ەكولوگيالىق جۇيەلەر
ەكولوگيالىق جۇيەلەر تۋرالى ۇعىمعا العاش رەت 30-ى جىلدارى ا. تەنسلي (1935) تۇسىنىكتەمە جازدى. رەسەيدە وسىعان جاقىن بيوگەوسەنوز تۋرالى ۇعىمعا 1944 جىلى ن. سۋكاچيەۆ (1880-1967) تۇسىنىكتەمە بەردى. قازىرگى كەزدە ەكولوگيالىق جۇيەلەر تۋرالى ۇعىمعا بەلگىلى ءبىر اۋماقتاعى ءتىرى جانە ءولى ەلەمەنتتەردىڭ جيىنتىعى جاتادى. ەكولوگيالىق جۇيەلەر ءتىرى ورگانيزمدەردەن (بيوسەنوزداردان) جانە تىرشىلىك ورتاسى — جاناما (اتموسفەرا) جانە بيوجانامادان (توپىراق، سۋ ايدىنى جانە ت.ب.) قۇرالادى. ەكولوگيالىق جۇيەلەر كەيدە بىر-بىرىنەن جەكە بولسا، كەيدە ەكى ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ اراسى بىر-بىرىمەن بايلانىسىپ جاتادى. ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ مىسالىنا كولدەر، ورمان القاپتارى جانە ت.ب. جاتادى. ەكوجۇيەلەردەن بيومالاردى اجىراتا ءبىلۋ كەرەك، بيومالار جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، بەلگىلى ءبىر گەوگرافيالىق اۋداندارىنداعى اۋا رايى جانە توپىراق بەلدەمدەرىندە كەزدەسەتىن ورگانيزمدەردىڭ ەدەۋىر اۋقىمدى بىرلەستىگى.
ەكولوگيالىق جۇيەلەر بيوسفەرانىڭ ەڭ قاراپايىم ولشەم بىرلىگى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار ولار بيوسفەرادا بولاتىن بيوگەوحيميالىق بەلسەندىلىكتىڭ دە قاراپايىم ولشەم بىرلىگى. كەز كەلگەن ەكولوگيالىق جۇيەدە كۇن ساۋلەسىنىڭ ەنەرگياسىن قابىلدايتىن ەنەرگەتيكالىق تەتىك بولادى. ەكوجۇيەنىڭ قابىلداعىش تەتىگى ارقىلى تۇسكەن جارىق ەنەرگياسى ەنتروپيانىڭ كوتەرىلمەۋىن قاداعالايتىن ەكوجۇيەدە بەلگىلى ءبىر رەتتىلىكتى جۇزەگە اسىرادى.
ەنتروپيانىڭ تومەندەۋى
ەكولوگيالىق جۇيەنى كولدىڭ مىسالىندا قاراستىرۋعا بولادى. كەز كەلگەن ەكولوگيالىق جۇيە سياقتى، كول دە ابيوتيكالىق جانە بيوتيكالىق بولىكتەردەن قۇرالادى. ەكوجۇيەنىڭ ابيوتيكالىق (ءولى) بولىگى اۋادان، توپىراقتان، سۋدان، سۋدا ەرىگەن وتتەكتەن، كومىرتەكتىڭ قوس توتىعىنان، بەيورگانيكالىق تۇزداردان (فوسفاتتار جانە حلورلى ناتريي، كالييدەن جانە كالسييدەن) جانە ورگانيكالىق قوسىلىستاردان تۇرادى. ابيوتيكالىق بولىكتەرگە تەمپەراتۋرا، جارىق، جەل جانە گراۆيتاسيالار دا جاتادى، ولار ءتىرى بولىكتەرگە اسەر ەتەدى.
كولدىڭ بيوتيكالىق (ءتىرى) بولىگىنە ءوندىرۋشى ورگانيزمدەر (پرودۋسەنتتەر)، تۇتىنۋشى ورگانيزمدەر (كوكسۋمەنتتەر) جانە ىدىراتۋشى ورگانيزمدەر (رەدۋسەنتتەر) جاتادى. ءوندىرۋشى ورگانيزمدەرگە، ياعني اۆتوتروفتىلار — كول جاعالاۋىنداعى وسىمدىكتەر، كوپ كلەتكالى جانە ءبىر كلەتكالى قالقىپ جۇرگەن سۋ وسىمدىكتەرى (فيتوپلانكتون)، جارىق تۇسەتىن سۋ تەرەڭىندەگى وسىمدىكتەر جاتادى. ءوندىرۋشى ورگانيزمدەر قابىلداعىش تەتىكتەن وتكەن ەنەرگيا ارقىلى فوتوسينتەز ءۇردىسى كەزىندە سۋدان ورگانيكالىق زاتتار مەن كومىرقىشقىل گازىن تۇزەدى. ەكوجۇيەلەردىڭ قۋاتىنىڭ كورسەتكىشىنە ولاردىڭ ونىمدىلىگى، ياعني ورگانيزمدەر-پرودۋسەنتتەر دەنەسىندە كەزدەسەتىن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ سالماعى جاتادى. ەكوجۇيەلەردىڭ ونىمدىلىگى جارىقتىڭ مولشەرىنە، سۋدىڭ، توپىراقتىڭ قۇرامىنا نەمەسە سۋداعى ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق قوسىلىستاردىڭ مولشەرىنە بايلانىستى بولادى.
ورگانيكالىق زاتتاردى پايدالانۋشى-ورگانيزمدەرگە (كوكسۋمەنتتەر) گەتەروتروفتار جاتادى، ولاردى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قاتارداعى پايدالانۋشىلار دەپ بولەدى. ءبىرىنشى قاتارداعى پايدالانۋشىلارعا ءشوپ قورەكتى جانۋارلار، ەكىنشىسىنە — ەت قورەكتىلەر جاتادى، ول ءبىرىنشى قاتارداعىمەن دە قورەكتەنەدى. قۇرتۋشى-ورگانيزمدەر -باكتەريا جانە ساڭىراۋقۇلاقتار، ولار وندىرۋشى-ورگانيزمدەردىڭ ولگەن كلەتكالارىنىڭ «ءولى» پروتوپلازماسىن ىدىراتادى (ورگانيكالىق قوسپالار) جانە پايدالانۋشى-ورگانيزمدەردى تومەنگى مولەكۋلالى ورگانيكالىق جانە بەيورگانيكالىق قوسپاعا دەيىن ىدىراتادى. ورگانيكالىق قوسپالاردى كەيىنەن قۇرتۋشى-ورگانيزمدەر پايدالانادى، ال بەيورگانيكالىق قوسپالاردى وسىمدىكتەر پايدالانادى. سونىمەن ەكولوگيالىق جۇيەلەر بارىسىندا زاتتاردىڭ جانە ەنەرگيانىڭ الماسۋى جۇرەدى.
ءبىز، ەكولوگيالىق جۇيە ەسەبىندە ادامدى ەسەپتەمەي تابيعي جۇيەنى (كولدى) قاراستىردىق. ءبىراق كوپتەگەن ەكولوگيالىق جۇيەلەر ادامنىڭ قاتىسۋىمەن جۇرەدى. سوندىقتان ەكولوگيادا ادامنىڭ جەكە داراسى جانە ولاردىڭ بىرلەستىكتەرى (قاۋىمداستىعى) دەپ بولەدى. كەيبىر جەكە دارالاردىڭ ەكولوگياسىنىڭ قاسيەتتەرى وزگەرىپ جاتقان تىرشىلىك ورتاسىنا، ءاربىر جەكە دارا وزدەرىنىڭ ىشكى فيزيولوگياسىنا، تىرشىلىك ورتاسىنىڭ وزگەرىپ تۇراتىن جاعدايلارىنا «بەيىمدەۋ» كەرەك. جەكە دارا قورەكپەن بىرگە ەنەرگيا الادى جانە ونى ءوزىنىڭ فيزيكالىق جانە ينتەلەكتۋالدىق قاجەتىنە، ورگانيزمدە ءوتىپ جاتقان زات الماسۋ ۇردىستەرىنە، وسۋىنە جانە ت.ب. جۇمسايدى. جەكە دارا ورگانيزمىندەگى نەيروگۋمورالدى رەتتەۋشىلىكتىڭ ناتيجەسىندە ءوز دەنەسىندە تەمپەراتۋرانىڭ ءتۇراقتى بولۋى، قاجەتتى سۋ مولشەرىنىڭ، وتتەكتىڭ، سۋتەكتىڭ، NaCI، ۋگديەۆودتاردىڭ، بەلوكتاردىڭ جانە باسقا دا قوسىلىستاردىڭ قاجەتتى مولشەرى ساقتالادى. جەك دارا ورگانيزمگە پاتوگەندى فاكتورلار ەنۋىنە قارسى ادامنىڭ تەرىسى، انتيدەنەلەرى، فاگوسيتتەرى جانە باسقا دا قورعانىش فاكتورلارى كەدەرگى جاسايدى. سەزىم مۇشەلەرى، جۇيكە جۇيەسى، تىرەك-قيمىل مۇشەلەرى جەكە دارانىڭ قورەگىن، ءوز توپتارىن تابۋعا، جاۋلارىنان قورعانۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، وزدەرىنە قاجەتتى قولايلى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتەدى. ءاربىر جەكە دارا وزگەرىپ تۇراتىن اۋا-رايىنا بەيىمدەلە الادى. وسىنىڭ بارلىعى جەكە دارانىڭ ىشكى فيزيولوگياسى مەن قورشاعان تىرشىلىك ورتاسى اراسىنداعى ديناميكالىق ەكۆيليبريۋمنىڭ بولۋىنا جاعداي جاسايدى.
ءبىراق ادامدار دا بىرلەستىك قۇرامىنا كىرەدى. وسى بىرلەستىكتەر قۇرامىنا ادامعا قاجەتتى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جاتادى، سەبەبى ولار قاجەتتى قورەك بولادى جانە باسقا دا قاجەتتەرىن وتەيدى. ولاي بولسا، ەكولوگيالىق جۇيەلەردىڭ ابيوتيكالىق فاكتورلارىن ەسكەرە وتىرىپ، سول ورتادا تىرشىلىك ەتەتىن ادامدار بىرلەستىگى مەن تىرشىلىك ورتاسى دا جاتادى. ەكولوگيالىق جۇيەلەردە ادام باستى ورىن الادى، ول جۇيەلەر كولەمى جانە قۇرىلىمى جاعىنان الۋان ءتۇرلى، سوندىقتان ونى جىكتەۋ قيىنعا سوعادى. سوعان قاراماستان اۋىل، قالا جانە باسقا دا ەلدى مەكەندەر ادامداردىڭ ەكولوگيالىق جۇيەلەرىنىڭ ورتالىعى بولىپ سانالادى.
ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرى ءبىر قۇرىلىمدى ءبىر جيىنتىقتى قۇرايدى جانە ولار بىر-بىرىمەن قورەكتىك تىزبەك ارقىلى بايلانىسقان، ياعني تۇتىنۋشى-ورگانيزمدەر باستاپقى قورەككە قاجەتتى ەنەرگيا كوزىن (كۇن) وندىرۋشى-ورگانيزمدەر ارقىلى (كوپتەگەن قورەكتىك تىزبەكتىڭ سوڭى ادامعا كەلىپ تىرەلەدى) ىدىراتۋشى-ورگانيزمدەرگە بەرەدى.
قورەكتىڭ تىزبەكتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشىلىكتەرى بار. ولاردىڭ سانى ءاربىر ەكوجۇيەدە ەسەپتەۋلى، سەبەبى ءاربىر قورەك تىزبەگىنىڭ جەكە بولىمدەرىندە وتكىزۋ كەزىندە بەلگىلى ءبىر مولشەردە ەنەرگيا جوعالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءونىمنىڭ مولشەرى ءاربىر تىزبەدە ازايىپ وتىرادى. مىسالى، 10 000 كگ بالدىر 1000 كگ سۋ بۋىناياقتىلارىنا قاجەتتى زاتتار جيناۋعا، ال 10 كگ بالىق — ادامعا قاجەتتى 1 كگ زات جيناۋعا جەتەدى. سونىمەن قورەكتىك تىزبەك پيراميدا سياقتى، ول بىرنەشە تروفيكالىق دەڭگەيدەن تۇرادى. بۇلاردىڭ باستاپقى كەزىندە فوتوسينتەزگە قاتىساتىن باكتەريالار تۇر، ولار كەلەسى دەڭگەيلەرگە، ال وسى ورگانيزمدەر ودان جوعارىداعى كەلەسى دەڭگەيلەرگە جانە ت.ب. قورەك بولادى.
You Might Also Like
-
قازاق حالكىنىڭ ان-كۇي ونەرى قىز ۇزاتۋداعى سىڭسۋ، كەلىن تۇسىرۋدەگى جار-جار مەن بەتاشار، ءسابي دۇنيەگە كەلگەندەگى بەسىك جىرى، شىلدەحانا، ومىرمەن قوشتاسۋداعى جوقتاۋ، توي-تومالاقتار، جىرمەن كوركەمدەلگەن...
