InfoHub Logo

1. ۇلكەن يادرولىق بۇلت.

اۋەگە كوتەرىلە باستاعان يادرولىق ساڭىراۋقۇلاق.

يادرولىق ساڭىراۋقۇلاق – قۋاتتى دۇمپۋدەن كەيىن پايدا بولاتىن، يادرولىق جارىلىستىڭ ءونىمى. ول اتومدىق جارىلىستىڭ ءبىر سيپاتتىق كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

حيروسيما مەتەورولوگيالىق وبسەرۆاتورياسى بىردەن جارىلىستان كەيىن دىمقىل قارا بۇلت جەردەن ۇلكەيە ءتۇسىپ جانە مىڭ مەترگە جۋىقتايتىن بيىكتىككە قالانى جابا كوتەرىلدى دەپ، حابارلادى. شاعىلىسقان رادياسيا كەتكەن كەزدە، سۇر ءتۇتىن سەكىلدى وسى بۇلتتار جارىلىستان كەيىن بىردەن 5 مينۋت ىشىندە، 8000 مەتر بيىكتىككە دەيىن كوتەرىلگەن.

«ەنولى گەي» ەكيپاجىنىڭ ءبىر مۇشەسى (تىكەل. اۋد. – شىندىعىنا كەلگەندە، وقيعا روبەرت ليۋيس جايلى) ۇشۋ جۋرنالىنا: «9:00 ا.م. بۇلت زەرتتەلىندى. بيىكتىگى 12 مىڭ مەتر جانە ودان دا جوعارى». الىستان بۇلت ساڭىراۋقۇلاق سەكىلدى كورىنەدى، جەردەن ءوسىپ شىققانداي، اق ءتۇستى قالپاعى بار جانە اينالما شەتتەرى قوڭىر كەلگەن سارىلاۋ بۇلت. بۇل تۇستەردىڭ بارلىعى ارالاسىپ، قاراعا دا اققا دا، ءتىپتى قىزىل نەمەسە سارى دەۋگە كەلمەيتىن ءتۇس قۇرالدى» - دەپ، جازادى.

ناگاساكي قالاسىندا، كوياۋگي ارالىنىڭ اۋە قورعانىس كۇشتەرى شەبىندە، قالانىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي 8 شاقىرىمدىق جەردە، بىردەن كوز قارىقتىرار جارىلىستان كەيىن ۇلكەن وتتى شار قالانىڭ ءۇستىن جاپقاندىعىن باقىلاعان. قارا ءتۇتىن كوتەرىلگەن جارىلىس ورتاسىنىڭ اينالاسىنان، جارىلىس تولقىنىنىڭ شەڭبەرى تارالىپ جاتتى. جالىندى بۇل شەڭبەرلەر جەرگە بىردەن جەتە قويمادى. شاعىلىسقان جارىقتار باسەڭدەگەندە، قالادا قارا تۇنەك ورنادى. وتتى شەڭبەردىڭ ورتاسىنان بىرتىندەپ كوتەرىلگەن ءتۇتىن 3-4 سەكۋندتتىڭ ىشىندە 8 مىڭ مەتر بيىكتىككە جەتتى.

وسىدان كەيىن، ءتۇتىن 8 مىڭ مەتر بيىكتىككە جەتكەندە ول اقىرىنداپ كوتەرىلە باستادى جانە 12 مىڭ مەترگە 30 سەكۋنتتىڭ اراسىندا جەتىپ ۇلگەردى. ارتىنشا ءتۇتىننىڭ ءبىرسىپىرا بولىگى ازداپ تۇسسىزدەنىپ، بۇلت اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى.

2. كۇل بولىپ ورتەنگەن حيروسيما.

حيروسيمادا شىققان تاۋارلار اۋىر ونەركاسىپتىك حيروسيما پرەفەكتۋراسىنىڭ قۇرىلىسىندا قويىلىپ جانە كورمەگە شىعارىلا بومبالىق جارىلىسقا دەيىن تۇرعان. ەپيسەنتر وسى عيماراتتىڭ ۇستىندە ورنالاسقاندىقتان تولقىن سوققىسى قۇرىلىستىڭ توبەسىنەن تونە قۇلايدى. جارىلىستان كەيىن تەك كۇمبەزدىڭ بازاسى جانە ۇستاعىش قابىرعالارى توتەپ بەرگەن. كەيىنىرەك بۇل عيمارات اتوم بومباسىنىڭ سيمۆولدىق بەينەسىنە جانە بۇكىل الەمدەگى ادامدارعا ەسكەرتۋ رەتىندە، ءوز كورىنىسىمەن: «حيروسيما ەندى بولماسىن!» دەپ، ۇندەدى. جىلدار جىلجىپ اقتى جانە مەملەكەت قيراعان جاڭبىر مەن جەلدىڭ اسەرىنەن كۇرت ناشارلادى. الەۋمەتتىك قوزعالىستاردا ەسكەرتكىشتىڭ ساقتالۋى ناسيحاتتالىندى جانە حيروسيما قالاسىن اۋىزعا الماعاننىڭ وزىندە، بۇكىل جاپونيا بويىنشا قارجى جينالا باستادى. نىعايعان جۇمىس 1967 جىلعى تامىز ايىندا اياقتالدى.

فوتوسۋرەتتەگى عيماراتپەن بىرگە ورنالاسقان كوپىر – موتياسۋ كوپىرى. قازىردە ول بەيبىتشىلىك ساياباعىنىڭ قۇرامداس بولىگى.

3.  جەر بەتىندەگى توزاق قۇرباندارى.

1945 جىلعى 6 تامىز. بۇل حيروسيماداعى قايعىلى وقيعا بەينەلەنگەن 6 سۋرەتتىڭ ءبىرى. اسا قۇندى بۇل سۋرەتتەر بومبالاۋدان كەيىن 3 ساعات وتكەندە تۇسىرىلگەن.

قالانىڭ ورتالىعىن جالىنداعان ءورت شارپيدى. حيروسيماداعى ەڭ ۇزىن كوپىرلەردىڭ ءبىرىنىڭ ەكى ۇشى، قايتىس بولعان جانە جاراقاتتانعان دەنەلەرمەن قاپتالدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى حيروسيمانىڭ داييچي ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى مەن اقىلى بولىمدەگى ايەلدەر مەكتەبى بولاتىن جانە جارىلىس ورىن العان ساتتە ولار ەشتەڭەدەن قورعانباي قوقىس ۇيىندىلەردەن تازارتۋعا قاتىستى.

جاڭالىقتار ءفوتوتىلشىسى ماتسۋشيگە مىرزا 1945 جىلدىڭ 6 تامىزداعى "Hiroshima Tokuho" ءوز سەزىمىن نەگىزگە الا بىلاي دەپ جازدى: «...ميۋكي كوپىرىنىڭ باتىس بولىگىندە ورنالاسقان سەندا اۋداندىق پوليسيا بولىمشەسىنىڭ الدىندا العاشقى جاردەم كورسەتۋگە تىرىسقان پوليسەيلەر جارالار مەن كۇيىكتەردى  تاڭعانىمەن جاراقاتتانۋشىلاردىڭ سانى ەسەپسىز ارتا ءتۇستى. مەن بۇلاردى سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلىپ اۋەلدەن كامەرامدى دايىنداي باستادىم جانە وبەكتيۆتەن قاراعانىمداعى سول سۋرەتتەر جان تۇرشىگەرلىك قورقىنىشتى ەدى. جۇزدەگەن قايعىلى وقيعاعا تاپ بولعاندار اراسىندا قاتتى كۇيىك شالعاندىعى سونداي ولاردىڭ ەر الدە ايەل ەكەندىگىن اجىراتىپ ايتۋعا كەلمەيدى، «ىستىق! ىستىق!» دەپ ايعايلاپ جاتقان بالالار جانە ورانعان كۇيدە قايتىس بولعان نەمەسە العان جاراقاتىنان كوز جۇمار حالدەگى اناسىنىڭ قۇشاعىندا وراۋلى جىلاعان جاراقاتتى سابيلەر بولدى. مەن بار كۇشىمدى جيناپ باتىلىراق بولا ءتۇستىم جانە ءتىپتى  كەيبىىرەۋلەر مەنى قاتىگەز نەمەسە تاسباۋىر ساناسا دا بۇل مەنىڭ جۇمىسىم، مەنىڭ مىندەتىم ەكەندىگىنە ىشتەي ءوزىمدى ۇگىتتەدىم. اقىر سوڭىندا سۋرەتكە تارتۋ تەتىگىن باسقانىمدا كوز الدىما سۋرەتتەر قايتا كەلە باستادى، ولار ەندىگىدە مەنىڭ كوز جاسىمنان سۋ شايعان جانە بۇلىڭعىر بولدى».

حيروسيماداعى اتوم بومباسىنان كەيىن 7-8 كۇنگە دەيىن گازەت بەتتەرىندە بولعان وقيعا جونىندە ەش رەپورتاج بولمادى. تەك 1980 جىلدىڭ 6 تامىزىندا جارىلىستان كەيىن «Hiroshima Tokuho» جۋرنالىندا جارىلىس وشاعىندا بولعان ءۇش فوتوكوررەسپوندەنتتىڭ وقيعا ورىنىندا كورگەن سۇمدىقتارى مەن العان اسەرلەرى نەگىزىندە ماقالا جاريالاندى.

4. جارىلىس تولقىنىنان جەر بەتىنە سۋىرىلىپ قالعان 300 جىلدىق كامفورا اعاشى.

كوكۋتايدجي قورىعىنىڭ ماڭايىندا ۇلكەن كامفورا اعاشى وسكەن. ونىڭ جاسى 300 جىلدان اسادى جانە ونى ەسكەرتكىش رەتىندە قۇرمەتتەيتىن. شارشاپ وتكەن جولاۋشىلارعا ونىڭ ءتاجى مەن جاپىراقتارى قاپىرىق كۇندەرى كولەڭكە بەرسە، ال ونىڭ تامىرلارى 300 مەترگە جۋىق وسكىندەپ، ءار باعىتقا تارالعان. الايدا، شارشى مەترگە 19 توننا كۇشپەن قۇلاعان جويقىن سوققى تولقىنى ونى جەردەن سۋىرىپ تاستادى. ءدال سونداي جارىلىس تولقىنىنان جۇزدەگەن مازارلار قيراپ، زيرات اراسىنا شاشىلعان.

سۋرەتتىڭ وڭ جاق بۇرىشىنداعى اق عيمارات – جاپونيا بانكىنىڭ فيليالى. ول تەمىر-بەتون جانە تاس قالاۋ ارقىلى سالىنعاندىقتان توتەپ بەرگەن، ءبىراق تەك قابىرعالارى قالعان. ءىشىنىڭ ءبارىن ءورت جالماعان.

5. جارىلىس تولقىنىنان جيىرىلعان عيمارات.

بۇل وسى كۇنگە دەيىن وتە قىزبا بولىپ جاتقان حيروسيمانىڭ «Hondora» لاقابىمەن اتالعان نەگىزگى ىسكەرلىك كوشەسىندە ورنالاسقان ساعات دۇكەنى  بولدى. بارلىق وتكىنشىلەر ءوز ۋاقىتىن قاراپ تەكسەرۋ ءۇشىن دۇكەننىڭ جوعارعى بولىگى ساعات مۇناراسى رەتىندە ازىرلەنگەن. جارىلىس قيراتپايىنشا وسىلاي تۇردى.

سۋرەتتە كورسەتىلگەندەي بۇل – ءبىرىنشى قابات پەن ەكىنشى قاباتى. وسى قوس قاباتتى قۇرىلىس ءوز قۇرىلىمىمەن سىرىڭكە قورابىن ەسكە سالادى، ءبىرىنشى قاباتىندا باعاندار كوتەرگىشى بولماعاندىقتان جارىلىس جاۋىپ قالعان. وسىلايشا، ەكىنشى قابات ءبىرىنشى قابات بولدى جانە بۇكىل قۇرىلىس سوققى تولقىنىنىڭ وتۋىنە قاراي قيسايعان.

حيروسيمادا نەگىزىنەن جارىلىس وشاعىنا جاقىن ورنالاسقان تەمىر بەتوننان قۇيىلعان عيماراتتار وتە كوپ بولدى. زەرتتەۋلەرگە سايكەس، وسى بەرىك قۇرىلىمدار جارىلىس وشاعىنان كەم دەگەندە تەك 500 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان جاعدايدا عانا جويىلۋعا ءتيىس ەدى. جەر سىلكىنىسكە ءتوزىمدى عيماراتتار جويىلمايدى، ءبىراق ىشىنەن ءورت شالادى. الايدا، ساعات دۇكەنىندە ورىن العانداي 500 مەتر راديۋس ارتتا ورنالاسقان  كوپتەگەن ۇيلەر دە قايتكەنمەن قيراعان.

6. جارىلىس وشاعى ماڭايىنداعى قيراندى.

جارىلىس وشاعىنا جاقىن توعىسقان ماسۋياما وتكەلىنىڭ اينالاسىندا بار تىلەگى جارىلىستان قاشۋ بولعان ادامدار سوڭعى قوزعالىس-ارەكەتىمەن تىرىدەي جانىپ كەتتى. ورتەنەتىننىڭ بارلىعى وتقا وراندى. توبەلەردىڭ جابىنى وتتان سىزات الىپ، بارلىق جەردە بىتىراپ شاشىلىپ جاتتى، ال اۋە-رەيتتىك باسپانالار بۇعاتتالعان جانە ءىشىنارا ورتەنىپ نەمەسە قيىرشىق تاس استىندا ءۇيىلىپ قالعان. كورىنىستىڭ بارلىعى ءسوزسىز قايعىلى جاعدايدان حابار بەردى.

Mاسۋياما كوپىرىندەگى جاعداي ناگاساكي جازبالارىندا تومەندەگىدەي سيپاتتالدى: «ۇلكەن وتتى شار تىكەلەي Mاسۋياما اۋدانىنىڭ اسپاندا پايدا بولدى. كوز قارىقتىرار جارقىلمەن قاتار تولقىن سوققىسى جانە جىلۋلىق ساۋلەسى كەلىپ بىردەن اينالاسىنىڭ ءبارىن جايپاپ، جويىپ جىبەردى. جالىن ۇيىندىلەر استىندا كومەككە شاقىرىپ، ىڭىلداپ نەمەسە جىلاعانداردىڭ بارلىعىن تىرىدەي ورتەپ جىبەردى. ءورت بارلىعىن جالماپ جوق قىلعاندا، ءتۇرلى-تۇستى الەمنىڭ سىرتقى بەينەسىنىڭ الدىنا ءوڭسىز ۇلكەن كەڭىستىك كەلدى، سوعان قاراماستان بۇل جەر بەتىندەگى اقىر زامان ەكەندىگى جونىندە قورىتىندىعا كەلۋگە بولاتىن ەدى. كۇل، قوقىس، جانىپ كەتكەن اعاشتاردىڭ قادالارى – بارلىعى جانتۇرشىگەرلىك وسى سۋرەتتە كورىنىس تاپتى. قالا قاتىپ قالعانداي. كوپىردىڭ ۇستىندە، جارىلىس وشاعىنىڭ ءدال قاسىندا بولعان بارلىق ازاماتتار، جارىلىستان قورعايتىن باسپانالارداعى بالالاردى قوسپاعاندا قاس قاعىمدا بارلىعى قازا تاپتى».

7. جارىلىستان قيراعان ۋراكامي سوبورى.

يادرولىق جارىلىستان كەيىن قۇلاعان سوبور وزىمەن بىرگە تاعدىر ايداپ دۇعا جاساۋعا كەلگەندەردىڭ بارلىعىن جەر استىنا كومدى. ۇزىنقۇلاقتا سوبور قاتتى قيراپ، قاراڭعى تۇسكەنشە جان تۇرشىگەرلىك گۇرىل مەن گۋىل شىعارا جويىلعاندىعى ايتىلادى. سونداي-اق، كەيبىر دەرەك كوزدەرىندە جارىلىس كەزىندە سوبوردا شامامەن 1400 سەنۋشىلەر بولعان جانە ولاردىڭ 850 قازا تاپقاندار.

سوبوردىڭ كوپ بولىگىندە بەزەندىرىلگەن اۋليەلەر مۇسىندەرى قيىرشىق تاس توپىراققا اينالعان.

باقىتتى لەدي جانە يوننا بوگوسلوۆا: سۋرەتتە جىلۋ ساۋلەلەرى بار ەكى ءمۇسىن تۇرعان سىرتقى قابىرعانىڭ تۇگەلدەي ورتەلەتىن وڭتۇستىك بولىگىن كورسەتەدى.

1885 جىلى جاپونيانىڭ اۋىلدارىندا ءالى حريستياندىق كەلمەگەن، ءتىپتى ەقا كەزەڭدەرىندە (1603-1867 جج.) حريستياندىققا تىيىم سالعان شاقتاردا سەنىمدەرىن ساقتاپ قالعان تۇستان باستاۋ العان ۋراكامي سوبورىنىڭ قۇرىلىسىنا 30 جىل ءوتتى. قۇرىلىس تاس جانە كىرپىشتەردى قولدانا وتىرىپ، ريم ۇلگىسىندە تۇرعىزىلعان. سوبور تۇرعىنىنىڭ اۋدانى 1162 شارشى مەتر، مۇنارا بيىكتىگى – 26 م. سوبور 1959 جىلى قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى.

8. تولقىن سوققىسى قيراتقان فابريكا.

جۇمساق ماتەريالداردان جاسالعاندىقتان، زاۋىتتىڭ بولات قۇرىلىمدارى سىنىپ نەمەسە قيسايىپ كەتكەن. جەتكىلىكتى بەرىكتىگى بار بەتون قۇرىلىمى جاي بۇزىلدى. بۇل سوققى تولقىنىنىڭ قانشالىقتى كۇشتى بولعانىنىڭ دالەلى بولسا كەرەك. شامامەن، بۇل زاۋىت قابىرعاسى ءبىر شارشى مەترگە 10 توننا قىسىمدىق كورسەتەتىن، سەكۋندىنا 200 مەتر سوققى بەرگەن جەل كۇشىنە توتەگەن. جارىلىسقا دەيىن زاۋىتتا ماشينالار مەن ۇلكەن كولەمدەگى كرانداردىڭ سانى كوپ بولدى. كاسىپورىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى جارىلىستان قازا تاپتى. 9 تامىزدا جازىلعان دەرەككە سايكەس زاۋىتقا 1721 ادام كەلگەن. ولاردىڭ 1019 ادام قازا تاپقان جانە دە 149 ەلەۋلى جاراقات العان. قايتىس بولعانداردىڭ پايىزى 68% قۇرايدى.

عايىپتان ءوز ءومىرىن ساقتاپ قالعان قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى جارىلىس بولعان كەزدە جولداستارىمەن تۇرعانىن ايتقان. ارىپتەسى بىرەر سەكۋنتتىڭ ىشىندە تولقىن سوققىسىنان قۇلاعان ۇلكەن كرانعا قارس ايىرىلىپ ءتىل تارتپاي كەتكەن. بۇل ادام شوشىرلىق كورىنىس پەن جان تۇرشىگەرلىك سۋرەتتە ونىڭ باسى تالقاندالىپ جانە اقتارىلىپ كەتكەن اسقازانىنان ىشەكتەرى شىعىپ جاتتى. سۋرەتتەر ەڭ كوپ زارداپ شەككەن ورىندا تۇسىرىلگەن.

9.  جارىلىستان قيراعان شيرويامدىق باستاۋىش مەكتەبى.

شيرويامدىق باستاۋىش مەكتەبى – بۇل جارىلىس وشاعىنا جاقىن ماڭايدا ورنالاسقان باستاۋىش مەكتەپ. تەمىر بەتوننان سالىنعان ناگاساكي، تاۋ توبەسىنە ورنالاسقان جانە اينالاسى كورىكتى ورمانمەن قورشالعان تاماشا مەكتەپ ەدى. شيروياما ورتالىعى تىنىش تا، جاقسى اۋدان بولاتىن، الايدا بۇل تاماشا ورىندى جارىلىس ءبىر دەمدە قيىرشىق تاس پەن قوقىسقا اينالدىردى.

1945 جىلعى ءساۋىر ايلارىنىڭ جازبالارىنا سايكەس مەكتەپتە 32 سىنىپ، 1500 وقۋشى مەن 37 ءمۇعالىم جانە وزگە دە قىزمەتكەرلەر بولعان. بومبالاعان كۇنى وقۋشىلار ۇيلەرىندە جاتقان. مەكتەپتە تەك 32 ادام (مۇعالىمدەردىڭ ءبىرىنىڭ ءبىر بالاسىن قوسا ەسەپكە العاندا)، گاكۋتو حوكوكۋتايدان (Gakuto Hokokutai) 44 ستۋدەنت جانە ميسۋبيسي حەيكي سەيساكۋشودان (Mitsubishi Heiki Seisakusho) 75 قىزمەتكەر بولعان. بارلىعى 151 ادام.

وسى 151 ادامنىڭ 52ء-ى جىلۋ ساۋلەلەرى مەن جويقىن جارىلىس تولقىنىنان العاشقى بىرنەشە سەكۋند ىشىندە قازا تاپتى، جانە ونىڭ 79-ى كەيىنىرەك العان جاراقاتىنان كوز جۇمدى. بارلىعى 131 قۇربان بولسا، بۇل تەك عيماراتتىڭ ىشىندەگىلەردىڭ جالپى سانىنىڭ 89% عانا. ۇيىندە بولعان 1500 وقۋشىنىڭ شامامەن 1400 قايتىس بولدى.

10. تولقىن ساۋلەسىنەن تەرىگە تۇسكەن كيىم قۇرىلىمىنىڭ ءىزى.

قاتتى ىستىق تولقىن ساۋلەسىنەن كۇيىك العان ايەلدىڭ ارقاسى.

بۇل ەكى ايەلدىڭ جارىلىس وشاعىنان قانشا قاشىقتىقتا بولعانى بەلگىسىز. سول جاق فوتوسۋرەت حيروسيمانىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە ورنالاسقان اسكەري اۋرۋحانادا تۇسىرىلگەن، ال وڭ جاق سۋرەت بوكس اسكەري كارانتين جۇرگىزىلگەن نينوشيما ارالىندا تۇسكەن.

سول جاقتاعى سۋرەت شامادان تىس جىلۋ ساۋلەلەرىنەن سالدارىنان تەرىگە باسىلعان كيىم ۇلگىلەرىنىڭ قاراڭعى بولىگىن كورسەتەدى. كيىم ورتەنىسىمەن تەرىدە كۇيىكتىڭ ءىزى قالادى، سونداي-اق بۇل تەرىگە كۇيىپ قالدىرعاندىقتان، قايتالاما كۇيىك دەپ اتالادى.

وڭ جاقتاعى فوتوسۋرەتتەگڭ كۇيىككە قاراعاندا ايەل جارىلىس وشاعىنان كەمىندە 2 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ورىندا بولعان. ءار ءتۇرلى كۇيىك سيپاتى دەپ كورۋگە بولاتىن كۇيىك شالعان تەرى بولىگى تاڭىلعان. وسىلايشا، يىعىن كۇيدىرگەن تولقىن ساۋلەلەرىنىڭ بۇرىشتارى ءار ءتۇرلى. سول جاق يىعىن كۇيىك كوپ شالعان جانە ءتۇسى دە قوشقىلداۋ، ال بەلىنە جاقىن وڭ جاق يىعىنىڭ كۇيىگى اسا قاتتى ەمەس جانە ولاردىڭ ءتۇسى اشىق بولىپ كەلگەن.

نينوشيما ارالىنا كوشىرىلگەن وڭ جاق سۋرەتتەگى ايەل وڭتۇستىككە قاراي 4 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان يۋدجين پورتىندا تۇسىرىلگەن، ونىڭ جاعالاۋىنىڭ ۇزىندىعى 14 كم قاشىقتىقتى قۇرايدى. بۇل ارالدا بىرنەشە نىساندار بولعان، سولاردىڭ قاتارىنا اسكەري كارانتيندە كىردى. بۇل نىساندار العاشقى مەديسينالىق كومەك كورسەتۋمەن اينالىستى جانە ولار وسى ارالعا قايىقپەن اكەلىنگەن يادرولىق جارىلىستىڭ شامامەن 10000-عا جۋىق قۇرباندارى قامتىلعان. ءدال وسى جەردە 2000-نان استام ادام اقتىق دەمىن شىعارعان.

11. جارىلىس وشاعىنان 1،6 شاقىرىم قاشىقتىقتا بولعان ادام دەنەسىندەگى كەلويدتى تىرتىق.

بۇل سۋرەتتىڭ ناقتى قاي كۇنى تۇسىرىلگەنى بەلگىسىز. الايدا، قۇجاتتارعا سايكەس بۇل 1945 جىلدىڭ قازان ايى، ال ەمدەلۋشى 17-دە. ارتىندا يىققا اسار باۋ سومكە بولعاندىقتان، كۇيىك ارقاسىن جارتىلاي شالعان، ءبىراق ارقاسىنىڭ وزگە بولىگى سەكىلدى وتتە كۇشتى ەمەس. سونداي-اق، كەلويدتى تىرتىق ەكى قولىنا دا پايدا بولعان.

تىرتىقتىڭ ءتۇسۋ سەبەبى سوڭىنا دەيىن انىقتالماعان، دەگەنمەن ساۋلە مەن رادياسيانى ۇشتاستىرا وتىرىپ مۇمكىن قۇپياسىن تابۋعا بولار. 200 وقيعانى قامتيتىن باقىلاۋ جازبالارعا سايكەس، ءبىز شامامەن تىرتىقتىڭ تەرى بەتىنە قالاي پايدا بولعانىن كورۋگە بولادى:

1945 جىل، جەلتوقسان – جاڭادان كورىنە باستاۋ، قىزارۋ، تەرىنىڭ تىرىسۋى.

1946 جىل، مامىر – كورىنە باستاعاندار انىق بايقالادى، قاتتى قىزارعان، تەرىنىڭ شامادان تىس تىرىسۋى.

1946 جىل، شىلدە – قىزارعاندار كۇلگىن تۇسكە ەندى، تەرى جيىرىلۋى جالعاسۋدا، ءبىراق اجىمدەلىپ بارادى.

1946 جىل، قازان – جەڭىل تىرتىقتار تەگىستەلۋدە، قىزىل رەڭك باسىمدىق تانىتقان، تەرىنىڭ تارتىلۋى ازايۋدا.

1947 جىل، قاڭتار – كۇشتى كەلويدتىق اجىمدەر مەن قاتپارلار كوبەيۋدە، كۇلگىن-كوك قىرتىستار دا بار.

12. تاس باسپالداقتاردا قاتتى جىلۋ ساۋلەسى قالدىرعان ادام كولەڭكەسى. تۇتقادان قالعان كولەڭكە.

كورىپ تۇرعاندارىڭىزداي، جوعارىداعى سۋرەتتەگى باسپالداقتار جارىلىس وشاعىنان 250 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان سۋميتومو بانكتىڭ (Sumitomo Bank) نەگىزگى كىرە بەرىسى. بالكىم، بۇل كىسى بانكتىڭ اشىلۋىن كۇتىپ، جارىلىس وشاعىنا بەتىن قاراتا باسپالداقتا وتىرعان. جىلۋلىعى 1000 نەمەسە تىپتەن، 2000 گرادۋس تەمپەراتۋراداعى جارقىلداعان جارىقتان ادام كولەڭكەسىن قالدىرا تىرىدەي ورتەنىپ كەتكەن.

جارىلىستان كەيىن 10 جىل وتكەندە بارىپ كولەڭكەلەر مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن، الايدا جاڭبىر جاۋعاندا بىرتىندەپ بايقالا باستايدى. بانكتى قايتا جوندەۋدەن وتكىزگەن كەزدە بارىپ، باسپالداقتار حيروسيما بەيبىتشىلىك مەموريالدىق مۇراجايىنا تاپسىرىلدى.

تومەندەگى سۋرەت جارىلىس وشاعىنان 800 مەترگە جۋىق قاشىقتىقتان جىلۋ ساۋلەسى قالدىرعان كولەڭكە كورسەتىلگەن.

قورعالماعان تاسجول جانىپ كەتكەن جانە مۇندا تەمىر جول مەن باعانداردىڭ كولەڭكەلەرى قالعان. يادرولىق جارىلىسقا ءتان جىلۋ ساۋلەلەنۋ ەرەكشەلىگى سول، ونىڭ دۇمپۋدەن كەيىن 3 سەكۋند ارالىعىندا شامادان تىس جىلۋلىقتى وتە قىسقا مەرزىمدە ءبولىپ شىعارادى. اۋا بىردەن قىزادى، سەبەبى ونىڭ جىلۋ وتكىزگىشتىگى ارتا تۇسكەندىكتەن جىلۋىن تىپتەن جوعالتپايدى. جارىلىس وشاعىنان 1 كم راديۋستا توبەنىڭ جابىن شاتىرى بالقىپ، كوبىكتەنگەن جاعدايلارى بولعان.

13. بارلىق دەنەسى رادياسيالىق كۇيىككە ۇشىراعان بالا.

بۇل بالانىڭ دەنەسىنىڭ 1/3 بولىگىنەن كوپ جەرىن رادياسيالىق كۇيىك شالعان. ونىڭ كەۋدە تۇسى مەن ءىشىنىڭ سول جاق بولىگى قاتتى كۇيگەن. الايدا ول امان قالىپ، 3 جىل جانە 7 ايدان كەيىن اۋرۋحانادان شىققان. قازىردە ول ەكى بالانىڭ اكەسى. عاجايىپ تۇردە امان قالعان ول، سول كۇنگى وقيعالاردى ەسىنە العاندا: «سول كۇنى مەن سۋميەشي (Sumiyoushi) اۋدانىنىڭ (بۇل جارىلىس وشاعىنان 2 شاقىرىم جەردە) كوشەسىندە ۆەلوسيپەد تەۋىپ بارا جاتقانمىن. مەن 16 جاستا ەدىم جانە وسىمەن ەكىنشى جىل جەدەلحات تاسۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. قاتتى جارقىلدان سوقىر بولدىم جانە مەنىڭ وڭ جاق بۇيىرىمنەن سوققان تولقىن كۇشى ءوزىمدى ءۇش مەتر قاشىقتىققا لاقتىرىپ تاستادى، ال ۆەلوسيپەدىم قيسايىپ، مايىسقان. 300 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان جارىلىستان قورعايتىن باسپاناعا جەتكەنشە مەن اۋىرسىنۋدى سەزبەدىم، ءتىپتى دەنەمنىڭ جاراقات الماۋى ءبىرتۇرلى جاعداي ەدى. سول جەرگە جەتكەنىمدە ارقام مەن بارلىق دەنەمە تولقىن بولىپ تارالعان قاتتى اۋىرسىنۋدى سەزدىم. ءۇش كۇن وتكەنگە شەيىن اۋىرعان جەرىمدى ايتۋمەن بولدىم، تەك ءتورتىنشى كۇنى العاشقى مەديسينالىق كومەك كورسەتۋ ستانسياسىنا جىبەرىلدىم.

العاشىندا مەنى كەيبىر دارىلەردى الماستىراتىن كۇل، ماي جانە دارى-دارمەك قوسپاسىمەن ەمدەدى. شىداتپاي اۋىرعاندىقتان قانشاما رەت ايعايلاپ، مەنى ءولتىرسىن دەپ جالىنعان ساتتەرىم بەلگىسىز.

وسىدان كەيىن بىرنەشە ودالاردى باستان كەشكەن مەن اجال اۋىزىنان قالىپ، جۇمىسقا قايتا ورالدىم جانە قالعان ءومىرىمدى يادرولىق قارۋعا قارسى سوعىسقا ارنايمىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم».

14. ورتەنگەن بالا مۇردەسى.

يۆاكانا (Iwakana) اۋدانىندا جۇمىلدىرىلعان وقۋشىلار قاتارىنداعى بۇل بالا، كەۋدەسىندە ايقاسقان جالىن بارداي كۇيدەگى قولىمەن تىرىدەي ورتەنىپ كەتكەن.

700 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان جارىلىستان ول ەشبىر جولمەن قورعانباعان. سول كۇندەرى، 7ء-شى جانە 8ء-شى سىنىپ وقۋشىلارى اسكەري جابدىقتاۋ جۇمىس ماقساتىندا قورعانىس كومپانيالار ءۇشىن جۇمىلدىرىلدى. بالالاردىڭ ءىس جۇزىندە وقۋعا ەشقانداي مۇمكىندىگى بولعان جوق. ۋراكامي (Urakami) اۋدانىنداعى بىرنەشە زاۋىتتار بولعان، سولاردىڭ قاتارىندا Mيتسۋبيسي (Mitsubishi) ءوق-دارى زاۋىتىنا دا ءبىرشاما وقۋشىلار جۇمىلدىرىلدى. جۇمىلدىرىلعاندار اراسىندا قازا تاپقاندار سانى بەلگىسىز.

وقۋشى قايتىس ۋراكامي اۋدانىندا زارداپ شەككەندەر مەن قيراۋلار جونىندە جازبالار بار. وندا بىلاي دەلىنگەن: «جارىلىستان كەيىن ءبىرشاما عيماراتتار قيرادى. اعاشتاردىڭ بۇتالارى مەن وزگە دە سىنىقتارى جەردە شاشىلىپ جاتتى جانە كەيبىر جەرلەردە ولار تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالعان. كوشەدە ءتىرى جان قالمادى. ۇلكەن ءۇيىندىنىڭ استىندا قالعان ادامدار، كومەككە شاقىرىپ جالىنىپ جاتتى. كەرەمەتپەن امان قالعان پەندەلەر ايدالاعا بەزىپ كەتتى. قالا كوز تۇرتكىسىز قاراڭعىلىققا باتتى. اينالا جاقسى كورىنە باستاعان كەزدە، قيراعان ۇيلەر لاۋلاۋدا ەدى. قالا ىڭىل، ءتۇتىن، وت پەن كومەككە شاقىرعان تەڭىزدەي ايعاي-شۋعا اينالدى».

15. تولقىن سوققىسىنان ادامدارىمەن قوسا كەتكەن ترامۆاي.

ناگاساكي قالاسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە ورنالاسقان ۋراكامي (Urakami) ايماعى تىنىش تا، جايلى تۇرعىن اۋدان بولدى. ءبىراق، ۋاقىت وتە كەلە بۇل جەردە قىتاي-جاپون سوعىسى باستالىپ كەتكەندە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوق-دارى ءوندىرۋ بويىنشا زاۋىت سالۋ باستالىپ كەتتى.

بۇل سۋرەتتە ترامۆاي تولقىن سوققىسىنان ايالدامادان قيراعانى كورسەتىلگەن. ترامۆايدان جولاۋشىلاردىڭ مۇردەلەرىن جەل تاس قابىرعاعا ۇشىرعان. كوپشىلىگى ارنايى قاراۋىل جاساعىنىڭ ەكىنشى پولك اسكەرلەرى بولدى جانە ولاردىڭ قورعانىس ۇستانىمى بولىپ تابىلاتىن مۋنيسيپالدى اقىلى مەكتەپكە بارا جاتتى.

ترامۆاي 230 مەتر قاشىقتىقتا بولعان جارىلىستان قيراعانى سونداي، ونىڭ بۇرىن قانداي مولشەردە جانە كولەمدە بولعاندىعىن ەسكە سالاتىن ەشتەڭەسى قالماعان. ترامۆايدىڭ جوعارى جانە ارتقى بولىگىنە تۇسكەن الپاۋىت تولقىن سوققىسى قىسىمىمەن جايپاپ كەتكەن. جولاۋشىلار مەن ساربازدار ءبىر دەمدە ەڭ جوعارى تەمپەراتۋرا مەن تولقىن سوققىسىنان قازا تابادى.

ارتىنشا جولدىڭ بۇل بولىگى، ۇلتتىق تاسجولىنان بەيبىتشىلىك ساياباعىنا دەيىن ترامۆاي جولى بولدى جانە ۇلتتىق تەمىر جولدان ۇلتتىق تاسجولعا دەيىن ونىمەن قاتار كەلدى. سوعىستان كەيىن بۇل ايالدامالار ەش پايدالانىلمادى. سۋرەتتە كورسەتىلگەن ورىن قازىردە كولىكتۇراعى بولىپ تابىلادى جانە وعان قاراي اپاراتىن جول جارىلىس قۇربانى بولعان قوس مەموريالعا اپارادى.

16. تەرى استىنىڭ قانتالاۋى. ساۋلەلەنۋدەن تۇزىلگەن كاتاراكتا.

جوعارىداعى سۋرەتتە 21 جاستاعى سارباز كورسەتىلگەن. جارىلىس كەزىندە ول جارىلىس وشاعىنان ءبىر كيلومەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان اعاش ۇيدە بولعان. ونىڭ ۇيدە بولعانىنا وراي اۋىر كۇيىك شالماعان. وعان العاشقى كومەك كورسەتىلدى. قالاي بولعاندا دا ونىڭ مەديسينالىق تاريحى مىناداي:

18 تامىز – شاش جوعالتۋ ءقازىردىڭ وزىندە بايقالادى.

19 تامىز – سۋرەتتەگىدەي تىستەرى قانتالاپ، تەرى استىنىڭ قانتالاۋىنان قىزىلدار پايدا بولا باستاعان.

30 تامىز – اسكەري اۋرۋحانانىڭ يۋدجين فيليالىندا جاتقىزۋ (Ujina Branch of the Army Hospital).

31 تامىز – قىزباسى كوتەرىلدى

1 قىركۇيەك – تونزيلليت پايدا بولدى جانە ەمدەلۋشى تاماعىنىڭ اۋىرسىنۋىنا بايلانىستى تاماقتان قاعىلدى.ءتىسىنىڭ قانتالاۋى توقتار ەمەس، ال تەرى استى قان كەتۋى ۇلعايۋدا جانە تەك بەتىنە عانا ەمەس دەنەسىنىڭ جوعارى بولىگىنە جايىلدى.

2 قىركۇيەك – ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى حالدە، ساندىراقتاي باستادى.

3 قىركۇيەك –  9:30-دا اجال اۋىزى جاقىندادى...

بۇل فوتوسۋرەت قايتىس بولار الدىندا 2 ساعات بۇرىن اقش اسكەرى حيرۋرگ بۇيرىعىمەن شىعارعانعا دەيىن تۇسىرىلگەن. بۇل جاۋىنگەردىڭ اۋرۋ بەلگىلەرى وتە قاتتى يادرولىق ساۋلەلەنۋدىڭ قالىپتى تۇرىنە ءتان.

تومەن جاقتاعى سۋرەت يادرولىق جارىلىستان قازا تاپقاندار اراسىنداعى وقۋشىنىڭ كوزىنەن رادياسيالىق كاتاراكتا العاندىعىن كورسەتەدى. كوز قاراشىعىنىڭ ورتالىعى  ايتارلىقتاي بۇلىڭعىرىراق. تەك سول كەزدە عانا كاتاراكتانىڭ تەك ساۋلەلەنۋ اسەرىنەن جانۋارلاردا پايدا بولاتىندىعىن بىلگەن. ءبىراق ادامداردا كاتاراكتانىڭ بولۋى تەك حيروسيما مەن ناگاساكيدە بولعان جارىلىستان كەيىن دامىدى.

1957 جىلدان باستاپ، 4 جىل ارالىعىندا حيروسيماداعى مەديسينالىق جازبالارعا سايكەس كاتاراكتامەن اۋىرعان 128 جاعداي تىركەلگەن. ونىڭ 38،3%  «يادرولىق باستاما» نەمەسە سوعان دەگەن كۇدىك بار. ستاتيستيكالىق دەرەكتەردە ناۋقاستاردىڭ 70% جارىلىس وشاعىنىڭان ءبىر كيلومەتر جەردە، ال قالعان 30% راديۋستان ەكى كيلومەتر قاشىقتىقتا بولعان.

كەيبىر «يادرولىق كاتاراكتا» جارىلىستان بىرنەشە اي وتكەننەن كەيىن پايدا بولا باستاعان، ال كەيبىرى تىپتەن بىرنەشە جىل وتكەندە بارىپ كورىنگەن. تەك 1970 جىلى، جارىلىستان كەيىن 25 جىل وتكەندە بارىپ ەمدەلۋشىگە وسى جاعدايىنا قاراي وعان «ساۋلەگە ۇشىراۋ» دياگنوستيكاسى قويىلدى. ناۋقاس 1971 جىلدىڭ تامىزىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە جاپونيا ۇكىمەتىنىڭ حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە ءوزىنىڭ يادرولىق اتوم بومباسىنىڭ قۇربانى رەتىندە تىركەۋ جونىندە ءوتىنىش جازدى. الايدا، «ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەمدەۋ نەگىزسىز» بولعاندىقتان ونىڭ ءوتىنىشى قارالمادى. ناۋقاس 1971 جىلدىڭ تامىز ايىندا ەكىنشى رەت، قاراشا ايىندا ءۇشىنشى رەت ءوتىنىشىن قايتا جازدى. ەكىنشى ءوتىنىشىن «ۋاقىتىندا بولماعاندىقتان» (ۋاقىتى وتكەن) جازباعانىن العا تارتىپ قابىلداماعان. ءۇشىنشى مارتە وعان «وتىنىشتەگى ۇسىنىس قارالۋ كەزەڭىندە» دەگەن جەلەۋمەن قابىلداۋدان باس تارتقان. سول كەزدە ناۋقاستىڭ 1973 جىلى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە قورعاۋ مينيسترلىگىنە سوتقا شاعىمدانۋدان باسقا امالى قالمادى. ءۇش جىل سوتقا قاتىناسقان ناۋقاستىڭ ءوتىنىشى 1976 جىلى شىلدە ايىندا وڭ شەشىمىن تاپتى.

17. كۇشتى رادياسيالىق اسەردەن شاشسىز قالعان قىز.

بۇل 11-جاسار قىز جارىلىس وشاعىنان ەكى شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان اعاش ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا بولعان. ول بولمەدە بولعاندىقتان ەشقانداي كۇيىك جارالارىن الماعان، ءبىراق 2 اپتا وتكەننەن كەيىن شاشتارى تۇسە باستاعان. ونىڭ تاماققا دەگەن تابەتى جوعالىپ، تىستەرى قاناپ، قىزۋى كوتەرىلگەن. وسى سۋرەت تۇسىرىلگەن ۋاقىت ونىڭ ءسال دۇرىستالعان شاعى.

شاشتىڭ ءتۇسۋى – بۇل وتە قاتتى رادياسيالىق ساۋلەلەنۋگە ۇشىراعاننىڭ بەلگىسى. ول تەك ساۋلەلەنۋدىڭ بەسىنشى-ونىنشى اپتالارىندا باستالادى. ءبىراق شاشتىڭ قاتتى ءتۇسۋى ءۇشىنشى-تورتىنشى اپتالاردان-اق باستالىپ كەتەدى. ۇلكەن كولەمدەگى ساۋلەلەنۋ قابىلداعاننان كەيىن بىرنەشە كۇننەن سوڭ قاتتى قىزۋى كوتەرىلۋدە تەمپەراتۋرا 40 گرادۋسقا دەيىن جەتكەن. كوپتەگەن ادامدار بۇل جاعدايدان قازا تاپقان.

ءتىپتى راديۋستان ءبىر شاقىرىم قاشىقتىقتىڭ وزىندە كۇيىك نەمەسە اۋىر جاراقات الماعانداردىڭ شاشتارى ءتۇسىپ، قىزۋى كوتەرىلىپ، قان كەتكەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى 7 كۇن اراسىندا كوز جۇمعان.

18. حيروسيما اياقتالعان جوق.

بۇل توزاقتان قاشىپ قۇتىلا العان كەيبىر قالالىقتار، حيروسيما ماڭىنا كوشىرىلدى جانە قوعامدىق عيماراتتاردا ورنالاسقان العاشقى مەديسينالىق كومەك كورسەتۋ ستانسيالارىنان پانا تاپتى. ءبىراق بۇل ولاردىڭ كوڭىلىنە ۋاقىتشا مەدەت ۇيالاتتى. بوسقىنداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوز جۇمدى. كرەماتورييلەردە قايتىس بولعان ادامداردى يگەرە المادى جانە ادامدار جاپپاي جەرلەنەتىن جەرگە كومىلدى.

جارىلىستان كەيىنگى 7 جىل وتكەندە، ياعني 1952 جىلعى شىلدەدە جارىلىس وشاعىنان 8-9 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ساكا (Saka) ماڭايىنىڭ 5 جەرىنەن 252 ادام مۇردەسى تابىلعان بولاتىن. ءبىرىنشى قازبادا 156 مۇردەنى تاۋىپقان بولسا، وزگە دە جەرلەۋ ورىندارىندا 36 مۇردەنىڭ قالدىقتارى تابىلعان. بۇعان قوسا سول جىلدارى مەكتەپ قۇرىلىسىنىڭ تاسىن قالاۋ كەزىندە 43 قۇرباننىڭ دەنەسى تابىلدى. سونداي-اق، يۋدجين (Kanawajima Island of Ujina) ايماعىنداعى كاناۆادجيم ارالىنان تاعى دا 29 مۇردە تابىلعان.

1971 جىلدىڭ كۇزىندە، جارىلىستان كەيىن 20 جىل وتكەندە، مىڭداعان ادام قازا تاپقان نينوشيما ارالىندا ورنالاسقان نينوشيما جوعارى مەكتەبىنىڭ (Ninoshima Junior High School on Ninoshima Island) ماڭايىنان كەزدەيسوق ادام مۇردەسىنىڭ قالدىقتارى ۇشىراستى. يادرولىق جارىلىستان قازا تاپقان قۇرباندار بولعاندىقتان، بىردەن قازبا جۇمىستارىن باستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ءبىر اي كولەمىندە 617 ادامنىڭ مۇردەسى تابىلعان.

ارادا قانشاما جىل وتسە دە تابىلعان يادرولىق جارىلىس قۇرباندارىنىڭ مۇردەلەرى ءالى كۇنگە كۇن ساناپ وسۋدە. حيروسيما مەن ناگاساكي قالاسىنىڭ ماڭايىندا اۋدان تولى قۇرباندار جەرلەنگەن ورىندار بار.

19. ءومىر مەن ءولىم.

جارىلىس وشاعى بولعان ناگاساكي اۋدانىندا جارىلىستان كەيىنگى كۇنى ەشنارسە قالماعان، بارلىعى تۇگى قالماي ورتەنگەن. ناگاساكي پرەفەكتۋراسى تۋرالى ەسەپ «اۋە قورعانىس كۇشتەرى مەن جويۋ، اۆياسيالىق تۋىنداعان رەيدتەردە» بىلاي دەيدى: «عيماراتتار نەگىزىنەن بارلىعى دەرلىك ورتەنىپ كەتكەن. ايماقتىڭ تۇگەلگە جۋىعى كۇلگە اينالىپ، الاپات قىرعىنعا ۇشىراعان».

ەشنارسەگە قاتىسسىز ۇيىلگەن قوقىس پەن كۇن ۇزاق كومىرى بىقسىعان ماڭايدا تۇرعان مىنا قىز نە ىزدەيدى؟ ۇستىندەگى كيىمىنە قاراعاندا وقۋشىعا ۇقسايدى. قاراسا كورگىسىز بولىپ قيراعان مىنا جەردەن ول ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ قاي ماڭايدا ورنالاسقانىن تابا الماي تۇرعان سەكىلدى. ونىڭ كوزى الىسقا قادالعان. توزعان، ازاپتالعان جانە شارشاعان.

ونىڭ اياعىنىڭ استىندا ورتەنگەن ءمايىت جاتىر، الايدا ول وعان ءمان دە بەرمەيدى. قىزدىڭ اياعىنىڭ استىندا جاتقان ادام دەنەسى بەرىك قىمتالعان كيىمدە وتقا ورانعان جانە قاس قاعىم ساتتە ورتەنگەن  ونىڭ ەركەك نەمەسە ايەل ەكەندىگىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن بۇل ادامنىڭ قايتىس بولار الدىندا اۋىرسىنۋدان جان ايقايى شىقسا كەرەك.

اجال اۋىزىنان عاجايىپتان سىتىلا العان بۇل قىز قارتايعانىنشا ساۋ قالپىندا ءومىر سۇرگەن نەمەسە العان راديواكتيۆ اسەرىنەن ازاپ كورۋدە.

بۇل سۋرەتتە ءومىر مەن ءولىم سىزىعىنىڭ اراسى ايقان دا انىق كورىنگەن. مۇنداي سۋرەتتەردى ناگاساكيدىڭ ءار قادام باسقان جەرىنەن كورۋگە بولادى.

20. يادرولىق قارۋعا جول جوق! الەمگە بەيبىتشىلىك ورناسىن!

بۇل حيروسيما مەن ناگاساكيدە 6 مەن 9 تامىز ارالىعىندا جۇرگىزىلگەن الەمدىك مەموريالدىق ءراسىمنىڭ سۋرەتتەرى. حيروسيمادا 1952 جىلى 6 تامىزدا مەموريالدىق كەنوتاف (شىن مانىسىندە قول جەتىمسىز جاعدايدا سالىنىپ جاتقان قابىردە تابىتقا ۇقساس جەرلەۋ ەسكەرتكىشىنە ءمايىت قويىلماي قايتىس بولعان ادامنىڭ كۇلىن جەرلەگەن) اشىلدى. بۇل تاس تابىتتىڭ ىشىندە ورنالاستىرىلعان ەسكى بالشىقتان ءۇيى بولدى. وعان جازىلعان داقپىرت سوزدەر: «قايتالانباس قاتەلىكتەر ءۇشىن جانىڭ جاي تاپسىن!» تولىپ قالدى. تومەندە يادرولىق جارىلىستان قايتىس بولعانداردىڭ ءتىزىمى، جانە حيروسيما تۇرعىندارى «kako-chو» نەمەسە «ءولى ءتىزىمى» دەپ اتالىپ كەتكەن تىزىمدە قۇرباندارىن اتتارى جىل سايىن  قوسىلىپ تۇردى. 1980 جىلدىڭ تامىزىندا ولىلەر سانى شامامەن 98685 ادامدى قۇرادى. بۇل اتالعان 200000 سۇرگىن قۇربانداران كەم، ءبىراق حيروسيمادا يادرولىق جارىلىستان قايتىس بولعانداردىڭ كوپشىلىگى ناگاساكيدە ورىن العان جاعدايداعىداي ولاردىڭ جارتىسىنان استامىنىڭ جەرلەنگەن ورىنى انىقتالعان جوق.

بەيبىتشىلىك ءمۇسىنى بۇكىل جاپونيادان جينالعان قايىرىمدىلىق قورىمەن 1950 جىلى اياقتالدى. سۋرەتتە 35 ءراسىمدى كورسەتەدى. مونۋمەنتتىڭ يدەيالىق مازمۇنى اشۋدا الدىنا گۇل شوقتارىن قويىپ، كۇنگە قاراي قانات قاققان كوگەرشىن نىشانداعى بەينە بولدى. ولار قايتىس بولعان جانداردىڭ جانىن جاي تاپتىرىپ، جۇرەككە جۇبانىش سىيلايتىن ماڭگىلىك بەيبiت ءومىردىڭ قايراۋشى نىشانى بولدى.

يادرولىق قارۋ – بۇل جاي عانا جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋى نەمەسە ۇلكەن بومبا ەمەس. بۇل قارۋ بارلىق تىرشىلىكتى جويۋشى! ولار تەك سوعىس پەن ايىرىلۋدى عانا باستان كەشپەگەندىگىن حيروسيما مەن ناگاساكي تاجىريبەسى كورسەتتى. بۇل ۇلتتىڭ جويىلۋىنا، ادامداردىڭ قىرىلۋىنا، قورشاعان ورتانىڭ قاڭىراپ بوس قالۋىنا اكەلەدى. بۇل جەردەگى تىرشىلىكتى جويۋدىڭ العاشقى قادامى بولدى.

بۇۇ-نىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1980 جىلى قۋاتتاعىشتاردىڭ الەمدىك جالپى سانى شامامەن 40000-50000 بولدى، 1 ملن بومباعا بالامالى بولىپ تابىلاتىن حيروسيماعا تاستالعان.

بۇل جارىلعىشتار سانى قىسقا مەرزىمدە جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىكتى قۇرتۋعا جەتكىلىكتى بولار ەدى دەپ بولجايدى. ول بۇكىل ادامزاتتىڭ تاعدىرىن شەشۋگە جەتكىلىكتى بولار ەدى. بۇل ءومىر مەن جاپپاي جويۋدىڭ اراسىنداعى تاڭداۋ.

بىزگە ول ۇناسا دا، ۇناماسا دا ءبىز قورقىنىشتى يادرولىق الەمدە ءومىر سۇرۋدەمىز. ءوزىمىزدى جانە ادامزاتتىڭ بارلىعىن قورعاعىمىز كەلسە ءبىز يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، وعان تىيىم سالۋ قاجەت. ال، جاپونيا مەملەكەتى بەيبىتشىلىك قوزعالىسىنىڭ «الدىڭعى شەبىندە» بولىپ تابىلادى.

يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋىنا قارسى العاشقى قوزعالىسى 1950 جىلى «ستوكگولمدىك اپەللياسياسىمەن» قاتار پايدا بولدى. سول جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قىلاڭ بەرگەن كورەي سوعىسىندا يادرولىق قارۋدى پايدالانۋ ءقاۋىپى تۋعاندا، الەمدىك قوعامداستىق تاراپىنان ىسكە «ستوكگولم اپەللياسياسىندا» قارالىپ جانە جينالعانداردىڭ 500 ميلليوننان استامى قول قويعان. سۋتەگى بومباسى بيكيني اتولل (Bikini Atoll) 1954 جىلى 1 ناۋرىزدا سىنالعان كەزدە، جاپون بالىق اۋلاۋ كەمەسى «Fukuryu Maru No.5» «كۇل قالدىرماي قىرۋ» قامتىلعان، جانە كەمە كومانداسىنىڭ مۇشەسى Aيكيچي Kۋبوياما مىرزا (Mr. Aikichi Kuboyama) رادياسيادان قازا تاپتى.

بۇل جاپونيانىڭ ماڭايىندا جۇرگىزىلەتىن يادرولىق قارۋ سىناقتارىنا قارسى تىيىم سالۋعا قول قويۋشىلار جينالىپ، تۋىنداعان قوزعالىستىڭ باستاماسى بولاتىن. جىل بويىندا 30 ميلليون قولتاڭبا جينالدى. وكتەم كۇشكە يە وسى حات 1955 جىلى تامىز ايىندا جۇرگىزىلگەن يادرولىق قارۋعا قارسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنسياسىنىڭ وتەر ۋاقىتىندا جىبەرىلدى.

يادرولىق قارۋدىڭ تارالۋىنا قارسى قوزعالىستىڭ باسىندا ۇەۇ، الەمنىڭ 2/3 وكىلدەرى باس قوستى. بۇۇ جارعىسىنىڭ 71-بابىنا سەبەپ بولعان ۇيىمداستىرۋدا يادرولىق قارۋ قىزۋ تالقىلانىپ، 1977 جىلى توكيودا حيروسيما مەن ناگاساكي قۇرباندارىنا ارنالعان يادرولىق قارۋ قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريالدىق ەسكەتكىشىنىڭ حالىقارالىق فورۋمىنا 30-جىل تولۋىندا قارالدى، 1978 اقپان قارۋسىزدانۋ جونىندەگى حالىقارالىق كونفەرەنسياسىندا يادرولىق قارۋدى جاپپاي ايىپتادى.

وزگە دە ءبىر ماڭىزدى وقيعانىڭ ءبىرى – بۇل 1978 جىلعى 23 مامىردان 1 شىلدە ارالىعىندا وتكىزىلگەن قارۋسىزدانۋ جونىندەگى بۇۇ-نىڭ ارنايى سەسسياسى بولدى.  بۇل سەسسيا 1976 جىلدىڭ كۇزىندە  بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسى قابىلداعان الەمنىڭ ءۇشىنشى ەلدەردىڭ بىرلەسكەن ۇسىنىسىنىڭ ناتيجەسى بولدى. كەيبىر ماڭىزدى قاۋلىلار يادرولىق قارۋدى قوسا العاندا، تولىق قارۋسىزدانۋ كىلتى جاسالدى. قارۋسىزدانۋ 35 كوميتەتى يادرولىق جانە يادرولىق ەمەس مەملەكەتتەرگە ارالاس تۇردە ءوتتى. سونداي-اق، 24 قازانداعى اپتادا ءار مەملەكەت قارۋدان باس تارتۋعا «ايقىن قارۋسىزداندىرۋ» ءتيىس بولدى جانە اپتادا كولەمى «حالىقارالىق قارۋسىزدانۋ اپتالىعى» بولىپ جاريالاندى.

سول جىلدىڭ كۇزىندە 33 بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا ارنايى تالاپتار ازىرلەندى:

- يادرولىق قارۋدى قولدانۋ بۇۇ جارعىسىنا قايشى بولىپ تابىلادى.

- يادرولىق قارۋسىز ەلدەردى قورعاۋ سالاسى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا باعىتتالۋى ءتيىس.

- يادرولىق قارۋدىڭ وزدىگىنەن يادرولىق قارۋى جوق ەلدەردە ورنالاسۋى مۇمكىن ەمەس.

- يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋ.

- يادرولىق جارىلىستان قالعان سىناق ونىمدەرىن زەرتتەۋ قاجەت.

بۇل تالاپتار تاجىريبەدە ساقتالعان جوق. سوندىقتان، قوعامدىق پىكىردى جانداندىرۋ بۇكىل الەمگە قاجەت. وسىلايشا 1982 جىلى بۇۇ ەكىنشى دەكلاراسياعا قول جەتكىزدى جانە جالعاسىن تاپقان ۇلكەن قولدانىسقا يە بولدى.

ادام قولىمەن جاسالعان كەساپات قارۋ، ءوز دانالىعىمەن قايتا جويىلۋ قاجەت ەدى. بارشامىز سەنىمىمىزدى نىعايتىپ جانە ءوزىمىز نەنى ىستەۋ قاجەت، قايسىنى جاساماۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋىمىز قاجەت. بارشاسىن الەمنىڭ وركەندەۋى مەن بەيبىت تۇرمىس كەشۋ ءۇشىن يادرولىق قارۋعا تيىم سالىپ، كۇش قوسقان ءجون.

---