ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى. سۋپەرپوزيسيا ءپرينسيپى. پوتەنسيالدار ايىرىمى. ەكۆيپوتەنسيال بەتتەر.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى، شەتپە - 1
نۇن جۇبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: سارباس اينۇر مالىك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى. سۋپەرپوزيسيا ءپرينسيپى. پوتەنسيالدار ايىرىمى. ەكۆيپوتەنسيال بەتتەر.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالىن سيپاتتايتىن شامالاردىڭ فيزيكالىق ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ءوزارا بايلانىسىن سيپاتتايتىن فورمۋلالاردى اجىراتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ جەكە وي قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بەلسەندىلىك پەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ، جاۋاپكەرشىلىككە، تياناقتىلىققا، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ.
ساباق ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ.
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: اشىق ساباق
ساباققا كەرەكتى قۇرالدار: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىق، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
- وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ؛
- نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى.
ءىىى. وتكەنگە شولۋ.
IV. جاڭا ساباق.
V. بەكىتۋ سۇراقتارى.
VI. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار.
VIءى. قورىتىندىلاۋ.
VIءىى. باعالاۋ.
ءىح. ۇيگە تاپسىرما.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ سۇراقتارى:
- S اۋداندى قيىپ وتەتىن N كۇش سىزىقتارى نەگە تەڭ؟ (N=E_n S=EScosα)
- گاۋسس تەورەماسى؟ زاڭنىڭ ماتەماتيكالىق ورنەگى؟(گاۋسس تەورەماسى: ۆاكۋۋمدا كەز كەلگەن تۇيىق بەتتەن وتەتىن ەلەكتر ءورىسى كەرنەۋلىك ۆەكتورىنىڭ اعىنى سول بەت ىشىندەگى تولىق زاريادقا پروپورسيونال، N=4πkq)
- تۇيىق بەتتەن وتەتىن ەلەكتر ءورىسى كەرنەۋلىگىنىڭ اعىنى نەگە تەڭ؟(N=q/(εε_0 ) )
- زاريادتالعان شەكسىز جازىقتىقتىڭ كۇش سىزىقتارى قانداي بولادى؟(زاريادتالعان شەكسىز جازىقتىقتىڭ كۇش سىزىقتارى جازىقتىقتان باستالاتىن، وعان پەرپەنديكۋليار تۇزۋلەر. ياعني، جازىقتىقتىڭ ءورىسى بىرتەكتى)
- زاريادتالعان جازىقتىق ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگىنىڭ فورمۋلاسى؟ (E=q/(2εε_0 S) )
- بەتتىك تىعىزدىعى دەگەنىمىز نە؟ فورمۋلاسى؟(بەتتىك تىعىزدىعى بەتتىڭ بىرلىك اۋدانىنا كەلەتىن زاريادپەن انىقتالادى، σ=q/S ).
ءىىى. وتكەنگە شولۋ:
1. ەلەكتروديناميكا نەنى زەرتتەيدى؟ (ەلەكتروديناميكا - فيزيكانىڭ زاريادتالعان دەنەلەر مەن بولشەكتەردىڭ اراسىنداعى ەلەكتر ءورىسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن جانە قاسيەتتەرىن زەرتتەيتىن ءبولىمى).
2. ەلەكتروستاتيكا نەنى زەرتتەيتىن ءبولىم؟ (تىنىشتىقتاعى ەلەكتر زاريادتارىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەلەكتروديناميكا ءبولىمى ەلەكتروستاتيكا دەپ اتالادى).
3. كۋلون زاڭىنىڭ فيزيكالىق ماعىناسى؟ ماتەماتيكالىق ورنەگى؟ (كۋلون زاڭى: ۆاكۋۋمداعى قوزعالمايتىن ەكى نۇكتەلىك زاريادتىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كۇشى زاريادتار ءمودۋلىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال جانە ولاردىڭ اراقاشىقتىقتارىنىڭ كوبەيتىندىسىنە كەرى پروپورسيونال، F=k (q_1*q_(2 ))/r^2 )
4. كۋلون دەگەنىمىز نە؟ ورنەگى؟ (كۋلون (كل) - بىرلىك ۋاقىت ىشىندە وتكىزگىشتىڭ كولدەنەڭ قيماسىنىڭ اۋدانى ارقىلى 1 ا توك كۇشىنە تەڭ توك جۇرگەن كەزدە وتەتىن زارياد، 1كل=1ا*س)
5. ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى دەگەنىمىز نە؟(ءورىستىڭ بەرىلگەن نۇكتەسىندە ورنالاستىرىلعان زاريادقا اسەر ەتەتىن كۇشتىڭ، سول زاريادقا قاتىناسى)
6. ۆاكۋۋمدەگى، ديەلەكتريكتەگى، زاريادتالعان ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى؟ ( - ۆاكۋۋمدە، - ديەلەكتريكتە، - زاريادتالعان جازىق وتكىزگىشتىڭ ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى).
7. كۇش سىزىقتارى دەگەنىمىز نە؟ سىزباسى؟ (كۇش سىزىعى دەپ باعىتى ءورىس نۇكتەسىندەگى كەرنەۋلىكتىڭ باعىتىمەن سايكەس كەلەتىن، وسى نۇكتەگە جۇرگىزىلگەن جانامانى ايتادى ).
فيزيكالىق تۇراقتىلار:
- e ەلەمەنتار زارياد نەگە تەڭ؟(e=1، 6*10 - 19كل)
- k كوەففيسيەنتى نەگە تەڭ؟( k=9*109 〖ن∙م〗^2/〖كل〗^2 )
- ε0 ەلەكتر تۇراقتىسى نەگە تەڭ؟ (ε_0=8، 85*〖10〗^(- 12) 〖كل〗^2/〖ن∙م〗^2 )
IV. جاڭا ساباق
ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى
ءبىز ەلەكتر زاريادىنىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسىنىڭ ونىڭ ەلەكتر ورىسىندەگى ورنىنا تاۋەلدى بولاتىنىن تاعايىندادىق. سوندىقتان ەلەكتر ءورىسى نۇكتەلەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسىن ەنگىزگەن دۇرىس.
ەلەكتر ورىسىندە q زاريادقا ارەكەت ەتەتىن كۇش q زاريادتىڭ وزىنە تۋرا پروپورسيونال، سوندىقتان زارياد ورىن اۋىستىرعان كەزدەگى اتقاراتىن ءورىس كۇشتەرىنىڭ جۇمىسى دا q زاريادقا تۋرا پروپورسيونال، ياعني
W_B=φ_B q
φ_B پروپورسيونالدىق كوەفيسيەنتى ءورىستىڭ ءاربىر بەرىلگەن نۇكتەسى ءۇشىن تۇراقتى جانە ءورىستىڭ وسى نۇكتەدەگى ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسى بولا الادى.
ەلەكتر ءورىسىنىڭ بەرىلگەن نۇكتەدەگى ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسى φ ءورىستىڭ وسى نۇكتەدەگى پوتەنسيالى دەپ اتالادى. پوتەنسيال ءورىستىڭ بەرىلگەن نۇكتەسىندەگى بىرلىك وڭ زاريادتىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسىمەن ولشەنەدى:
φ_B=W_B/q.
جۇمىستىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن انىقتاماسىنان ەلەكتر ءورىسى نۇكتەسىنىڭ پوتەنسيالى سان ءمانى جاعىنان بىرلىك وڭ زاريادتى وسى نۇكتەدەن شەكسىزدىككە الىپ وتكەندە ەلەكتر ءورىسى كۇشتەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىسىنا تەڭ بولاتىنى شىعادى.
ەگەر ءورىستى تۋعىزاتىن Q زاريادتان پوتەنسيالى ىزدەلىنىپ وتىرعان 1 - نۇكتەگە دەيىنگى قاشىقتىقتى r_1 دەپ بەلگىلەسەك، وندا بۇل نۇكتەدەگى پوتەنسيال
φ=Q/(4πε_0 r_1 )
بولادى.
وڭ زاريادتىڭ پوتەنسيالى زاريادتان الىستاعان كەزدە كەميدى، ال تەرىس زاريادتىڭ پوتەنسيالى، كەرىسىنشە ارتادى.
پوتەنسيال سكاليار شاما، سوندىقتان ەگەر ءورىستى كوپ زارياد تۋدىرسا، وندا ءورىستىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىندەگى پوتەنسيالى وسى نۇكتەدە ءاربىر جەكە زاريادتار تۋدىراتىن پوتەنسيالدارىنىڭ الگەبرالىق قوسىندىسىنا تەڭ بولادى. بۇل پوتەنسيالدىڭ سۋپەرپوزيسيالىق قاسيەتى، ياعني φ=φ_1+φ_2+⋯+φ_n.
پوتەنسيالدار ايىرىمى
ءورىس كۇشتەرىنىڭ جۇمىسىن پوتەنسيالدار ايىرىمىنىڭ كومەگىمەن ورنەكتەۋگە بولادى. q_سىن زاريادى 1 - جانە 2 - نۇكتەلەردىڭ اراسىندا ورىن اۋىستىرعاندا ەلەكتر ءورىسى كۇشتەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىسى مىنا فورمۋلامەن انىقتالادى:
A_12=-∆W_21=-(W_2 - W_1 ).
W_P شاماسىن ونىڭ W_B=φ_B q مانىمەن الماستىرىپ،
A_12=-(φ_2 q_سىن - φ_1 q_سىن )=- q_سىن (φ_2 - φ_1 )=q_سىن ∆φ
تابامىز. ∆φ=φ_2 - φ_1 پوتەنسيالدار ايىرىمىنىڭ ورنىنا تراەكتوريانىڭ باستاپقى جانە سوڭعى نۇكتەلەرىندەگى φ_1 - φ_2 پوتەنسيالدار ايىرىمىن الساق،
A_12=q_سىن (φ_1 - φ_2 )
شىعادى. (φ_1 - φ_2 ) پوتەنسيالدار ايىرىمى 1 - جانە 2 - نۇكتەلەردىڭ اراسىنداعى كەرنەۋ دەپ اتالادى جانە U_12 تۇرىندە بەلگىلەنەدى. سونىمەن
A_12=q_سىن U_12
يندەكستەرىن الىپ تاستاساق،
A=qU
دەمەك، q زارياد ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسىنىڭ اراسىندا ورىن اۋىستىرعاندا ءورىس كۇشتەرىنىڭ جاسايتىن جۇمىسى وسى نۇكتەلەر اراسىنداعى كەرنەۋگە تۋرا پروپورسيونال.
U كەرنەۋدىڭ سي جۇيەسىندەگى بىرلىگى:
[U]=[A/q]=1دج/كل=1 ۆ.
سي جۇيەسىندە كەرنەۋدىڭ بىرلىگى رەتىندە ۆولت الىنعان (ۆ). 1 ۆولت دەپ 1 كل زاريادتى ءورىستىڭ ءبىر نۇكتەسىنەن ەكىنشى نۇكتەسىنە ورىن اۋىستىرۋ ءۇشىن ءورىس كۇشتەرى 1 دج جۇمىس اتقاراتىن كەزدە ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسى اراسىنداعى كەرنەۋىن (پوتەنسيالدار ايىرىمى) اتايدى.
ەكۆيپوتەنسيالدىق بەتتەر
بارلىق نۇكتەلەرىنىڭ پوتەنسيالدارى بىردەي بولاتىن بەت ەكۆيپوتەنسيال بەت دەپ اتالادى (لاتىن. ەكۆي - تەڭ). ەكۆيپوتەنسيالدىق بەت ءۇشىن
φ=const
قاتىناسى ورىندالادى.
ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىك سىزىقتارى ەكۆيپوتەنسيال بەتتەرگە پەرپەنديكۋليار، ياعني زارياد ەكۆيپوتەنسيال بەتپەن ورىن اۋىستىرعاندا ءورىس كۇشىتەرىنىڭ جۇمىسى نولگە تەڭ.
زارياد ورىن اۋىستىرعان كەزدە اتقارىلاتىن ءورىس كۇشتەرىنىڭ جۇمىسى تەك جولدىڭ باسى مەن سوڭىنداعى پوتەنسيالداردىڭ ايىرىمىمەن عانا انىقتالادى، سوندىقتان زاريادتىڭ ءبىر ەكۆيپوتەنسسيالدىق بەتتەن ەكىنشىسىنە وتكەن كەزدەگى جۇمىسى جولدىڭ پىشىنىنە تاۋەلسىز جانە A=q(φ_1 - φ_2) بولادى.
ءورىس كۇشتەرىنىڭ ارەكەتىنەن وڭ زاريادتاردىڭ ۇلكەن پوتەنسيالدان كىشى پوتەنسيالعا قاراي، ال تەرىس زاريادتاردىڭ، كەرىسىنشە كىشى پوتەنسيالدان ۇلكەن پوتەنسيالعا ورىن اۋىستىراتىنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك.
ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى مەن كەرنەۋى اراسىنداعى بايلانىس
بىرتەكتى ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى مەن پوتەنسيالدار ايىرىمى اراسىنداعى بايلانىستى تاعايىندايىق. پلاستينالاردىڭ اراسىنداعى كەرنەۋ U=φ_1 - φ_2 بولسىن. سوندا q_سىن سىنىق زاريادى ءبىر پلاستينادان ەكىنشى پلاستيناعا ورىن اۋىستىرعاندا اتقارىلاتىن جۇمىس
〖A=q〗_سىن U.
وسى جۇمىستى F ەدەكترلىك كۇشتىڭ d جولعا كوبەيتىندىسى تۇرىندە دە ورنەكتەۋگە بولادى، ياعني 〖A=Fd=q〗_سىن Ed.
سوڭعى ەكى فورمۋلانىڭ وڭ جاقتارىن تەڭەستىرىپ،
E=U/d=((φ_1 - φ_2 ))/d
الامىز.
بىرتەكتى ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى سان ءمانى جاعىنان كەرنەۋلىك سىزىعىنىڭ بىرلىك ۇزىندىعىنا كەلەتىن پوتەنسيالدار ايىرىمىنا تەڭ.
سي جۇيەسىندە كەرنەۋلىكتىڭ بىرلىگى رەتىندە ۆولت بولىنگەن مەتر الىنادى:
[E]=[U/d]=1 ۆ/م.
V. بەكىتۋ سۇراقتارى:
- φ ءورىستىڭ پوتەنسيالى دەگەنىمىز نە؟ پوتەنسيالدىڭ فورمۋلاسى؟ (ەلەكتر ءورىسىنىڭ بەرىلگەن نۇكتەدەگى ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسى φ ءورىستىڭ وسى نۇكتەدەگى پوتەنسيالى دەپ اتالادى، φ_B=W_B/q )
- ءورىس كۇشتەرىنىڭ جاسايتىن جۇمىسى نەگە تەڭ؟(A=qU)
- U كەرنەۋدىڭ ولشەم بىرلىگى؟([U]=[A/q]=1دج/كل=1)
- ۆولت دەگەنىمىز نە؟( 1 ۆولت دەپ 1 كل زاريادتى ءورىستىڭ ءبىر نۇكتەسىنەن ەكىنشى نۇكتەسىنە ورىن اۋىستىرۋ ءۇشىن ءورىس كۇشتەرى 1 دج جۇمىس اتقاراتىن كەزدە ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسى اراسىنداعى كەرنەۋىن (پوتەنسيالدار ايىرىمى) اتايدى).
- ەكۆيپوتەنسيال بەتتەر دەگەنىمىز نە؟ (بارلىق نۇكتەلەرىنىڭ پوتەنسيالدارى بىردەي بولاتىن بەت ەكۆيپوتەنسيال بەت دەپ اتالادى).
- پلاستينالاردىڭ اراسىنداعى كەرنەۋ نەگە تەڭ؟( U=φ_1 - φ_2)
- بىرتەكتى ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى نەگە تەڭ؟ ولشەم بىرلىگى؟ (E=U/d=((φ_1 - φ_2 ))/d، ۆ/م)
Vءى. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار:
№1.
ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى ءۇشىن سۋپەرپوزيسيا ءپرينسيپى نەگە تەڭ؟
(φ=φ_1+φ_2+⋯+φ_n)
№2.
q ەلەكتر زاريادىن پوتەنسيالدار ايىرىمى 8 ۆ بولاتىن نۇكتەلەر اراسىندا الىپ وتكەندە، ەلەكتر ءورىسى تاراپىنان زاريادقا اسەر ەتەتىن كۇش 4 دج جۇمىس اتقارادى. زارياد نەگە تەڭ؟
(A=qU، q=A/U=0. 5 كل)
№3.
q=3*10 - 5 كل زاريادتىڭ كەڭىستىكتىڭ ءقايسىبىر نۇكتەسىندەگى ەلەكتروستاتيكالىق ورىستە W=9*10 - 3دج پوتەنسيالدىق ەنەرگياسى بار. وسى نۇكتەدە ەلەكتروستاتيكالىق ءورىستىڭ پوتەنسيالىن انىقتاۋ كەرەك.
(φ=W/q=3*102 ۆ )
№4.
ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسىنىڭ اراسىندا شاماسى 0، 012 كل زارياد ورىن اۋىستىرعاندا ءورىس 0، 36 دج جۇمىس جاساسا، ورىستە سول نۇكتەلەرىنىڭ پوتەنسيالدار ايىرىمى نەگە تەڭ؟
(A=qU، U=A/q=30 كل)
№5.
ەكى ەلەكترلەنگەن پلاستينا كەرنەۋلىگى 25*103 ۆ/م بىرتەكتى ءورىس قۇرادى. اراقاشىقتىعى 4 سم پلاستينالارداعى كەرنەۋى نەگە تەڭ؟ 6*10 - 6 كل زاريادقا ءورىس قانداي كۇشپەن ارەكەت ەتەدى؟
(E=U/d، U=Ed=1000 B؛ E=F/q؛ F=Eq=0، 15 H).
VIءى. قورىتىندىلاۋ.
VIءىى. باعالاۋ. ءىح. ۇيگە تاپسىرما: §8. 7
نۇن جۇبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: سارباس اينۇر مالىك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى. سۋپەرپوزيسيا ءپرينسيپى. پوتەنسيالدار ايىرىمى. ەكۆيپوتەنسيال بەتتەر.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالىن سيپاتتايتىن شامالاردىڭ فيزيكالىق ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ءوزارا بايلانىسىن سيپاتتايتىن فورمۋلالاردى اجىراتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ جەكە وي قابىلەتتەرىن دامىتۋ، بەلسەندىلىك پەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ، جاۋاپكەرشىلىككە، تياناقتىلىققا، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ.
ساباق ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ.
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: اشىق ساباق
ساباققا كەرەكتى قۇرالدار: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىق، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
- وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ؛
- نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى.
ءىىى. وتكەنگە شولۋ.
IV. جاڭا ساباق.
V. بەكىتۋ سۇراقتارى.
VI. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار.
VIءى. قورىتىندىلاۋ.
VIءىى. باعالاۋ.
ءىح. ۇيگە تاپسىرما.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ سۇراقتارى:
- S اۋداندى قيىپ وتەتىن N كۇش سىزىقتارى نەگە تەڭ؟ (N=E_n S=EScosα)
- گاۋسس تەورەماسى؟ زاڭنىڭ ماتەماتيكالىق ورنەگى؟(گاۋسس تەورەماسى: ۆاكۋۋمدا كەز كەلگەن تۇيىق بەتتەن وتەتىن ەلەكتر ءورىسى كەرنەۋلىك ۆەكتورىنىڭ اعىنى سول بەت ىشىندەگى تولىق زاريادقا پروپورسيونال، N=4πkq)
- تۇيىق بەتتەن وتەتىن ەلەكتر ءورىسى كەرنەۋلىگىنىڭ اعىنى نەگە تەڭ؟(N=q/(εε_0 ) )
- زاريادتالعان شەكسىز جازىقتىقتىڭ كۇش سىزىقتارى قانداي بولادى؟(زاريادتالعان شەكسىز جازىقتىقتىڭ كۇش سىزىقتارى جازىقتىقتان باستالاتىن، وعان پەرپەنديكۋليار تۇزۋلەر. ياعني، جازىقتىقتىڭ ءورىسى بىرتەكتى)
- زاريادتالعان جازىقتىق ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگىنىڭ فورمۋلاسى؟ (E=q/(2εε_0 S) )
- بەتتىك تىعىزدىعى دەگەنىمىز نە؟ فورمۋلاسى؟(بەتتىك تىعىزدىعى بەتتىڭ بىرلىك اۋدانىنا كەلەتىن زاريادپەن انىقتالادى، σ=q/S ).
ءىىى. وتكەنگە شولۋ:
1. ەلەكتروديناميكا نەنى زەرتتەيدى؟ (ەلەكتروديناميكا - فيزيكانىڭ زاريادتالعان دەنەلەر مەن بولشەكتەردىڭ اراسىنداعى ەلەكتر ءورىسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن جانە قاسيەتتەرىن زەرتتەيتىن ءبولىمى).
2. ەلەكتروستاتيكا نەنى زەرتتەيتىن ءبولىم؟ (تىنىشتىقتاعى ەلەكتر زاريادتارىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەلەكتروديناميكا ءبولىمى ەلەكتروستاتيكا دەپ اتالادى).
3. كۋلون زاڭىنىڭ فيزيكالىق ماعىناسى؟ ماتەماتيكالىق ورنەگى؟ (كۋلون زاڭى: ۆاكۋۋمداعى قوزعالمايتىن ەكى نۇكتەلىك زاريادتىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كۇشى زاريادتار ءمودۋلىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال جانە ولاردىڭ اراقاشىقتىقتارىنىڭ كوبەيتىندىسىنە كەرى پروپورسيونال، F=k (q_1*q_(2 ))/r^2 )
4. كۋلون دەگەنىمىز نە؟ ورنەگى؟ (كۋلون (كل) - بىرلىك ۋاقىت ىشىندە وتكىزگىشتىڭ كولدەنەڭ قيماسىنىڭ اۋدانى ارقىلى 1 ا توك كۇشىنە تەڭ توك جۇرگەن كەزدە وتەتىن زارياد، 1كل=1ا*س)
5. ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى دەگەنىمىز نە؟(ءورىستىڭ بەرىلگەن نۇكتەسىندە ورنالاستىرىلعان زاريادقا اسەر ەتەتىن كۇشتىڭ، سول زاريادقا قاتىناسى)
6. ۆاكۋۋمدەگى، ديەلەكتريكتەگى، زاريادتالعان ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى؟ ( - ۆاكۋۋمدە، - ديەلەكتريكتە، - زاريادتالعان جازىق وتكىزگىشتىڭ ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى).
7. كۇش سىزىقتارى دەگەنىمىز نە؟ سىزباسى؟ (كۇش سىزىعى دەپ باعىتى ءورىس نۇكتەسىندەگى كەرنەۋلىكتىڭ باعىتىمەن سايكەس كەلەتىن، وسى نۇكتەگە جۇرگىزىلگەن جانامانى ايتادى ).
فيزيكالىق تۇراقتىلار:
- e ەلەمەنتار زارياد نەگە تەڭ؟(e=1، 6*10 - 19كل)
- k كوەففيسيەنتى نەگە تەڭ؟( k=9*109 〖ن∙م〗^2/〖كل〗^2 )
- ε0 ەلەكتر تۇراقتىسى نەگە تەڭ؟ (ε_0=8، 85*〖10〗^(- 12) 〖كل〗^2/〖ن∙م〗^2 )
IV. جاڭا ساباق
ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى
ءبىز ەلەكتر زاريادىنىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسىنىڭ ونىڭ ەلەكتر ورىسىندەگى ورنىنا تاۋەلدى بولاتىنىن تاعايىندادىق. سوندىقتان ەلەكتر ءورىسى نۇكتەلەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسىن ەنگىزگەن دۇرىس.
ەلەكتر ورىسىندە q زاريادقا ارەكەت ەتەتىن كۇش q زاريادتىڭ وزىنە تۋرا پروپورسيونال، سوندىقتان زارياد ورىن اۋىستىرعان كەزدەگى اتقاراتىن ءورىس كۇشتەرىنىڭ جۇمىسى دا q زاريادقا تۋرا پروپورسيونال، ياعني
W_B=φ_B q
φ_B پروپورسيونالدىق كوەفيسيەنتى ءورىستىڭ ءاربىر بەرىلگەن نۇكتەسى ءۇشىن تۇراقتى جانە ءورىستىڭ وسى نۇكتەدەگى ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسى بولا الادى.
ەلەكتر ءورىسىنىڭ بەرىلگەن نۇكتەدەگى ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسى φ ءورىستىڭ وسى نۇكتەدەگى پوتەنسيالى دەپ اتالادى. پوتەنسيال ءورىستىڭ بەرىلگەن نۇكتەسىندەگى بىرلىك وڭ زاريادتىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسىمەن ولشەنەدى:
φ_B=W_B/q.
جۇمىستىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن انىقتاماسىنان ەلەكتر ءورىسى نۇكتەسىنىڭ پوتەنسيالى سان ءمانى جاعىنان بىرلىك وڭ زاريادتى وسى نۇكتەدەن شەكسىزدىككە الىپ وتكەندە ەلەكتر ءورىسى كۇشتەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىسىنا تەڭ بولاتىنى شىعادى.
ەگەر ءورىستى تۋعىزاتىن Q زاريادتان پوتەنسيالى ىزدەلىنىپ وتىرعان 1 - نۇكتەگە دەيىنگى قاشىقتىقتى r_1 دەپ بەلگىلەسەك، وندا بۇل نۇكتەدەگى پوتەنسيال
φ=Q/(4πε_0 r_1 )
بولادى.
وڭ زاريادتىڭ پوتەنسيالى زاريادتان الىستاعان كەزدە كەميدى، ال تەرىس زاريادتىڭ پوتەنسيالى، كەرىسىنشە ارتادى.
پوتەنسيال سكاليار شاما، سوندىقتان ەگەر ءورىستى كوپ زارياد تۋدىرسا، وندا ءورىستىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىندەگى پوتەنسيالى وسى نۇكتەدە ءاربىر جەكە زاريادتار تۋدىراتىن پوتەنسيالدارىنىڭ الگەبرالىق قوسىندىسىنا تەڭ بولادى. بۇل پوتەنسيالدىڭ سۋپەرپوزيسيالىق قاسيەتى، ياعني φ=φ_1+φ_2+⋯+φ_n.
پوتەنسيالدار ايىرىمى
ءورىس كۇشتەرىنىڭ جۇمىسىن پوتەنسيالدار ايىرىمىنىڭ كومەگىمەن ورنەكتەۋگە بولادى. q_سىن زاريادى 1 - جانە 2 - نۇكتەلەردىڭ اراسىندا ورىن اۋىستىرعاندا ەلەكتر ءورىسى كۇشتەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىسى مىنا فورمۋلامەن انىقتالادى:
A_12=-∆W_21=-(W_2 - W_1 ).
W_P شاماسىن ونىڭ W_B=φ_B q مانىمەن الماستىرىپ،
A_12=-(φ_2 q_سىن - φ_1 q_سىن )=- q_سىن (φ_2 - φ_1 )=q_سىن ∆φ
تابامىز. ∆φ=φ_2 - φ_1 پوتەنسيالدار ايىرىمىنىڭ ورنىنا تراەكتوريانىڭ باستاپقى جانە سوڭعى نۇكتەلەرىندەگى φ_1 - φ_2 پوتەنسيالدار ايىرىمىن الساق،
A_12=q_سىن (φ_1 - φ_2 )
شىعادى. (φ_1 - φ_2 ) پوتەنسيالدار ايىرىمى 1 - جانە 2 - نۇكتەلەردىڭ اراسىنداعى كەرنەۋ دەپ اتالادى جانە U_12 تۇرىندە بەلگىلەنەدى. سونىمەن
A_12=q_سىن U_12
يندەكستەرىن الىپ تاستاساق،
A=qU
دەمەك، q زارياد ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسىنىڭ اراسىندا ورىن اۋىستىرعاندا ءورىس كۇشتەرىنىڭ جاسايتىن جۇمىسى وسى نۇكتەلەر اراسىنداعى كەرنەۋگە تۋرا پروپورسيونال.
U كەرنەۋدىڭ سي جۇيەسىندەگى بىرلىگى:
[U]=[A/q]=1دج/كل=1 ۆ.
سي جۇيەسىندە كەرنەۋدىڭ بىرلىگى رەتىندە ۆولت الىنعان (ۆ). 1 ۆولت دەپ 1 كل زاريادتى ءورىستىڭ ءبىر نۇكتەسىنەن ەكىنشى نۇكتەسىنە ورىن اۋىستىرۋ ءۇشىن ءورىس كۇشتەرى 1 دج جۇمىس اتقاراتىن كەزدە ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسى اراسىنداعى كەرنەۋىن (پوتەنسيالدار ايىرىمى) اتايدى.
ەكۆيپوتەنسيالدىق بەتتەر
بارلىق نۇكتەلەرىنىڭ پوتەنسيالدارى بىردەي بولاتىن بەت ەكۆيپوتەنسيال بەت دەپ اتالادى (لاتىن. ەكۆي - تەڭ). ەكۆيپوتەنسيالدىق بەت ءۇشىن
φ=const
قاتىناسى ورىندالادى.
ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىك سىزىقتارى ەكۆيپوتەنسيال بەتتەرگە پەرپەنديكۋليار، ياعني زارياد ەكۆيپوتەنسيال بەتپەن ورىن اۋىستىرعاندا ءورىس كۇشىتەرىنىڭ جۇمىسى نولگە تەڭ.
زارياد ورىن اۋىستىرعان كەزدە اتقارىلاتىن ءورىس كۇشتەرىنىڭ جۇمىسى تەك جولدىڭ باسى مەن سوڭىنداعى پوتەنسيالداردىڭ ايىرىمىمەن عانا انىقتالادى، سوندىقتان زاريادتىڭ ءبىر ەكۆيپوتەنسسيالدىق بەتتەن ەكىنشىسىنە وتكەن كەزدەگى جۇمىسى جولدىڭ پىشىنىنە تاۋەلسىز جانە A=q(φ_1 - φ_2) بولادى.
ءورىس كۇشتەرىنىڭ ارەكەتىنەن وڭ زاريادتاردىڭ ۇلكەن پوتەنسيالدان كىشى پوتەنسيالعا قاراي، ال تەرىس زاريادتاردىڭ، كەرىسىنشە كىشى پوتەنسيالدان ۇلكەن پوتەنسيالعا ورىن اۋىستىراتىنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك.
ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى مەن كەرنەۋى اراسىنداعى بايلانىس
بىرتەكتى ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى مەن پوتەنسيالدار ايىرىمى اراسىنداعى بايلانىستى تاعايىندايىق. پلاستينالاردىڭ اراسىنداعى كەرنەۋ U=φ_1 - φ_2 بولسىن. سوندا q_سىن سىنىق زاريادى ءبىر پلاستينادان ەكىنشى پلاستيناعا ورىن اۋىستىرعاندا اتقارىلاتىن جۇمىس
〖A=q〗_سىن U.
وسى جۇمىستى F ەدەكترلىك كۇشتىڭ d جولعا كوبەيتىندىسى تۇرىندە دە ورنەكتەۋگە بولادى، ياعني 〖A=Fd=q〗_سىن Ed.
سوڭعى ەكى فورمۋلانىڭ وڭ جاقتارىن تەڭەستىرىپ،
E=U/d=((φ_1 - φ_2 ))/d
الامىز.
بىرتەكتى ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى سان ءمانى جاعىنان كەرنەۋلىك سىزىعىنىڭ بىرلىك ۇزىندىعىنا كەلەتىن پوتەنسيالدار ايىرىمىنا تەڭ.
سي جۇيەسىندە كەرنەۋلىكتىڭ بىرلىگى رەتىندە ۆولت بولىنگەن مەتر الىنادى:
[E]=[U/d]=1 ۆ/م.
V. بەكىتۋ سۇراقتارى:
- φ ءورىستىڭ پوتەنسيالى دەگەنىمىز نە؟ پوتەنسيالدىڭ فورمۋلاسى؟ (ەلەكتر ءورىسىنىڭ بەرىلگەن نۇكتەدەگى ەنەرگەتيكالىق سيپاتتاماسى φ ءورىستىڭ وسى نۇكتەدەگى پوتەنسيالى دەپ اتالادى، φ_B=W_B/q )
- ءورىس كۇشتەرىنىڭ جاسايتىن جۇمىسى نەگە تەڭ؟(A=qU)
- U كەرنەۋدىڭ ولشەم بىرلىگى؟([U]=[A/q]=1دج/كل=1)
- ۆولت دەگەنىمىز نە؟( 1 ۆولت دەپ 1 كل زاريادتى ءورىستىڭ ءبىر نۇكتەسىنەن ەكىنشى نۇكتەسىنە ورىن اۋىستىرۋ ءۇشىن ءورىس كۇشتەرى 1 دج جۇمىس اتقاراتىن كەزدە ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسى اراسىنداعى كەرنەۋىن (پوتەنسيالدار ايىرىمى) اتايدى).
- ەكۆيپوتەنسيال بەتتەر دەگەنىمىز نە؟ (بارلىق نۇكتەلەرىنىڭ پوتەنسيالدارى بىردەي بولاتىن بەت ەكۆيپوتەنسيال بەت دەپ اتالادى).
- پلاستينالاردىڭ اراسىنداعى كەرنەۋ نەگە تەڭ؟( U=φ_1 - φ_2)
- بىرتەكتى ءورىستىڭ كەرنەۋلىگى نەگە تەڭ؟ ولشەم بىرلىگى؟ (E=U/d=((φ_1 - φ_2 ))/d، ۆ/م)
Vءى. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار:
№1.
ەلەكتر ءورىسىنىڭ پوتەنسيالى ءۇشىن سۋپەرپوزيسيا ءپرينسيپى نەگە تەڭ؟
(φ=φ_1+φ_2+⋯+φ_n)
№2.
q ەلەكتر زاريادىن پوتەنسيالدار ايىرىمى 8 ۆ بولاتىن نۇكتەلەر اراسىندا الىپ وتكەندە، ەلەكتر ءورىسى تاراپىنان زاريادقا اسەر ەتەتىن كۇش 4 دج جۇمىس اتقارادى. زارياد نەگە تەڭ؟
(A=qU، q=A/U=0. 5 كل)
№3.
q=3*10 - 5 كل زاريادتىڭ كەڭىستىكتىڭ ءقايسىبىر نۇكتەسىندەگى ەلەكتروستاتيكالىق ورىستە W=9*10 - 3دج پوتەنسيالدىق ەنەرگياسى بار. وسى نۇكتەدە ەلەكتروستاتيكالىق ءورىستىڭ پوتەنسيالىن انىقتاۋ كەرەك.
(φ=W/q=3*102 ۆ )
№4.
ءورىستىڭ ەكى نۇكتەسىنىڭ اراسىندا شاماسى 0، 012 كل زارياد ورىن اۋىستىرعاندا ءورىس 0، 36 دج جۇمىس جاساسا، ورىستە سول نۇكتەلەرىنىڭ پوتەنسيالدار ايىرىمى نەگە تەڭ؟
(A=qU، U=A/q=30 كل)
№5.
ەكى ەلەكترلەنگەن پلاستينا كەرنەۋلىگى 25*103 ۆ/م بىرتەكتى ءورىس قۇرادى. اراقاشىقتىعى 4 سم پلاستينالارداعى كەرنەۋى نەگە تەڭ؟ 6*10 - 6 كل زاريادقا ءورىس قانداي كۇشپەن ارەكەت ەتەدى؟
(E=U/d، U=Ed=1000 B؛ E=F/q؛ F=Eq=0، 15 H).
VIءى. قورىتىندىلاۋ.
VIءىى. باعالاۋ. ءىح. ۇيگە تاپسىرما: §8. 7
You Might Also Like
