InfoHub Logo

قاراشانىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەلەكتروندىق پوشتانىڭ تۋعان كۇنى بولىپ سانالادى. ءدال وسى كۇندەرى امەريكالىق پروگرامماشى رەي توملينسون ارىپتەستەرىنە الىستان حابارلاما جىبەرگەن بولاتىن.

70-جىلداردىڭ باسىندا رەي توملينسون Bolt Beranek and Newman (BBN) كومپانياسىندا جۇمىس ىستەدى. ولار كوبىنە اقش سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىستارىن ورىندايتىن. 1968 جىلى ARPA اسكەري اگەنتتىگى ولارعا بولاشاعى زور ARPANET كومپيۋتەرلىك جەلىسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىسۋعا ۇسىنىس بىلدىرەدى. 1971 جىلى، قاتارداعى ينجەنەر رەي توملينسون ەلەكتروندىق حابارلامالاردى جىبەرىپ جانە قابىلداي الاتىن پروگراممانى جاساۋعا كىرىسەدى. وعان اعىلشىن «Send Message» دەگەن ءسوز تىركەسىنەن شىققان SNDMSG دەگەن اتاۋ بەرىلەدى. سوناۋ 60-جىلداردان باستاپ قىسقا ەلەكتروندىق حابارلامالارمەن الماسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ارنايى پروگراممالار بولعان. 

دەگەنمەن، مۇنداي مۇمكىندىك تەك ءبىر ماشينانىڭ ءتۇرلى تەرمينالدارىندا جۇمىس ىستەيتىن قولدانۋشىلارعا بەرىلگەن بولاتىن. SNDMSG باستاپقىدا جەرگىلىكتى تۇتىنۋعا نەگىزدەلگەن بولاتىن، الايدا ول ءبىرشاما وزگەشە ەدى، سەبەبى ءار قولدانۋشى جەكە «ەلەكتروندىق جاشىگىن» اشۋى كەرەك بولعان. مۇنداي جاشىك قاراپايىم ماتىندىك فايلدان تۇراتىن بولعان جانە سوڭىنا جۇيەگە رۇقساتى بار كەز كەلگەن ادام ءوز حابارلاماسىن جازا الاتىن بولعان. سونىمەن بىرگە پوشتالىق پروگرامما «حات جىبەرۋشىگە» تاڭدالعان فايلدى تەك تولىقتىرىپ وتىرۋعا عانا مۇمكىندىك بەرەتىن. حابارلامالاردىڭ تولىق ءتىزىمىن كورۋگە جانە ونى وڭدەۋگە «پوشتا جاشىگىنىڭ» يەسىنىڭ عانا قۇقىعى بولعان. 

جاڭا پوشتا جۇيەسىن پروگراممالاۋمەن ءبىر مەزەتتە توملينسونعا CYPNET تاجىريبەلىك پروتوكولدى قۇراستىرۋمەن اينالىسۋعا ۇسىنىس تۇسەدى. CYPNET تاجىريبەلىك پروتوكولى سول كەزەڭدە 15 توراپتان قۇرالىپ ۇلگەرگەن ARPANET جەلىسى ارقىلى ءار جەردەگى كومپيۋتەرلەر اراسىندا فايل الماسۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن جاسالعان بولاتىن. بىرنەشە ايدان كەيىن وسى كەزگە دەيىن پاراللەل جۇمىس ىستەپ كەلگەن جۇمىستاردى ءبىر جەردە بايلانىستىرۋعا بەل بۋادى. پروتوكول مەن SNDMSGء-دى بايلانىستىرۋ جولىنداعى جالعىز قولايسىزدىق، CYPNET باستاپقىدا فايلداردى تاسىمالداۋ ءۇشىن (ياعني جىبەرۋ جانە قابىلداپ الۋ) قۇراستىرىلعان بولاتىن جانە كومپيۋتەردە بار فايلعا حابارلامالاردى تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن. 

دەگەنمەن، ەكى باعدارلامانىڭ اۆتورى توملينسونعا بۇل ماسەلەنى شەشۋ قيىنعا سوقپادى – پروگرامماشى ءۇش ساعات ىشىندە پروتوكولدىڭ باستاپقى كودىنا ازداپ تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ەكى جۇيەنى ءبىر بۇتىنگە بىرىكتىردى. ەندىگى ماسەلە كەلەتىن جانە كەتەتىن پوشتانى ادرەستەۋ بولاتىن. پروگراممانى ءبىر ورتاق كومپيۋتەردە جۇمىس ىستەيتىن «ءوز» قولدانۋشىلارى مەن ARPANET جەلىسى ارقىلى ەلەكتروندىق حابارلاما جىبەرۋدى تالاپ ەتەتىن «وزگەلەردى» اجىراتىپ الۋدى ۇيرەتۋ كەرەك بولاتىن. ەلەكتروندى پوشتا دامۋ ساتىسىنىڭ ءدال وسى كەزەڭىندە رەي توملينسون قولدانۋشىنىڭ اتى مەن ونىڭ ورنالاسقان جەرىن ءبولىپ قاراستىراتىن سيمۆولدى ەنگىزەدى. پەرنەتاقتا سيمۆولدارىن بىرنەشە ساعات بويى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەننەن كەيىن، ول تاڭداۋ اياسى كەڭ ەمەس ەكەنىن تۇسىنەدى.

ول بىرنەشە سەكۋندتا «@» سيمۆولىن تاڭداپ الادى. پوشتا ادرەساتتارىندا ءدال وسى سيمۆولدى پايدالانۋ پروگرامماشىنىڭ پىكىرىنشە ايقىن بولاتىن: تەلەكس بايلانىسىندا (ساۋدا دا) «@» سيمولى «at» اعىلشىن كومەكشى ءسوزىن بىلدىرەتىن، سوندىقتان 70ء-شى جىلداردىڭ وزىندە ول كومپيۋتەر ماماندارىنىڭ اراسىندا كەڭ تارالعان ەدى. پوشتا ادرەسىن جازعان ۋاقىتتا «@» سيمۆولىن بەلگىلەۋ پوشتا جاشىگى جەرگىلىكتىدەن وزگە «توراپتا» ەكەنىن بىلدىرەتىن. ادرەستە وسىنداي سيمۆولدى كورگەندە، پوشتالىق پروگرامما حاتتى جەلى ارقىلى جىبەرۋ كەرەگىن ءتۇسىنۋى كەرەك بولاتىن، سەبەبى بۇل ARPANET جەلىسىندەگى «وزگە» توراپتاعى، الىستاعى پوشتا جاشىگى. ەندى پوشتا جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن دۇرىستىعى مەن جۇمىس ىستەپ تۇرعاندىعىن تەكسەرۋ عانا قالدى. ول ءۇشىن توملينسون BBN-دى قولدانا الاتىن جانە ARPANET-كە قوسىلعان PDP-10 ەكى بىردەي ەسەپتەۋىش ماشيناسىن پايدالاندى. ءدال سول كەزدە SNDMSG ارقىلى ARPANET جەلىسىندەگى «ءوز» كومپيۋتەرىنەن «وزگە» كومپيۋتەرگە جىبەرىلگەن ەڭ ءبىرىنشى ەلەكتروندى حات جارىق كوردى. 

SNDMSG شىنىمەن جۇمىس ىستەيتىنىنە كوزى جەتكەن توملينسون ارىپتەستەرىنە پروگراممانىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى جايلى جازىلعان حابارلاما تاراتادى. الىستاعى پوشتا جاشىكتەرىنە حابارلاما جىبەرۋ ءۇشىن حات الاتىن ادام (ونى جاشىگىنىڭ اتى) مەن قابىلداپ الۋشى قوسىلعان توراپتىڭ اتىنىڭ اراسىنا «@» سيمۆولىن جازۋ كەرەك بولاتىن. ەلەكتروندىق پوشتا شىندىققا اينالدى، ال ونى تۇڭعىش رەت تاجىريبەدە پايدالانۋ – ونىڭ پايدا بولۋى جايلى حابار تاراتۋ بولدى.

بىرنەشە كۇن ىشىندە SNDMSG ەڭ كوپ قولدانىلاتىن جەلىلىك باعدارلاما بولدى. ARPANET ارقىلى حابار تاراتۋ جۇيەسى جەتىلدىرىلگەن سوڭ ءبىر كابينەتتە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرعان ارىپتەستەر دە ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى سويلەسۋگە كىرىستى. ەكى جىل ىشىندە ARPANET ترافيگىنىڭ 75%-ى ەلەكتروندىق پوشتا حابارلامالارىنان تۇردى. بۇعان ءوز سەبەبى دە بار. جاڭا قوسىمشا ءار قالادا جۇمىس ىستەيتىن پروگرامماشى-قۇراستىرۋشىلاردىڭ بىر-بىرىمەن حات الماسۋ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىردى. ەلەكتروندى پوشتانىڭ قاراپايىم پوگشتادان، تەلەفون ارقىلى بايلانىسقا قاراعاندا ەڭ ءبىر ارتىقشىلىعى ونىڭ ەركىندىگىندە بولاتىن. 
قۇراستىرۋشىلاردىڭ كومانداسىنداعى كەز كەلگەن بىرەۋ ءوز ۇسىنىستارىن تىكەلەي باستىققا نەمەسە باسقا ينستيتۋتتاعى تانىمايتىن ءبىر ارىپتەسىنە جىبەرە الاتىن بولعان. جانە دە حات بىرنەشە سەكۋندتا ادرەساتقا جەتەدى، ال «حات جوعالىپ قالدى» نەمەسە «تەلەفونمەن سويلەسۋگە ۋاقىت بولمادى» دەگەن اقتالۋلار قابىلدانبايتىن.

ءدال وسىنداي ەلەكتروندىق پوشتا جاساۋدى الدىن الا ەشكىم جوسپارلاعان جوق. ARPANET-پەن جۇمىس ىستەگەن پروگرامماشىلار مەن ينجەنەرلەر ءۇشىن ەلەكتروندىق حابارلامالارمەن الماسۋ جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋى جوبالارىنىڭ ورىندى دامۋىنىڭ ناتيجەسى بولدى جانە تاڭعاجايىپ دەپ قابىلدانبادى. سول سەبەپتى ارىپتەستەرىنىڭ تازا ەنتۋزيازمىمەن دۇنيەگە كەلگەن بۇل جاڭالىعىن تەز ارادا قولدانىسقا ەنگىزدى. ARPANET جەلىسىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىمەن اينالىساتىن رەسمي قۇراستىرۋشىلارىنا ەلەكتروندىق جاشىكتى بايلانىس قۇرالى رەتىندە قابىلداۋعا كەمىندە 5 جىل ۋاقىت قاجەت بولدى. 

---