InfoHub Logo

شىعىس قازاقستان وبلىسى
بورودۋليحا اۋدانى
«زۋباير ورتا مەكتەبى» كمم

4 سىنىپ وقۋشىسى ايتقالى نۇرجان
جەتەكشىسى: گ.ي.دۇيسەنبايەۆا

عىلىمي جوبانىڭ تاقىرىبى: «قىمىز»

مازمۇنى:
ابستراكت............................................................................................
ءى. كىرىسپە ءبولىم.................................................................................
ءىى.نەگىزگى ءبولىم..................................................................................
ا) قىمىز تۇرلەرى............................................................................
ءا) جاسالۋ جولدارى.........................................................................
ب) شيپالىق قاسيەتى.......................................................................
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.....................................................................
ءىV. ۇسىنىستار..................................................................................

 

ابستراكت
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سۋسىنى-قىمىزدىڭ پايداسىن انىقتاۋ ارقىلى ماڭىزىن كورسەتۋ. قازاقتىڭ سۋسىنى قىمىزدى ۇلتتىق برەند رەتىندە الەمدىك نارىققا شىعارۋ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىندىرۋ.
گيپوتەزا: قىمىزدىڭ ءداستۇرلى مەديسيناداعى ەمدىك قاسيەتى تۋرالى تىڭ مالىمەتتەر تاراتۋدا – قىمىزدىڭ جاسالۋ جولىنداعى قۇرامىن انىقتاي وتىرىپ، قانداي دارۋمەندەر ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن ماڭىزدىلىعى مەن پايداسىن اسىرۋعا مۇمكىندىك تۋدىرۋ. بولاشاقتا قىمىزدىڭ ۇلتتىق سۋسىنداردىڭ ىشىندەگى برەند بولاتىندىعىنا سەندىرۋ.

زەرتتەۋ بارىسى: 

1. ءوز قالاۋىم بويىنشا تاقىرىپتى تاڭدادىم.
2. تاڭدالعان تاقىرىبىمدى جەتەكشى ءمۇعالىمنىڭ كومەگىمەن تالقىلادىم. 
3. وسى ءونىم جونىندە اۋىل ماماندارىنان، ناعاشى اتام مەن اپامنان  تولىق ماعلۇماتتار مەن كەڭەستەر الدىم جانە سول بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىسىن باستادىم.
4. ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا اتا-انامنىڭ، اتا-اجەمنىڭ كومەگىمەن ۇسىنىپ وتىرعان جۇمىسىما قوسىمشالار جاسادىم.
5. جينالعان دەرەكتەرىم بويىنشا جانە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر قورىتىندىسىمەن ءوز عىلىمي جوبامدى قۇراستىردىم.

كىرىسپە
مەن بۇل جوبامدى قازاق حالقىنىڭ سۋسىنى – قىمىزدىڭ شيپالىق قاسيەتىن زەرتتەۋگە ارنادىم.
قىمىز – قازاقتاردىڭ سۇيىكتى تاعامدارىنىڭ ءبىرى. وسى ءبىر تاماشا سۋسىن سالتاناتتاردىڭ بارلىعىندا الدىمەن ۇسىنىلاتىن تاعام. ايەل ادامداردىڭ اسقان شەبەرلىگى الدىمەن باپتاپ اشىتقان قىمىزىنىڭ ساپالىلىعىمەن باعالانعان. توستاعانداعى قىمىزدى تاۋىسىپ ىشپەي، تۇبىندە سارقىت قالدىرۋ ايىپ بولىپ سانالعان.
مەن قىمىزدى كىشكەنە كەزىمنەن ىشەمىن.   اتام ماعان ىلعي دا «قىمىز ءىش، ول پايدالى» دەي بەرەتىن. ماعان وسى قىمىزدا نە پايدا بار ەكەن دەگەن ويلار ءجيى كەلەتىن. سول سۇراقتارىما جاۋاپ ىزدەپ كورۋگە بەل بايلادىم.

نەگىزگى ءبولىم
ەڭ العاش قىمىز تۋرالى زەرتتەمەس بۇرىن جەتەكشىممەن اقىلداسىپ، جۇمىستى نەدەن باستارىمدى جوسپارلاپ الدىم.

1. قىمىزدىڭ قۇرامىن انىقتاۋ.
2. قىمىزدى دايىنداۋ ادىستەرىن ۇيرەنۋ.
3. قىمىزدىڭ ەمدىك   قاسيەتتەرى قانداي؟

ۇيىرىلگەن سارى التىنداي سارى قىمىز،
اۋرۋعا – ەم، ساۋعا – قۋات، ءدارى قىمىز.
ەلىمنىڭ باياعىداي سۇيگەن اسى،
شىعارشى تاعى نەڭ بار كارى قىمىز، -دەپ جىرلاعان ەكەن جامبىل اتامىز. 
بۇنىڭ ءوزى قىمىزدىڭ قاسيەتى مەن بىرگە ونىڭ تۇرلەرىنىڭ كوپ ەكەنىن اڭعارتادى. قازاقتار جىل ماۋسىمىنا قاراي قىمىزدى ۋىز قىمىز، جازعى قىمىز، كۇزگى، قىسقى قىمىز دەپ اتاعان.
سولاردىڭ نەگىزگى تۇرلەرى مىنالار:
ۋىز قىمىز – بۇل بيە ءسۇتىنىڭ ۋىز ءدامى تارالعان كەزدە اشىتىلعان قويۋ قىمىز؛
سارى قىمىز – جاز ورتاسىنداعى، ءشوپ ابدەن ءپىسىپ، بۋىنى قاتقان كەزدەگى قىمىز؛
تۇنەمەل قىمىز – مول قوردىڭ ۇستىنە ءسۇت قىشقىلىارناۋلى تورسىقتا ساقتالىپ، ەكى تاۋلىك ساپىرىلعان، ءپىسۋى جەتكەن قىمىز؛
قۇنان قىمىز – ءۇش تاۋلىك بويى اشىتىلادى؛
بال قىمىز – بال، قانت سەكىلدىتاتتى قوسىپ جۋاسىتقان قىمىز؛
دونەن قىمىز – ءتورت تاۋلىك اشىتىلادى؛
بەستى قىمىز – بەس تاۋلىك اشىتقان قىمىز؛
اساۋ قىمىز – بەستى قىمىزدان دا كۇشتى قىمىز؛
جۋاس قىمىز – باياۋ اشىعان نەمەسە ساۋمال قوسقان قىمىز؛
قورابالى قىمىز – مول قوردىڭ ۇستىنە كۇن سايىن ءسۇت قۇيا وتىرىپ، بىرنەشە كۇن جيناعان قىمىز؛
سىرگە جيار قىمىز – كۇزدى كۇنى بيە اعىتاردا سوڭعى قىمىز بىرنەشە كۇن
جينالادى. 
بيەنىڭ جاڭا ساۋىلعان ءسۇتى – ساۋمال دەپ اتالادى. بۇل ساۋمالدى جىلىداي كىشكەنە سابيلەرگە بەرۋگە بولادى. ساۋمالدى بيە شەلەگىنە (كۇبى دەپ اتالادى) قۇيماس بۇرىن شەلەكتى دايىنداپ الۋ قاجەت. ياعني، ونى الدىمەن قايماقپەن مايلاپ الامىز. مايلانعان شەلەكتى توبىلعىنى جاعىپ ىستايمىز. 
دايىن بولعان شەلەككە قور قۇيامىز: «قور» دەگەن اپامنىڭ ايتۋى بويىنشا كۇزدە قىمىز اشىتۋ ماۋسىمىنىڭ اياعىندا، كۇبىدەگى قىمىزدى بىرنەشە كۇن بويى تيمەي، سۇيىعى بەتىنە شىعىپ، ماڭىزى تۇبىنە تۇنعانعا دەيىن ۇستايدى.سوسىن الگى تۇنبانى داكەگە سالىپ سىعىپ، ودان قالعان قويۋىن كەپتىرەدى دە، جابىق ىدىسقا سالىپ، كەلەسى كوكتەمگە، الداعى قىمىز اشىتۋ ماۋسىمىنا دەيىن سالقىن جەرگە ساقتايدى. مىنە وسى قوردى سالعان سوڭ قىمىزدى كۇبىگە قۇيۋعا بولادى. ساۋمالدى قۇيعان سوڭ ونى كوپ ۋاقىت جاقسىلاپ پىسپەكپەن ءپىسۋ كەرەك. ابدەن پىسىلگەن قىمىز ەرتەسىنە اشىپ، ىشۋگە دايىن بولادى.
تازا قىمىزدى الۋ ءۇشىن نە قاجەت؟  ءبىز تازا قىمىز الۋ ءۇشىن ونى بەرەتىن بيە، ياعني جىلقى مالىن دا كۇتىپ باپتاۋ كەرەكپىز. اتامنىڭ ايتۋى بويىنشا بيەنى جەمدەسە، ول ءسۇتتى كوپ بەرەدى. جانە تاڭەرتەڭ ەرتەمەن بيەنى بايلاعان سوڭ ونى كۇنى بويى 1،5-2 ساعات سايىن ساۋىپ، كەشكە قاراي ونى ورىسكە ايداپ جىبەرۋ كەرەك. 
وسى ساۋالىمدى اۋىلىمىزدىڭ مال دارىگەرى  سقاقوۆ تولەۋتاي اعاعا ارنايى بارىپ قويعان بولاتىنمىن. ول كىسىنىڭ ايتۋى بويىنشا : «جىلقى مالىن جىلىنا 1 رەت «جامانداپ» اۋرۋىنا قارسى ەگۋ كەرەك. ماڭقا اۋرۋىنا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ وتىرۋ كەرەك. جىلىنا 90-100 باستان قان الىپ تەكسەرىلىپ وتىرىلادى». سونىمەن جىلقى مالىن ءارتۇرلى اۋرۋدىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن تەكسەرىپ وتىرۋ كەرەك ەكەن.

قورىتىندى
مەن نەدەن باستاپ ەدىم؟ يا مەن انامنىڭ قىمىزدى پايدالى دەگەنىنە كوز جەتكىزگىم كەلگەن. ەندەشە بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اۋىلىمىزدىڭ باس دارىگەرى جانار بەيسەنقىزىنا ارنايى بارىپ سۇرادىم. ول كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا:
-    ءبىز پوليگون ايماعىندا تۇرامىز. وسى پوليگون زاردابىنان بولعان دەرتكە قارسى تۇراتىن، وتە شيپالى سۋسىن – قىمىز. قىمىز – اۋرۋعا ەم، ساۋعا قۋات. قىمىزدىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەر پايداسىن ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. قىمىز قۇرامىندا «س» دارۋمەنى مول، سيىر سۇتىمەن سالىستىرعاندا ون ەسە كوپ. ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، اسىرەسە قۇرت اۋرۋىن ەمدەۋ قاسيەتى جوعارى. ونىڭ ادام اعزاسىن السىرەتەتىن سوزىلمالى اۋرۋلارعا قارسى كۇرەسەتىن ارتىقشىلىعىن دا ايتا كەتكەن ءجون.دارىگەرلەر قىمىزدى بەزگەك اۋرۋىنا جانە جوتەلگە قارسى ىشۋگە ۇسىنىس جاسايدى. قىمىزبەن ەمدەلگەندە قان قۇرامىنداعى گەموگلوبين ەريتروسيت كوبەيەدى. تامىردىڭ سوعۋى جيىلەپ، قان اينالىمى جىلدامدايدى. قان تامىرى جۇمىسى مەن جۇرەك سوعىسى جاقسارادى.
-    ونىڭ تومەندەگىدەي قاسيەتتەرى بار ەكەن:
-    دەنەنى قۋاتتاندىرادى
-    اس قورىتۋعا كومەكتەسەدى
-    ۇيقىنى تۇزەيدى
-    كوڭىلدى كوتەرەدى
-    وكپە تۋبەركۋلەزىنە شيپا بولادى
-    ادامنىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە كومەكتەسەدى
مىنە كەرەمەت، كۇندەلىكتى ءوزىم ءىشىپ جۇرگەن قىمىزدىڭ سىرى دا، شيپاسى دا، ءتۇرى دە، پايداسى دا كوپ ەكەن عوي. 
ەندەشە دوستارىما ايتارىم شيپالى سۋسىن قىمىزدى كۇندەلىكتى ءىشىپ وتىرساق، ءبىز ەڭ مىقتى، ەڭ ۇعىمتال، ەڭ زەرەك، ەڭ دەنى ساۋ ازامات بولىپ وسەدى ەكەنبىز. جانە جەتەكشىممەن بىرلەسىپ، ۇلكەن اعالارعا  مىناداي ۇسىنىستار جاسادىم:
1.شيپالى ءارى ءشول باسار سۋسىن رەتىندە ساۋدا ورىندارىندا  قولايلى ىدىستارعا قۇيىلىپ ساتىلسا؛
2.دۇكەندەردەگى زياندى سۋسىنداردى قىمىزبەن الماستىرسا؛
3.سالاۋاتتى ءومىر كەشۋ ماقساتىندا تويلاردا داستارحانعا تەك قىمىز قويىلسا؛
4.اۋىلدا دەمالىس باعى اشىلىپ، جازدىق قىمىزحانالار ۇيىمداستىرىلسا.

اننوتاسيا
ۇلتتىق تاعام – ۇلى تاعام. اتا –بابالارىمىزدان مۇرا بوپ قالعان وسىنداي ۇلتتىق تاعامدارىمىز بەن سۋسىندارىمىز، ياعني ۇلتتىق ونىمدەرىمىزدى ءبىلۋ وقۋشىلاردىڭ مىندەتى.
4-سىنىپ وقۋشىسى ايتقالي نۇرجان “قىمىز ” اتتى تاقىرىپتا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جاسادى. 
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسىندا ۇلتتىق تاعامداردىڭ ەڭ قۇرمەتتىسى، داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى-قىمىز جايلى، ولاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا كەلتىرەر ەمدىك شيپالى سۋسىن ەكەندىگىن زەرتتەپ، ءوز ويىمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى. 

ۇسىنىس
1. قىمىزدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ساپالى دايىندالعان قىمىزدى ءاربىر جاس ۇرپاققا ىشكىزىپ، كەڭىنەن قولعا الىنسا.
2. قىمىزدى اۋرۋ تۇرلەرىنە بايلانىستى شيپا رەتىندە پايدالاناتىن ءبىرقاتار ەمدەۋ ساۋىقتىرۋ ورىندارى اشىلسا.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. قازاقشا ەنسيكلوپەديا 
2.ق.بوزىموۆ “جىلقى جانە تۇيە شارۋاشىلىعى” 
3. ق.دۇيسەنبايەۆ، ز.سەيىتوۆ، ءا.حاسەنوۆ “قىمىز” 
4.ينتەرنەت ماتەريالدارى 

---