ونىڭ ىشىندە 6 ملن ەۆرەي حالقى بار.

سوعىستىڭ اياقتالۋ شاعىندا قۇراما شتاتتارى ەڭ ءقاۋىپتى جاپپاي قىرىپ جوياتىن قارۋ — اتوم بومباسىن پايدالاندى. 1945 جىلدىڭ جازىندا جاپونياعا تاستالعان ەكى امەريكالىق اتوم بومباسى تولىعىمەن حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىن، ونىڭ ىشىندە بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالقىمەن قوسا جويدى.

بارلىق مۇحيتتار مەن قۇرىلىقتاردى (انتاركتيكادان باسقا)، جەر شارىنىڭ 4/5 بولىگىن قامتىعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىنداعى وتە وزگەرىستى كەزەڭنىڭ ءبىرى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ ماڭىزدى قورىتىندىسى — ءفاشيزمدى جەڭۋ بولدى. فاشيستىك جانە سوعىسقۇمار باسقىنشى-مەملەكەتتەر — گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا جانە ولاردىڭ وداقتاستارى تولىعىمەن تالقاندالدى.

سوعىستىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى قورىتىندىلارىنىڭ ءبىرى — تۇتاستاي ءبىرقاتار ەلدەردىڭ كاپيتاليستىك ەمەس دامۋ جولىنا ءتۇسۋى. سوعىس ناتيجەسىندە جاپونيانىڭ تىزە بۇگۋى جانە 1945-49 جج. ازامات سوعىسىنىڭ جەڭىسىنەن كەيىن قىتايدا بيلىك باسىنا كوممۋنيستىك جاڭا جۇيە كەلدى. 1949 جىلدىڭ 1 قازان كۇنى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. الەمدە حالىقتىق-دەموكراتيالىق جانە سوسياليستىك ەلدەر قاۋىمداستىعى پايدا بولدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى ناتيجەسى — وتارلىق جۇيەنىڭ جويىلۋىنىڭ باستالۋى بولدى. ازاماتتىق ماقساتتار جانە سوعىستىڭ انتيفاشيستىك سيپاتى، فاشيستىك باسقىنشىلاردىڭ تالقاندالۋى ۇلت-ازاتتىق كوزعالىستاردىڭ ورلەۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. جاپونيانىڭ باسىپ العان ازيا جانە تىنىق مۇحيت ەلدەرى (ۇندىكىتاي، يندونەزيا، مالايزيا، بيرما، فيليپپين) مەتروپوليا ەلىنىڭ قاراماعىنان، باقىلاۋىنان شىقتى. جاپونيانىڭ تىزە بۇگۋىنەن كەيىن بۇل ەلدەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ال باسقا وتار ەلدەردە، اسىرەسە ءۇندىستان، سيريا، ليۆان، ترانسيوردانيا، پالەستينادا سوعىس حالىق بۇقاراسىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن وياتتى، ولار بەلسەندى تۇردە تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتە باستادى. وتارشىلار بيلىگى شايقالدى جانە وتارلىق جۇيەنىڭ قايتىمسىز كۇيرەۋى باستالدى.

II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سالدارىنان الەمدىك ارەناداعى كۇشتەر سالماعى دا تەز وزگەرىسكە ءتۇستى. گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا سوعىسقا دەيىن ۇلى دەرجاۆالار قاتارىندا بولسا، جەڭىلگەننەن كەيىن ۋاقىتشا بولسا دا تاۋەلدى ەلدەرگە اينالدى. ولاردىن ەكونوميكاسى سوعىسپەن كۇيرەگەن بولاتىن جانە بىرنەشە جىلدار بويى ولار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى باسەكەلەستەرىمەن باسەكەگە تۇسە المادى.

فرانسيا گەرمانيا سوققىسىنان كەيىن، ۋاكىتشا ءوزىنىن ۇلى دەرجاۆا رەتىندەگى جاعدايىن جوعالتتى. ۇلىبريتانيا ءۇش جەڭىمپاز — دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى رەتىندە سوعىستى تابىستى اياقتادى، ءبىراق ونىڭ ساياسي-ەكونوميكالىك ۇستانىمدارى السىرەگەن بولاتىن. ەكونوميكالىق جانە اسكەري جاعىنان ول اقش-تان الدەقايدا ارتتا قالىپ قويدى جانە امەريكالىق كومەككە تاۋەلدى جاعدايىنا ءتۇستى.

جەڭىمپاز مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە اقش سوعىستان ەداۋىر كۇشەيىپ شىقتى. ءوز اۋماعىندا سوعىس ىس-كيمىلداردىڭ بولماۋى، سوعىس ناتيجەسىندەگى قيراتۋلار مەن تۇرعىندار شىعىندارىنا تاپ بولماۋى، ولاردىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري جاعىنان بارلىق قالعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا قۋاتتى ەلگە اينالۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. سول كەزەڭدە تەك امەريكا قۇراما شتاتتارى عانا اتوم قارۋىن يەلەندى، ولاردىڭ فلوتى مەن اۋە كۇشتەرى الەمدەگى ەڭ قۋاتتىسى بولدى، ولاردىن ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ دەڭگەيى قالعان بارلىق ەلدەردى ءووسىپ العاننان دا ارتىق بولدى. قورىتا ايتكاندا، اقش «ۇلى دەرجاۆاعا»، الەمدىك ۇستەمدىككە ۇمتىلۋشى كاپيتاليستىك الەمنىڭ جەتەكشى ەلىنە اينالدى.

ال ەكىنشى «ۇلى دەرجاۆا» كەڭەستەر وداعى بولدى. ول كاپيتاليزمگە قارسى شىققان بارلىق قوعامدىق كۇشتەردى شوعىرلاندىردى. سونىن ناتيجەسىندە شارتتى تۇردە شىعىس پەن باتىس دەپ اتالعان ەكى نەگىزگى پوليۋس، ەكى يدەولوگيالىق جانە اسكەري-ساياسي بلوك قۇرىلدى.

سوعىستان كەيىنگى ۇيىمداستىرۋ جوسپارلارى. انتيفاشيستىك كواليسيانىڭ باستى دەرجاۆالارى سوعىس بارىسىندا سوعىستان كەيىنگى بەيبىت رەتتەۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىن بەلگىلەپ قويعان بولاتىن. تەگەران، يالتا، پوتسدام كونفەرەنسياسىندا كسرو، اقش، ۇلىبريتانيا باسشىلارى، سونداي-اق كايردەگى كونفەرەنسيادا اقش، ۇلىبريتانيا جانە جۇڭگو مەملەكەت باسشىلارى اۋماقتىق وزگەرتۋلەر جونىندە، جەڭىلىس تاپقان مەملەكەتتەرگە قاتىستى جانە اسكەري قىلمىسكەرلەردى جازالاۋ جونىندەگى ماسەلە، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولدايتىن حالىقارالىق ۇيىم قۇرۋ ماسەلەسى جونىندە ءوزارا كەلىسىلگەن بولاتىن. وداقتاس دەرجاۆالار فاشيزم مەن ءميليتاريزمدى تۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ ماقساتىندا گەرمانيا، يتاليا، جاپونيانى باسىپ الۋدى شەشتى. ولار باستى اسكەري قىلمىسكەرلەردى حالىقارالىق تريبۋنال سوتىنا بەرۋدى شەشتى. گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا جانە ولاردىڭ وداقتاستارىنىڭ 30-جىلدارى جانە II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا باسىپ العان اۋماقتارى جويىلدى. كسرو، اقش جانە انگليا مەملەكەتتەرى اۆستريا مەن چەحوسلاۆاكيانىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى جانە سولتۇستىك ترانسيلۆانيانى فرانسياعا قايتارۋ قاجەتتىلىگىن جاريالادى.

وداقتاستار گەرمانيا مەن پولشا اراسىنداعى شەكارانى ودەر مەن نەيس (ودرا مەن نيسسا) وزەندەرى بويىنشا بەلگىلەدى. پولشانىڭ شىعىس شەكاراسى باتىس ۋكراينا جانە باتىس بەلورۋسسيا شەكاراسى بويىنشا، كەرزون شەبىنىڭ بويىمەن وتەتىن بولدى. كەنيگسبەرگ قالاسى جانە ونىمەن جاناسىپ جاتقان اۋداندار كەڭەستەر وداعىنا بەرىلدى. گەرمانيا جانە ونىڭ وداقتاستارى فاشيستىك باسقىنشى قۇربانى بولعان ەلدەرگە رەپاراسيا تولەيتىن بولدى.

ۇلىبريتانيا، اقش جانە كسرو جاپونيانىڭ قول استىنان «كۇشتەر كومەگىمەن باسىپ العان» بارلىق اۋماقتى ازات ەتۋدى جانە نەگىزگى ءتورت ارالدا جاپوندىق ەگەمەندىكتى شەكتەۋدى شەشتى. كورەياعا تاۋەلسىزدىگىن بەرۋدى ۋادە ەتتى. جاپونيا باسىپ العان سولتۇستىك-شىعىس جۇڭگو (مانچجۋريا)، تايۆان (فورموزا) جانە باسقا جۇڭگو ارالدارىن جۇڭگو مەملەكەتىنە قايتارىپ بەرۋ ۇيعارىلدى. كەڭەستەر وداعىنا وڭتۇستىك ساحالين جانە 1855 جىلعا دەيىن رەسەيگە ءتيىستى بولعان كۋريل ارالدارى قايتارىلىپ بەرىلدى. جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن كسرو پورت-ارتۋر (ليۋيششۋن) جانە دالنيي (داليان) اۋداندارىنداعى اسكەري-تەڭىز بازاسىن جالعا الۋعا كەلىستى.

يالتا كونفەرەنسياسىندا جانە دە كەيىنگى وتكەن ماجىلىستەردە كسرو، اقش جانە انگليا ەۋروپادا كاتىسۋشى كەڭەستىك جانە اعىلشىن-امەريكالىق اسكەرلەرى اراسىن بولەتىن شەپ جونىندە كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. ول سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە كاراي: بالتىق تەڭىزىنەن گەرمانيا مەن اۆستريا ارقىلى، يۋگوسلاۆانيانىڭ يتاليامەن شەكتەسەتىن شەكاراسىنىڭ ءون بويىمەن ادريات تەڭىزىنە دەيىن ءوتتى. بۇل شەپتەن شىعىسقا قارايعى اۋماقتى (گرەكيادان باسكا) كەڭەستىك اسكەر ازات ەتتى، ال ودان باتىسقا قاراي اعىلشىن-امەريكان اسكەرلەرى.

كورەيانى دا بولەتىن شەپ بەلگىلەندى، ول سولتۇستىك كورەيا (38 پاراللەل سىزىعىنان سولتۇستىككە قاراي) كەڭەستىك اسكەر، وڭتۇستىك كورەيانى امەريكالىق اسكەر ازات ەتتى. باستاپقى دا بۇل ءبولۋ سىزىقتارى ۋاقىتشا اسكەري شارا دەپ شامالانسا، ءبىراق كەيىن ول ءىس جۇزىندەگى كەڭەستىك جانە اعىلشىن-امەريكالىق ىقپال ەتۋ ءورىسىنىڭ شەكاراسىنا اينالدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى حالىقارالىق ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى وقيعانىڭ ءبىرى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) قۇرىلۋى، ونىڭ مىندەتتەرى حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ، حالىقتار مەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. بۇۇ جارعىسىنىڭ اياقتالعان ەڭ سوڭعى ءماتىنى 1945 جىلى ساۋىردەن ماۋسىم ايلارى ارالىعىندا وتكەن سان-فرانسيسكو كونفەرەنسياسىندا قابىلدانىپ، 1945 جىلدىڭ 26 ماۋسىمىندا 51 مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى قول قويعان بولاتىن جانە ءوز كۇشىنە 1945 جىلدىڭ 24 قازان كۇنى ەندى. وسى كۇن بۇۇ كۇنى دەپ اتالىپ وتەدى.

---