ەلدىك، ەرلىك يدەياسى – ءسۇيىنبايدىڭ ولەڭدەرى مەن جىر-داستاندارىنىڭ، ايتىستارىن ءون بويىنا تارتىلعان وزەكتى يدەياسى
«مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي،ءسوز سويلەمەن سيىنباي!»-دەگەن جامبىل.تۋعان ەلىنىڭ ارى مەن ۇجدانى، بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن، مومىن شارۋانىڭ مۇددەسىن كورعاعان، حالىكتاردىڭ دوستىعى مەن تۋىسقاندىعىن جىرلاعان ازامات اقىن ءسۇيىنبايدىد يمپروۆيزاتورلىڭ كۇشى — ونىس حالىكتىك سيپاتىندا. ول كاراپايىم، ەڭبەكشى حالىقتىڭ اراسىنان شىققان سول ۇيانى جانىنداي جاقسى كوردى، بار عۇمىرىن، ونەرىن سولارعا ارنادى.
حالىقتى تىلمەن قورعادىم،
ءسوز شىندىققا كەلگەندە،
باس كەسسە دە بولمادىم.
قۇتىلىپ جارلى كەتكەنشە،
زورلاردى سوزبەن تورلادىم،—
دەيدى ءسۇيىنباي. بۇل ازامات، كۇرەسكەر اقىنداردىڭ ايتاتىن سانالى، سەرتتى ءسوزى. اسىلى، اقىننىڭ دا اكىنى بار: باز بىرەۋلەر بولىستار مەن بيلەردى دارىپتەپ، ولاردى اي مەن كۇنگە تەڭەپ، سولاردىڭ تاساسىندا، كولەڭكەسىندە كۇن كورگەن، اقىندىقتى قورلاعان؛ ال ءسۇيىنباي بولسا، ەش ۋاقىتتا شىندىقتىڭ شولپان ءجۇلدىزىنان جاڭىلماعان، ەلىنىڭ مۇددەسىن ۇمىتپاعان، جىلاسا جۇباتقان، جاسىسا قايرات بەرگەن.
ءسۇيىنباي ارون ۇلى الاتاۋدىڭ اسا سۇلۋ بەتباۋىر بوكتەرىندەگى الماتىعا ءتيىپ تۇرعان قاراقىستاق اۋىلىنىڭ بۇلاق دەگەن جەرىندە 1815 جىلى تۋىپ، 1898 جىلى 83 جاسىندا دۇنيە سالعان. بولاشاق داڭقتى جىراۋ جاسىندا جوقشىلىق تاۋقىمەتىن كوپ تارتقان. جاستاي جەتىم قالىپ، بايدىڭ مالىن باعىپ، تاماعىن اسىراعان. ول تۋرالى ولەڭدەرىندە اقىننىڭ ءوزى دە ايتادى. ال اقىن كوجاحمەت تۇرلىباي ۇلى ءبىر ولەڭىندە:
ءسۇيىنباي ون جاسىندا قالدى جەتىم،
جىلاۋمەن سەكپىل باسقان ەكى بەتىن.
جەتىمدى جەتىلدىرىپ، جۇيرىك ەتكەن
اللانىڭ كورمەيمىسىڭ قۇدىرەتىن، –دەپ، ءسۇيىنبايدىڭ بالا كەزى تۋرالى ناقتى دەرەك كەلتىرە وتىرىپ، جەتىم بالانىڭ اقىندىق ونەردىڭ شىڭىنا شىرقاعاندىعىنا تاڭدانادى. بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ بويىنداعى باسقالاردا جوق ەرەكشە قاسيەتتەرى، سونىڭ ىشىندە اقىندىق ونەرى تۋرالى دا، حالىق: "تۇقىمىندا بار"، "ولەڭ (اقىندىق) قونعان" دەيدى. مۇنىڭ ءمانىسى: تەگىندە – اتالارى نەمەسە ناعاشىلارىندا بار اقىندىق تۇپتىڭ-تۇبىندە ۇل-قىزدارىنىڭ بىرىنە كوشەدى دەگەندى بىلدىرەدى. ءسۇيىنبايدىڭ 13-14 جاسىندا شىعارعان "ءتۇس" دەگەن ولەڭىندە وسىنداي ويعا باستايتىن قۇبىلىس جايىندا ءسوز بولادى. شۇيبەك دەگەن بايدىڭ قويىن باعىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى ءتۇس كورىپ، ۇيقىسىنان ولەڭدەتىپ ويانعانىن ول قوجايىنىنا بىلايشا باياندايدى:
اتىڭنان اينالايىن قىزىر بابام،
تۇسىمدە تاڭعا جۋىق كەلدى ماعان.
بىلمەيمىن "ولەڭ" – دەدى،"كوگەن" –دەدى،
سايراۋىق قۇستار كەلىپ ءتوندى ماعان.
مەنىڭ تۇر قولدى-اياققا تۇرعىم كەلمەي،
قويدى عوي قويىڭا دا قىرعىن كەلمەي!
اۋزىمنان تۇيدەك-تۇيدەك شىققان ءسوزدى
نە دەيىن ءسوز كەستەسى – ولەڭ دەمەي؟!
سەن ماعان ۇلىقسات بەر، شۇيبەك بايىم،
ايتەۋىر، تەگىن ەمەس ءسۇيىنبايىڭ.
جىن سوقتى ما، بىلمەيمىن، تاڭەرتەڭنەن
كوڭىلىم ۇيقى-تۇيقى قۇيىندايىن...
ءتۇس كورىپ، اقىن نەمەسە سازگەر، ت.ب. بولىپ ويانۋ سەكىلدى جاعدايلار بولاشاق ونەر يەلەرىنىڭ ومىرىندە كەزدەسە بەرەدى. ءسۇيىنبايدىڭ رۋحىنا تابىنۋمەن وتكەن ۇلى شاكىرتى – جامبىل دا:
ولەڭ كىرگەن تۇسىنە
جورگەگىندە مەن بولام.
قيناما، اكە، قيناما،
بولماس ەندى زورلاعان، –دەمەي مە؟! تۇلا بويىن ولەڭ كەرنەپ تۇرعان سوڭ وسىلاي دەگەن دە.
ال شىققان تەگى جاعىنان كەلگەندە، جىراۋدىڭ ارعى اتاسى كۇسەپ ءارى اقىن، ءارى قوبىزشى بولسا، ناعاشىسى قابان جەتىسۋداعى اقىندىق، جىراۋلىق ونەردىڭ ءىرى وكىلى بولعان. ءسۇيىنباي بوزبالا كەزىندە جەتى تاۋلىك بويى سول ناعاشى اتاسىنىڭ كەشىنەن قالماي، ىلەسىپ ءجۇرىپ، باتاسىن الىپتى.
ءسويتىپ، ءسۇيىنباي 13-15 جاسىنان اقىندىق جولىن قۋادى. باياعىنىڭ نەشە الۋان جىر-داستاندارىن، اڭىز-قيسسالارىن جيىن-تويلاردا جاتقا ايتىپ، ءوز جانىنان دا شىعارادى.
قارشادايىنان قولىنا دومبىرا الىپ، ولەڭدى ءومىر سەرىك ەتكەن جىراۋدىڭ 60 جىلدان استام ۋاقىت بويى توقتاۋسىز شىعارعان جىر مۇراسى ۇشان-تەڭىز بولعان. "سوققان جەلدەي، اققان سەلدەي" ورەن جۇيرىكتىڭ اقىندارمەن ايتىستارى، ەل قورعاعان ەرلەرگە ارناعان ۇزاق جىرلارى، ارناۋ، سىقاق-سىن، مىنەزدەمە، قاعىتپا ولەڭدەرى، ءومىر تۋرالى تولعانىستارى وتە كوپ بولعان. وكىنىشتىسى، سونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە تۇگەل جەتپەگەن. ال بىزگە جەتكەن تۋىندىلارى ءسۇيىنبايدىڭ تابان استىندا تاۋىپ ايتاتىن عاجايىپ تاپقىر، ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە "ەشكىمنىڭ اتاعىنا باس ۇرمايتىن، باسىنان قۇس اسىرمايتىن" ءادىل دە تۋراشىل، داڭعىل دا دانا اقىن بولعانىن كورسەتەدى. سۇيەكەڭدى قازاق ولەڭىنىڭ عانا ەمەس، قىرعىز ەلىنىڭ دە اتاقتى اقىندارى دارا تالانت رەتىندە باعالاعان. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جەتىسۋ جەرىنىڭ ولەڭ تۋىن اسپانداتقان جامبىل باستاعان ساڭلاق تالانتتارى سۇيەكەڭنىڭ شاكىرتىمىز دەپ، ۇلى اقىندى ءپىر تۇتقان. جامبىلدىڭ:
باتا بەرگەن ءسۇيىنباي، –
جىردىڭ تىككەن تۋىنداي...
اقىنداردىڭ اقىنى،
ايدىن كولدەي اقىلى، –دەپ ارداقتاۋى سوندىقتان.
ەلدىگىمىزدىڭ اسا ماڭىزدى نىشانى – تۇڭعىش تەڭگەمىزدە سۇيەكەڭ بەينەسىنىڭ بولعانى حالىقتىڭ قادىرمەندى اقىنىنا دەگەن زور سۇيىسپەنشىلىگىن تانىتسا كەرەك. ءسۇيىنباي – XIX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان 80-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن الپىس جىلدان استام ىركىلىسسىز جىرلاعان، ايتىستا جەڭىلىپ كورمەگەن اسا كورنەكتى اقىن-جىراۋ ەكەنىنە كۇمانىمىز جوق.
ساپاربايەۆا ايجان ماحانبەتجان قىزى
قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
You Might Also Like
-
يادرولىق ساڭىراۋقۇلاق – قۋاتتى دۇمپۋدەن كەيىن پايدا بولاتىن، يادرولىق جارىلىستىڭ ءونىمى. ول اتومدىق جارىلىستىڭ ءبىر سيپاتتىق كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
-
الماتىدا «قازاتومونەركاسىپ» ۇاك» اق جانە «ق.ي.ساتپايەۆ اتىنداعى قازۇتزۋ» كەاق اراسىنداعى «حالىقارالىق اتوم ونەركاسىبى عىلىمي-وقىتۋ ورتالىعىن» قۇرۋ تۋرالى كە...
