ەلىم-اي. III كىتاپ
رومان-تريلوگيا
3 — كىتاپ
تۇساۋكەسەر
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
ەل-جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
ەلىم-اي! ەلىم-اي!
كۇي كۇڭىرەنەدى.
ءان شەر توگەدى.
كونە دومبىرانىڭ ءسۇيىنىشى مەن كۇيىنىشىن ايعاقتايتىن ەگىز ەكى ىشەگى بىردە كۇيىك جاسىنىڭ قاپالى مۇڭىمەن اقتارىلسا، بىردە كوكىرەكتەن شاپشىپ شىققان ساعىنىشىمەن ۋىلدەيدى. كوپ مۇڭلىقتىڭ سول ساعىنىش سازى تۋعان جەرگە دەگەن ەگىلىپ، ەڭىرەپ ايتقان قوش-قوشى ەمەس پە ەدى. ازالى شەردەن ىزالى كۇيىك قايىرعان دومبىرا سارىنى كەۋدەسىندە وق، وزەگىندە كەك كەتكەن ەرلەردىڭ وسىناۋ اڭساۋ-شەردى جۇرەك بىتكەنگە سىمىرتكەن وشپەس رۋحى مەن مۇقالماس جىگەرى ەمەس پە ەدى.
ءان-امانات. قان كومەيلەپ، قۇم قاپقان حالقىمنىڭ مۇڭ شاقپاي، كەك اتقان ارمانى ول. قارا كوزدەن اققان ك،ىزىل قانىمەن قارا جەردى سۋارىپ، قاراتاۋدان بوسىپ شۇباعان ەلىمنىڭ قۇلان ەركىندىگىن جىرلاعان ارمانى ول.
كۇي-شەجىرە. زەر سالىپ تىڭداساڭىز، تۋعان جەردىڭ ءار سۇيەمى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا اتا جاۋىمەن ايقاسىپ ولگەن اتا-بابالاردىڭ ىڭكار ساعىنىشى اتامەكەنگە دەگەن ماڭگىلىك ماحابباتىنا اينالعانىن پايىمدار ەدىڭىز. سولاردىڭ مازاسىز مۇڭىنان وربىگەن ءورشىل نامىسىنىڭ "ەلدىك!"، "ەركىندىك!" دەپ بەل شەشكىزبەس قاھارلى قايراتقا جەتەلەر ءۇنىن ەستىر ەدىڭىز. زەر سالىپ تىڭداساڭىز، كوكەيكەستى جالعىز سوزدەن الاشتىڭ ارعىداعى اسقاق ارمانىنىڭ بۇگىنگى قايسار تىلەگىمىزبەن قاسيەت باستاۋىنداي بوپ ارالاسىپ كەتكەنىن تۇسىنەر ەدىڭىز. سانالى سازدىڭ "ازاتتىق!" دەپ اينىمايتىن قايىرماسىنداي تاكاپپار ەكپىنى ءور كەۋدەڭدە قۇشتار تىلەكتەستىك تۋعىزىپ، سوڭعى دەمىڭ ۇزىلگەنشە ءبىر مىسقال ازايماس تاۋەلسىز رۋحىڭا اينالار.
ەلىم! ەلىم-اۋ! ەلىم-اي!
جۇدىرىقتاي جۇرەگىمدى ءدۇرس-دۇرس ۇرعىزاتىن قاسيەتتى حالقىمنىڭ ارعى-بەرگىدەن تۇيدەك-تۇيدەك جەتكەن قۇدىرەتى مەن ىستىق سالەمى عوي. ەل كوكىرەگىندەگى ءتاتتى ءۇمىتتى قاسىرەتىنە بويلاتىپ، وسيەتىمەن ۋاعىزداعان شەرلى زاماننىڭ شەشەن ءتىلى عوي-"ەلىم-اي".
حالقىمنىڭ كوڭىلىن سەرگىتەر، قايعىسىنان سەرپىلتەر، كەككە باستار ءانى-"ەلىم-ايى " ەدى.
بۇل ءان-ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، ۇلتىمىزدىڭ جاس بۋىنىن الديلەپ ءوسىرىپ، الديلەپ ەسەيتەر قاسيەتتى "ەلىم-ايى " ەدى.
توعىسۋ
ارعىماققا ءمىندىم دەپ،
ارتقى توپتان اداسپا.
كۇنىندە ءوزىم بولدىم دەپ،
كەڭ پەيىلگە تالاسپا.اسان قايعى
1
ءار قىردىڭ استىنا تىعىلىپ، ءار بۇلاقتىڭ باسىن جاعالايتىن قازاق اۋىلدارىنىڭ بۇرق ەتكەن شاڭ مەن تاس جاڭعىرتقان الدەبىر دۇبىرگە قۇلاق ءتۇرىپ ەلەڭدەپ وتىراتىن ادەتى بيىل ءسال ۇمىتىلعانداي ەدى. اياق استىنان دۇرلىگىسىپ قالىپ، ءوزدى-وزىن ومىراۋلاپ دۋىلداسا جونەلەتىن شۋىلداق قازاق مىناۋ جازدا ات باسىن ادەيىلەپ قاز داۋىستى قازىبەك بي اۋىلىنا تىرەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى تويشىل قازاققا وعان ۇلكەن سەبەپ تە بار ەدى. قويان جىلعى الاساپىراننان كەيىن ەسەڭگىرەگەن حالىق ەستى جيناپ، ەتەك جاۋىپ ۇلگەرگەن-دى. تاۋەكەلدى تۇلپار عىپ مىنگەن قازاقتىڭ الاش جۇرتى كوك نايزاسىن ەجەلگى جاۋى-ويرات بوكسەسىنە بۇلانتى مەن بولەنتىدە ءبىر قاداسا، اڭىراقايدا وڭەشىنە وڭمەندەتە سۇققان-دى. سودان بەرى مىنە ەكى قىس، ەكى كوكتەم شابۋىل-شاڭدۋىلسىز وتۋدە. ازىرشە جات ساۋىرىن تۇيرەمەسە دە، ات ساۋىرىنان تۇسپەيتىن قازاق ىرگەسىنەن ىرىلداعىش ءدۇبىر ازايعان سوڭ، دالاسىنىڭ شاڭىن كوكپار تارتىپ شۇبىرتىپ، بايگەگە شاۋىپ قۇيىنداتۋعا قۇمار-اق. سۇلۋ ات ءمىنىپ، سۋىت جەلەتىن بوزبالا ءجونى ءبىر باسقا. شۇبار-الا ءمىنىپ، شۇبىرا جوڭكىلەتىن كوپتىڭ قىزىعى ءبىر باسقا. ارينە سۇڭقىلداسقان بيلەرى، ساڭقىلداسقان جارشىلارى دالانىڭ توبەسىن تورگە اينالدىرىپ، ساعىمىن پەردە ەتىپ، قارسى الدىنداعى كەڭ جازىققا يگى جاقسىلاردان باستاپ ءيىن تىرەسكەن قاراشىلاردى توعىتا قوياتىن ادەتتەگى ۇلت ديۋانى مەن ۇلىس كەڭەسىنىڭ اڭساتقانى دا راس. ءۇش ءجۇزدىڭ جىگىن ءۇش بايراقپەن بەلگىلەپ، ءۇش ارىستىڭ قۋات-قاجىرىن، قاسيەت-قادىرىن وسىناۋ دۇرمەك جەتەتىن تۇتاستىعىمەن ايبارلايتىن قۇدىرەتتى كۇندەر الىستاپ كەتكەندەي مە، قىلقۇيرىقتىڭ ءۇستىن مەكەن ەتكەن ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىنە ۇيىعان الدەبىر ىڭكار ساعىنىش اندا-ساندا ءبىر دوڭبەكشىپ ءتىرىلىپ قالاتىن. دۋىلداسقان جۇرتتىڭ بي اۋىلىنا ات باسىن جيىرەك بۇرىپ، مولىراق قۇيىلىپ جاتقاندارى دا سودان بولار. قۇبا جوندا قۇلان تىرلىك كۇن كەشىپ قىزىلسىراعان قازاقتىڭ اششى ىركىتتەن ىشەگى كەۋىپ، "شىركىن تالشىعى تىستە قالار قاجاڭ-قۇجاڭ-اي!" دەگىزەتىن جاز كۇنىندە توي حابارى قۇلاعىنا تيگەن ساتتە-اق اتقا توقىمدى سالدىرتا بەرگەن. الدى-ارتىنا قاراتپاي ەرتەرەك جولعا تۇسىرتە بەرگەن. جولعا ءتۇستى دەگەنشە، تويلى اۋىلعا جەتكەنشە اسىقتىرىپ، ات ءبۇيىرىن تەبىنتە بەرگەن. ەرىنى توبارسىعان شىركىندەردىڭ سىلەكەيلەرى الدەن-اق شۇبىرىپ، جۋسان ءيسى مۇرىندارىن وسقىلاعان كەڭ قۇرساق، جايىن اۋىزدارعا يەن دۇنيەگە كوزىن ساتقىزىپ-اق قويعان. وندايدا قاسارىسقان كۇننىڭ زىمىراۋىق شاپشاڭدىعىنا كىجىنەتىن، يتەڭدەگەن كولىگىنىڭ بەس سالساڭ ءبىر باسپاس شاباندىعىنا كۇيىنەتىن. "تويعا بارساڭ تويىپ بار" دەۋ اۋزىنان مايەگى توگىلگەن جۋان كەكىرىك بايدىڭ بىلشىلى عانا. تويعا تويۋ ءۇشىن بارماعاندا، قوڭىلتاق قارىنىنىڭ قۇردىم قۇرىشى ورداي وپىرايعان قازاق نە ءۇشىن بارادى. تۋىرىلعان جەڭدى بىلەكتەي قازى جەمەسە دە، سەمىز جىلقىنىڭ شىلقىعان ەتىنە تۇمسىق كومىپ، مۇرتىنان ماي سورعالاتسا، دۇنيەنىڭ ودان وتەر راحاتى بولار ما.
قاز داۋىستى قازىبەك-بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن مىقتاپ ۇستاعان، قارا تۇگىل توڭىرىمسىنگەن تورەنىڭ ءوزى ونىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا تالاسىپ ۇمتىلاتىن توپ جارعان بي. ەلىنە كۇندىك جەردەن كولەڭكەسىن تۇسىرگەن بيىك بايتەرەك. ءبىراق ورتا ءجۇزدىڭ نوقتاسىن ۇستادىم دەپ كوكىرەك كەرگەن ول ەمەس. كوكىرەك كەرمەسە، دە القالى جيىندا ايقايلاپ ايتىلار اتى بۇكىل الاشىنىڭ اۋزىندا جۇرگەنىنە، ادەمى ونەگە-ۇلگىسى مەن ءادىل تورەلىگى بارشا قازاعىنىڭ جۇرەگىندە تۇنەگەنىنە ەلۋ جىل بوپتى. ونىڭ ۇستىنە ىرىس-بەرەكەسى ۇستەمەلەپ وسەتىن، اۋىز بىرلىگى كۇن ساناپ كۇشەيەتىن قالىڭ قاراكەسەكتىڭ قارا قۇرىم قىل قۇيرىعىن قايىرىپ ايدايتىن، شۇرىلداتىپ بايلايتىن ۇزىن قۇرىقتىلارى مەن قاق سويىلدىلارى قانشاما دەسەڭشى.
جيىن كورگەندە ارقاسى قوزىپ كەتەتىن، داۋ-دامايدى شەشەردە قاز داۋىسى قاڭقىلداپ، كوك جۇزىنە قالىقتاپ شىعاتىن، اۋزىن اشسا، كومەيىنەن كەڭەسى توگىلەتىن، اينالاسىنا اتالى ءسوزى سەبىلەتىن قازەكەڭە ءيسى قازاقتا باس شۇلعىمايتىن جان سيرەك كەزدەسەدى. ارينە، قازاقتىڭ كۇندەستىك، قىزعانشاقتىق دەيتىن داۋاسىز كەسەلىن ەسكەرسەك، ءارۋاقتى ءبيدىڭ دە توبەدەگى باسىن تومەنگە سۇيرەۋگە، توردەگى ورنىن بوساعاعا سىرعىتۋعا بارىنشا تىراشتاناتىن كۇنشىلدەر دە جەتكىلىكتى. ولار اسىرەسە ءوز اعايىنىنىڭ اراسىنان، ءوز ءجۇزىنىڭ ورتاسىنان قاداۋ-قاداۋ بوي كورسەتەتىن دە بولىپ ءجۇر. شابىنىپ سويلەيتىن، شاپشىپ موڭكيتىندەر ءار اۋىلدا-اق كەزدەسە بەرەدى. اۋىلداعى اجەپتاۋىر ات-اتاعىم ايماعىما تۇگەل جەتسە دەيتىن ەسىرىك دامە وزىنە قۇراق ۇشىپ، قۇلدىق ۇراتىنداردىڭ سانىن قايتسەم كوبەيتەم دەپ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققىزباي ما. تۇيمەدەيىن تۇيەدەي عىپ تانىتپاسا، كوڭىلى كونشىمەيتىن بوكەنە سورلىلار وزىنەن وق بويى وزىقتاردى قارالاپ-اق الەك. قاز داۋىستى قازىبەككە جاپىرىلا قۇلايتىن حالىق ىقىلاسىن كورگەندە وزەگىن ءورت جايلاپ تىجىرىنا قا-لاتىنداردىڭ ىشىندە بۇرىنعى ايتۋلى باتىر، بۇگىنگى ءۇي كۇشىك پاقىر دا بار. نايزالىعا تابىناتىن قازاق حاس باتىرىنىڭ ءپاس پاقىرعا اينالعانىن ءقايبىر جاقتىرا قويۋشى ەدى. كەشەگى قايراتىن بۇگىنگى ءوزى قولدان جاساپ العان بيشىكەش ايباتىمەن الماستىرام دەيتىن الگىنىڭ قاۋكوكىرەكتىگىن ۇنەمى جۇيكەسىندە ويناپ، جالاقتاپ جەلكەسىندە تۇرعان جوڭعارى بار دا قاي قازاق قادىرلەي قويسىن. بۇرىن ەل قورعاعان ەردىڭ ەندىگى ءۇي قورىعان تىرلىگىن قانسىراعان قاراشىنىڭ قايسىسى كەشىرە قويسىن. ال ول بولسا وزىنە بىلىك پەن بىلەك اتادان دارىپ، ءارۋاقتان كەلدى دەيتىن دالباسا سىلتاۋىمەن ەل كوزىنە تۇسكىش بوپ ءار توبەدەن ءبىر باس قىلتيتىپ ابىگەر. ءبىراق قىم-قۋىت دۇربەلەڭنىڭ تۇپ-توركىنىن قاپىسىز باعاتىن، ۇلىس پەن رۋ اراسىنداعى تارتىس پەن تالاستىڭ تامىرىن ءدال ۇستاپ، تاراتىپ بەرەتىن ۇلى ءبيدىڭ ەتەگىن قاعۋعا شاماسى كەلمەيتىن سول بايعۇستار وڭمەنىڭ ءوزى ۇزەر باقتالاستىقتىڭ قىجىلى مەن كىجىنۋىن تاستاماي-اق كەلەدى. قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىنان جارىپ شىققان اۋليەدەي بيگە حالىقتىڭ ءوزى قامشى ۇستاتقانىن كورە تۇرا كورمەگەنسىپ، بىلە تۇرىپ بىلمەگەنسيتىن سول بيشىكەش بايعۇستار وزدەرىن ءار ايماقتىڭ ايتۋلى ءبيى، ارداقتى توپ جارعىشى ساناپ، قاز داۋىستى قازىبەكپەن كەۋدە تالاستىرماق بولعان ارەكەتىنىڭ اسپانداعى كۇندى الاقانمەن جاپپاق بولعان ءپارۋايسىزدىق ەكەنىن ۇعا بەرمەۋى-اق جامان.
تۇس-تۇستان اعىلىپ جاتقان جۇرت ءازىر سايابىرسيتىن ەمەس. كوكجيەكتەن بوزارىپ كوتەرىلگەن كىلەگەي مۇناردى تىلگىلەپ تۇبىتتەي شاڭ تۇتانادى دا، سالدەن سوڭ شۋداداي شۇباتىلا سوزىلىپ قىردان بەرى اسىپ ءتۇسىپ، يىنكىدەن تومەن تۇيدەكتەلە قۇلديلايدى. سول-اق ەكەن تويعا اسىققان اسەرشىل قازاقتىڭ الاقانداي كوزىنە ۇزىن اققان وزەننىڭ كوگالى ۇيىسا وسكەن قولاتىنا وقشاۋلانا تىگىلگەن اق جۇمىرتقاداي اق وتاۋ، اق ۇيلەر بارىنشا ىرىس بەلگىسىندەي بوپ شالىنادى. ءقازىر-اق اناۋ تويشىل اۋىلدىڭ بۇلاڭداعان بويجەتكەندەرىنىڭ كۇمىس كۇلكىسىنە بالقىپ، سىلاڭداعان كەلىنشەكتەردىڭ قولىنان شىققان اس-اۋقاتقا كەڭىردەكتەيمىز دەيتىن تىلەمسەك دامەلەر ەرىكسىز جامىراپ قويا بەرەدى.
ۇلىتاۋ توڭىرەگى بيىل اسا قۇلپىرىپ كەتىپ ەدى. دالانىڭ تامىرىنا قان، ەمشەگىنە ءنار جۇگىرىپ وتكەنى سونداي، توڭىرەك تۇگەل قىرمىزى گۇلگە، جاسىل جەلەككە بولەنگەن. ساي-سايدان سىلدىراپ اققان ەركە بۇلاقتار يرەلەندەپ اققان سانسىز وزەندەردىڭ سۋىن مولايتىپ، كۇركىرەۋىن كۇشەيتىپ كەتىپتى. اققان سۋدىڭ سىلدىرىنا جايشىلىقتا تامىلجىتا سايراعان ءانشى قۇستاردىڭ وسەم ۇندەرى ۇلاسىپ، سوناۋ توبەدەن تومەنگە تالاسا جوڭكىگەن ارنالاردى جاعالاي قۋالاپ، جامىراسا ۇزاپ جاتاتىن. بۇگىن سونىڭ ءبارىن تويدىڭ توپىرى، توپىرلاعان جۇرتتىڭ ازان-قازان قيقۋى كومىپ كەتىپتى. ەڭىستە ەتەك-جەڭىن جايىپ جىبەرىپ، ۇلى ءدۇبىرلى توي جابدىعىنا كىرىسكەن باي اۋىلعا ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان ۇلىتاۋ الىستان شالقايا كوز تىگەدى. كوپتەن كورمەگەن قىزىعىن تىرىلتكەن باۋىرىنداعى ەلىنە ەمىرەنە مە، ادەتتەگى بۇلت سالدەسىن سىپىرىپ جىبەرىپ، اقشۋلان تارتقان توبەسىن بوزعىلداتا جالاڭاشتاپ تاستاپتى. ءوڭى وشكەن جەز تاباقتاي كۇرەڭىتكەن وتكىر كىرپىك كۇن عانا كۇندەگى تىرلىگىنەن اينىماي، اشىق-تەسىك توبە تۇگىل تاس ەرىتەردەي قىزۋىن اياۋسىز توگىپ تۇر.
جان-جاقتان اعىلىپ-توگىلىپ جاتقان كوپشىلىكتى التىن وردا-اق ۇيىندە وتىرىپ-اق سەزگەن بي قازىمبەتكە يەك كوتەردى. اكە قاباعىن باعىپ وسكەن سەرگەك ۇل باس يزەپ ەلگەزەك قۇپتاۋ تانىتتى.
— كوبەيدى عوي ەل قاراسى. نيەتىنىڭ تۇزۋلىگىنەن شىعار. تاباعى تىقىرلانبايتىن بولسىن.
وسى ەسكەرتۋى جەتىپ جاتىر. قازىمبەت دەرەۋ شىعا جونەلدى. ەندىگى توي جابدىعى ودان ءارى پىسىقتالا تۇسەرىنە كوڭىلى توعايعان بي اعا قۇس جاستىقتى قولتىعىنا قىسىپ، جانتايا كەتتى.
كوپتەن بەرى ات ءىزىن سالماي ءۇنسىز جاتقان ەل جاقسىلارىمىز دەيتىندەردىڭ ىشتەي نە ويلاپ، نە باعاتىندارىن سۇڭعىلا بي ايتقىزباي-اق سەزەتىن. اسىرەسە ءابىلقايىر حاننىڭ قاتىن پاتشانىڭ قولىن ۇستاپ، ەتەگىنەن سۇيمەكشى نيەتپەن پەتەربورعا جىبەرگەن ەلشىسىنىڭ حابار-وشارسىز بوگەلۋى دە كوپ ادامنىڭ كوڭىلىن كۇپتى عىپ بارادى. ارينە، شالقاق باسىن كەكىرەيتە تۇسەتىن پاتشا اكىمدەرىن تالاي كورگەن بي ولاردىڭ ءتۇز ەلشىلەرىنە ءوزىم دەپ وزەگىن اشا قويماسىن جونە بىلەدى.
"ءبىراق داليعان دالانىڭ ءاستى-ۇستىن تىمىسكىلەگىش سارى ورىسىڭ سول داليعان دالاندى ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا ەلەۋسىز جاتقان تۋلاقتاي ەتىپ قوماعاي وڭەشىنىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ توسا قويساڭ، ەكى ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىرا باس سالماعاندا ءقايتسىن. قاي جاعىنان قازاق جەرىن شەت-پۇشپاقتاپ قىرقىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە تۇگەل اساۋدىڭ ورايىن قالاي كەلتىرەم دەپ ويىن ون ساققا جۇگىرتىپ، ءراسۋاسى شىعىپ جۇرگەن قىزىل كوزدەر التىن تاباققا سالىپ ۇستاتا سالعان مول سىباعادان ولسە ايرىلار ما؟ تاباعىمەن قوسا جۇعا سالار-اۋ. ەلشىلەرى كەشىكتى عوي. كەشىككەنى عوي جۇرەكتى شوشىتاتىنى. ءدۇمى كۇشتىنىڭ سەس اتقىش ادەتى شاپپا-شاپ ارەكەت پەن قيمىلعا ارينە ۇمتىلتپايدى. كەرگىمەسە، سوزباسا، قيناماسا نەسىنە ادۋىن ول. نەسىنە ازۋلى ول. تاباعىڭ ەسكىلەۋ، تاماعىڭ سۋىقتاۋ ەكەن دەگىش تاكاپپار دا پاڭ سىلتاۋدى ۇستى-ۇستىنە توعىتسا، كوزىن ساتقىش، قوينىن اشقىش بادىك بايعۇستار ودان سايىن قۋىستانىپ، قاي جەرىمنەن كىنا مەن كۇناعا باتتىم دەپ وز-وزىنەن ىلديلاپ، ءبۇرىسىپ بىتپەي مە. ورىستىكى دە سول. شەگىنە جەتكىزە ابدەن بۇرسەڭدەتىپ الادى دا، اكەنىڭ تەنتەك ۇلىنىڭ تەكىرەكتىگىن ەرىكسىز كەشىرگەندەي كەڭ قولتىق مىنەزىن تانىتقان بولادى.
ءاي، كەلەدى-اۋ!.. كوپ ۇزاماي قاتىن پاتشاڭنىڭ ادامدارى ۇيىلىپ-توگىلىپ جەتەدى-اۋ! الەكەي-شۇلەكەيگە قىزىققىش قازاقتى تيىن-تەبەننىڭ سىلدىرىمەن الداپ، شۇلعاۋعا دا تولماس ساتەن-شىتىمەن-اق اربايدى-اۋ!.."
بي كۇرسىنىپ قالىپ، مايلىق ورامالىمەن جىپسىگەن ماندايىن ءسۇرتتى.
"ءابىلقايىر تەرەڭ. تەرەڭدىگى تازاعا، ادالعا مولدىرەپ تولىپ تۇرسا، ءتۇڭىلىپ نەڭ بار. ءاي، ءبىراق سول ءوزى، تازالىق شىركىنى جەتپەي جاتىر عوي وندا. سۇلتاننىڭ وزگەدەن گورى ءوزىن كوپ ويلايتىن قارابايىر پەندەگە اينالىپ كەتكەنى كوڭىلدى قۇلازىتادى دا. ايتپەسە، ءابىلقايىرعا ۇيىعان تالايدىڭ كوڭىلىندەگى ادەمى ءۇمىت وسىلاي جىپ-جىلدام جوعالار ما ەدى. كوپ سۇلتاننان كەۋدەسى وزىق، قايراتى اسقان، قاجىرى مول، كىسىلىگى كەلىسكەن، كوكىرەگى اشىق ازاماتىم-اق ەدى. ونىڭ دا ءىشىن كەۋلەپ كەمىرىپ بارا جاتقان باققۇمارلىقتىڭ الاباس قۇرتى ەكەن-اۋ! وزەگىن قۇرت شالعان بايعۇس ءبىر-اق ساتتە وزگەرىپ قۇبىلىپ شىعا كەلمەدى مە. ءۇش ءجۇزدىڭ كيەلى نوقتاسىن ۋىسىما جۇمارلاپ ۇستايمىن دەگەن قىتىمىر دامەسى قولىنا تۇسپەيتىنىن سەزگەن زاماتتا-اق "شۋۋ، قاراقۇيرىق!" دەپ ات باسىن بۇرىپ الىپ، شاڭىن ءبىر-اق كورسەتپەپ پە ەدى اڭىراقايدا. سول ارەكەتى ساتقىندىقتان دا اسىپ تۇسكەن ەدى-اۋ. "بيلىگىڭدى قولىما ۇستاتپاساڭ، قازاق، قولىمنىڭ ۇشىن دا بەرمەسپىن!" دەپ كورىنەۋ كوزگە قيانات زورلىق جاساعانىن، ءاي، كوبىمىز ەسكەرە بەرمەيمىز دە. "ءقايتسىن، ەر تۋلاماي ما، ات موڭكىمەي مە!" دەيتىن كونبىستىكپەن باس شۇلعيمىز. ۇرىمتالدا ۇرت قيمىلداپ جوڭعاردى جونىنان تارتىپ، جىعاسىن جىعىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاراتىن ۇتپالى كەزەڭ سول اڭىراقاي تۇسى ەدى. امال نە، قولدى ءبولىپ، جول مەن ءجوندى بۇزعانداردىڭ عانا كەسىرىنەن قاسيەتتى جەڭىستەن ايرىلدىق تا قالدىق. قازاقتىڭ تاعدىر-تالايىنا الاۋىزدىق دەيتىن قاسىرەت ۇنەمى جازىلا بەرسە، ءابىلقايىردىڭ الگى قىساسى دا سونىڭ ءبىر شىلاۋىنا ىلىگىپ كەتكەن وشەيىن كوربىلتەلىك قانا ما ەكەن، الدە؟..
ءاي، تۇپتەن تۇكپىرلەپ ويلايدى-اۋ ول. قازاقتىڭ قولىنان بەرمەگەنىن جولىنان تارتىپ الماقشى ەندى. قاتىن پاتشانىڭ قۇزىرىنا قول قۋسىرىپ، وڭ قاباعىنا ىلىنبەك. ءسويتىپ قوماعاي دامەنىڭ ىندىنىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ اڭساعان حاندىق بيلىكپەن تولتىرا السا، داليعان دالانى تۋلاقتاي تومپىلدەتىپ سابالاعىسى كەلەدى-اۋ. سابالار-اق... ودان كەيىنگىسى بەلگىلى. ەڭسەمدى كوتەردىم دەپ ەدىرەڭدەۋى حاق. بۇرىنعى اقىلدىمەن سىپايى، اقىماقپەن امپەيى ءابىلقايىردىڭ كولەڭكەسىنە دە زار بولارسىڭ ءالى-اق. ءار قاباقتىڭ ءدۇمپۋىن ەسكەرەتىن قايران تاۋكە بولۋ قايدا. بيلىك بىلەگىنە كۇش قوسقانداي قونىشىنداعى قامشىسىن قولىنان تۇسىرمەي، ەكى اياقتى بىتكەننىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتۋگە، ءاي، بۇل شىركىن بارىن سالار-اۋ..."
باسقا سۇلتانداردىڭ دا وزگەدەن وزىپ كەتكەنى شامالى. ەسەپتەن ۇتىلماي، ەپتەن توسىلماي وتۋگە جانتالاسقان شىركىندەر ەل قامىن ءبىر ويلاماي-اق قويدى عوي. جۇرتپەن كەرەناۋ سويلەسەتىن سۇلتاندار ءبيدىڭ الدىنا تومەنشىكتەپ كەلۋدى دە كوبەيتتى. قۇلاقتى اندا دا، مىندا دا توسىپ ابدەن سىلەلەرى قاتقان بايعۇستار كوپتەن بەرى دىمىن شىعارماي تىم-تىرىس جاتىپ قالعان ءبيدىڭ قاي قيىردان شىعارىن، قاي توبەدەن شاڭ بەرەرىن سەزگىلەرى كەلە مە، بىرەۋى كونە ۇلىتاۋدى بەتكە الىپ، بي اۋلىنا جول باستاپ بارىپ ەدى، سول-اق ەكەن قالعاندارى دا الدەنەدەن قۇر قالاتىنداي-اق سەلتەڭدەپ كۇن قۇرعاتپاي جەتتى دە تۇردى.
نە ايتسىن ولار. قۇلاپ جاتىپ سۇرىنگەنگە كۇلەتىن قازاق باتىل بوپ كوزگە تۇسۋگە قۇمار عوي. ءوز كەۋدەسىن وبا ەمەس، توبە عىپ قالقايتىپ كورسەتۋگە تىرىساتىن باكەنە شىركىندەر ءابىلقايىردى ارينە جەر تۇبىنە ءبىر-بىر اپارىپ تاستاعان.
"كەۋدەمسوق! قاتىن پاتشايىمنىڭ كومەگىمەن حاندىق تىزگىندى جۇمىرىعىنا جۇمارلاپ، قازاقتى ءيىرىپ ايداماق ول ءزالىم!"
"زىمىستان ءابىلقايىر ەسىكتەگى ورنىن ورىستار ارقىلى تورگە وزدىرماق. ءاي، ونىسى وتە قويماس. وزدىرماسپىن-اق!"
"جامان ۇسىكتىڭ مىنا وزبىرلىعىن قايتەرسىڭ، ءو! جادىكتىڭ ءارۋاعىنا باسارمىن-اق. مىقتاپ باسارمىن!"
"ءاي، انا شاتانىڭ يىعى شىعا باستاپتى. سول شوشاڭداعان يىعىنان شوشايعان باسىن جۇلىپ تۇسىرسەم عوي، قيقاڭ-سيقاعىنان ءبىرجولا ايرىلار ەدى!.."
قازىبەك ەشقايسىنا دا ەمەۋرىن بىلدىرگەن جوق. بۇلكىلدەگەن باتىر سۇلتان دا، باتىلسىنعان باراق تا، سەكەندەگەن سامەكە دە، كىشىرەيگەن ابىلمامبەت پەن كۇشىك تە بي ويىنا ەشتەڭە قوسا الماپ ەدى.
تويدى ادەيى سىلتاۋراتىپ، بۇگىن وقشاۋ كەپ تۇسكەن باراق قازىبەكتەن جىرعالاپ قانشاما سىر تارتپاق بولسا دا، ءبيدىڭ جىم-جىلاس بوپ وي تاسالاعان كۇيىنە شىداي الماي سۇلتان ءبىر كەزدە شىج ەتە قالدى.
— وۋ، قازەكە! ويپىراي، ءسىزدىڭ ىشىڭىزدەگىنى اتان تۇيەمەن تارتىپ شىعارا المايتىن بولدىق قوي. ءاۋ، وسى ەل امان، جۇرت تىنىشتا ءوز تىزگىنىمىزدى وزگەنىڭ قولىنا قىستىرا سالۋىمىزدىڭ ءجونى قالاي بولماق؟ ساندا بار دا ساناتتا جوق ەل مە ەدىك. الپىس ەكى باۋلى الاشتى قۇيىسقانعا قوساقتاي سالار كۇن تۋدى ما الدە. الدە وتكىنشى باقتى وزىمىزدەن وزگەگە ىعىستىرا قويايىق دەيتىن جوسىقسىز جومارتتىق جاساماقپىز با، قازەكە؟ نە بوپ بارامىز؟ تابىنعان تاعىمىز الاسارىپ كەتسە، باعىنعان حانىمىز ۇساقتاپ كەتسە، سول الاسانى بيىكتەتۋدىڭ ورنىنا، سول ۇساقتى ۇلكەيتۋدىڭ ورنىنا باسقانى باسىمىزعا شىعارتپاق بولۋىمىز قالاي؟ ءوزىڭدى وزەككە تەپكىزىپ، وزگەنى وزدىرۋىمىز قالاي؟ وۋ، قازەكە-اۋ، توردەگى باستى ەسىككە سۇيرەگەندە ۇتارىمىز نە؟ تورگە دوبال ايۋدى دوڭكيتىپ وتىرعىزىپ قويىپ، ءوزىمىز بوساعادان سىعالاعاندا تابارىمىز نە؟ ارينە قاشقاننىڭ دا، قۋعاننىڭ دا سيىنارى ءبىر اللا. قاشقان دا، ساسقان دا ءدال بۇگىن الاشىڭ بوپ تۇر عوي، قازەكە. قاشقاننىڭ سيىنارى ءالجۋاز بولسا قايتەمىز؟ قۇداي سالدى ءبىز كوندىك دەپ تۇياق سەرپۋگە دە جاراماعانىمىز با؟
وسى تۇستا شىن كۇيزەلگەن بولسا كەرەك، باراقتىڭ داۋسى جىڭىشكەرە شيقىلداپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتتى. الدىندا تۇرعان توستاعان تولى قىمىزدى باس سالىپ، تىك كوتەرە اۋزىنا قۇيا سالدى. دەمىن ەندى عانا الىپ، الاقانىمەن مۇرتىنىڭ قوس شالعىسىن سيپاپ ءوتتى. جانارىن قايتادان بيگە تىكتەدى. ءۇنسىز تومسارعان جۇزدەن ەمەۋرىن بىلدىرگەن ىڭعاي تاپپادى ما، تاعى دا شاپشىپ الا جونەلدى.
— ءاۋ، قازەكە، قۇدايشىلىعىن ءوزىڭىز ايتىڭىزشى. وسى ابىلقايىردىكى بىلايعى جۇرت ايتاتىن قۇيىسقانعا قىستىرىلۋ بولماي، بۇيداعا قوس قولداپ تال اسۋ ەمەس پە. وۋ، ول ءوز بۋىنا عانا ماستانىپ جۇرسە جاقسى عوي. قاتىن پاتشانىڭ دامبالىن يىسكەردەي ساتقاقتاعان بۇتىنا شاقشا باسىن ساقىلداتا ۇرىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا تۇتاس قازاقتىڭ مىقتى تىزگىنىن ۋىسىنا ءبىرجولاتا تۇسىرسە قايتەمىز؟ ءتاڭىر باسپاعان كەۋدەمىزدى بولەكەي-قوياننىڭ جامان-جاۋتىگىنە تويتاڭداتىپ باسقىزىپ قويامىز با؟ قول تۇگىل شاڭ تيمەگەن اسىل جاعامىزدى تەسەتىنسىعالايتىن ۇسىكتىڭ شالدىرەگىنە جىرتقىزىپ قويامىز با؟
قازىبەك مىرس ەتتى. باراق قالت توقتاپ بيگە ەلەندەي قارادى. اشىق-تەسىگى بىلىنبەس بىتەۋ ءپىشىن ءالى دە سالعىرت توسىپ وتىر ەكەن. باراق تۇلان تۇتتى.
— ويپىراي، قازەكە-اي! اعايىننىڭ ارىنداعان اشۋىن ەمەس اشىنتقان ارىزىن ايتقالى كەپ ەم، ار جاعىڭىز تۇگىل بەر جاعىڭىز دا كورىنبەي بارادى-اۋ. وكشە كوتەرىپ، ابىلقايىرمەن توبە سالىستىرعالى وتىرعام جوق. سالىستىرسام، ول-توبەشىك تە، مەن-اسقار. ايدالادا ماڭىراپ جۇرەتىن جەتىم قوزىنىڭ ەندى كەپ سەركەمسىپ الدىما تۇسەمىن دەگەنىنە قالاي كونەرمىن. ساياقتاعان شىركىندى تەكتى ايعىرداي وسى باستان تىستەپ، تارپىپ، تەپكىلەپ بەزدىرمەسەك، الدىمداعى ءۇيىردى ومىراۋلاپ، اناۋ ەن جايىلعان قوستى دۇركىرەتىپ قۋالاپ الىپ كەتەر. وسىنى نەگە ويلامايمىز. وۋ، بارىنەن بۇرىن ەركىمدى تۇزاقتاپ، ازات باسىمدى ازاپ نوقتاسىنا سۇعۋىم قالاي؟ يىعىما وزگەنى جالپيتىپ قوندىرىپ، قوس وكپەمنەن تەپكىلەتەتىن بولسام، ويباي-اۋ، قولاڭسا ساسىپ، كومەيىنەن ءتۇتىن بۋداقتاتقان مۇجىقتى ەمەس، اناۋ ءتۇرى-تۇسى وزىمدەي، تۇرمىس-سالتىمەن تۋمامداي ويراتقا نەگە باس يمەدىم؟ جوق! كەڭ دالامدا جال-قۇيرىعىن جەلمەن سۋىلداتا ەركىن شاپقىلاعان بۇلا تىرلىك، بۇعاۋسىز ومىردەن ايرىلعىم كەلمەگەندىكتەن ول. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا قايقى كوكىرەكتى شوگەرىپ، شالقاق باستى ەڭكەيتىپ، كىرىپتار بولا قالۋىمىز قالاي؟ ءاۋ، قازەكە، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى. كىشى ءجۇزدىڭ ۇشىق-پۇشىعىنداي ءۇش-تورت قانا اتانىڭ ءتىپتى بۋراسى دا ەمەس اتانىنداي ءابىلقايىردىڭ اتاعىمدى شىعارام، ابىرويىمدى اسىرام دەيتىن كەردەڭدىگىن نەگە كورمەيمىز؟ وۋ، ازۋى التى قارىس ارعىن، نايماندى ءوز اتىمدى وزدىرام دەيتىن الدەبىر شاۋىلدەكتىڭ ارام تىلەگى ءۇشىن وبىر ورىستىڭ اپانداي وڭەشىنە تىعا سالماقپىز با؟ وندا... وندا ءبىز داعاراداي بورىك كيدىك دەپ نەسىنە بۋىمىزعا ءپىسىپ جۇرگەنبىز. ءابىلقايىردى اللانىڭ اۋزىنان، پايعامباردىڭ بەلىنەن ءتۇستى دەسەڭىز، سولاي ۇيعارساڭىز، وندا ءبىز نەسىنە ارسىلداي بەرەيىك. قۇيرىعىمىزدى بۇتىمىزعا تىعىپ، قىڭسىلايىق تا كونە قويالىق. وسى ما دىتتەرىڭىز؟
قازىبەك ىڭىراندى. باراققا ۇلكەن قارا كوزدەرىن كەڭ اشىپ، قادالا قارادى. ءبىراق الگى قاراستان سۇلتاندى قۇپتاعانى دا، داتتاعانى دا سەزىلگەن جوق.
— ەي، باراق،-دەگەندە قاباعىنا كەيىس تابى ءىلىندى. — اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا كۇن كەشكەن قازاقپىز دەدىڭ. قاشانعى تىراعايلاپ كوشە بەرەرمىز، قاشانعى بەزەكتەپ بەزە بەرەرمىز؟ ات بايلار قازىق، كىندىك بايلار تىرەك نەگە ىزدەمەيمىز؟ شالقىعان تەڭىزدەي، سۋسىعان ساعىمداي تىنىمسىز اۋناي بەرگەنىمىزبەن وردامىزدىڭ ورنىقتى ورنىن تياناقتى سايلاي الماي جۇرگەنىمىز قالاي؟ ءورىستى كەڭەيتەمىز دەپ، قونىستى اۋدارا بەرۋدەن ىعىر بوپ بىتپەپ پەك؟ ابىلقايىردىكى سول وتى بار جەر دەپ ءار سايعا، ءار بۇلاققا وتاۋ تىگۋدەن زاپىلانعان بەرەكەلى تىرلىك بولسا نە دەرمىز؟ ورتادان ويىپ تۇرىپ ورنىقتى قازىق قاققىزام دەيتىن زار تىلەك بولسا، قايتەمىز؟ قۇدىرەتتى قاراتاۋ مەن قاسيەتتى ۇلىتاۋعا عانا ارقا تىرەپ، تابان باسقان قازاعىڭنىڭ كەرەگەسى بۇرىنعىداي الاتاۋ مەن التايدا، اتىراۋ مەن جايىقتا جايىلماي قالعانى قالاي؟ سونى پايىمدادىڭ با، باراق؟ جان-جاعىڭنان اندىزداپ تىقسىرىپ كەلە جاتقان جايىن اۋىز جاۋلارىڭ سول قابىرعاداي قاراتاۋىڭ مەن ۇلىس ورداڭ-ۇلىتاۋىڭنان دا بەزدىرسە، قاي قۋىسقا تىعىلارسىڭ؟ كورمەيمىسىڭ كەزەنگەن كەردى. سەزبەيمىسىڭ شىرىلداتار شەردى، باراق سۇلتان؟ ورماننان شىققان ورىسىڭ ءتول دالاندا انداعايلاپ ءورىپ كەتكەن جوق پا بۇگىن. شالعايداعى ءشۇرشىتىڭ ساۋمال ساعىمدى ساحاراڭا كوزىن سۋارماي ما بۇگىن. تۇستىكتەن قىدىڭداپ قىزىلباسىڭ، باتىستان قاقشاڭداپ قالماعىڭ، شىعىستان جالاقتاپ جوڭعارىڭ ىرگەڭدى تاقىرلاپ، ساۋىرىڭدى سۇڭگىلەپ جاتقان جوق پا. قاي وڭەشكە جۇتىلىپ، قاي كومەيگە تۇتىلىپ كەتەرىمىزدى ءوزىمىز بىلەمىز بە، باراق سۇلتان؟ ەل بولام دەسەڭ، ەسىندى جيمايمىسىڭ. ەسەم دەپ بىر-بىرىنمەن ەسەپتەسپەي، وسەم دەپ ەستىلىگىڭدى جاسامايمىسىڭ.
ءبيدىڭ ءسال بوگەلگەنىن پايدالانىپ، باراق شىجبالاقتاي قالدى. الگىندەگى سالقىن جۇزدەن ەندى قىزۋ لەپ ەستى.
— وۋ، قازەكە، سوندا "ازات باسىمدى نوقتاعا كورگىزبەيمىن" دەگەن مەنىكى تەرىس تە، ءوزىڭىز ايتقان ورمانداعى ايۋداي قورباڭداعان "ورىستىڭ وپپالى ورىنا قازاعىمدى تۇسىرەم" دەگەن ابىلقايىردىكى دۇرىس پا؟ — دەپ تىز ەتتى.
— كىجىنەسىڭ-اۋ، باراق. ارينە اڭ قۇساپ ورعا ءتۇسۋ، وپ قابۋ كىمنىڭ ماڭدايىنان جەل ەستىرتە قويسىن. ءبىراق ءدام قايدا ايدايدى، كۇن قاي تۇستان شىعادى، جەل قاي جاقتان سوعادى-بەيمەزگىل كەزدىڭ بەيمالىم تىرلىگىنە تاپ كەلدىك قوي. قاتىقتاي ۇيىعان باياعى ەل قايدا؟ تالىستاي جايىلعان بۇرىنعى جەر قايدا؟ سامساعان سانسىز پارمەندى بىلەك قايدا؟ سامساعان سانسىز بىلەكتى شىرماعان ادەمى تىلەك قايدا؟ قىم-قۋىت ارالاسقان دۇربەلەڭ اسقارمىن دەيتىن الاشىڭدى بۇگىندە بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ەتىپ قويمادى ما. تاۋكەنىڭ كەزىندە عانا تاۋبەسىنەن تاۋەكەلى كوپ قازاعىڭنىڭ جارتىسىنان كوبىن جەر جاستاندىرعان "اقتابان شۇبىرىندى" حالقىڭدى قاۋقارىنان اجىراتىپ كەتكەنىن سەزبەيمىسىڭ الدە. بۇرىن تايتالاس ءتۇسىپ، بىردە جىعىپ، بىردە جىعىلىپ جۇرەتىن جوڭعارىڭنىڭ جولىنا كەسە كولدەنەڭ كەلە المايتىن ءدال قازىرگى پۇشايمان حالگە دۋشار بولعانىمىزدى تۇسىنبەيمىسىڭ، سۇلتان؟ قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيى مەن ۇلىتاۋدىڭ اراسىنا سىناداي سىعىلىسىپ ازەر كۇن كورىپ وتىرعان الاشىڭنىڭ جاعدايىن بايقادىڭ با، سۇلتان؟ كەكىرەيىپ كەۋدە قاعىپ، ومىراۋلاپ وتەتىن كەشەگى كۇننىڭ ءالسىز ەكپىنى ءالى قالماپ پا ەدى سەنەن؟ جاۋ بەتىنە، جەل وتىنە شىعارا قوياتىن تۇتاس قولىڭ قالدى ما، باراق شىراق. قانسىراعان ۇلتىڭدى قان كومەيدەن جۇلىپ الىپ، "قازاقتىڭ تۇقىمىن وشىرمەي، وركەنىن وسىرەم" دەگەن بىرەۋ تابىلسا، الگىنىڭ قولىنا نەگە ۇزىن قۇرىق بەرمەسكە. مۇمكىن ءابىلقايىر حاندىكى دە سونداي زار تىلەۋدەن تۋعان قامقورلىق بولسا، قايتەمىز. ەسەڭگىرەگەن ەلىن، قالجىراعان حالقىن ءبىر مىقتىنىڭ قولتىعىنا تىعىپ، قولىنان ۇستاتىپ، ىلگەرگى ۇمىتىمەن جەتەلەتكىزىپ، جەتكىزە السا، ونداي ارەكەتىن نەگە قۇبىجىق كورمەكپىز. الىستىڭ جولى العاشقى قاداممەن قىسقارماي ما؟ قيىننىڭ ءىسى العاشقى قيمىلمەن جەڭىلدەنە تۇسپەي مە؟ جەتكىزبەس ارمان كوپ. جولاتپاس تىلەك قانشاما. جەتكىزبەس دەپ ارماننان كۇدەر ۇزگەندە، تابارىمىز نە؟ جولاتپاس دەپ تىلەكتەن تۇڭىلگەندە، ۇتارىمىز قايسى؟ ءالىپتىڭ ارتىن باعۋ دا قيىن. الىپ-ۇشىپ لەپىرۋ دە ءتاۋىر ەمەس. ءبىراق ۇرىمتال تۇستى قاپىسىز تاپ باسۋعا نە جەتسىن. ورتەنەر وزەك ءبىرجولا جوق بولعانشا، سول وزەكتى ورتەر ەرتەڭىڭنىڭ تاۋسىلماعانىنا نە جەتسىن. ءابىلقايىر مۇمكىن سول قازاق دەيتىن وزەكتى وشىرمەي ەرتەڭگە تارتۋعا اۋرە بوپ جۇرگەن شىعار. "بىلەگى كوتەرە الماس شوقپاردى بەلىنە قىستىرادى" دەپ كەيبىرەۋلەردىڭ سىرىن الماستان: سىرتىنان شۋىلداي جونەلسەك، تىرلىگىمىز بەن تىرەۋىمىزدى بىرەۋ وزدىگىنەن قولىمىزعا سىباعا عىپ ۇستاتا سالار ما.
باراق بيگە سۇپ-سۇر بوپ اجىرايا قاراپ قالدى. ىشىنەن "مىنا كارىڭ قاي شيىردى شارلاپ كەتتى. وسىلار الجي باستاعان با، الدە مەنىڭ جارعاعىم جاڭىلىس ەستىپ وتىر ما؟ ءاۋ، "نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم!"، "الدىمەن سول باسقا نوقتا سالىپ الايىق تا" دەيتىنى قينايدى-اۋ. ال سالسىن نوقتانى!"
باراقتاماعىن قىرنادى. بي قاباعىن قيعاشتاي كوتەردى. قاباعىن كوتەرگەندە، ماڭداي تەرىسى جيىرىلا قالدى.
— ال، سالسىن نوقتانى! قازەكە-اۋ، سودان سوڭ سول نوقتانى موينىنان سىپىرىپ تاستاي الماي، قۇلدىق قامىتى جەلكەسىن قاجاعان ۇرپاقتان تۋار ۇرپاقتارىمىز بىزدەرگە، مىنا سىزگە، مىنا ماعان قارعىس ايتىپ جاتسا قايتەرمىز؟ سونىسىن ويلادىڭىز با؟
قازىبەك ىقىلىق اتا اۋىر كۇرسىندى.
— كۇپسىپ سويلەمەيىك، سۇلتان. نوقتا باسقا ءالى تۇسە قويعان جوق. تۇسكەن كۇندە دە ەل تىزگىنى قولدان سۋسىپ شىعىپ كەتە قويماس. بارىنەن دە بۇرىن جەر باسىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن... دۇنيەدەن ءبىرجولاتا جوق بوپ ءوتىپ كەتپەي، تاۋاريحتان ۇلتىڭنىڭ اتىن جوعالتىپ ءوشىپ كەتپەي، داليعان دالاڭنىڭ ەڭ بولماسا ءبىر پۇشپاعىندا قالقايىپ كولەڭكە كولبەتسەڭ... جۇمىلعان جۇدىرىقتاي تاس ءتۇيىن قول، تەمىردەي تەگەۋرىن زاماننىڭ زامانىندا قازاعىڭنان دا تابىلىپ قالار. سونگەندى تۇتاتۋ قيىن، ولگەندى ءتىرىلتۋ اقىرەت. ەڭكەيگەنگە شالقايعان دا جامان. شالقايعانعا ەڭكەيگەن دە ابىروي اپەرمەس. ءبىراق ءدال ءقازىر ءبىز كەرتيتىن كەزەڭ بە، سۇلتان. شالقاقتاپ جۇرەتىن جانسايا كۇندەر جوعالدى عوي. اڭىراقايدا تۇمسىقتان سوعىلعان جوڭعار جاراسىن جالاپ جازىپ، جاۋ-جاراعىن سايلانىپ، كوكتەمدە دۇرىلدەپ قار كوشكىنىندەي جوڭكىلىپ جەتپەس دەرمىسىڭ. كوك جەلكەڭنەن كوك سۇڭگىسىن قاداماق بولسا، قولىن قاعار دارمەنىڭ جەتكىلىكتى مە. جەكە بارىپ، سول ويراتتىڭ ومىرتقاسىن ءۇزىپ، ەتەگىن تۇرە شاۋىپ اكەلە الارمىسىڭ. قاسىم مەن ەسىم حانداردىڭ تۇسىنداعى اسقاقتاعان ايدىنى، جاڭگىر مەن تاۋكە حانداردىڭ كەزىندەگى سەسكەنتەتىن ايبىنى وزعان قازاعىڭنىڭ قورعاسىنداي سالماعى مەن سەسكەندىرگەن ساپاسىنان ايرىلىپ، توزىپ كەتكەنىن ءالى سەزبەيمىسىڭ. اركىمگە ءبىر جالتاقتاۋدىڭ، اركىمگە ءبىر جاقتاۋدىڭ قاسيەتسىز كۇنى جەتكەنىن ەسكەرگىڭ كەلمەي مە؟ ءوز تىزگىنىمە ءوزىم يە بولام دەۋدەن ارتىق قاسيەت جوعىن مەن بىلمەي مە ەكەم. ءبىراق سول تىزگىندى تالاسا جۇلىپ، جۇلقىلاپ جاتقان اشقاراق كوز، قوماعاي وڭەش، كەبەجە قارىن كورشىلەرىندى كورمەيمىسىڭ. بۇگىندە بازبىرەۋگە بۇراتانا، باز بىرەۋگە بوسقىن، باز بىرەۋگە بۇلىكشىل بوپ تانىلعان جۇرتىڭنىڭ كەشەگىسىن قايتارا الارمىسىڭ؟ وڭىنان ايىن، سولىنان كۇنىن تۋعىزىپ، باياعىداي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاتىپ، بەيبىت تىرلىك، بەرەكەلى تۇرمىسىن بەرە الارمىسىڭ؟
قازىبەك ءوز سوزىنەن ءوزى اۋىرلاپ، ەندى باراق سۇلتاندى دا ۇمىتقانداي شىرماۋى كوپ، ۇشىعى جوق شىتىرماندى شيىرلاپ، قالىڭ ويدىڭ مي باتپاعىنا كىردى دە كەتتى.
"ال، تاۋەكەلدى ءمىنسىن دەلىك. ايەل پاتشا قازاققا قول ۇشىن بەرىپ، قاناتىنىڭ استىنا السىن-اق. اۋ، سوندا سول قانات استىنا تۇپ-تۇگەلىمەن ءوز ەركىمەن كىرە قوياتىن تۇتاس قازاعى بار ما؟ ءابىلقايىر ارينە ءۇش ءجۇزدىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرى ءوز قولىندا تۇرعانداي ەكپىندەپ حات جازىپ، ەلپىلدەپ ەلشى جىبەرگەن بولار. ارينە ورىس جۇرتشىلىعى دا الدى-ارتىن ەكشەمەي، اق-قاراسىن انىقتاماي تۇگەلدەي قولق ەتىپ تۇسە سالمايدى. تەكسەرگەن دە، انىقتاعان دا بولار-اۋ. ءابىلقايىردىڭ سوندا باتپان-باتپانمىن دەيتىن سالماعىنىڭ ازايىپ، جەڭىلدەپ كەتكەنىن بىلگەن دە شىعار-اۋ. ءۇش ءجۇز تۇرماق كىشى ءجۇزىنىڭ دە ۇشتەن بىرىنە ورەڭ يەك كوتەرەرىن كورسە، كونەر مە ەدى، كەلەر مە ەدى. كەلەدى. ونسىز دا داليعان دەيتىن دالاڭنىڭ ءار تۇسىنان جەر قازىپ، ءار تۇسىنا قازىق قاعىپ، ءار تۇسىنا شەڭگەلىن باتىرىپ، قامال-قالاسىن سالىپ جاتقان تۇكتى بەت، ءجۇندى اۋىز ورىسىڭ ءوزىڭ كىرىپتار بوپ بارىپ، كىشىرەيە ءيىلىپ قولىڭدى ۇسىنساڭ، قولىڭدى قولتىعىڭمەن قوسا جۇلىپ الارداي باس سالماي جىن ۇرىپ كەتىپ پە. باس سالادى. ىزدەگەنگە ناعىز سۇراعان وسى...
ال كەلدى دەيىك ەلشىسى. "باسام دەسىن قاناتىنىڭ استىنا". سوندا داۋسىن جەر مەن كوككە بىردەي اتىپ، كوك بورىدەي جوتاسىن تىكىرەيتىپ، كوكدولى اشۋعا الدەن-اق ءمىنىپ وتىرعان مىناۋ باراق سۇلتان يىلە قويار ما ەكەن ولارعا؟ يلىگە قويار ما ەكەن ورىستارعا؟ باسقالارى دا شابىنا ايىل باتقانداي موڭكىپ شىعا كەلسە، نە بولماق؟ تاعى دا قازاعىڭنىڭ تۇندىگى جەلپىلدەپ، تاعى دا قازاعىڭنىڭ اۋىلىن شاڭ باسىپ، تاعى دا تىنىش ۇيقى كوردىم بە دەگەن قازاعىڭ جاڭادان جاۋ تاپقانى ما؟ ويپىراي، قايتسە جان قالار؟"
داۋسى شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقامادى.
— قايتسە جان قالار؟-وزىنە تۇكسيە قادالعان باراقتىڭ دا جۇزىنە الدەبىر ۇرەي نىشانى ۇيالاعانداي بوپ كورىندى.-وۋ، سۇلتان! قياناتشىل دۇنيەنىڭ قاپەرىنە قيانات جاسادىم دەيتىن تۇيسىك كىرىپ شىقپايتىنىن بىلەمىسىڭ؟ وزگەنىكى وعان تۇگەل زورلىق كورىنسە، ءوز زورلىعى وزگەگە زورلىق بوپ تيەرىن ۇعىنار پەندە بار ما؟ قالدى ما سول وي تەڭسەلتەر ادامىڭ؟ "اناۋ ارامعا مىناۋ زاۋالىم! مىناۋ زاۋالعا اناۋ ساۋابىم!" دەپ تاقىلداپ وتىراتىن دايىن جاۋاپ كوكىرەگىندە تىرەلىپ تۇراتىن بولسا، وندا الىس-جاقىن مەن اقىلداسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ كەرەك پە سول ات شاپتىرىپ الا وكپە بولۋ. اراز-قۇرازدى ونسىز دا وربىتەتىن اعايىنعا ءسوز بەرىپ، سىلتاۋ تاپقىزىپ وتىرىكشى اتانعانشا، ۇيدە جاتىپ-اق نەگە اناعان دا، مىناعان دا جاق تارتىپ، جەبە سىلتەي بەرمەسكە. ءبارىبىر قيۋى قاشقان دۇنيە ورنىنا ەندى تۇسپەستەي بوپ كەتتى عوي. بالە باسى پەندە دە ەمەس، بي مەن باتىر دا ەمەس، سۇلتان مەن حان دا ەمەس، ءتىپتى سوناۋ ۇزىن ەتەك قاتىن پاتشاڭ دا ەمەس، قۇلاعىڭنان باسىپ تۇقىرتقان، كەۋدەڭنەن باسىپ تۇنشىقتىرعان، ءبىرىڭدى ەمەس ءبارىندى قۇردىمعا قارىق قىلۋعا جەڭ ءتۇرىپ بىلەك سىبانعان قۇدايىڭ بولسا شە؟! حاق ءتاڭىردىڭ ءوزى! جەتكىزە الارمىز با وعان ءتىل حاتتى؟ وتكىزە الارمىز با وتىنىش-وكسىمدى؟ ۇعار ما؟ ۇعىنار ما سول ءوزى؟ ال وبال-ساۋالىن جاراتقان قۇدىرەتتىڭ ءوزى كوتەرەر، ءبىز نەسىنە كۇيىپ-پىسەمىز دەسەك، نوقتاسىنا دا، جۇگەنىنە دە، قۇلدىق قامىتىنا دا ءۇنسىز مويىنسۇنىپ، كوز جۇمىپ باستى توسا بەرەمىز بە؟..
باراق كيلىگىپ كەتتى.
— وۋ، قازەكە! سىزگە نە بولعان بۇگىن؟ وي شىركىندى مەن ساۋمايدى دەيمىسىز؟ شارلامايدى دەيمىسىز سانسىز ءىز-تۇزسىز شيىردى؟ ودان پايدا نە؟ نە جىننىڭ سىبىرىن، نە پەرىنىڭ جىبىرىن ەستىرسىڭ وي ءتۇبىن قۋالاي بەرسەڭ. ودان جالىعىپ تا، ءتۇڭىلىپ تە بىتكەم ابدەن. ماعان ءابىلقايىردىڭ اق-قاراسىن عانا انىقتاپ بەرىڭىز. ءوزىڭىز ايتقان قۇلدىق قامىتىن ەل باسىنا كيگىزەر بولسا، الدىمەن ءابىلقايىردىڭ باسىن الام. سونسوڭ ورمانداي ورىستىڭ قولىما تۇسكەنىنىڭ قانىن سۋداي شاشام. مەنىكى وسى. وسىمدى نە اقتاپ، نە داتتاپ بەرىڭىز، قازەكە!
قاز داۋىستى قازىبەك جىميعان بولدى. ونىسى ءبىراق كۇلكىگە ونشا ۇقسامادى.
— قانشاسىن تاۋىسارسىڭ؟..
— وۋ، مەن باستاسام، قوستايتىندار دا تابىلار.
— تاعى ءبىر وت تۇتاتىپ، ورتامىزعا ءورت تاستاتاسىڭ عوي وندا.
— باسقا امال قالدى ما؟
— ءيا، باسقا امال قالمايدى، باراق. ءبىراق جامان ويدان اۋلاق تۇرايىق ازىرشە. ورىس ءالى وكشەلەگەن جوق. مۇمكىن كەلمەس تە، سەنبەس تە ءابىلقايىرعا. سەن ءبۇلىندى ەكەن دەپ تۇزەلىپ جاتقان دۇنيە تاعى جوعىن دا ەسكەر. شىعىستان سۇعىن قاداعان ايداھاردان سەسكەنگەندە، مىناۋ ىرگەمدەگى نايزاسىن شوشاڭداتقان قالماق پەن ەستەكتەردىڭ دە، قىزىلباس پەن ويراتتاردىڭ دا ارەكەتى قولدارى قىشىپ، قارۋ ۇستاپ، جان-جاقتان تۇرتپەكتەپ، ءبىر قورقىتىپ الايىق دەيتىن تەنتەك بالالاردىڭ بەرەكەسىز ويىندارى تارىزدەنەدى-اۋ. اناۋ قاراقۇرتتاي قاپتايتىن ءشۇرشىتتى ويلاعاندا، جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەلىپ، جۇرەگىمنىڭ تاس توبەمە شىعارىن سەنەن يەسىنە جاسىرام. ونداي كۇننىڭ، ونداي زاۋالدىڭ بەتىن قۇداي اۋلاق قىلسىن. اۋزىنان جالىن اتقىلاعان ايداھارىڭ مەڭىرەيگەن مەڭىرەۋ دالاڭا تەپسىنىپ جەتسە، قالقالار تاسا، پانالار قۋىس تاپپاسپىز. الگىنى سەسكەنتەر، كولدەنەڭ تۇرىپ، جولىن بوگەر قۇدىرەت بار ما بىزدە؟ جوق قوي، سۇلتان.
— ءاۋ، بياعا، سىزدىكى بىتپەس سارىۋايىم عانا. ءشۇرشىت قايدا، ءبىز قايدا. ورتادا كوك نايزاسىن كوككە بىلەگەن جوڭعار جاتقاندا ايداھار بولماق تۇگىل جانالعىش ازىرەيىل بولسا دا ولار بىزگە جولاي المايدى. انە ايداھاردىڭ جولىن بوگەيتىن توسقاۋىل، — دەپ قوپاقتاعان باراق سۇلتان ءبيدى قاعىپ تۇسىرمەك بولدى.
— جوڭعار دەيسىڭ-اۋ. ول دا ءبىزدىڭ ەگىزدەي سىڭارىمىز عوي. بۇگىندە كوشپەلى ەلدىڭ ونشا وسپەگى جوق، وشپەگى كوپ. كەلەشەك كەنتتى ەلدىڭ كەرەمەتتىگىندە. ونەرىندە. وقۋ-توقۋىندا. كوك نايزاڭنىڭ كۇنى وتكەن. قوي قۇمالاعىنداي قورعاسىننىڭ قاسىندا ول شىركىنىڭ تۋلاق سابايتىن ساباۋ عانا. جالاڭداعان ايداھار ويراتتى جالماي ما ەكەن. قان دامىنە تۇشىنىپ العان سوڭ سەنىڭ دالاڭا قاراي سامعاماس پا ەكەن...
ءبيدىڭ كەۋدەسىن جايلاعان ۇرەيدىڭ اۋقىم، سالماعىن ەندى عانا ەكشەدى مە، سۇلتاننىڭ دا ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى. ءوز ويىندا جوڭعاردان وتەر مىقتى، ويراتتان وزار قۇدىرەت جوقتاي كورەتىن شىركىن ءوزى زاڭعارعا بالاعان سول اسقارىنىڭ اسپان تىرەمەك تۇگىل بۇلتقا سەس كورسەتە الماس جايداق توبە عانا ەكەنىن وسى ءقازىر پايىمداي باستاپ ەدى. الگىندە تەڭسەلىپ-شايقالىپ، ىرعالىپ-لىقسىپ وتىرعان قيمىل-قوزعالىسىنان دا ساتتە ايرىلىپ، مەلپىدى دە قالدى.
— ە-ە، بوستان بولۋ ارمان عوي. بودان بولۋ-قۇلدىق قوي. ارمان قۋساڭ-ولەسىڭ. باسىندى يسەڭ-كونەسىڭ. ەكىنىڭ ءبىرى دەيتىن تار ەسىك، تاس بوساعا تۇر الدىندا قازاقتىڭ. سىناسىڭ با، يىلەسىڭ بە-شەشىمىڭ دە، كەسىگىڭ دە ءوز قولىندا. تاعدىر-تالايىڭنىڭ باسقا قارمارى جوق. تىعىرىققا تىرەپ قويىپ، تاپ باسىپ، تابجىلماي تۇرىپ، تابانداپ تاڭدا دەيدى ول. ال تاڭدا! ماعان سەن نە دەر ەڭ، باراقجان؟ قاي تۇسقا قول سوزدەر ەدىڭ ماعان؟ سالماعىن سەزدىڭ بە؟ جاۋاپكەرشىلىگىن ۇقتىڭ با؟
— وۋ، قازەكە-اۋ! شىنىندا ەكىنىڭ ءبىرى دەيتىن تار قولتىققا تاقالساق، وندا مەن دە نە دەي قويايىن. تاڭداۋ دەگەن نەمەنى ءومىرى ۇناتپاۋشى ەم. الدىڭا كەلگەندى قۇر جىبەرمە-دام بولسا، اسا! مال بولسا، قۇرىقتا! جەلەكتى بولسا، جەلىك باس! وسىدان ارتىق نە ءبىلۋشى ەم. ال ءسىز ايتقان كەر شىنىمەن ءتونىپ كەپ قالسا... ءاي، قيىن-اۋ، قيىن. ءشۇرشىتتى بىلەم عوي، حونتايشىدا... ءسال كىدىردى. ەندى نەگە بوگەلەم دەگەندەي قولىن سەرمەپ قالدى.-حونتايشىدا بولعانىمدا، كورگەم ولاردى. ءاي، قىلقيىپ وتىرىپ-اق كومەيلەپ جۇتا بەرەتىندەردىڭ ناق ءوزى عوي. سىبىرلاي سويلەپ، سىعىرانداي كۇلىپ، سىقسيا قاراپ-قاتىنشىلاعانىمەن، ءاي اياۋشىلىق بىلمەس قاتال كەبىنەن ىزعىرىق ەسكەندەي بولعان. كوپ دەيدى عوي وزدەرىن. ءتىپتى سان جەتپەيتىن كورىنەدى. قاپتاپ كەتسە...باراقالدىنداعى ەسەلەپ قۇيىلعان توستاعانعا تاعى دا قول سوزدى. تاعى دا جۇتقىنشاق جوعارى-تومەن ءۇش-تورت شاپشىدى. توستاعاننىڭ ءتۇبى كورىندى. سۇلتان ىقىلىقتاپ دەم الىپ، اۋزى-باسىن كۇرەكتەي الاقانىمەن ۇيكەلەپ جىبەردى. ءمۇلايىمسىپ بيگە قارادى. ەندى ماناعى سۋىق قاراس، سۇستى كەيىپتەن ءىز دە جوق ەدى.
— كوپ دەيمىسىڭ؟.. جاي عانا كوپ ەمەس، سۇمدىق كوپ قوي ولار. جاياۋلاپ قانا، جالاڭاش قولمەن-اق دالامىزعا قۇرتتاي قىبىرلاپ، شەگىرتكەدەي شۇبىرىپ جايىلىپ كەتسە... كومەتىن دە سۇيەك، ەگەتىن دە تال، باعاتىن دا مال قالماس. "تۇقىمسىز كەتتى دەگەن سول-اۋ!" دەيتىن قۇبىجىق ويعا باتسام، جالىنا قول اپارتپاي، قوساياقتاپ اسپانعا شاپشيتىن كەي قيقارلارعا ءمان-جايدى قالاي تۇسىندىرەم دەپ سەڭاققان بالىقتاي ماڭگىرىپ قالاتىنىم بار، — دەپ بي اۋىر كۇرسىندى.
— ول قيقارلارىڭىز قاشانعى شاپشي بەرەر... — باراق "كىمدى مەڭزەگەنىڭىزدى سەزدىم" دەگەندەي نارت قىزارعان ءجۇزدى كولەڭكەلەيىن دەدى مە، شوقشا ساقالىن سيپاعان بولدى.-جان بەرۋ وڭاي ما؟ ال ازات باستى نوقتاعا كەرۋ-تىرىدەي ءولۋ عوي. اق ولىمنەن دە اسىپ تۇسەر كاپىر ءولىم سول بولار. ءبارىبىر سونى ويلاعاندا، قازەكە، كىرەرگە جەر تاپپايمىن. ازا بويىم قازا بوپ، ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن ءىش دەگەندى بەتكە ۇستاپ، قاسيەتتى دالانىڭ قۇلان تىرلىگىنە باعىپ، قۇرىق سالعىزباي، قىلعىنىپ كۇن كورگەنشە، قىرىلىپ ولگەنىم ارتىق-اق دەگىم بار. ءبىراق... ءابىلقايىر شىنىمەن-اق اداسقان جۇرتقا جول تاپپاق پا؟.. جول تابام، حالقىمدى ۇرپاققا شىعارام دەيتىن ىڭكارلىك ءابىلقايىردىڭ سوناۋ قارا زىندانداي ءتۇپسىز تەرەڭ كەۋدەسىنە راسىمەن-اق ۇيالادى ما ەكەن؟.. ءاي سەنبەيمىن-اۋ!.. باسقا باسقا بولسىن، عۇمىر بويى جادىك تۇقىمىمەن جاعالاسىپ، كەۋدە كوتەرىپ، بوي سالىستىرماق بوپ جۇرگەن ناشار ۇسىكتىڭ شالتىرەگى ەل قامىن جەي قويادى-اۋ دەگەنگە ءيتىم يلانسىن. ونىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن بار ىنتىعىاسقاقتايتىن ابىرويى مەن باتپاندايتىن باعى عوي. جوق! سەنبەيمىن وعان. ءدىنى بوتەن، ءتىلى بولەك ورىسقا بودان بولام دەۋىندە، قازەكە، ءسىز ايتقان شاراسىزدىقتىڭ تاڭداۋى جاتسا، وندا ونىڭ ازاماتتىعىنا باس ۇرار ەدىم-اۋ. جوق قوي ونداي ادالدىق. ابىل-قايىردىكى ارىدەن دامەتسە، بۇكىل قازاقتىڭ ءبۇتىن بۇيداسىن ۇستاۋ، بەرىگە قاناعات قىلسا، كىشى ءجۇزدىڭ تىزگىنىن جەكە قارماۋ. ءسويتىپ قايىپ بالاسى باتىر سۇلتانعا تەزەك تەرگىزىپ جىبەرۋ. كىشى جۇزگە مۇلدە سيعىزباۋ ونى. ءبىر ۇيىرگە قوس ايعىر قاجەت ەمەس. كىشى ءجۇزدىڭ تالاس تىزگىنىنەن باتىر سۇلتاننىڭ قولىن قاعىپ تاستاپ، كەۋدەدەن نۇقىپ جىبەرىپ، ايداپ شىقسا، اق پاتشانىڭ قاتىنىنىڭ دامبالىن، ەركەگىنىڭ شالبارىن باسىنا جاستانىپ وتەر ول.
— جۋاسۋىڭ دا، شاپشۋىڭ دا تەز-ay، سۇلتان! ءابىلقايىردى تىم سۇمىرەيتىپ جىبەردىڭ. بۇگىندە اركىمنىڭ قولى ءبىر بايلاۋلى عوي. قاسىندا وتىرىپ قانىندى ۇرتتايمىن دەيتىندەردىڭ كەيدە سول بايلاۋلى قولى بولعانى دا كەرەك ءتارىزدى. بەرەكەسىز ارەكەتكە بارا المايدى بايلاۋلى قولمەن. الدەبىر اۋىزدان شىققان اساۋ ءسوز سول بايلاۋلى قولدى شەشىپ جىبەرىپ، ساۋساقتى قىنعا جۇگىرتىپ، ويىڭدى شىنعا اينالدىرىپ جىبەرىپ، سۇمدىققا باستاۋى دا كادىك-اۋ. سونداعىسى ءبىرىن-بىرى ورعا قۇلاتۋ. ابىرويىن توگۋ. قىجىلدى كوكىرەكتىڭ بۋىنا ءپىسىپ، جاۋىمدى جاۋكەمدەدىم دەپ اسىپ-تاسۋ. قىبىر-سىبىرى كوپ قازاعىڭنىڭ سول قىبىر-سىبىرىن دالاسىنىڭ جۇردەك جەلىمەن، ۇيتقىعان بورانىمەن كۇشىكتەتۋى-قانىنا سىڭگەن قاسيەتى دە. ودان ارىلۋ دا قيىن. ارىلماۋ دا قيامەت. سەنىكى، باراق، سول جەل سۋىلىنان، بوران ۋىلىنەن جەتكەن قىبىر-سىبىردىڭ ايتاقتاۋى بولماسىن. ءابىلقايىر وزەكتەسىم دەپ وزگەنى ويلادى ما، وزەگىم دەپ ءوزىن ويلادى ما مىنا حارەكەتى كەي-كەيدە ەرتەڭگى ۇلكەن زوبالاڭنىڭ الدىن الار توسقاۋىلداي نوباي كورسەتەدى-اۋ. قاشانعى جەل وتىندە قالعان قۋىس قۋرايداي قۇر سىڭسىپ جىلاي بەرەمىز. قاشانعى جەل ايداعان قاڭباقتاي جوڭكىپ وندا شۇباپ، بەزىنىپ مۇندا دۇركىرەپ، الاوكپە بولارمىز.
— ءيا! قۇرىق سالعىزبادىق ءالى. ارقانمەن شىرمالمادىق. ەن دال ادا ەركىن شۇبىرىپ كەلەمىز. ەرىك تۇسالعان جوق، قازەكە. بوستاندىققا بۇعالىق تۇسكەن جوق، بياعا. قاڭباق تىرلىكتىڭ ءبىر قاسيەتى-نار قاسيەتى دە وسى عوي.
قازىبەك باس شايقادى. جيىرىلعان ماڭداي تەرىسى كولدەنەڭ سۇلاعان تەرەڭ سىزىقتاردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ الا قويدى. كەڭ كوزدەرگە سۋىق جىلت ورالدى.
— قۇرىق تۇسپەسە، بۇرىن تۇسپەگەن. بۇعالىق قاز مويىنعا سارت ەتپەسە، بۇرىن اتى ماعان. ال بۇگىن... ەڭ دالام دەدىڭ... ەركىن شۇبىردىق دەدىڭ. التايىڭ، ارقاڭ، نارىنىڭ قايدا؟ ۇزىن اققان ەرتىسىڭ، كوكشە تەڭىز بالقاشىڭ، جاسىل ولكە زايسانىڭ قايدا؟ جەرۇيىعىڭ جەتىسۋىڭا جامباسىڭ تيە مە؟
ەن دالاڭ تارىلدى. كەڭ دۇنيەڭ ءبۇرىستى. دالاڭدى تارىلتقان كىم ەدى؟ كەڭ دۇنيەڭدى بۇرىستىرگەن كىم ەدى؟ ورماننان ورگەن ورىسىڭ! ودىراڭداعان ويراتىڭ. قوس قۇبىلاندى قامال-قالاسىن سالىپ، ورىسىڭ شەگەندەپ سالادى. قيا باسىپ كورشى، تىرسەگىڭدى قيسىن. بۇعالىق تۇسپەگەنى وسى ما، باراق؟ قۇرىق سالماعانى وسى ما، التىن القاڭ-التايدى، التىن ىرگەڭ ارقانى، جۇماق تورى-جەتىسۋىڭدى جوڭعار جۇمارلاپ باستى. بۇرىنعىداي ءبىر شەتىنەن جاۋ تيسە، ەكىنشى وڭىرىنە اۋا دالاڭنىڭ تارىلعانىن ەسكەرسەڭشى. كوشىپ كەتە المايتىن، قاشىپ قۇتىلا المايتىن قاپاس حالگە دۋشار بولدىق قوي.
وسى كەزدە كۇنى بويى ءبيدىڭ وقشاۋ كەڭەسىنە ءبيدىڭ شىمىرتۋىمەن قاتىسىپ، ارقار ءمۇيىز قوس باستى جاۋمەن قىمىز ساپىرىپ وتىرعان تۇيە باتىر تاماعىن قىرنادى.
قازىبەك باسىن ءسال بۇرىپ اتالاس ىنىگە "ايتا بەر!"ءبىر قاباق تانىتتى.
— بياعا! ويپىراي، كوپ نارسەگە ءمان بەرمەي دالاقتاپ شابا بەرەدى ەكەنبىز. مانادان بەرگى ەستىگەنىمدى مۇلدەم اۋىر زىلىمەن ەزىپ كەتتى عوي. ارقانى بيەگە سالىپ، باكەڭ ايتقانداي ەن دالانىڭ تۇس-تۇسىنان جايىلىم، ەلگە قونىس تابارمىز دەپ قوڭ جيىپ بەرۋشى ەك، سول تىرشىلىكتەن دە ايرىلىپ قالعان توپ شىقتىق قوي. ءتىپتى، بياعا-اۋ، ءوزىڭىز ورتامىزدا قۇدىرەتتەنىپ وتىرعاندا ەشتەڭەدەن تۇڭىلمەي، ەشكىمنەن جاسقانباي، ارقامىزدى تاۋعا تىرەگەندەي داليىپ ءجۇرۋشى ەك ءسىزدى سەندەلتكەن زامان ءبىزدى مۇلدە تەنتىرەتىپ جىبەرمەي مە. مەن... مەن ەسەڭگىرەپ قالدىم بىلەم. ءاي، جۇت بولار جىلدىڭ قىتىمىر قىسىڭداي مىناۋ دۇنيەنىڭ ارقانى قىسارىن سەزە باستاعانداي بولدىم-اۋ. ەندەشە ىزدەپ، پانا تاپپاق قاجەت ەمەس پە. سول جەل جاقتان ىزعىرىق وتكىزبەس ىقتى دا، جاۋىن-شاشىننان ساقتار پانانى دا تاۋىپ، تانداپ بەرۋشى، بياعا، ءسىز... ءا-ا...سىزدەر عوي. ايتپەسە ءبىز ءتورت قۇبىلا تۇگەل تۇرعانداي... ەشتەڭەنى ەسكەرمەي... ءمان بەرمەي جۇرە بەرىپپىز. سىزدەر كۇرسىنگەندە، مەن ۇرەيلەنەيىن دەدىم. شوشىنا باستاعانىم دا راس. ەتەگىڭىزدەن ۇستاپ، سوڭىڭىزدانكەتكەنىمىزگە ءماز بوپ جۇرسەك، وسىنداي جانتۇرشىكتىرەر سۇمدىعى بار ەكەن عوي... بي اعا، ءسىزدى دە دوڭبەكشىتكەن،مىنا زاماننىڭ ءتۇرى شىنىمەن-اك جامان ەكەن-اۋ. تاپساڭىزشى ءبىر ايلاسىن... امالىن. ىزدەسەڭىزشى ىق پەن پانانى...
قازىبەك كەۋدەسىن كوتەرىپ، تۇيتەگە اجىرايا قارادى.ءىنىنىڭ شىن تىلەكتەس پەيىلمەن البىراعان ءجۇزىن كورگەندە، قايتادان سۇرعىلت تۇسكە اۋىستى.
— ىق ىزدە، پانا تاپ دەيسىڭ، تۇيتەم. بار ما سول؟ ىعىڭ-نوقتا، پاناڭ-بۇعاۋ بوپ ورالسا قايتەمىز؟ سەنىمدى سەرگەك كىمىڭ بار؟ قاي قامقورشىڭ قۇشاق جايىپ، قوينىن ۇسىنعانداي بىزگە؟ كوپ شارلاپ، كوپ شۇقشيعاندا كوزىمە تۇسە قويارداي قالتقىسىز قۇشاقتى، دوستىق پەيىلدى كورە الماي پۇشايمان بولۋدامىن عوي. كىرپىگىڭنىڭ قادالارى-باتىسىڭ مەن شىعىسىنداعى قوس كورشىڭ عانا. قۇشاعىڭا قىسىپ قابىرعاڭدى ۋاتىپ، ومىرتقاڭدى ءۇزىپ جىبەرە مە دوبالداي ايۋ سيراق. الدە وت شاشقان ايداھاردىڭ ىستىق قوينى جۇتىپ قويار ما دىمىندى دا شىعارتپاي. وداق بولايىق دەگەن تاۋكەگە دە، قايىپقا دا ەمەكسىتكەن اق پاتشا بولعان جوق. مەنسىنبەگەن دە بولار. قوڭىلتاقسىعان كوڭىل جالتاقشىل... ال ءبىر مىقتىعا ارقا سۇيەۋ كەرەك-اق. ءابىلقايىردى كەي-كەيدە قولداعىم دا بار. ارقا سۇيەر ارقا تاۋىپ بەرسە ەكەن... قازاعىنىڭ قالتىلداعان تىرلىگىن جالعاستىرىپ، عۇمىرىن ۇزارتا تۇسسە ەكەن دەگەن زار تىلەگىممەن جاقسىلىق قانا اڭسايمىن. ىزگىلىك قانا كۇتەمىن. اناۋ باشقۇرت، اناۋ قالماق، سوناۋ تاتارلاردى تۇقىرتىپ وتىرسا دا، پاناسىنا العان... ىعىن بەرگەن ءتۇرىن كورگەندە... سولارعا... ورىستارعا قاراي ويىسساق قايتەر ەدى دەگەنگە قۇرىق سوزام... قۇرىق تۇسپەس قۇلان تىرلىكتىڭ داۋرەنى قانشاعا سوزىلار. اڭدىزداعان قىزىلكوز، جىرتقىش ازۋ كورشىلەر ءتۇپتىڭ تۇبىندە قىل بۇعالىقتى جالاڭاش موينىڭا ەگەپ-اق تۇسىرەر. ودان بۇرىن ءوزىڭ ارەكەتتەنگەنىڭ قولايلى كورىنەدى دە تۇرادى.
قازىبەك تاعى كۇرسىندى. "قاي شۇقىردا كومۋسىز قالارى بەلگىسىز حالقىڭنىڭ شاراسىز كۇنى جۇيكەڭدى وسىلاي جۇندەي تۇتە بەرەر مە؟ الدە شىنىمەن ءۇمىت شوعى تۇتانار ما؟ اق پاتشاڭدا دا قىلتىڭ-سىلتىڭ مول. ول ءوزى قىلتىڭ-سىلتىڭدى ونسىز دا وربىتكىش قاتىن پاتشا بولسا، تۇرلاۋلى ءسوز، ءتۇبىرلى شەشىمدى كەسىپ ايتا قويار ما. باياعىدا... ون ءۇش جىل دا باياعى بوپ بارادى-اۋ، قايىپ حان وداق بولايىق دەگەندە اياعىنا دا وتىرعىزباعان پاتشا ەمەس بەرىدەگى توبىل ۇلىعىنىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى. ءالى دە ءابىلقايىرعا ەلجىرەي قويماس. اق وردانىڭ ءۇش ارىسىنىڭ تۇگەل بيلىگىن قولىندا جۇمارلاعان ۇلى حاننىڭ ءوتىنىشى ەمەس، الدەبىر كىشى اتانىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانسىماعىنىڭ بۇيىمتايىنا بولا باس يزەپ، يەك قاعا قويماس. تاۋكە كەتكەلى قازاقتىڭ باسىنان باعى، استىنان تاعى ۇشقانىن كورمەس كورسوقىر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ۇلان دالاسىنىڭ ۇلتاراقتاي جەرىنە ۇيلىققان ەلدىڭ قازىرگى مۇشكىل ءحالىن جانە بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ وتىر. شورە-شورە سۇلتانداردىڭ جىك-جىك بوپ، ءوز الدىنا ءۇش-تورت رۋدى بولەكتەپ سالىپ اپ، ساۋىرلاپ جۇرگەنىن تىمىسكىلەگىش مايىر-سايىرلارى، تىلماش-بىركانشىكتەرى جەتكىزبەدى دەيمىسىڭ جەتكىزەتىن جەرىنە. شىركىن تاۋكە-اي! "ءولدىڭ، ماماي، قور بولدىڭ!" وسىندايدا ايتىلادى ەكەن-اۋ. كەشەگى دۇرىلدەگەن كۇن، دۇركىرەتكەن قول، كۇركىرەگەن ايبىن، اتاق كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى عوي. ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعاراتىن تۇتاستىقتىڭ بىت-شىتى شىقتى عوي. قايتا قۇرساۋلانار ما؟ كىم قۇرساۋلار؟ قۇرساۋلاعان كۇندە دە كەشەگى كوك قاقىراتىپ، جەر تىتىرەنتكەن قۇدىرەت الاشقا قايتا ورالار ما؟ قايدان ورالسىن. بەسەۋدىڭ ۇشەۋىن جالماعان قويان جىلعى توپالاڭ قازاقتىڭ سانىن قايتا تولتىرۋ ءۇشىن كەمىندە ءجۇز جىل كەرەك قىلار. وعان شىعىسىڭ مەن باتىسىڭنان انتالاعان اقيكوز كورشىلەرىڭ قاراي ما. قاپتاپ قۇيىلار. السىرەپ ازايعانىڭدى، قانسىراپ قالجىراعانىڭدى ولار باقپاي ما؟"
— ءاۋ، قازەكە، نە امال قالدى؟ بار ما سىڭاراياق بولسا دا ءبىر سوقپاق؟
ءوز ويىنىڭ جۇيەسىنەن اداسىپ قالعان بي سۇلتانعا ۇزاق كوز توقتاتا قارادى. انانىڭ مۇرتىنىڭ قوس شالعىسىنىڭ قوزعالىسىنان عانا الدەنە ۇققانداي بولدى.
— سوقپاقتىڭ تىرەلەرى-تاس قابىرعا، تەرەڭ شىڭىراۋ عانا. قايدا بۇرساڭ دا، قايدا بۇرىلساڭ دا ماڭدايىڭنىڭ تىرەلەرى سولار. نە وتكەل بولار، نە ساتى قىلار جايدى تاپپاي وتىرمىن. كىم ءبىلسىن، ايەل پاتشاڭ ءابىلقايىردىڭ ارىزىنا مۇمكىن پىسقىرماس تا. كەردەڭدىگىن ولار بۇرىن دا جاساپ، بۇرىن دا جاسقاپ كەلمەپ پە ەدى ءبىزدى. وسى جولى دا جارىلقاي سالارىنا سەنىم از. بۇرىنعىداي تەڭ تۇرىپ، تەڭ تۇتىپ سويلەسۋگە دارمەن جوق. تاۋكەدەن كەيىنگى تالتىرەكتەگەن كۇيىمىز ەندى كوپكە دەيىن وڭالماس. جەرىمىز شولتيىپ، ءوزىمىز سەلدىرەپ قالدىق. ون جىل بۇرىنعى قازاعىڭنىڭ سانىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءۇش-تورت ۇرپاق جاڭارۋ قاجەت. "كەمەلىڭە كەل، تولقىندى تولتىر، وركەنىڭدى جاي!" دەپ كوڭىلىمىزگە قاراپ، ارقامىزدان قاعىپ، ماڭدايىمىزدان سيپايتىن كورشىلەرىڭنىڭ ءتۇرى اناۋ. جەر بەتىنەن مۇلدەم قۇرىپ كەتسەڭ-قۋانباسا كەيىمەيدى.
ءاي، ەندى اۋىز بىرىكتىرىپ، بۇرىنعىداي ءبىر كىندىككە بايلانا الار ما ەكەنبىز؟ ەل كىندىگى-قاسيەتتى تۇركىستاندى جات قولىندا قالدىرعان سوڭ، ءتۇڭىلدىڭ نە، كۇيىندىڭ نە. تۇتاستىق ىدىراعان جەردە تۋىستىق ۇمىتىلادى، جىمىسقىلىق ءورشىدى. ەندىگى ساندا بار ساناتتا جوق تىرلىك اركىمگە ءبىر جالتاقتاۋمەن وتكىزەر.
باراق قوپاڭداپ كەتتى.
— ويباي-اۋ، ءدال ونداي كۇنگە جەتە قويعان جوق شىعارمىز، قازەكە. ءسىز تىم سۇمىرەيتىپ جىبەردىڭىز عوي. ساندا دا، ساناتتا دا بارمىز. نەگە بولمايىق. اناۋ قالدان-سەرەن وزىمىزگە... كادىمگىدەي-اق قۇراق ۇشىپ، قول قۋسىرىپ تۇرادى. باسىمىزدان ب ا ق تايسا، قۇدىرەتتى حونتايشى قازاقتىڭ كوپ سۇلتانىنىڭ بىرىنە قوعاداي جاپىرىلار ما ەدى؟
قازىبەك مۇرت استىنان مىسقىل كۇلكىسىن بۇلك ەتكىزدى. الدىنداعى توستاعانعا قولىن سوزدى. سىزدىقتاتىپ قانا ءسىمىردى. تامسانىپ وتىرىپ، توستاعاندى ورنىنا قويدى.
— ينشاللا، ونداي ءقادىر ازايىپ، قاسيەت تاۋسىلار سۇمدىق كۇنگە جەتپەيىك. مەنىڭ دە زار تىلەگىم سول. ءاي، ءبىراق قيۋى قاشقان دۇنيە ەندى قۇرساۋلانباس.
ۋاي، باراق! سەنىڭ حونتايشىل ەكەنىندى جاسىرساڭ دا، جاسىرماساڭ دا بىلەم. ونىڭ ساعان نەگە قوعاداي جاپىرىلارىن دا سەزەم. جوڭعارشىل سەنىڭ بيىگىڭ-حونتايشى بولسا، سۇلتان، توڭىرەگىڭنىڭ ونشا ۇزاق ەمەسىنەن قورقام ءبىراق. كورەرىڭ مەن شولارىڭ از الاسادا تۇرىپ. جاراقتىمەن جاعالاسساڭ دا، جاڭالعىشپەن وپالاسقانىندى جاقتىرام دەۋىم جالعان بولار. قايتەرمىز. اركىمدى ءبىر مىقتىعا تەلمەڭدەتىپ قويعان زامان قىساسىنا نە ىستەرمىز. سەن ازىناعان ايعىر ەڭ، ۇيىرىڭنەن اداسىپ قالىپ، ساياق بوپ كەتكەنىڭدى بىلمەي جۇرمە...-بي ىڭىرانىپ قالىپ، قولتىعىنىڭ استىنداعى جاستىقتى جوتاسىنا قاراي ىسىرىپ، كەۋدەسىن كوتەرە شالقايدى.
— وۋ، بي اعا-اۋ، اعىمنان جارىلسام دا، ىعىڭىزدان ءبىر شىقپادىم عوي، — دەپ وكپەلەگەن بالاداي ىرعالعان باراق سۇلتان كوزى تۇيتە باتىرعا ءتۇسىپ كەتكەندە وز-وزىنەن قۋىستانىپ، قاراسۇرلانىپ قاقشيىپ الا قويدى.-تەڭ تەڭىمەن... اركىمنىڭ ءوز كۇيىگى، ءوز بيىگى بار.
— ءيا! سەنىكى بەلگىلى بولدى. ابىلقايىردىكى اناۋ. سامەكە، باتىر، ابىلمامبەت، كۇشىكتەردىكىن دە ايتارسىڭ ماعان وندا.
— سولاردىڭ ەل قامى دەپ ەمەشەسى ۇزىلە قويار. ءبىرىن-بىرى قىزعانىپ، ءبىرىن-بىرى تىرسەكتەپ، ءبىرىن-بىرى تىستەپ تاق پەن باققا تالاسقاننان باسقا نە ءبىلۋشى ەدى.
— دۇرىس ايتتىڭ، سۇلتان. ارقار ۇراندى ازاماتتاردىڭ ءوز باستارى قوسىلماي ءجۇرىپ، ءوز الاشىن ولسە قوسار ما. از قازاقتى دار-دار ءبولىپ، بولشەكتەپ اكەتكەن سولاردى كورىپ وتىرىپ، ساعان وڭ قاباق كورسەتۋگە تىرىسپايتىنداي حونتايشىڭ ەسەكتىڭ ميىن جەگەن جوق شىعار. ال سول حونتايشىڭ قۇم ساناعان قالدان-سەرەن بولسا، تالاي سۇمدىقتى ورمەكشىنىڭ تورىنداي قۇرىپ، تالاي پالەنى بالالاتىپ ءوربىتىپ جاتىر عوي ول. ساعان دا شىرعا سالىپ جۇرگەنى سودان.
— ە، مەندە نەسى بار؟ — دەپ تاعى دا ءبىر قوپاڭ ەتكەن باراق مونتانىسي قارادى.
— سەنىڭ ازعا دا بولسا، از دا بولسا حان بولعىڭ بار، باراق،. راس پا؟
قازىبەكتىڭ ءدال قازىرگى تىكە قادالعان سۇستى جانارىىشىندەگىسىن وقىپ وتىرعان ادالدىق بەينەسىندەي كورىندى مە، سۇلتان بۇلتالاقتاي المادى.
— ارينە حاندىقتان كىم باس تارتۋشى ەدى. ءبىراق نايمانىمنىڭ اراسىنداعى مەنىڭ باعام قاي حانىڭنان كەم ەدى، قازەكە.
— ءجا! حونتايشىعا كەرەگى مىناۋ سەلدىرەگەن قازاعىڭنىڭ ودان ءارى كۇيرەۋى! توزۋى! ىدىراۋى!
سوڭعى ءۇش ءسوزدى ايتقاندا ءبيدىڭ كۇنى بويعى باسەڭ ءۇنى كۇشەيىپ، القالى جيىندا ارقاسى قوزعاندا قاڭقىلدايتىن داۋسىنا باسىپ كەتىپ ەدى، تۇيتەنىڭ ەڭسە كوتەرىپ، قامشىسىنا جارماسقانىن بايقاپ قاپ، قايتا سايابىرسىدى.
— نايمانىڭا ءقادىرىڭ بارىن بىلەم. ول سەنىڭ قول باستار باتىرلىعىڭنان دا، ەلىم دەي الار تىلەگىڭنەن دە بولار. ءبىراق قىزعانىشتان دا قۇر الاقان ەمەسسىڭ. سوندايدا ەل قامى دەيتىن تىلەكتىڭ كەۋدەڭنەن بۇلدىراپ جوعالىپ كەتەتىنىن ەسكەرمەيسىڭ.
— ابدەن تۇقىرتتىڭىز عوي، قازەكە، — دەپ باراق تۇيتە جاققا قاباق سەرپىلتتى. ونىسى "مىناۋ بوتەن كوز، بوگدە قۇلاق الدىندا ابرويىمدى توككەنىڭىز قالاي؟" دەيتىن وكپە سىڭايىنداي سەزىلدى. ىمدى ۇقپاس بي مە ەدى، ەلەۋسىز قالدىرعان جوق.
— سەنى، سۇلتان، وسى جولى دا ءابىلقايىر نەگە باسىمنان سەكىرىپ كەتپەك دەيتىن قورقىنىش پەن كۇدىك سۇيرەپ كەلدى. سول كۇدىگىڭە وزگەلەر قالاي قارايتىنىن سەزگىڭ بار. اڭىس انداۋ، كومەي تۇپتەۋ-بۇگىنگى اتقا مىنگەن، تاققا ۇمتىلعان بار تورەنىڭ ارەكەتى ەكەنىن مەن بىلمەيدى مە ەكەم. مىنا تۇيتە باتىر سەزبەيدى دەيمىسىڭ. سەزدىرمەيمىن دەپ ءوزىڭدى ءوزىڭ الدايمىسىڭ الدە. سەنىڭ اناۋ قالدان-سەرەنگە الاكوبەدە اتتانىپ، الاكوبەدە ۇرلانىپ قايتاتىنىڭدى وزگەلەر بايقامايتىن، اڭدامايتىن كورمەدىك پە ەدى شەتىنەن. سول العاشقى الاكوبەدە اتتانعان ساتىندە-اق سەنىڭ حونتايشىعا قول قۋسىرىپ، اياعىنا باس ۇرعانىڭدى ادەتتەگىدەي جۇيتكىگەن جەل جەتكىزبەي، ۇيتقىدان وسەك تاراتپاي قويار دەپ ويلايمىسىڭ...
حونتايشىعا كەرەگى دە سول. قازاقتىڭ قوڭىنا ساۋساعىمدى قاي جەردەن سىڭىرەم، شەڭگەلىمدى قاي تۇستان سالام دەپ جۇرگەنىندە قولىڭدى قولتىعىڭمەن قوسا ۇستاتا سالساڭ قالدان-سەرەننىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسپەگەندە قايتەدى. اسىرەسە ارقار ۇراندىنىڭ ارقىراعان باراق سۇلتانى مولدانىڭ شاكىرتىنە ۇقساپ بۇكىرەيىپ الدىندا تۇرسا، "قازاقتى مۇشەلەپ، جىلىكتەپ پارشالاۋدىڭ مەن قىزىققان باسى وسى!" دەپ مۇرت استىنان كۇلمەگەندە ءقايتسىن ول. تۇتاستىق دەپ جايشىلىقتا زار يلەسەك، سول تۇتاستىقتى ءابىلقايىر التىن تاباققا سالىپ اق پاتشاعا سىباعا عىپ ۇسىنسا، باراق كۇمىس تاباققا سالىپ، حونتايشىعا تورە تاباق قىپ ۇستاتسا، زار يلەپ تىلەيتىن تۇتاستىعىمىز ىدىراماي، بولىنبەي قالاي تۇرار. قۇپيانىڭ جاريالانارى انىق. بۇركەۋدىڭ اشىلارى اقيقات. مىسىقكومبە قىلىق كولدەنەڭ كوزگە تەز شالىنعىش. سونداي ءوزىمشىل ءھام الدامشى تىرلىكتەن اۋلاق بولعانعا نە جەتسىن...-قازىبەك ەندى ءوز ويىمەن بوپ كەتتى دە، ءسال كىدىرىپ، وزىنە ءۇنسىز قادالعان ەكەۋدى جاڭا كورگەندەي دەرەۋ قاتايىپ الدى. ونىسى قاتقىل داۋىستىڭ شيراق ەكپىنىنەن ءبىلىندى.ء-ابىلقايىردى داتتاۋعا اسىقپايىق. ءالىپتىڭ ارتىن باعاتىن ءدال وسى تۇس. اق پاتشاڭ ادىلدىگىنە كوشىپ، شىن نيەتىمەن ارقا سۇيەرىڭ بولام دەسە، وعان دا كونەيىك. كونبەسكە لاجىمىز دا جوق. ويتپەسەك، ەرتەڭ-اقزەڭبىرەگىنەن دوپ اتقىلاپ، بوتاداي بوزداتىپ، لاقتاي ماڭىراتىپ ەكى كورشىڭنىڭ قاي پىسىعى باسىپ، جانشىپ الادى. وندا ارقا سۇيەردى ەمەس، ارقاڭدى جاۋىر قىپ مىنەرىڭدى قۇلدىق قامىتىڭمەن قوسا الاسىڭ.
وسى كەزدە شۇمەگى اققۋ موينىنداي يىلگەن جەز قۇمان مەن جەز لەگەن كوتەرىپ كىرگەن جىگىت اس دايىندىعىنان حابار بىلدىرگەن ەدى. قازىبەك قوناقجايلىق تانىتتى.
— ءا...ءا. بەرى بىلاي، الدىمەن مىناۋ باراق اعاڭنان باستا.
2
قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ التىن ۇزىك-اق ورداسى وزگە ۇيلەردەن وقشاۋ تىگىلگەن. ماڭايىنا بوتەن-بوگدە ادام تىم جولاي قويمايدى. جولاتا قويمايتىن اتشابار جىگىتتەر كوپ. ءبىراق جارىلعاپ ءتارىزدى ءبيدىڭ باتاسىن الىپ، ءبيدىڭ كوزى دە، كوڭىلى دە تۇسكەن بالالارعا ەركىندىگى مول. جارىلعاپ سول ەركىندىكتى پايدالانىپ ءبيدىڭ ىرگەدەگى ءتورت سىرىقپەن كولەڭكەلەتكەن ساياسىندا قيسايىپ جاتقان-دى.
تۇيتە ۇلكەن ۇيدەن شىققاندا بالاسى جارىلعاپ ىرگەدە، كولەڭكەدە وتىرعان جەرىنەن كوتەرىلىپ ىلەسە بەردى.
— كوكە، قالاي كوپ سويلەستىڭىزدەر.
— ءاي، سەن... كۇنى بويى وسىندا... وسى ارادا بولدىڭ با؟
— ءيا. بي اعانىڭ اڭگىمەسىن تىڭدادىم. ۇققانىم دا ءبىراز. ۇقپاعانىم دا كوپ.
— تاماق ىشكەن جوقسىڭ عوي ءالى.
— قارنىم اشا قويعان جوق.
— ءجۇر. انا جەردەن ەت سالعىزىپ بەرگىزەيىن، — دەپ تۇيتە بالاسىن اس ۇيلەر جاققا ەرتە جونەلدى. جارىلعاپتىڭ باسى تولعان سۇراق. سولاردى ەندى اكەسىنە تەزىرەك ايتىپ، تەزىرەك بىلگىسى كەپ كەلەدى. شۇرىلداعان ىشەكتى دە، اشىققان قارىندى دا ەل ەر ەمەس.
— كوكە، ءابىلقايىر كىم؟ ارالباي اكەمنىڭ اۋلىنا بىلتىر كەلگەن قوناعى ما؟
— ءيا، سول! كىشى ءجۇزدىڭ ءبىراز رۋىنىڭ حانى ول.
— كوكە، سوندا قالاي... ءبىز ورىسقا باعىنامىز با؟
تۇيتە قالت توقتاپ بالاسىنىڭ بەتىنە جالت قارادى.
بالانىڭ قوس تاناۋى دەلديە شىن قۇمارتا بىلگىسى كەپ تۇرعانىن انىق بايقادى.
— ونى مەن تۇرماق بي اعانىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. بۇل ءبىر بۇكىل ەلدى تۇگەل قيناعان جاعداي عوي. بي اعانى باستان-اياق تىڭداساڭ، جارىلقاپ، شەت جاعاسىن ءوزىڭ دە سەزگەن بولارسىڭ.
— بي اتام كوپ كۇرسىندى عوي. قينالعانىن ارينە سەزدىم، كوكە. جوڭعار جاۋىزدى بىلەم. ءشۇرشىتتىڭ دە الاكوز ەكەنىنەن حابارىم بار. ال ورىستى نەگە قۇبىجىق كورەمىز. انە اناۋ ءماتىبيورىس قوي. قازاقشاعا سۋداي. قۇبىجىق بولارداي تۇگى جوق.
— ءماتىبي بياعانىڭ پەسىرى. ول دۇرىس ورىس. كوپتەن ارامىزدا جۇرگەن سوڭ ونىڭ ورىستىعىنان قازاقتىعى باسىم. ورىستىڭ ءبارى ماتىبيدەي1 بولسا، وندا قورقاتىن دا دانەڭە جوق. ءاي، ءبىراق سوقتالى باسقا نوقتا تۇسكەندى كىم جاقتىرۋشى ەدى. اساۋ تايعا جۇگەن سالعاندا ءقايتىپ موڭكيتىنىن تالاي كوردىڭ. مال ەكەش مال دا ەركىندىگىنە بۇعاۋ تۇسكەنىن قالامايدى. ال ادامنىڭ ءجونى مۇلدە بولەك. قازاق ءۇشىن كەڭ دالاڭنان ارتىق دۇنيە جوق. ات ءۇستىنىڭ جۇيرىكتىگىنەن ارتىق بوستاندىق جوق... ءا...ءا، جارىلعاپجان، انە اناۋ رىمكەش اپاڭنان تاماق سالعىزىپ بەرەيىن.
* * *
جارىلعاپتىڭ ويىنان ماناعى ەستىگەن-ۇققاندارى كەتەر ەمەس. "بي اتامنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا وسىدان ون-اق جىل بۇرىن قازاق بۇدان دا كوپ، بۇدان دا مول بولسا، قارا جەرگە قالاي سيىپ جۇرگەن؟ ال سول كوپ قازاقتى قويان جىلى قىرىپ سالعان جوڭعار قانداي جاۋىز ەدى! قوي ەمەس، توقتى-تورىم ەمەس، وزىندەي ەكى اياقتى ادامدى قىرا بەرۋگە ءداتى قالاي شىدايدى؟"
بالا تۇيسىككە ءبارى جۇمباق. اققان قان، توككەن جاستىڭ سۇراۋى بولادى دەگەن ۇعىمنان تىسقارى نارسە بولار دەپ ويلاماعان ۇلان كولەڭكەدە وتىرىپ تىڭداعان كوپ جايدى ءوز كوڭىلىمەن قاۋزاستىرا الماي الەك. "نەگە تالاسادى؟ ءابىلقايىر حان ەمەس پە؟ ەندى ودان ارتىق وعان نە كەرەك؟ تۇگەل قازاقتى باسقارام دەگەنىنە جاڭاعى زىركىلدەگەن باراق سۇلتاندار كونە قويار ما ەكەن. بي اتامنىڭ "باتىر، سامەكە، كۇشىك، ابىلمامبەت سۇلتاندار ءبىرىن ءبىرى تىرسەكتەپ، ءبىرىن-بىرى تىستەلەپ، تاق پەن باققا تالاسقاننان باسقانى بىلمەيدى" دەگەنىنە قاراعاندا، بارلىق پالە وسى تورەلەردەن شىعاتىن ءتارىزدى-اۋ. باتىرى قالاي؟ اتى ما ەكەن؟ الدە جاۋ شاپقان باتىر بولعانى ما؟ جاۋ شاۋىپ، باتىر اتانسا، وندا نەگە بۇلىك شىعارادى. باتىر ادام جاقسى بولۋشى ەدى عوي. كۇشىك سۇلتان دەيدى. شىنىمەن سول ءوزى باسقالاردان گورى كوپ تالاناتىن شىعار".
جارىلعاپ كۇلىپ جىبەردى. كوز الدىنا ءبىرىن-بىرى قۋعان، ءبىرىن-بىرى تىرسەكتەگەن، ارىلداسقان، ىرىلداسقان يتتەردىڭ دوداسى ەلەستەدى. ازۋ تىستەر ساقىلداپ، جەلكەدەن ءبۇرىپ، تىرسەكتەن قاۋىپ، ولەر-تىرىلەرىنە قاراماي، بۇرق-بۇرق شاڭ ۇشىرىپ، قۇيىن ويناتىپ اۋىلدىڭ ءبىر شەتىن الاپات توپالاڭعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن.
— جارىلعا-اپ!..
الدەبىر داۋىس جەر تۇبىنەن دۇبىرلەپ جەتكەندەي قۇلاق جارعاعىن قاعىپ جىبەردى.
جالت قاراپ اناداي جەردە تۇرعان نەمەرە اعاسى يتقارانى كوردى. يتقارا-تۇيتەنىڭ اعاسى بالتا باتىردان تۋعان. ءوزى دە باتىر تۇلعالى. كەزىندە كارسون ارالباي باتىر جاساقتاپ، بۇگىندە ارالبايدىڭ نەمەرە ءىنىسى تاڭىباي باسقاراتىن قاراكەسەك قولىنىڭ اتاقتى ءجۇزباسى. سوڭعى كەزدەرى جارىلعاپتى قاسىنا ەرتىپ، جاق تارتۋ، سايىسۋ، نايزا قاداۋ ءتارىزدى سوعىس ونەرىنە باۋلىپ جۇرگەن ەدى. اسىقتىرۋىنا قاراعاندا، اسىعۋىنا قاراعاندا اعاسى مۇنى الدەبىر ىسكە اسا قاجەت قىپ جاتقان سىڭايلى.
— اعا، جاي ما؟
— وۋ، باسساڭشى اياعىڭدى! كۇنى بويى ىزدەپ الاوكپە بوپ جۇرسەم، جايباراقات قانا "جاي ما" دەيدى عوي. قايدان جاي بولسىن. بەرى كەل. بەرى!
اعاسىنىڭ كۇيگەلەكتەنگەنىن كورگەن سوڭ الدەنەنى ءبۇلدىرىپ المادىم با دەگەندەي جارىلعاپ قۋىستانا جاقىندادى.
— نەگە ىزدەدىڭىز؟
— ويباي-اۋ، نەگە ىزدەدىڭ نە ەي، سەنىڭ. قايدا قۇرىپ كەتە بەرەسىڭ. بارماعان جەرىم قالسايشى. تۋرا ەكى ەت ءپىسىرىم شارلاعان شىعارمىن وسى اۋىلدى. قايدا بولدىڭ؟
— قايدا بولۋشى ەم... بي اتامنىڭ ۇيىندە.
يتقارانىڭ كوزى باقىرايا الارىپ، دىمى ءوشىپ، يەگى كەكشيدى دە قالدى. وزگە تۇگىل ءوزىنىڭ دە بي ءۇيى تۇرماق سول جاققا ماڭايلاي المايتىنىن بىلەتىن اعاسى سەنەر-سەنبەس. سالدەن سوڭ ەس جيعانداي الارعان كوزدى قىسىڭقىراپ، ادامشا ءتىل قاتتى. ءبىراق ءالى دە بولسا سۇراعى وداعاي ەستىلدى.
— بياتاڭ... قازەكەم بە؟
— سو كىسى. باسقا بي اتا بار ما ەدى؟ — دەپ جارىلعاپ قارسى سۇراق قويىپ، ودان سايىن قۇيىنداتتى.
— نە ءبىتىردىڭ وندا؟
— نە ءبىتىرۋشى ەم... ءسوز تىڭدادىم.
يتقارا ەندى مۇلدە تىعىلدى. "ءسوز تىڭدادىم دەيدى. سوندا بياعا مۇنى الدەن كەڭەسىنە قاتىستىرماق بولعانى ما؟ دۋالى اۋىز بي ءوزىنىڭ ىقىلاسى اۋعان جاننىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە، باي-كەدەيىنە قارامايدى دەۋشى ەدى. كەڭەسىنە السا العان دا شىعار. ال ءبىز... ءالى كۇنگە شەيىن بياعانىڭ قولىن دۇرىستاپ ءبىر العان دا جوقپىز".
— نە دەيدى كەڭەسىندە؟-ەندى نەمەرە اعاسىنىڭ جۇزىندە الگىندەگى تاڭدانۋ مەن قىزعانۋدان بولەك، قۇمارتۋ نىشانى بەلگى بەردى.
— نە دەسىن، ءابىلقايىر سۇلتاننىڭ اق پاتشا... قاتىن پاتشاعا ەلشى جىبەرگەنىن باراق سۇلتان ەكەۋى ءبىراز ءار ساققا ءبىر جۇگىرتتى... — دەپ باستاي بەرىپ كىلت توقتادى. ءدال وسى تۇستا ءوزىنىڭ ويدا جوقتا وزگەنىڭ ىقتيارىنسىز تىڭداعان اڭگىمەسىن جالعانعا جاريالاپ تۇرعانىن سەزىپ قاپ ەدى. وڭاشالانعان ءبيدىڭ قۇپيا كەڭەسىن اشىپ قويدىم-اۋ دەيتىن كۇدىگى كەۋدەدەن قىلتيعاندا، ءتىلىن تىستەي قويعانى سودان ەدى.
يتقارا ەنتەلەي ءتونىپ ەنتىگىپ تۇر.
— سودان سوڭ نە دەدى؟ ءابىلقايىردىڭ قاتىن پاتشاعا ەلشى جىبەرگەنىن ەستىگەم. سودان قانداي حابار بار ەكەن؟
— اعا مەنى نەگە ىزدەدىڭىز؟ — دەپ جارىلعاپ اڭگىمە بەتىن بۇردى.
— سەنى مە؟.. ءا-ا، ءجۇر. ءقازىر "ءماتىبي سايىستان" جىگىتتەر ونەر كورسەتپەك. سەن سوعان قاتىساسىڭ.
— اعا-اۋ، وعان ساي اتىم جوق قوي.
— تابامىز. ىزدەيمىز.
— بوسقا اۋرە بوپ قايتەمىز.
وۋ، ءوزىڭ ءتىپتى ءتىلازار بوپ كەتىپسىڭ عوي ابدەن. جۇلدەسى تىم كەرىم! وزگەدەن وزعان جىگىت تۇپ-تۋرا اتان تۇيە الادى. دالادا جاتقان تۇيە بار دەپ پەن. قيقاڭدى قوي ءتىل، سايىسقا ءتۇس! اناۋ اتاننىڭ بۇيداسىن ماعان جەتەكتەت!
— اعا-اۋ، مەنىڭ وزاتىنىمدى قايدان بىلەسىز. كورىپكەلىڭىز بار ما ەدى؟
— كوپ ءسوز-بوق ءسوز. مەن سەنى جاتپاي-تۇرماينەمەنەگە ۇيرەتىپ ءجۇرمىن جۇرتتىڭ سوڭىندا شاڭ جۇتىپ قالاتىن بولساڭ. ونىڭ ۇستىنە تۇيتە اعامنان ۇيالمايسىڭ با جەڭىستى قولىڭنان بەرسەڭ.
بۇل اڭعارعا جارىلعاپتىڭ ايتار داۋى قالمادى. كوكەسىن ۇيالتارداي ناشارلىق پەن جىگەرسىزدىككە ولسە جول بەرەر مە. ويتەر بولسا، قارا جەردىڭ تەسىگىنە سىنالاپ كىرىپ كەتكەننەن باسقا امال جوق قوي.
— قايدان تابامىز، اعا؟
— نەنى؟ — يتقارا اڭتارىلا قارادى.
— اتتى. مەن مىنەتىن ارعىماقتى!
يتقارا كۇلىپ جىبەردى.
— ءا-ا، ارعىماق تابىلا قويماس. ءبىراق ارعىماعىڭا بەرگىسىزىن تاقىمىڭا باسقىزام.
"ءماتىبي سايىس" دەيتىن سايىستىڭ وزگەشە ءتۇرىن بۇل قاراكەسەك رۋىنىڭ جىگىتتەرى بىلتىردان بەرى ۇيرەنىپ جۇرگەن-دى. ونى تاراتۋشى قازىبەك ءبيدىڭ پەسىر حاتشىسى ماتىبي-ماتۆەي ورىس. ورىس-كازاكتاردىڭ ات ءۇستى ويىن-ونەرىنىڭ مىقتىسى-شىبىق شابۋ قازاق جاستارىنىڭ دا ءبىرازدان بەرى ماشىقتى ادەتىنە اينالىپ كەتكەن. اتىنىڭ بار شابىسىمەن ەكپىندەتىپ وتىرىپ، ءۇش ارقان بويى قاشىقتىققا، اراسىنا شىلبىر تاستام جەر قالدىرىپ ەكى جاققا قايشى الىستىرا شانىشقان شىبىقتى ءبىر دە ءبىرىن ءمۇلت جىبەرمەي، ءارى وتە تەز ۋاقىتتا شاۋىپ ءتۇسىرۋ جىگىتتىڭ جىگىتىنىڭ-اق قولىنان كەلەتىن ونەر. اسىرەسە كوز جىتىلىگى مەن قول شاپشاندىعىن اسا قاجەت ەتەتىن بۇل سايىستىڭ ءتۇرىن جارىلعاپ بارىنشا ۇناتاتىن. سودان با، ون ۇشتەگى جاسىنا قاراماستان، جورىققا قاتىناسىپ، شاڭدۋىل شاڭىن بۇرقىراتىپ، كەۋدەسىن سوعىپ جۇرگەن ساقا ساربازداردىڭ ەشقايسىنا دەس بەرگەن ەمەس. يتقارانىڭ اتان تۇيەنى جەتەكتەپ كەتەم دەۋىندە دە وسىنداي ءبىر گاپ بار ەدى.
جارىلعاپ زەرەيىپ ءوسىپ، الدەن-اق زىڭگىتتەي جىگىت بولارىنان حابار بەرگەندەي سورايعان اياق-قولدارىن اسىقپاي قوزعاپ، يتقارا ەكەۋى قاڭتارۋلى اتتاردى ارالاپ ءجۇر. جەلىلەگەن ءتورت كەرمەنىڭ انا باسىنا ءبىر شىقتى، مىنا باسىنا ءبىر شىقتى. بالانىڭ كوڭىلىنە تولار ات كەزىكپەدى. يتقارا ابدەن زاپىلاندى.
— ءاۋ، جارىلعاپ! ساعان ەندى ازىرەتى ءالىنىڭ ءدۇلد ۇلى بولماسا قانداي ات كەرەك. ويباي-اۋ، الدەن ات تاڭدايسىڭ، بارا-بارا نە بولماقسىڭ. تۇيتەنىڭ مىڭ كوگىنەن بالاسى مىنۋگە ات تاپپاپتى دەگەن اتاققا ۇرىندىرايىن دەپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ. ءاۋ، سەن ءتىپتى بۇكىل كەرنەيدەن مىنا قالپىڭمەن ات تاپپاسسىڭ.
— ات ەمەس قوي مىنالار. ءبىرىنىڭ بوكسەسى سۇمپيگەن. ءبىرىنىڭ الدى قۋشيعان. شەتىنەن جابى.
يتقارا كۇيىپ كەتتى.
— جابى دا بولسا وسىلار جاۋعا مىنەر اتىمىز. جابى-جابى دەيدى عوي. قايران كوكالانىڭ تۇقىمىنىڭ قۇرىپ كەتكەنىنە مەن كىنالى عوي دەيمىسىڭ؟ تىگەرگە تۇياق قالدىرماي قۋىپ كەتكەن جوڭعارعا قىل قىلاتىنىڭدى. جابى دەپ... جابىنى كورمەي ءجۇر ەكەنسىڭ.
وسى كەزدە جارىلعاپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەردى. ەكى الاقانىن بىر-بىرىنە سارت-سۇرت سوقتى.
— وي، تاپتىم اعا! قانداي اسەم! قانداي تۇرىق! ناعىز تۇلپار-اۋ! سەرەيگەن اياقتارىن-اي! جەر سوعارلىعىنىڭ بيىگىن قاراڭىزشى. تۇياعى تۇپ-تۋرا دوڭگەلەنگەن كەسەدەي-اۋ!
— ويباي-اۋ! ول جاققا موينىڭدى سوزبا! سوزبا دەيمىن، جارىلعاپجان. ولار قوناقتاردىڭ كولىگى. سەنىڭ ءبىر شابىسىڭا وسى ارادان-اق ءبىر تۋلاق تابارمىز.
— ماعان تۋلاق كەرەگى جوق!
— نە دەپ باراسىڭ، ءاي!
— وندا مەن سايىسىڭىزعا قاتىسپايمىن. تۋلاق ءمىنىپ ەلگە كۇلكى بولار جايىم جوق.
يتقارا كۇيىپ-پىستى.
— ءبۇيتىپ بۇلداناتىن بولساڭ، سەنەن ەشتەڭە دە شىقپايدى. باتىر دا بولمايسىڭ. ادام بوپ تا وڭبايسىڭ. قىڭىرلىعىڭ اتان تۇيەگە جۇك بولعانداي. ال، قاتىسپا! ەر تۇيتەنىڭ ۇلى سايىستا وزا المايتىنىن ءبىلىپ، ءوزى باس تارتىپتى دەپ دۋىلداعان قازاق بۇكىل دالاعا تاراتىپ جىبەرسىن. سول ما ساعان كەرەگى.
— تاراتا بەرسىن.
جارىلعاپ ءوزى ۇناتىپ تۇرعان اتقا قاراي ادىمداي باسا جونەلدى. يتقارا ەرىكسىز ىلەستى. مۇشەسى باسقا جىلقىعا ۇقسامايتىن، ۇلكەندىگى تۋرا نارداي القام-سالقام پىشىلگەن ۇزىن تۇرقىمەن كورگەن كوزدى ارباپ بارادى جانۋار. جارىلعاپ قاراگەردى اينالىپ شىقتى. ۇندەمەي ءبىراز تۇردى. تامسانىپ تاڭدايىن قاقتى.
— جانۋاردىڭ كەلىستىسى-اي! ات دەپ مىنە وسىنى ايت!ناعىز پىراق! اياقتارىن قاراڭىزشى، اعاتاي! بۇتىنىڭ اراسىنان ەل كوشىپ وتكەندەي.
يتقارا دا دالانىڭ ات ۇستىندە جەلمەن جارىسىپ وسكەن ءتول بالاسى. ونىڭ دا كەڭ اشىلعان كوزدەرى قاراگەرگە سۇلىكتەي قادالىپ قالىپتى.
— ەرنىن-اي! ساپتىاياقتاي سالبىراعان استىڭعى ەرنىن كورەمىسىڭ، جارىلعاپجان-اۋ! كوزىنىڭ ۇلكەنىن شىركىننىڭ! ادامعا تۋرا قاسقىرشا قارايدى ەكەن! عالاماتىن-اي دۇنيەنىڭ! كوپتەن كورمەپ ەدىم ءدال وسىنداي ارعىماقتى! كوزدىڭ جاۋىن الادى-اۋ قايران جانۋار! كورىپ قانا ءسۇيسىنىپ كوڭىلىڭ وسپەي مە!
— اعاتاي! مەن تاپ وسى اتپەن سايىسقا تۇسەم!
— قوي، ويباي! بالەسىنەن اۋلاق! و زاماندا بۇ زامان قوناقتىڭ اتىن قوسشى بالا ءمىنىپتى دەگەن سۇمدىقتى ەستىگەم جوق. باس قاتىرما بوسقا! — دەپ يتقارا بەزەك قاقتى.
— نەمەنە سونشاما، ءبىر زىر ەتكىزگەنگە بۇ شىركىننىڭ بىردەمەسى كەتە مە؟ — دەپ جارىلعاپ بولار ەمەس.
— بولمايدى، شىراق. قازاق ءۇشىن اتى مەن قاتىنىنان ءقادىرلى ەشتەڭە وتپەيدى. بوتەن بوگدەنىڭ بىرەۋدىڭ اتىنا مىنۋگە، قاتىنىنا قاراۋعا قاقىسى جوق. ءويتىپ ەل بۇزار، ۇيتقى قاشىرار سويقاندىقتى ادامنىڭ ءيتى، اڭنىڭ ءبورىسى عانا جاسايدى.
— وندا، اعاتاي، يەسىنەن ءوزىڭىز سۇراپ بەرىڭىز، — دەپ قيقار ۇلان تاعى ءبىر قياعا جالت بەردى.
— ويباي-اۋ، مىناۋ الا توپىردان كىمدى تاپقاندايسىڭ! كىمدى تەرگەيسىڭ؟ جوق! ويتۋگە ۋاقىت تىعىز. انە، سايىسشىلار توپتالا باستاپتى.
جارىلعاپ اعاسىنىڭ قولىن سىلتەگەن تۇسقا كوز سالدى. بوكتەردى ەتەكتەگەن الاڭقاي جازىققا قاراي شوعىرلانا بولىنگەن جالاڭداعان جىگىتتەر اتتارىن ويناقشىتىپ، قان جۇگىرتىپ، الدەن-اق باسەكەدە باسىم بولۋدىڭ دايىندىعىنا كىرىسىپ كەتىپتى.
— كوردىڭىز بە، انالاردىڭ مىنگەنى شەتىنەن سايگۇلىك!
— جىلقى جانۋار دابىر-دۇبىرگە ەلەڭدەگىش. ءدۇبىر ەستىلدى دەگەنشە، قۇلپىرىپ، وزگەرىپ شىعا كەلەدى. كوكەڭنىڭ كوكتۇيعىنىنا ءمىنشى. قالاي قۇتىرار ەكەن!
— كوكتۇيعىننىڭ سىلتىپ قالعانىن بىلمەيسىز بە؟
— ءاي، ۇمىتشاقتىق! قاپ! كوكتۇيعىن دا قىلقۇيرىقتىڭ ۇزدىگى! ال مىناۋ قاراگەر! ءتىفا-تىفا! سۇقتانبايىنشى جانۋارعا! تىل-كوزىم تاسقا!
— شىركىن، وسىنى تاقىمعا باسسام... وندا بار عوي اتان تۇيەنى، اعاتاي، ءسىز جەتەلەپ اپارىپ، جەڭگەمنىڭ قولىنا بۇيداسىنان ۇستاتىپ-اق جاتار ەدىڭىز.
اتاننىڭ اتى ەستىلگەندە مالساق يتقارانىڭ اۋزى اشىلىپ كەتتى. ايەلىنىڭ كۇلىمسىرەپ كەپ قولىنان بۇيدانى الىپ جاتقانى كوز الدىنا ەلەستەدى مە، راقات كۇيگە بوككەندەي ىرجيا كۇلدى. شاقشاسىن قونىشىنان سۋىرىپ الىپ، سۇرعىلت تۇيىرشىكتەردى ەكى تاناۋعا كەزەك شەكىدى. كوزىن جۇما، ەرنىن بۇرىستىرە قۇشىرلانا تۇشكىردى. كوزدەن ىتقىعان قوس ءتۇيىر جاستى بارماعىمەن ەگەپ-ەگەپ قاپ، قۇرعاتىپ اكەتتى.
— ءاي، ارتى داۋعا ۇلاسىپ جۇرمەسە... يەسى ءجون بىلەر، كەڭپەيىل ادام بولسا جاقسى، بالانىڭ ءبىر ابەستىگىن كەشىرە قويارداي. ال بىرنەشە اۋىلدى اۋزىنا قاراتقان ءدۇمى مىقتى بي مەن تورەنىڭ ءبىرى بولسا... ويباي-اۋ، تورە دەمەكشى-باراق سۇلتان كەپ ەدى-اۋ! ءاي، مىناۋ قاراگەر داۋدە بولسا ءدال سونىكى! ويباي، كەتەلىك، بالا! ولە الماي جۇرگەن جوقپىز. ەسىڭ باردا ەل تاپ دەگەن. كەۋدەسىنە نان پىسكەن باراق سۇلتانعا سۇيكەنىپ سوقتىعارداي... يتكە تاستار سۇيەكتەي بەرە الماي جۇرگەن جانىم جوق! — دەپ يتقارا جالبارىنا باستادى.
جارىلعاپقا ءبىراق باراق ونشا ءقاۋىپتى كورىنبەدى. مانا ءۇي ىرگەسىندە وتىرعاندا سەزگەنى: مىناۋ يتقارا اعاسى قورقاتىنداي ءارى ادۋىن، ءارى ازۋلى سۇلتان ەمەس، بي اتاسىنىڭ الدىندا مولتەك قاققان ءالجۋاز، كىنامشىل، باسەڭ كوپتىڭ ءبىرى عانا-تىن. ەندەشە ودان ۇركەتىن دە، شوشيتىن دا رەت جوق. ءدال ءقازىر وسى اتقا مىنەدى. وسى اتپەن-سۇلىكتەي سوزىلعان قاراگەرمەن سايىسقا تۇسەدى.
— باراق بولسا قايتەيىن. ول وزىنە باراق. بياتاما باراق ەمەس ول، — دەپ ارقاسىن كادىمگىدەي-اق باتاگوي بيگە سۇيەي باستاعانىن ءوزى دە سەزەر ەمەس.
— ايتپا، ايتپا ويدەپ! ويباي، مەنەن باسقا ەشكىم ەستىمەسىن. باراقتى وسال دەپ پەن ... وي، ول دەگەنىڭ ناعىز باساساۋ! كەسىردى ەرتتەپ مىنگەننىڭ ءدال ءوزى ول. ونىڭ ۇستىنە مىناۋ بياعانىڭ تويىن توپالاڭعا اينالدىرتا المايمىن. تاماشامدى بىرگە قىزىقتاسىن دەپ ءتورت قۇبىلادان تۇگەل جيناعان ەل-جۇرتىنىڭ كوڭىلىنە اقاۋ تۇسىرەردەي ىلىك بەرسەك... ويباي، وندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن... ءاي،سۇلتاننىڭ تولەڭگىتتەرىنىڭ ءبىرى جوعى قالاي، ءا؟.. ات-كولىگىن وسىلاي قاراۋسىز قالدىرعانىن كورگەنىم وسى. الدە بياعانىڭ اۋلى بولعان سوڭ-سەندى مە ەكەن. سەنبەي... اۋليە عوي ءبىزدىڭ بياعا! باسقالاردى شۋىلداتىپ جاتاتىن بارىمتاشى-سىرىمتاشى دا، ۇرى-قارى دا بۇل اۋىلعا، بي ماڭىنا ءومىرى جولاپ كورگەن ەمەس. سونى بىلگەن دە نوكەرلەرى. جۇرگەن شىعار توي قىزىعىن قىزىقتاپ. ءجۇر كەتەيىك، جارىلعاپجان!
اۋزى ايتقانمەن اياعى قوزعالار ەمەس. جازىققا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، شوعىردىڭ اۋقىمى ءوسىپ، كوبەيگەن ەكەن، جانى تىزاقتاپ قويا بەردى. ەندى كەشىكسە، جارىلعاپ ىرىكتەۋگە ەنە الماي قالادى. ەنە الماسا، سايىسقا تۇسپەيدى. وندا اتان تۇيە دە جوق، ءجۇفتىسىنىڭ كوزىنىڭ قيىعىمەن ايالار وسەم قىلىعى دا جوق.
— ءاي، قىلىشىڭ... ءا، بەلىندە ءجۇر ەكەن عوي...
— اعاتاي، نە ىستەيمىز ەندى. اناۋ جىگىتتەر تىزىلە باستاعان با، قيمىلدارى كوبەيىپ كەتىپتى.
— نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم!.. ءمىن وندا!
— ءمىن دەيمىسىز؟!.
— ءيا! ءمىن قاراگەرگە! اكەل، اپەر جۇلدەمدى! اتاندى!..
جارىلعاپتىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتتى. قاراگەردىڭ
كەرمەدەگى شىلبىرىن شەشىپ اپ، بەرى شىعارىپ، ەرگە ءبىر-اق ىرعىدى. تۇرىڭقىراپ قالعان ات ءبىر ورىندا تىپىرشىق اتتى.
— قانداي بيىك! قانداي جۋان! تاقىم تولاتىن ناعىز تايبۋرىلدىڭ ءوزى! — دەپ جارىلعاپ مۇلدە ماسايراپ الىپتى.
— جولىڭ بولسىن! ءارۋاقتار قولداسىن! ەلدىڭ الدى بول! جول-جۇلدەلى بول! — دەپ يتقارا شۇبىرتا بەرىپ شولاق اياقتاپ، بەتىن سيپادى. جارىلعاپ تا بۇلدىرگەسى بىلەگىنە ىلىنگەن قامشىنى وڭ قولىن شوشاڭ ەتكىزە بەتىن جاسقاپ ءوتتى. قاراگەردىڭ تىزگىنىن قاقتى. شىناشاقتىڭ ىڭعايىنا ۇرشىقتاي ۇيىرىلەتىن جانۋار ىتىرىلا جونەلدى. سول-اق ەكەن جارىلعاپتىڭ بىردە زورايىپ، بىردە شىڭكىلدەپ شىعاتىن جاساڭ داۋسى "ماشايلاپ" كوك قۋالاي اسپانداپ كەتتى.
"ماشايلاعان" داۋىستى ەستىگەندە قاي قاراكەسەكتىڭ قانى قىزباۋشى ەدى، ەلەڭدەسكەن جۇرت دۇركىرەپ جازىققا قاراي قۇيىلدى. دۋ-دۋ ءسوز جامىرادى.
— ءاي، اناۋ تۇيتەنىڭ تۇڭعىشى عوي!
— ءوزى دە زىڭگىتتەي بوپ ءوسىپ كەلەدى ەكەن!
— اتى جارىلعاپ پا ەدى؟
— وي، سەن دە!.. ول بالانىڭ بياعانىڭ باتاسىمەن دۇنيەگە كەلىپ، ءتاڭىردىڭ ءوزى جارىلقاپ بەرە سالعان سوڭ، جارىلعاپ اتالعانىن بىلمەۋشى مەڭ. جارىلعابىمىز سول!
— استىنداعى اتى كەرەمەت ەكەن!
— قاراگەر عوي! تۇيتەنىكى ىلعي كوك بولاتىن. ونىڭ قوسىندا قاراگەر ات مۇلدە جوق.
— تاپقان دا ءبىر جەردەن. باتىرعا جاۋدان ات ءمىنۋ، قالماقتان قىز اكەلۋدەن وڭاي نە بار.
دابىرلاسا ىلگەرى وزعان جۇرت ازدان سوڭ سايىسقا تۇسكەندەردىڭ ونەرىن تاماشالاۋعا كىرىستى.
وسى جولعى "شىبىق شابۋدىڭ" وزگەشە قيىن ءتۇرىن تاعى دا ماتىبي-ماتۆەي ويلاپ تاۋىپتى.
"قولدىڭ جىتىلىگى ءوز الدىنا، ول-ماشىق بولۋدىڭ ناتيجەسى. ال قول جىتىلىگىنە قوسا شاپشاڭدىق كورسەتە ءبىلۋ-ناعىز سايىسكەرلىك. وعان جىگىتتىڭ جىگىتى شىدايدى. ونداي جىگىتتىڭ سىرتتانى جاۋىنىڭ باسىنا جاسىن ويناتاتىن ناعىز قاس باتىردىڭ وزىنە اينالادى. سول ءۇشىن اناۋ سۇرلەۋدىڭ ەكى جاعىنا شانشىلعان جيىرما شىبىقتى كىم ءارى تۇگەل، ءارى شاپشاڭ قىرقىپ وتسە، جۇلدە سونىكى" دەگەن ءماتىبي ەندى ۋاقىتتى قالاي ولشەۋ قاجەتتىگىن دە كومەكشىلەرىنە كورسەتىپ، قاداعالاپ جاتىر.
— وي، مىناۋ ساماۋرىندى قايتپەكسىڭ، ءماتىبي! وزىنە ءبىر دۇرىستاپ قاراپ الايىنشى. بىزگە تاڭسىق دۇنيە عوي بۇل. تۇرەگەپ دارەت سىندىرىپ، باسىنا قالقايتىپ قالپاق كيىپ، اۋزى-مۇرنىنان بۇرقىراتىپ ءتۇتىن اتقىلايتىن تۇكتى اۋىز سارى مۇجىعىڭنان اۋمايدى ەكەن، ءا!
— ءاي، راس! ناعىز سولاردىڭ ءوزى! ءتىپتى قاراشى، ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ اپ قازديا قالىپتى-اۋ! ءاي، شىركىندەر-اي! ناعىز ونەرلى ەل-اۋ! قالاي ويلاپ تابا بەرەدى دەسەڭشى!
ماتۆەي كوپ شۋىلداقتىڭ قارقىلداسقان كۇلكىسىنە قوسىلا كۇلسە دە، انتالاماي ءسال كەيىن ىعىسىپ، جەر كەڭەيتۋدى ءوتىندى. كومەكشىلەرىن قاسىنا شاقىردى.
— بەرى جاقىنداڭدار! العاشقى سايىسكەر ءبىرىنشى شىبىقتى شاپقاندا مىنا شۇمەكتى جۇلىپ اپ سۋدى توستاعانعا اعىزامىز. اناۋ سوڭعى شىبىققا قىلىش سىلتەگەندە جابا قوياسىڭ. ەكىنشى ادام شىققاندا، ەكىنشى توستاعاندى توساسىڭ. ۇشىنشىگە ءۇشىنشىنى...
— وۋ، جۇمىسى كوبەيىپ كەتتى عوي. سونىڭ بارىنە قالاي شىداپ وتىرماق. جىگىتتىڭ سانى قانشا ەكەن؟
— وتىزعا بارىپ قالدى دەگەن ولگىندە تاڭىباي باتىر. اناۋ جىگىتتەردى بەلگى بەرىپ كەزەكپەن جىبەرىپ تۇر ەمەس پە ول ءوزى.
— ءا، تاڭىباي وتكەرسە، داۋ-جانجال تۋمايدى.
— ءاي، ىستىبەك! سەن باسىڭا ءبىر كەز شىت بايلاپ ال. ايتپەسە ايەلىڭدى الدىر!
— ىستىبەكتىڭ شۇمەك ۇستاپ، شاي قۇيۋعا ايەلىنەن گورى ءوزى ىڭعايلى. ساۋساعىنىڭ مايىسۋىن قاراڭدارشى! ناعىز بيكەش ساۋساق!
ماتۆەي اشۋلاندى.
— وۋ، اعايىن! سەندەرگە نە بولعان؟ سۋدى اقتاراسىڭ، ءارى تۇر! اناۋ كونەكتەگى سۋدى توكتىڭ. وۋ، سەندە كوز بار ما؟ توپىرلاماي، ءارى جىلجىڭدار. بۇل ارا-تورەشىلەردىڭ ورنى. بوگەت جاساماڭدار.
— وي، سۇمدىق-اي! تورەشىمىز-ىستىبەك پە؟
— ايتپاپ پا ەم ءبىزدىڭ ىستىبەك،
الاشتان وزعان كۇشتى دەپ!
— وي قاسقاڭ، قالاي ۇيقاستىرادى ەي!
— توقتاڭدار داۋرىقپاي، ولەڭىن اياقتاسىن. قايىربەك، بوگەلمە! جالعاپ جىبەر ءارى قاراي.
— شاي قۇيۋعا ىڭعايلى-اق.
ءبىر ەمەس بولسىن ءۇش شۇمەك!
ەندىگى وڭەش جىرتار قارقىل تۇتاسا شىققاندا ءار تۇستا توپتالعانداردى ەرىكسىز جالت-جالت قاراتتى. ەندى بولماسا ەلەڭشىل قازاق بەرى جوڭكىلەتىنىن سەزگەن ماتۆەي ءتۇسىن سۋىتىپ الا قويىپ، دالباسا تىرلىككە قۇرىق سوزدى.
— سەندەرگە ءسوز وتكىزۋدەن گورى جارتاسقا جالىنعان ارتىق. قويمادىڭدار عوي، وندا شىرىقبۇزدى، جارىسقا كەدەرگى بولدى دەپ وسى ءقازىر تاڭىبايعا ارىز ەتەم.
جۇرتتىڭ ىلەز دىمى ءوشتى. قارقىل كۇلكى كومەيلەرگە تىعىلىپ، ەرىكسىز ىعىسىپ، بۇل ارادان اناۋ سايىس وتەر تۇسقا جىلىستاپ كەتتى.
ماتۆەي سىرما تاقياسى بار جىگىت اعاسىنىڭ جەڭىنەن تارتتى.
— قوسەكە! ءسىزدىڭ ادالدىعىڭىزدىڭ اڭىزعا اينالعانىن بۇكىل ەل بىلەدى. شۇمەكتىڭ اشىلىپ-جابىلۋىن، توستاعانداردىڭ توگىلىپ-شاشىلماۋىن مەنىمەن بىرگە باقىلايتىن بولاسىز. توستاعانداعى سۋدىڭ ەڭ ازىنا قاراپ سايىسكەردىڭ مىقتىسىن انىقتايمىز.
سول ەكى ورتادا ۇلكەن قارا ساقالدى، سۋىق ءتۇستى تاڭىباي بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعۋعا دايىندالىپ، اتتارىن تىپىرشىتىپ تۇرعان جىگىتتەردى ءسال بوگەي ءتۇستى دە، ءارقايسىسىنىڭ قولىندا ءبىر قۇشاق شىبىعى بار جيىرما جىگىتكە باس يزەدى.
— سەندەر شابىلعان شىبىقتى عانا اۋىستىراتىنبولىڭدار. شىبىق شانىشقان بويدا اۋلاقتاپ كەتىڭدەر. ات ۇركەتىن، اتتى ۇركىتتى دەيتىن شاتاق شىقپاسىن. شىبىق سايىلماي قيسايىپ كەتەر بولسا، دۇرىستاپ تۇزەتىپ قوياسىڭدار. ال، بارىڭدار!
ەندى سايىسكەرلەرگە بۇرىلدى.
— جىگىتتەر! اركىم ءوز كەزەگىمەن شاۋىپ وتكەن بويدا اناۋ جيەكپەن اينالىپ بىلاي شىعادى. الدا-جالدا كىمدە-ىسىم ءتارتىپ بۇزىپ، كەيىنگىلەرگە كەدەرگى كەلتىرەتىن بولسا، وندا اياۋ جوق. ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ون شىبىق دۇرە سالىنادى.
— بىلەمىز!
— بۇگىن عانا ءتۇسىپ جۇرگەن جوقپىز عوي.
— بىلسەڭدەر ءتارتىپ بۇزباڭدار. ال سەن، الدوڭعار، وتكەندەگىدەي قاراۋلىق جاساپ قارسى شابۋدى توقتات.
— وۋ، تاكە! ءسىز ۇنەمى مەنى بايقاي بەرەدى ەكەنسىز. جەزدە دەگەن بالدىزىنىڭ كەي قىلىعىنا كەشىرىمشىل بولعانى جاقسى عوي، — دەپ تىككوز جىگىت قالجىڭعا سايماق بولىپ ەدى، تاڭىباي باتىر يلىككەن جوق.
— بۇلتالاقتاتپا ءويتىپ. بياعانىڭ تويىنىڭ شىرقىن بۇزار بولساڭ، ايامايمىن.
وسى كەزدە شىبىقشانشۋشىلاردىڭ "دايىنبىز!" دەگەن بەلگىسى بەرىلىپ ەدى. تاڭىباي باتىر قامشىسىن سەرمەپ قاپ، العاشقى جىگىتتىڭ سايىستى باستاۋىنا رۇقسات ەتتى.
استىنداعى بورتەسىن قۇيعىتا جونەلگەن جىگىت قىلىشىن جارق ەتكىزگەن كەزدە بۇكىل دالا دۇرك جاڭعىرىپ الا جونەلدى.
— ويباس! ويباس!
— قاراقىپشاق قوبىلاندى بابام، قولدا ءوزىڭ!
— ءارۋاق! ءارۋاق!
— وي، جىگىت! قاپ ءتۇستى!
— تاعى دا شاۋىپ ءتۇسىردى.
— قاپ! تيمەي كەتتى!
"قاپ!" دەگەن داۋىسپەن بىرگە جاپان تۇز بىرگە اھ ۇرعانداي بوپ، دۋىلداي جامىراعان باسقا ءۇننىڭ ءبارىن كومىپ جىبەرىپ، كەڭ جازىقتى سولق ەتكىزگەندەي بولدى. تاڭىباي تاڭداي قاقتى. قاسىنداعى تۇيتە باتىر شىمىرقاندى.
— قايران نامىس! قايرايسىڭ-اۋ كەي-كەيدە.
جەر مەن كوكتى تىرەپ العان ايعاي-شۋدان قۇلاق تۇنادى.
— تەز ءوتتى، ءا!
— قاپ! الگىندەگى ءبىر قاپىسى بولماعاندا ءبىزدىڭ قورداباي جۇلدەنى بەرمەس ەدى. قيمىلىن كوردىڭدەر عوي. وڭدى-سولدى سەرمەگەندە، تال تۇرماق تالشا مويىندىقىلداي قيار ەدى!
ەكىنشى قاراسۇر جىگىت بەلگى كۇتىپ جالداس قۇپاسىن ىلگەرى لىقسىتتى. كوزىن ءسال سىعىرايتا قايتادان شانشىلىپ جاتقان شىبىقتارعا قاس جاۋىنىڭ توبەسىن كورگەندەي قادالىپ قالىپتى. بۇل ءسات شy تولاستاپ، ەلەۋرەگەن كوپشىلىك ءبىراز توقىراسىپ قالعان-دى.
تاڭىبايدىڭ سەگىز تاسپالى دويىرى وقىس شوشاڭ ەتتى. سىعىرايعان كوزدەر كىرپىك استىنان كورە مە، جالداس قۇلا اتىرىلا جونەلدى.
تاعى دا تاۋ مەن دالانى كوپ كومەيدەن تۇتاسا توگىلگەن وزان-ۇران كەرنەپ كەتتى.
— امانجول! امانجول!
— شاقشاق! قولدا شاقشاق بابام!
— شاقشاق دەي مە؟! وي، اناۋ جانىبەك باتىردىڭ ۇلى عوي! ءداۋىتباي عوي!
— شاپ! سولاي شاپ!
— ناعىز جىگىت! ءالى ءمۇلت كەتكەن جوق.
— ەكەۋى عانا قالدى.
— ۇشىردى ءبىرىن!
— سوڭعىسىن دا قيىپ ءتۇستى!
— و،ءارۋاق! جانىبەك باتىردىڭ ناعىز بەل بال اسى ەكەنىن تانىتتى!
— اقسارباس! اقسارباس! توبەمدى كوككە تيگىزدى-اۋ ارىسىم، ارداعىم!
— قاراعىم-اي، ءداۋىتبايجان-اي! بىلايلاۋ بۇرىلشى. ءارى! ارىرەك كەت دەيمىن.-قارابۇجىر ادام
ءداۋىتبايعا قاراي جاپىرىلعان جۇرتتى جاقتىرماي، ىشتەي: "تىل-كوزدەن ساقتا، ءتاڭىرىم!" دەپ قامشىسىن نۇقي سىلتەپ، ات ۇستىندە ارسالاڭداپ كەلە جاتقان ءداۋىتبايعا "اۋلاق بارا تۇر. جاقىنداما!" دەپ جان-ۇشىرىپ كەلەدى.
وسى قارقىنمەن تاعى دا ون شاقتى جىگىت ءوز كەزەگىندە بىرەۋلەردى ءماز قىلا كۇلدىرىپ، بىرەۋلەردى شارىلداتا كۇيدىرىپ شاۋىپ ءوتتى.
تاعى دا شىبىقتار شانشىلىپ، تاعى دا تاڭىبايدىڭ قامشىلى قولى شوشاڭ ەتتى. تاعى دا ءوز رەتىمەن كەلەسى سايىسكەر اق توپىراعى شىققان سۇرلەۋگە زىمىراتىپ ات باسىن بۇرا بەردى. تاعى دا دۋىلداعان داۋىس نامىسقا قىزىپ، ءارۋاق شاقىرىپ، دالانى جاڭعىرتتى.
جىگىتتىڭ ءجىتى قيمىلى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى قىرقىلىپ ۇشىپ ءتۇسىپ جاتقان شىبىق باستارى جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، كوپتىڭ قىبىن تاۋىپ تۇر ەدى. سوزىلا قۇيىلعان كۇرەڭ ات الدەنەدەن ۇرىكتى مە، الدە ءوزىنىڭ قياڭقىلىعى بار ما، وقىس جالت بەرگەنى عوي.
— ءاي-ي! قۇرتتى-اۋ!
— اناۋ وسپانبەكتىڭ ءوز مەنشىگى ەمەس! الگىندە ۇشقىر عوي دەپ ءالىقۇلدان سۇراپ مىنگەن.
— بايعۇس جىگىتتىڭ باعىن بايلادى-اۋ!
— قايتادان شىعارسىن.
— بولمايدى ويتۋگە!
— نەگە بولمايدى؟
ەندى قيقىلداسقان ەكەۋ وزگەلەردى ۇمىتىپ داۋلاستى دا كەتتى.
جارىلعاپ كەزەكتىڭ ەڭ سوڭىندا بولاتىن. الدىنداعى جيرەنقاسقا مىنگەن اسەم كيىنگەن جىگىتكە ءجيى جاپاقتايدى. انانىڭ جيرەنقاسقانىڭ ۇستىندە نىعىز وتىرىسىنا دا، اينالاسىنا شەكەسىنەن قاراپ ماڭعازدانا كوز تاستاسىنا دا مانادان قىزىعا باستاعان. "قانداي سىرباز! اتىنا دا، وزىنە دە سەنىمدى. ەشكىمدى مەنسىنبەۋىنە قاراعاندا، ءدال وسى جىگىت الادى-اۋ بايگەنى! مەنى ءتىپتى كوزىنە دە ىلمەيدى. شىركىن، مەنسىنبەگەنىن كوكەسىنە كورسەتىپ وزىپ شىقسام! ءاي، مىناۋ ءوزى قاراگەرىمە قادالا بەرەتىنى قالاي؟ تانىپ تۇرعاننان ساۋ ما؟ بىرەۋدىڭ اتىن سۇراۋسىز ءمىنىپ، سايىستىڭ شارتىن بۇزدى دەپ شاتاق شىعارماقشى ما؟ جوق!.. بۇرىلىپ كەتتى. الدە ونىڭ دا قاراگەرگە قىزىققانى ما؟ E، قىزىقپاي...بۇنداي ارعىماقتى كۇندە كورىپ ءجۇر مە ەدىك. اناۋ جىگىت جيرەنقاسقاسىن قوزعادى عوي. ءا-ا، كەزەك العان ەكەن-اۋ!.. تاقىم قىستى. قالاي اتقيدى قاسقاسى! اياق تاستاسىن جانۋاردىڭ! قىلىشىن قالاي شىركوبەلەك اينالدىرادى!" جارىلعاپ شىن ريزا كۇيدە ءسۇيسىنىپ تۇرىپ قالدى. تاعى دا دۋ-دۋ جاڭعىرىق ءتىرىلدى.
— اقجول! اقجول!
— قارقابات! قاراكەسەك!
— دوس! دوس! قولدا بالاندى.
— التەكە! التەكە!
— سىلتەسىن سابازدىڭ! بارىنەن ءدال وسى جىگىت وزادى!
— ە-ە، وزباي! ارينە وزادى. ءبىزدىڭ جيدەبايدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي!
— جيدەباي! جيدەباي! جيدەباي!
جارىلعاپ ەلەڭ ەتتى. كوكەسىنىڭ التەكەدەن شىققان جاس جيدەبايدى كوبىرەك ايتىپ وتىراتىنى، "سول جاس ءتۇپتىڭ تۇبىندە ايتۋلى باتىر بولادى" دەيتىنىن ەسكە الىپ، جىگىتتىڭ قيمىلىن قالت جىبەرمەي باعىپ تۇر. ايتسا ايتقانداي-اق ەكەن. جيدەباي انە-مىنە دەگەنشە جيرەنقاسقانىڭ جۇيتكىگەن شابىسىن ءبىر باسەڭدەتپەستەن قادالعان شىبىق بىتكەندى تۇگەل جاۋساتىپ وتە شىقتى.
جارىلعاپ لەپىرە تاسقىنداعان قوشەمەت سوزدەردى، قۋانىشتان تاسىعان كوڭىلدەردىڭ توعان تىلەگىن ەستىگەن جوق. ەندىگى جول، ەندىگى ب ا ق اشار نە سور باسار جول وزىنە جەتكەندە، تەز شيرىعىپ، ءتاس-تۇيىن بەركىنىپ الا قويدى. اناۋ كوكەسىنىڭ قاسىندا تۇرعان تاڭىباي تۋىسىنىڭ قولىنداعى قامشى قاشان كوتەرىلەرىن توسىپ، كىرپىك قاقپايدى.
تۇيتە ۇلىنىڭ استىنداعى قاراگەردى ەندى عانا بايقادى. جۇرەگى زىرق ەتە قالدى. كەشە بي اۋلىنا كەشتە كەلىپ تۇسكەن باراق سۇلتاننىڭ شىلبىرىن ۇستاپ، اتىنان قولتىقتاپ ءوزى تۇسىرگەن بولاتىن. قاراگەردى دە كەرمەگە ءوزى قولىمەن بايلاعان ەدى. توقتاتقانمەن پايدا نە؟
"قاپ! تەنتەك كۇشىك ءبۇلدىردى-اۋ! توقتاتايىن با؟ ءبارىبىر سۇلتاننىڭ اتىن سۇراۋسىز مىنگەنىن كورگەن كوزدەر كوپ. قايتىپ جابارسىڭ ولاردى! بياعانى قينايتىن بولدىق-اۋ! ءاي، بالامىسىڭ دەگەن!.. شالالىق جاسادى-اۋ! ازۋى التى قارىس باراق ەرتوقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلايدى-اق ەندى. "بالا-شاعاسىنا دەيىن باسىندى. باسىما شىقتى!" دەپ وت سابالاپ وتىرىپ الادى. نايمانعا ارعىننىڭ ادەيى كورسەتكەن قىرى دەپ قۇبىلماسىنا كىم كەپىل. قۇرتتىڭ-اۋ، بالام! ءاي، جارىلعاپجان-اي!"
بۇل كەزدە ءنوپىر جۇرتتىڭ توعانداي تولقىعان ءۇنى ەتەكتەن تاۋ بوكتەرلەپ، ۇلىتاۋدىڭ قياسىنا قاراي قالىقتاپ كەتكەن ەدى.
— اقجول! اقجول!
— قارقابات! قاراكەسەك! قاراكەسەك!
— ماشاي! ءوزىڭ جەبەپ، ءوزىڭ قولدا ماشاي بابام!
— كەرنەي! كەرنەي!-دەسكەن داۋىستار دۇڭك-دۇڭك ەستىلىپ دۇركىرەپ تۇرىپ، ءبىر كەزدە "ۋھ!" دەپ ءبىر لەپپەن دەمىن العانداي تىنشىپ قاپ، قايتادان شالقىپ سوققان داۋىلداي قۇتىرىنا كۇشەيدى.
— ءارۋاق! ءارۋاق!
— وزدى! جارىلعاپ جەڭدى!
— استىنداعى اتى قانداي ۇشقىر ەدى، ءتىپتى كوزدى اشىپ-جۇمعانداي دا بولمادى-اۋ!
— ءاي! ناعىز تۇلپار ەكەن!
— ويباي، اناۋ قاراگەر-باراق سۇلتاننىڭ قاراگەرى!
باراق قازىبەكتىڭ قاسىندا، بيىكتەۋ جەردە كيىز ۇستىنە توسەلگەن كىلەمدە وتىرعان. اتىن ول دا تانىپ قاپ ەدى، بيگە جالت قارادى.
— قازەكە! بۇل قاي زورلىق! بۇل قاي قورلىق؟ ەلدىكتەن كەتىپ، جاۋلىققا جەتتىك دەگەن نىشان با الدە؟
قازىبەك ىرعالىپ قالىپ، كىرپىك قاقپاي ۇلكەن كوزدەرىن سۇلتانعا قاداي ءتۇستى دە، اقىرىندا:
— ايتتىڭ، سۇلتان! جەتتى جەتەر جەرىنە! سىرتتان كەسىپ-پىشپەيىك. بالا اتقا شاپتى دەپ جاۋ شاپقانداي دۇرلىكپەيىك!— دەدى دە تۋ سىرتىندا وتىرعان ارالباي باتىرعا ەڭسەرىلە بۇرىلىپ:-تەز جەتكىز! — دەپ شولاق قايىردى.
ارالباي ءبيدىڭ كىمدى جەتكىز دەگەنىن ايتقىزباي بىلسە كەرەك، ورنىنان شيراق قوزعالىپ تۇرىپ، تومەن قاراي ادىمداپ اتتاي جونەلدى.
بۇل كەزدە وزىنە قارسى كەلە جاتقان كوكەسىن كورىپ، جارىلعاپ الگىندەگى توپ جارعان العاشقى باسەكەسىن ماقتان ەتكەندەي اقسيا كۇلىپ، قاراگەردى جەلدىرتىپ كەلە جاتقان.
— ءتۇس! — دەدى تۇيتە ءتۇسى سۇرلانىپ.
جارىلعاپ ءۇن-تۇنسىز قارعىپ ءتۇسىپ، اكە جۇزىنە جالتاقتاي قارادى.
قانى بەتىنە شاپشىعان اكەسى بالاسىنىڭ قولىنداعى شىلبىردى جۇلىپ الدى. بەتىن بەتىنە تاقاي بەرىپ، زىلدەنە ىسىلدادى.
— اكەڭدى ارام قاتىردىڭ! بياعانى ءقادىرىن قاشىرىپ، تىرىدەي ءولتىردىڭ. قۇداي ۇرعان-اي! ۇرعىزدىڭ عوي قۇدايعا! توقتا بالەم!
وسى ءزىلى وزىنە از كورىندى مە، قولىنداعى قامشىسىن شاڭ ەتكىزە كوتەرىپ، جارىلعاپتىڭ تۋ سىرتىنان وسىپ جىبەردى.
شاراسىز اكەنىڭ ەركەلەتكەن ۇلىنا العاش رەت كوتەرگەن قولى وسى ەدى. وزىنە جانىن ءۇزىپ وتىراتىن اكەدەن ۇلىنىڭ العاش جەگەن سوققىسى وسى ەدى. ەكەۋىنىڭ دە بىر-بىرىنە قاراعان كوزدەرىندە جاتسىنۋ مەن جاتىرقاۋ لەبى جوق. جالىنىش پەن تاندانۋ، اڭىرۋ مەن توسىرقاۋ تابى مول ەدى.
تاماعىنا تىعىلعان الدەبىر ءتۇيىندى قىلعىنا جۇتىنىپ، قاراگەردى جەتەكتەگەن تۇيتە يىعىنا ءزىلباتپان سالماق ارتىپ اپ، بۇكىرەيىپ كەتە باردى.
اكەگە سالماق، ەلگە سىن تۇسىرگەنىن ەندى انىق باجايلاعان جارىلعاپ سەڭ سوققان بالىقتاي ماڭگىردى دە قالدى. الدەنەگە وكسىپ جىلاعىسى دا كەلدى. ءبىراق كەۋدەسى وكسىگەنمەن، كوزىنە جاس ورالمادى. وزەك ورتەگەن وكىنىشتىڭ شەڭگەلى بۇكىل تۇلا بويىن سىعىمداپ، بارلىق جۇيە-جۇيكەسىن ەزگىلەپ، بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن ۇعىمسىز كۇشپەن وي-بويىن تەگىس بيلەپ الدى. وسى ۇلكەن وكىنىش ارقىلى ۇلكەن قاتەلىك جىبەرىل، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقانداي، نە جىمداعى جول-بارىستى شاپتان تۇرتكەندەي ابەستىك جاساعانىن دا قانالا سەزىندى. اناۋ سۇپ-سۇر جارتاستاي سۇلتان سۇسىنىڭ تەك بۇعان عانا ەمەس، مىناۋ اۋىلعا، بي اۋىلىنا، قالا بەردى مۇقىم قاراكەسەككە تەگىس جايىلارىن دا پايىمدادى. سوعان ىلەسە ءىشى قان جىلاعان اكەنىڭ الگىندەگى كۇيرەپ تۇسكەن حالىن، سول كۇيرەگەن جانىنىڭ قامشى سىلتەتكەن شاراسىزدىعىن ەسكە تۇسىرگەندە، ءوزىنىڭ جان دۇنيەسى ويران بوپ، تەڭسەلىپ كەتتى. قۇلازىعان كەۋدەنىڭ ەمى نە؟ كىم تابار؟ تابا الار ما؟
الدەكىم يىعىنان ءبۇرىپ ۇستاپ، جۇلقىپ قالدى.
— ساڭىراۋ بولعانبىسىڭ؟ تۇك ەستىمەيسىڭ عوي!-دەگەن يتقارا اعاسى اشۋدان قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ كەتىپتى.-كوندىڭ بە ايتقانعا! وزەۋرەپ قويماپ ەدىڭ. ال، بۇلىك سالدىڭ ەلگە. اناۋ ارادا باراق سۇلتان جەر سابالاپ وتىر. بياعانىڭ قۇر شىقپاعان جانى. جاۋابىن ءوزىڭ بەرەسىڭ. مەنى ارالاستىرما، شىراق!
جارىلعاپ اعاسىنا قاباعىن ءتۇيىپ، جالت ەتىپ جاقتىرماي قارادى.
— ءيا! ءوزىم بەرەم جاۋابىن!
ەندى يتقارا دا ۇندەگەن جوق. العا ءتۇسىپ ەرتە جونەلدى.
مانادان ءبيدىڭ قاسىندا سازارىپ وتىرعان باراق سۇلتان ىشتەي قاتتى قاتال شەشىم قابىلداپ ۇلگەرگەن ەدى. اناۋ تومەندەگى ازان-قازان شۋىلدان: "جارىلعاپ بالانىڭ مىنگەن اتى-باراق سۇلتاننىڭ ايتۋلى قاراگەرى!" دەپ جارياعا جار سالعان الدەبىر داۋىس ساڭقىلداپ ەستىلىپ، "ارقار ۇراندى تورەنى دە تومەندەتە الار قاراشى بار ەكەن-اۋ!" دەگەندى ماقتانا ايتىپ، انىق سەزدىرگەندەي قۇلاق جارعاعىن وسىپ جىبەرگەن. "سەن شىققان تەگىڭمەن، اكەدەن تۋىسىڭمەن عانا تورە بولساڭ، مەن بولمىسىممەن، بىتىم-بىلىگىممەن اسقاقپىن، اسقارمىن!" دەيتىن تاكاپپار بي اۋىلىنىڭ مىنەز كورسەتۋى، اسىلىق تانىتۋى دەپ شالا ءبۇلىنىپ العان-دى. ءا دەگەننەن زىركىل قاققان ادۋىن اشۋمەن بيگە شاپشۋى دا سول "ادەيى قىساستىق جاسادى، بەلىمنەن باسىپ، باسىمنان استى" دەيتىن نامىس قوي ىزانىڭ شارپۋى بولاتىن.
"جوق! قاراگەر ەندى مەنىڭ تاقىمىما بۇيىرماس. وزگەگە دە بۇيىرتپاسپىن. قىل ساعاقتان ءبىر-اق وسام! قان!.. قانمەن جۋام قىساسىن! ارقار ۇراننىڭ كيەسى سوعادى ايتپەسە. سويتەم. قاندى قولدىڭ كەسىگى تۇلپاردىڭ باسىن ۇشىرىپ بارىپ، مىنا تاس قۇدايداي بەزەرىپ وتىرعان ءبيدىڭ سورايعان موينىنا سارت ەتە قالار سوندا. سارت ەتەدى! بۇلتالاقتاپ كورسىن. بۇلقىنىپ كورسىن سوڭ. تاقىمعا سالىپ قالاي شىرەي تارتار ەكەم. باسىنباق قوي. تورەنى ءتىپتى توبە قۇرلى كورمەگەنى عوي".
وسى ويىمەن قىزىنعان باراق سۇلتان مانادان بەرى انانداي جەردە وز-وزىنەن قۋىستانىپ، جۇگىنگەن كۇيى قۇنىسىپ وتىرعان باس نوكەرىنە يەك كوتەردى. تولەڭگىتى جازا كۇتكەن كەسىكتىدەي كوتەرىلگەن وكشەلەرى دىرىلدەپ، قوزعالاقتاي بەردى.
— قاراگەردى دەرەۋ وسىندا اكەل!
تولەنگىتى بۇگەلەك تيگەن بايتالداي باسىن قويماستان شۇلعىپ، بۇكەندەي جونەلدى.
— بار! ءوزىڭ بارا بەر! — دەپ قالت توقتاعان يتقارا، تۇسىنا قاتارلاسا بەرگەن جارىلعاپتى، جۇرت كوزى عىپ، جەلكەدەن يتەرىپ قالدى.-بوسقا لاقپاي ءجون سويلە! — دەپ جانە ءبىر نىعارلاپ، ءوزى ەتەكتە قالا بەردى.
ارقان بويى جەردىڭ دە جەتكىزبەس الىستىعىن بالا جارىلعاپ العاش رەت سەزىپ ەدى، ءوزىن ءوزى قايراپ، قارا جەردە تايعاناي بەرگەن اياقتى شيراق باسقىزىپ، كىلەم ۇستىندە وتىرعان ەكەۋگە ەسىك پەن توردەي جاقىنداي بەرىپ:
— اسسالاۋماعالايكۋم، بي اتا! — دەپ داۋسىن كوتەرە سوزىپ سالەم بەردى.
كۇنى بويى نە ءبىر قيمىل، نە ءبىر دىبىس، سوزىمەن سىر بەرمەي شانشىلىپ وتىرعان قاز داۋىستى قازىبەك سەرگەك ۇنمەن "ۋاعالايكۋماسسالامىن" قايتاردى.
جارىلعاپ ەندى وڭ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، تورەگە تۋرا قاسقيا قاراپ قاپ الگى اشىق داۋسىمەن:-ارمىسىز، سۇلتان! — دەپ يىلە تاعزىم ەتتى.
باراقتىڭ ەرنى ەركىنەن تىس كۇبىر ەتتى. ءدال سونىسىن بي باعىپ قالعان ەدى، الدەنەنى ىشىنە ءتۇيىپ الا قويدى.
بۇرىلىپ جارىلعاپقا تەسىلە قاراپ وتىردى دا:
— نەشەدەسىڭ؟— دەدى.
— ون ۇشكە تولدىم، بي اتا.
باراق سەنەر-سەنبەستەي ءسال اڭىردى دا، ون ۇشتەگى بالانىڭ تالكەگىنە ۇشىراعان تورەلىك باسىن اراشالاپ الۋدىڭ قامىنا بوگەلمەستەن كىرىسىپ كەتتى.
— مۇشەلگە تولىپسىڭ. اقىل توقتايتىن جاسقا جەتسەڭ دە، اتاقتى بەلىنەن باساتىن بالالىق شالالىقتىڭ شاتاعىن جاساعانىڭ قالاي؟ ءوزىڭنىڭ عانا تابۋىڭ با، وزگەنىڭ الدە يەك قاعۋى دا ما — دەپ مىنبەلەتە جونەلدى.
جارىلعاپ مانادان نە دەسە دە كونەيىن، ۇندەمەي قۇتىلايىن دەپ كىناسىن مويىنداپ تومەنشىكتەپ كەلگەندى. تورە دۇرسە قويا بەرگەنىن كورگەندە، تۇلابويى شوق تاستاپ جىبەرگەندەي دۋىلداپ، ورتەنىپ سالا بەردى. ول اناۋ قىبىرسىز توقىراعان اۋليەدەي بي اتاسىنىڭ دىمى وشكەن شاراسىزدىعىنا دەگەن نامىس ءورتى مە، الدە مىناۋ ءۇنسىز ۇيلىققان ارالباي باتىر باستاعان ون شاقتى تۋىسقان مەن سوناۋ وزەن جاعالاي تىگىلگەن اق وتاۋلى اۋىلدا نوپىرگەن جۇرتتىڭ قازىرگى تىنشۋى ما، جۇزىنە قىزارتىپ قان ويناپ شىعا كەلدى. قولىن تاعى دا كەۋدەسىنە باسىپ تۇرىپ، بيگە ءسال يىلە ءتۇسىپ ساڭق ەتتى.
— بي اتا، رۇقسات ەتىڭىز!
— سويلە، جارىلعاپ! ايت كەبىندى.
— ۋاي، قادىرمەندى سۇلتان! ءسىزدىڭ ايداعى اتاعىڭىزعا قايداعى ءبىر بالانىڭ شاتاعى ارينە سايكەس كەلمەيدى. ءبىراق بي اتامنىڭ الدىندا ايتىلعان اڭگىمەڭىزدەن، اشىلعان سىرىڭىزدان مەن سىرعاقسىعان سۇلتاندى ەمەس، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەردى كورگەندەي بولىپ ەم. ونىڭ ۇستىنە جەكپە-جەككە تۇسەر باتىرعا قازاق حاندارى استىنداعى اتىن ءتۇسىپ مىنگىزەدى دەگەندى تالاي ەستىگەمدى. سودان با مىناۋ دوداعا تۇسەر العاشقى ءساتىمدى سونداي ۇلى سىناققا بالاپ، اتىڭىزدى ىرىم عىپ ءمىنىپ ەدىم. بار كىنام-سۇراۋسىز مىنگەنىم عانا. ەل قامىن جەگەن ەرى ەلىنىڭ ءبىر ۇلىنىڭ ەركەلىگىن دە كوتەرەر دەگەن بالالىق شالالىعىمدى اۋىرسىنساڭىز، باكە، ايىبىما اناۋ قاراگەرىڭىزبەن جەڭىپ العان اتانىم مەن اكەم تۇيتە باتىردىڭ قوسى مەن قوتانى دايىن. ونى ازسىنساڭىز ءيسى قاراكەسەكتىڭ جاعاسى قاز داۋىستى قازىبەك، بالاسى مىنا مەن، الدىڭىزدا ءيىلىپ تۇرمىز. كەسسەڭىز دە، كەشسەڭىز دە-ەرىك وزىڭىزدە! — دەپ اعىنداعان ءسوزىن ەكپىندەتىپ ءبىتىرىپ ەدى.
باراق باتىر قوزعالاقتاپ كەتتى دە، بي ىرعالىپ قالدى. ەكەۋىنە دە بالا ءسوزى قاتتى اسەر ەتكەنى جۇزدەرىنەن انىق بايقالدى.
— اۋ، جارىلعاپ، سەن ءبىزدى قاشان تىڭداپ ءجۇر ەدىڭ؟
— بي اتا، ءوزىڭىزدىڭ بەرگەن ەركىندىگىڭىزبەن ۇيىرگەسىندەگى ورنىڭىزدا وتىرىپ وسى بۇگىن تىڭداعام. ءبىراق قۇلاق تەسىك بولعانمەن اۋىز بىتەۋ.
قازىبەك انتەك باس يزەپ، ەندى ءسال يەك شوشايتا باراق سۇلتانعا قيىستادى. ءدال سول قيمىلى "سويلە، سۇلتان! شىنىڭدى عانا ايت. بۇكپەي ايت! " دەپ بۇيىرعانداي.
باراق ماناعى تالاۋراعان قالپىنان مۇلدە ايىققان. القىمىنداعى اشۋ دا تاراپ كەتىپتى. قاتقىل دىبىستى داۋسى دا دىرىلدەپ شىقتى.
— ءاۋ، قازەكە! نە ايتۋشى ەم مەن. ايتتى عوي، جارىلعاپ!.. شالالىعىنان دانالىعى ۇستەم تۇسسە، ەر-كەلىگىنەن ەرلىگى اسسا، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ارتىمىزدان ىلەسكەن جاس وركەننەن ودان ارتىق نە ىزدەرمىز. جىلت ەتكەن ات ەرىنە بولا اق تەر، كوك تەر بولعانىمىز دا جەتەر. وتەۋى سول عانا ەمەس پە.
ەندى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ قاڭقىلداعان داۋسى توبەدەن تومەنگە ءشۇيىلدى، تومەننەن توبەگە قالىقتادى:
— ۋاي، جاماعات! سىرتىڭنان ايتسا عايبات، بەتىڭە ايتسا ايبات. ايبات ءسوز ءادىل ايتىلسا، ءىشىندى تۇگەل اقتارادى، جانىڭدى جايعىزىپ تاستايدى. اقتارىلعان ىشىندە كىر بولماسا، جايىلعان جانىندا سىز بولماسا، وكپەڭ باۋىرعا اينالماس پا. ناشارىڭ تاۋىرگە اينالماس پا. بىتپەس داۋ، وشپەس كەك بولادى. بىتپەس داۋدىڭ باسى نە؟ وشپەس كەكتىڭ باستاۋى نە دەگەنگە ءمان بەرىپ كوردىڭدەر مە؟ بىتپەس داۋ اعايىنعا قالعان كوڭىلدەن. وشپەس كەك قاپيادا جەتكەن ولىمنەن. بىتپەگەن داۋ قۇيىنىن لەپىرتىپ وتىرادى. وشپەگەن كەك جاۋىڭنىڭ داۋىلىن قۇتىرتىپ وتىرادى.
تۇتانا بەرگەن ءبىر داۋدىڭ ءتۇتىنى بىقسي بەرە جالپ ەتىپ ءوشتى. سوندىرگەن جارىلعاپ ورەن. باستالا بەرگەن ءبىر كەكتىڭ سۋماڭداپ جالاقتاعان ءتىلى قىرقىلىپ ءتۇستى. قىرقىپ تاستاعان باراق سۇلتان.
ۋاي، حالقىم! شابىلساڭ دا مۇقالماپسىڭ. تارىلساڭ دا جاڭىلماپسىڭ. تالىستاي دالامنىڭ ۇلتاراقتاي جەرىنە ۇيلىقساڭ دا، كەۋدەڭنىڭ كەڭدىگىن جوعالتپاپسىڭ ءولى. بىرلىگىڭدى ۇيىتقان ەلدىكتەن كەتپەپسىڭ ءالى. ب ا ق جامباستاعان تاقتا ەمەس، تاقىمعا باسقان اتتا ەمەس. ب ا ق كەۋدەدەگى وتتا، كوزدەگى شوقتا. سونبەگەن وتىڭ، وشپەگەن شوعىڭ توبەمدى كوككە جەتكىزدى ءدال ءقازىر. كەۋدەمدى كەلەر كۇننىڭ جارقىن ۇمىتىنە تولتىردى.ىركەلەيتىن ۇلى بار، ەركەلەتەر ەرى بار ەلدەن جاۋى سەسكەنەدى، دۇشپانى تىكسىنەدى. ەركەلەگەن ۇلدى كوردىم. ەركەلىگىن كەشىرگەن ەردى كوردىم.
جارىلعاپ! كەلشى بەرى. جايشى الاقانىڭدى، بالام! مەن ساعان سوناۋ ءبىر كۇندە مەيىرىمىم ءتۇسىپ، باتا بەرىپ ەم. جاڭىلماپپىن دەپ قۋانىپ وتىرمىن. الدىما قاراپ شوشىنىپ، ارتىما قاراپ سۋىنۋشى ەم. جىلىتتىڭ بويىمدى. ويىمدى ورىستەتتىڭ، قانات قۇيرىعىم. ەل ەرلەرىمەن قارىشتاپ، ۇلدارىمەن جالاساتىنىن تانىتتىڭ بۇگىن. امسە تالابىڭ تاۋدان دا زور بولسىن. تابارىڭ تالابىڭنان دا مول بولسىن. زامانىڭ دۇرىس قاراپ، ساپارىڭ ىلعي دا وڭ بولسىن. وسى بەتىڭنەن جارىلقاسىن، جارىلعابىم! — دەپ بەتىن سيپاپ وتكەندە، مانادان تىنشىپ تۇرعان ءدۇيىم جۇرت دۋ ەتە قالىپ، ءبيدىڭ باتاسىنا ريزا بوپ، جارىلعاپتىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە ماقۇلدىق تانىتىپ دۇركىرەپ كەتتى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن، بياعا!
— دەگەنىڭىز كەلسىن! بۇدان ارتىق باتا بولا ما!
— قايران قازەكەم-اي! قولمەن قويعانداي ەتەدى-اۋ!
— جاسا، جارىلعاپ بالا!
— بالا ەمەس ول، دانا!
— جاسىڭ ۇزاق بولعاي!
— باتالى ۇل، سوققالى ەرگە اينال، شىراعىم!
— اپىرماي، ءسوز تاپقانىن ايتساڭىزشى بارىنەن دە بۇرىن.
— ە، باسە! ءبىزدىڭ جارىلعاپ تەگىن ەمەس. قاراگەردى ىرىم عىپ مىنگەن بولدى عوي!
— تۇبىندە وسى قارادان شىعادى. قول باستاي ما، جول باستاي ما، ەل باستاي ما-جارىلعاپ جانعا ىلەسەرىمىز حاق.
قازىبەك ءبيدىڭ ادەتتەگى ءسوز باستارداعى تاماقتان توگىلە ساڭق ەتەتىن دىبىسى مىنا تۇس-تۇستان جامىراعان قىم-قۋىت لەپىرۋدى سۋ سەپكەندەي جىم-جىرت قىلدى.
— ۋاي، اقكوڭىل، اقپەيىل جۇرتىم! مەرەيىم ارتقان كۇنىم سەنىڭ دە مەرەيىڭدى تاسىتىپ جاتقانىن كورسەتتى. ەسەڭگىرەگەن حال كوپ بولعان. ەسەندى ۇرلاعان كۇن كوپ بولعان. ەسەڭگىرەگەن حالدەن ايىعىپسىڭ، الاشىم. ەسەندى قۋار كۇنىڭ دە تۋار. ول كۇننىڭ الىس ەمەسىن مىناۋ سەلكەۋسىز بىرلىگىڭ، سەرگەك ىرىلىگىڭ كورسەتتى.
ەر ماڭدايى ەل تىلەگىمەن جارقىرايدى. ماڭدايعا ءمۇيىز شىعارام دەپ تىراشتانۋ بەرەكەسىزدىڭ ارەكەتى. ءمۇيىز قوشقارعا بىتەدى، قوشقاردىڭ وزعانىن كورگەم جوق. ءمۇيىز سيىردا دا بار. سيىر مالىكتىڭ تىلەك سوزعانىن دا كورگەم جوق.
جان-جانۋاردىڭ پاديشاسى — ادام. ادامنىڭ دا ادامى بولادى. اعايىنىمەن جاعا جىرتىسارى بار. جاۋىمەن جاعالاسارى بار. جەكە توبەنىڭ باۋىرىنا شۇقشيىپ، داۋ ءوربىتىپ، جەم ىزدەيتىنى دە بار. جالپاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە كوز تىگىپ، داۋىل ۇيتقىتىپ جاۋ ىزدەيتىنى دە بار. الدىڭعىسىنىڭ كونەگى شولدە، سوڭعىسىنىڭ تىلەگى ەلدە. ەلدىڭ ءۇمىتى ەركەكتە. ءبىراق ەركەك كىندىكتىڭ ءبارى ەر ەمەس. ەر ەگەستە سىنالار، ەرەگىستە سىنار. ەگەسكە سالساڭ، قيىپ تۇسەر. ەرەگىسكە كيلىكسە، قيىلىپ تۇسەر.
"ىرىس الدى-ىنتىماق" دەگەن بابالارىمىز.
"ءىنتىماعى جوق ەلدىڭ باعى اشىلماس، ىنتىماقتى بەزدىرگەن ەردىڭ ەلگە جانى اشىماس" دەر ەدىم مەن. ويتكەنى ىنتىماق وشكەندە، وشپەندىلىك ءورشيدى. وشپەندىلىك وربىگەندە ەلدىڭ دە، ەردىڭ دە وركەنى وشەدى.
ۋاي، اعايىنىم! ارىسىم! مەن مىنا بۇگىنگى ىنتىماعىمىزدىڭ ۇيتقىسىنا اينالعان باراق سۇلتاندى القالاعىم كەپ وتىر. ەردى ايەل قىلىعىمەن بيلەر، ەلدى ۇلىق بىلىگىمەن بيلەر. سول ەل بيلەر بىلىگىمەن بيىكتەن كورىنگەن سۇلتانعا حالقىمنىڭ اۋعان ىقىلاسىن، بالانىڭ يىلگەن باسىن، اتانىڭ سەلكىلدەگەن ساقالىن ۇسىنىپ وتىرمىن. قۇشاعىمدى اشقانىم-جۇرەگىمە باسقانىم. قولىمدى ۇسىنعانىم-ۇياتىمنان قىسىلعانىم. قىسىلىپ بارىپ ىسىلعانىم. قولىمدى قاقپادى. قۇشاعىما قۇشاعىن توستى.
اتتىڭ تەرىن ايامادىم دەدىڭ، سۇلتان. اتىڭ-قاناتىڭ ەدى. قاۋىرسىنى سىنباسىن دەپ ءبىر توعىز اتادىم. توبەمدەگى تورەم ەدىڭ، تومەندەتتى دەيتىن جۇرتتىڭ وسەگىنە قۇم قۇياتىن جانە ءبىر توعىزدى قوسارلادىم. سەنىڭ كوڭىلىڭ جارىلعاپتاي جاسقا تولسا، مەنىڭ كوڭىلىم وزىڭدەي مارقاسقاعا تولدى بۇگىن.
ەل بىرلىگى، جۇرت تاتۋلىعى، ۇلىس تۇتاستىعى دەپ سوعاتىن جۇرەكتىڭ ىڭعايىنا قۇلايتىن باتا عوي داڭعىلدىڭ كۇرمەي بايلاعان شەشىمى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققانى سونداي، تاعى دا گۋىلدەگەن يۋ-قيۋ ۇندەر كەڭ جازىقتى كەرنەپ كەتتى.
— قايران قارا قىلدى قاق جارعان دانىشپانىم!
— ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرىم-اي! حالقىنىڭ جۇگىن جوتاسىنا ارتىپ اپ، قاسقيا تارتقان قارا نارىم-اي!
— ەستىر قۇلاق بولسا، ەندىرەر كەۋدە بولسا، مۇنان ارتىق نە ايتىلۋشى ەدى.
— بۇلىنگەننەن ساقتان، بىرلىگىڭدى ساقتا دەۋدەن ابزال نە بولسىن. بۇلدىرەتىن دە، كۇيدىرەتىن دە ءوزىمىز عوي.
— شىعاسىتا يەسى باسشى دەپ، تۇرتپەكتەن تۇرتكىلەپ وتىرماساق، ىشكەنىمىز بويعا تارامايدى-اۋ.
— قالاي قيىستىرادى، ءا! ەر ءولىپ، ەل ۇركەردەي ەشنارسە جوق سياقتى بوپ كەتكەنىن قاراشى! ۋشىقتىرماي الدىن الىپ، سيپاپ جازدى دا جىبەردى.
— جوق! تۇنەرىپ جەتكەن بۇلتتى ىسىرىپ، دولىرىپ جەتكەن داۋىلدى ىدىراتىپ جىبەرمەدى مە. باراق سۇلتان مىنا كوپ شۋىلدان كوپ سىر ۇقتى ما، الدە ءوز كوڭىلىندە تۇيگەنى سىرتقا شىعۋعا اسىقتى ما، ءبيدىڭ ۇلكەن قارا كوزدەرى وزىنە توڭكەرىلگەنىن كوردى دە، بەيىل بەرە سويلەپ كەتتى.
— قازەكە، ىقىلاس كورسەڭ-قاسيەت، قاراۋلىق كورسەڭ-قاسىرەت دەيتىن قازاقتىڭ ءبىرىمىز. ىقىلاس كوردىم تويدىم. توبەدەگى ورىن تورە اتىمەن عانا كەلسە، ءقادىرى شامالى ەكەنىن دە ۇعىنعانداي بولدىم. بالالىقتىڭ دانالىعى بولارىن، تورەلىكتىڭ شالالىعى بولارىن دا سەزىندىم. "بەر!" دەگەن سوزدەن گورى "ال!" دەگەننىڭ قۇدىرەتتىلەۋ شىعارىن دا پايىمدادىم. وڭاي بوساپ، وڭاي اشىلدى دەمەڭىز. "قىدىردىڭ بەرگەنىنە ءتىل وتپەيدى"-قاسيەتىمدى قارا باسىما قيمايدى ەكەم. قاراشىنىڭ تىلەگى ءبىلدىردى سونى. حانداردىڭ سالتى دەپ اتىمدى جارىلعاپ شىراق ىرىم عىپ مىنسە، كىم ءبىلسىن ءتاڭىردىڭ بۇيرىعى شىعار. مەن دە ىرىم قىلدىم جاس بارشىننىڭ تىلەگىن. جالىنداپ جاۋعا شاباتىن ەر بولام دەگەن ۇلانعا مەنىڭ دە ىقىلاسىم تۇگەل اۋىپ وتىر. باتىرىنا اتىن ءتۇسىپ بەرەتىن حانداردان باراقتىڭ نەسى كەم. بەردىم مەن دە اتىمدى! جارىلعاپ جان، قاراگەر سەنىڭ تاقىمىڭا لايىق ات ەكەن! بەردىم ساعان!
جارىلعاپ بيگە جالت قارادى. قازىبەكتىڭ ەڭكەيىڭكىرەپ كەتكەن بەتىنەن كوز ايناسى كورىنبەدى. جالعىز-اق ۇققانى: ءبيدىڭ سۇلتاندى قۇپتاماي وتىرعانى.
— الديار! "ءبىر تويدا ەكى جار جوق" دەيتىن دە ءبىزدىڭ قازاق. ىرىم ەتتىم-مىندىم. ءمىندىم دە، جەڭدىم قاراگەرمەن. ەندى ول قاراگەر-ماعان ارمان شىڭى بولسىن. سونداي پىراقتى ىزدەپ، اڭساپ، تالپىنىپ وسەيىن. وپ-وڭاي ۋىسىما تۇسە سالعان تىزگىن كەجەگەمدى كەيىنگە تارتار. كەسىرلەندىرىپ كەدەرگى جاسار. ءسىز بەردىم دەدىڭىز. مەن ءبىر رەت ءمىنىپ، مەرەيىمدى وسىرگەنىمدى الدىم دەپ ەسەپتەيىن. راحمەت، باكە!
وسى كەزدە قوپاڭداي بەرگەن سۇلتاننان بۇرىن قازىبەك كيىپ كەتتى.
— ياپىراي، جارىلعاپجان-اي، جاڭا ۇرپاقتىڭ باسى بولارداي، جاي وتىنىڭ تاسى بولارداي تولىقسىپ ءوسىپ كەلەدى ەكەنسىڭ. تىل-كوزدەن ساقتاسىن ءتاڭىرىم!
سۇلتان، تاقىمعا باسقان باسىرە قوينىنا قىسقان بايبىشەدەن كەم بە ەدى قازاق ءۇشىن. سەن باسىرەڭنەن ايرىلما، ال جارىلعاپ بارشىنىم، سەن ءاماندا وڭاي ولجاعا قايرىلما. ەكپىنىڭنەن داۋىل ۇيىرىلەتىندەي ەكەن. كىدىرەم دەگەنشە داۋىلىڭ ۇشىق-ۇشىققا اينالار. ال سۇلتان، ادىلىڭە كەشسەڭ، سىباعاڭ مول ەكەن، قالجىعاڭا ات-اتاق ءالى-اق بايلانار، — دەپ توقتادى.
سونىمەن سول كۇنگى ءبىر شاتاق ەل اراسىن بۇلىندىرەر ۇلكەن الاڭعا ۇلاسىپ كەتە جازداپ، ءسوزۋار قازاقتىڭ ءسوز تىڭدار قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ادەمى اياقتالىپ ەدى.
باراق سۇلتان باستاعان بەلگىلى-بەلگىلى قوناقتارى اتتانىپ كەتىسىمەن قازىبەك بي تۇيتە باتىر مەن جارىلعاپ ۇلاندى وڭاشا شاقىرتتى.
تابالدىرىقتان اتتاعاننان-اق تۇيتە مىنا شاقىرىستىڭ تەگىن شاقىرىس ەمەس ەكەنىن بىردەن ۇقتى. بي ۇلكەن ۇيىنە كەيبىر اسا سىيلى ادام بولماسا داستارقان جايعىزبايتىن. مەيماندارىن ارنايى تىگىلگەن قوناق ۇيدە اۋقاتتاندىراتىن. ال مىنا جايۋلى داستارقان، قوناقجاي كوڭىل-بياعانىڭ اسا ءبىر كوڭىلدەنگەن كەزىندە عانا كوڭىلى تۇسكەن ازاماتقا كورسەتەتىن ۇلكەن قۇرمەتى. تورگە جەتكەنشە باتىردىڭ كوزىنەن بىرەر تامشى جاس ىرشىپ شىعىپ، سۇق ساۋساقتىڭ سۇيكەگەن قىرىندا كەتكەندى.
— جوعارى شىق، تۇيتەم! ءا-ا، جارىلعاپجان! تورلەت!-دەگەن ءبيدىڭ داۋىسىڭدا دا جىلىلىق مەيىرىم تۇنىپ تۇرعان ەدى.
— بياعا... ءبىزدى... سونشاما... بەتىڭىزگە قاراۋعا مەندە بەت قالماي، — دەپ تۇيتە قىلعىنا جۇتىنىپ، بالاسىنىڭ ىسىنە كىنالى پىشىنمەن مونتانداي بەرىپ ەدى، قازىبەك جاقتىرمادى.
— ءجا! وتكەنگە سالاۋات. مەن سەنى ۇرسۋ ءۇشىن، ايىپتاۋ ءۇشىن الدىرعام جوق. قۇشاعىمدى اشىپ، قۇرمەتىمدى قوسۋ ءۇشىن شاقىرتقام ەكەۋىڭدى،— دەدى دە، ەسىك جاققا يەك قاقتى.
سالدەن سوڭ تۇيتەگە باس تاباق تارتىلدى.
— تاباق جارىلعاپتىكى. باستى ءبىراق اكەسى ۇستايدى، — دەپ بي ارنايى سويىلعان مالدىڭ كىمگە ارنالعانىن دا اتاپ كەتتى.
اسجاۋلىق جينالعان سوڭ، بي جوتاسىن بيىك اعاش توسەككە تىرەپ، كەۋدەسىن كوتەرىپ وتىرىپ الدى.
— جارىلعاپجان! سەنىڭ تۋۋىڭا، دۇنيەگە جارالىپ كەلۋىڭە اۋەلى ءبىر قۇداي، سودان سوڭ بىزدەردىڭ باتامىزدىڭ اسەرى تيگەن بولار. ارينە، الدىمەن ول مىنا تۇيتە كوكەڭنىڭ ارقاسى.
كوڭىلىم ءتۇسىن، ىقىلاسىم تۇگەل اۋدى، بالام، ساعان.
ءورىسىڭ كەڭەيەيىن دەپ تۇرعان الدىندى تۇمان باسپاسىن، بۇلت تورلاماسىن دەگەننەن باسقا تىلەك جوق. كەۋدەڭ-داريا، ءتىلىڭ بۇلاق بولسىندى كەشە ىشىمنەن ون قايتالاعام. كاۋسارىڭا حالقىڭ شولدەپ كەپ باس ۇرسىن.
وعان كوزىم جەتكەندەي. كەۋدەڭدە شوق جاتىر ەكەن. سول شوق وتقا اينالىپ، جاۋىڭا ءورت سالىپ، دوسىڭا شۋاق توگەتىن بولسىن. وسىم دا ءبىر باتا-تىلەگىم، بالام! — دەپ الاقانىن جايىپ بەتىن سيپادى.
تۇيتە باسىن يزەي ءتۇسىپ، بالاسىنا قاراپ ەدى، جارىلعاپتىڭ ەكى كوزى شوق شاشىپ، ءبيدىڭ ءار ءسوزىن التىنداي تەرىپ اپ، كەۋدەسىنە قۇيىپ وتىر ەكەن. ىشتەي ءتاۋباسىنا باستى.
— تاعى ءبىر پارام... ات جايى. باتىردىڭ اتى-قاناتى عانا ەمەس، قولعاناتى دا. دوستىڭ دوسىلاي دا قىمبات ول كەيدە.
— تۇيتە! — داۋسى ساڭق ەتە قالدى.-وۋ، تۇيتە، شىنىمەن مىڭ كوگىڭنەن جاۋعا مىنەر ءبىر ات شىقپادى ما؟ اۋ، تۇلپار ورنىنا تۋلاق باقساق، تۋ جەلبىرەتۋدىڭ ورنىنا جاۋ-بورىدەن تۋلاپ قاشساق، نە بولعانىمىز؟ وسىلاردى ويلاعاندا ۇيدە وتىرىپ جەرگە كىرگەننەن باسقا شارا قالمايدى.
جارىلعاپ، قولدان كەلگەنشە جاقسىلىعىڭدى اياما ەشكىمنەن. شىن كوڭىلمەن جاسالعان جاقسىلىقتان دا قاشپا. قازىمبەتكە تاپسىردىم. قوستان ءوزىڭ بار، مىنا كوكەڭ بار جاۋعا مىنەر پىراعىڭدى تانداپ ءمىنىپ كەت، — دەپ قولقاسىن ايتىپ، قازىبەك بي قوناقتارىنا رۇقسات بەردى.
ەلدەستىرۋ ەلشىدەن
ايداسا-قويدىڭ كوسەمى،
سويلەسە، قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى.
ۇستاسا، قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى،
قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعىقازتۋعان جىراۋ
قازىبەك سوڭعى كەزدەرى وقشاۋ وڭاشالىقتى كوبىرەك قالاپ، جالعىز وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العاندى مۇندايدا ەرمەگى-دومبىرا. اسپاپتى ونشا سابالاماي، قوڭىرقاي كوڭىل كۇيىنە ۇقساس قوڭىر اۋەندەردى شەرتپەلەپ كەتەدى. وندايدا ساۋساقتار جۇردەك. ەگىز ەكى ىشەك — شەجىرە. الىستان "الشاعىردىڭ اششى كۇيى" كۇيىك اۋلاپ بۇلقىنادى. "قارا بوران قاعىندىنىڭ" ۇرەيلى سۋىلى ىسىلداپ جەتەدى دە، بوي تىتىرەتكەن سۇسىمەن كەۋدەگە ىزالى كەك قۇيادى. شامىرقانتادى. ودان ءارى بۇلكىلدەگەن تەكىرەك كۇي-"سايماقتىڭ سارى وزەنىنىڭ" بۇرق-سارق تولقىن اتقان ەكپىنىمەن دۋىلداپ، دۇركىرەي جونەلەدى. بىردە كۇيرەك، بىردە قايراق كۇيلەر ءبيدىڭ ءارتۇرلى كوڭىل كۇيىنىڭ اۋەنىمەن وزگەرىپ، الاسۇرعان جۇرەكتەردىڭ اڭساۋىمەن، شارلاۋىمەن، بۇلقىنىسقا تولى ۇمتىلىسىمەن ءبىرىن-بىرى جالعاستىرىپ جاتادى.
وسى بيىل بي ويىنىڭ شارق ۇرۋى دا، سەندەلۋى دە كوبەيدى. كەر تولعاۋ كۇيلەر وتكەن كۇندەردىڭ تاستاپ كەتكەن شەرىن اقتارا ما، ەندى مۇنىڭ دا ءوز ءىشىن قوپارىپ، ءوز وكسىگىن كەۋدەدەن ىقىلىقتاتىپ ىتقىتۋى باستالدى. وگەيسىرەپ وتىرىپ وتكەن زاماننىڭ اششى-تۇششى تىرلىگىنىڭ ەلەستەرىن كوز الدىنان شۇبىرتادى دا جاتادى. سۋماڭداپ جەلە جورتىپ جونەلگەن ويى كەي-كەيدە قيىردان قيىر اسىپ كەتسە، ءبىراۋىق الدەنە قاباتتاسا ما، الدەكىم كيمەلەپ كيلىگە مە، الگى ويىنان اداسىپ قالادى. وندايدا سالىڭقى قاباقتىڭ سالقىن قاراسىمەن شانشىلىپ وتىرىپ قالادى.
"و، توبا! وتكەن كۇندە بەلگى جوق دەيمىز. وتكەننىڭ كوپ قورلىعىنان، نە كوپ زورلىعىنان زاپىلانعان بىرەۋدىڭ ايتقانى شىعار. وتكەننىڭ بەلگىسى تولىپ جاتىر عوي. قازاقتىڭ قازىرگى كوپ كوپسىنۋى مۇمكىن ەڭ بولماسا الدىنا سيماعان ەكى قولدىڭ قيمىلىن قىزىل ءتىلدىڭ سايراۋىمەن الماستىرايىن دەيتىن دالباساسى دا بولار-اۋ. ايتپەسە ءتاج بەن تاققا تالاسقان جادىك ۇرپاعى تۇگەل تۇرىپ، ۇسىكتىڭ ءبىر ءابىلقايىرىنا بوي كورسەتە الماۋلارى قالاي؟ "ەلدى بىرىكتىرەيىك" دەمەيدى-اۋ. "ەل اۋزىن بىرىكتىرىپ الۋ قاجەت" دەپ الاوكپە بولارىن قايتەرسىڭ. ءار اۋىزدان ءبىر قۇسىق توگىلەتىنىن سەزبەي مە. قاتىنىن بوقتاپ، بالاسىنا ۇرسىپ وتىراتىن قازاقتىڭ ىلىك ىزدەگىش مىنەزىن كورمەي ءجۇر مە. ەل اۋزىن بىرىكتىرەتىن تاباق-تاباق تاماق قانا. تورە تاباق، سىي تاباقتاردى قايقايا كوتەرىپ اپارىپ الدارىنا سىلق ەتكىزىپ تارتا قويشى، بىرىكپەس اۋىزدى كورەيىن سونسوڭ.
سامەكە حان دا، باراق، ابىلمامبەت، باتىر، كۇشىك سۇلتاندار دا كەشەگى ءاز تاۋكەنىڭ سيراعىنان كەلمەيدى. ۇلى حان دەگەن سامەكەنىڭ اتى عانا. قاپتالىندا جاعالاسقان ابىلمامبەت تىزگىننىڭ ءبىر ۇشىنا ساۋساعىن ءىلىندىرىپ الىپتى. وزىنە دە، وزگەگە دە بۇيىرتپاۋدىڭ ارەكەتى سول.
قايران دالا! ۇشى-قيىرىنا كوز تۇگىل قيال جەتپەس جايىن ساحارا. جاۋ قولىندا، جات تابانىندا قالعانىنا دا ەلۋ جىلدان استى. شىعىستان ارايلانىپ تاڭ اتقاندا، مول سۋلى، نۋ توعايلى ۇلى ءسىبىر ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ ماداقتاعان ۇنىمەن تۇپ-تۋرا جەر بەتىنە جۇماق كوشىپ كەلگەندەي قۇلپىرۋشى ەدى-اۋ. سول جۇماعىنا سورايعان مىلتىقتان وق بۇركىپ، ۇڭىرەيگەن زەڭبىرەگىنەن دوپ اتقىلاپ، كومەيدى كەڭ اشىپ، شەڭگەلدى تاربيتا سالىپ الدەنەدەن قۇر قالعانداي اق پاتشا جەتپەدى مە ۇڭىرەندەپ. "جاز جايلاۋىم-جۇماعىم!" دەپ ءار وزەندى جاعالاپ، ءار توعايدى ارالاپ جايباراقات جايلاپ جاتقان جايباسار قازاقتىڭ بوزداعان تۇيەسىنە اققان قانىمەن قوزداعان شەرى قوسىلمادى ما! قايران اتامەكەن! ءالسىزدىڭ شىرىلى عانا جوقتاۋىڭدى ايتىپ، كوزدەن جاس، كوكىرەكتەن زار توگىپ، ولىگىن ارتىپ، كولىگىن شۇباتىپ، تاعىداي جوسىپ، ۇيرەكتەي ۇركىپ كەتپەپ پە ەدى سورماڭداي قازاق. يەن جەرگە تۇمسىعىن ءبىر سۇعىپ العان سوڭ ادىرانداعان ورىسىڭ ايانسىن با، قاتارلاپ قامال ورناتىپ، قاراعاي قيىپ قالا سالىپ، تۇپ-تۋرا اتا-باباسىنان قالعانداي قازاقتىڭ اتا قونىسىن جامباستادى دا الدى. "ەلىم-ارىم، جەرىم-جانىم!" دەيتىن جاۋجۇرەك قازاق جىگىتتەرىنىڭ جاسانعان جاۋعا قارسى جالاڭاش شاپقان ەرلىكتەرى بۇگىندە اڭىزعا اينالدى. وق تەسكەن سانسىز كەۋدەنى، زەڭبىرەك دوبى ۇشىرعان تالاي باستى ءبىر جەرگە جيناسا، سول شەيىت كەتكەندەردىڭ مىلجا-مىلجا دەنەلەرىنەن وبا جاساسا، وبا قايدا، توبە تۇرىپ، تاۋ ورنار ەدى-اۋ! امال نە، قازاقتىڭ قانىنا سۋارىلماعان قانجار قالدى ما ەكەن؟ قازاقتىڭ قاسيەتتى قانىن شاشپاعان قارۋ-جاراق ەمگە دە بولسا تابىلار ما ەكەن؟
ۇزىن اققان ەرتىستى قۇلداپ، توبىلعىلى توبىلدى بويلاپ، قۇلىندى دالاسىن كوكتەي ءوتىپ، كوكتەم شىعىپ جاز تۋدى دەگەنشە-اق سىرداعى قىستاۋلارىنان قىرداعى جايلاۋلارىنا شۇبىراتىن قازاقتىڭ سالتاناتتى كوشتەرى-اي شىركىن! بۇكىل دالا مالعا تولىپ، بۇكىل ءوڭىر ونگە بوگىپ، قىرمىزى گۇلگە قۇشاعى تولعان قىزدارىنىڭ كۇلكىسى كۇمىستەي سىڭعىرلاپ، كوش بويى ءارتۇرلى ويىن-سايىستىڭ، ونەر-سايىستىڭ كورىگىن باسقان جىگىتتەرىنىڭ جىگەرلى ۇندەرى اسپانداي شارىقتاپ، ەلى مەن جەرى تابىسىپ، ەركىن دالاسى مەن ەركە بالاسى جاراسىپ قالۋشى ەدى-اۋ! بۇلاق سايىن اۋىل قونىپ، بۇتا ءتۇبى مالعا تولىپ، اۋزىنان مايەگى ارىلماعان الاشتى بۇگىندە قاندىاۋىز مىلتىعىن شوشاڭداتىپ سىبىرىنە ورىس جولاتپاسا، تەرلىكتەن جورگەك، ەردەن جاستىق بۇيىرعان قارا تاقىم جوڭعار ارقا مەن التايدان الاستاپ، جەتىسۋدان ىعىستىردى عوي.
قايران داۋرەن-اي!
كوك نايزانىڭ ۇشى، اق بىلەكتىڭ كۇشى سەس بولۋدان قالار دەپ كىم ويلاعان. ارينە كوك نايزاڭ قوعاداي كوپ بوپ تيسە جاقسى. قارىسپاي كوتەرىلەر اق بىلەگىڭ توعايدىڭ نۋ تالىنداي توپ بولىپ سىرەسسە جاقسى. ءار جەردەن ءبىر سەلدىرەي شانشىلاتىن كوك نايزاڭ اق بىلەگىڭ قانشا قاۋقارلى بولعانمەن ءنوپىر تاسقىنعا قارسى كەلە ؛الار ما.انە، وزىڭدەي بوپ كوك نايزا عانا كوتەرگەن باتىر حونتايشى قازاققا ءۇش-اق رەت ولتىرە سوققى بەرمەدى مە. بەرگەندە قانداي! قۇيىنداي ءۇيىرىپ، داۋىلداي قۇيىلىپ كەلىپ، تالاپ، تاپتاپ وتە شىقتى باستارى بىرىكپەي ءار جەردەن ءبىر سەرەيگەن قازاق جىگىتتەرىن. بۇرىن قاسارىسقان قاسىم حان مەن ەڭسەگەي بويلى ەسىم حانداردىڭ تۇسىندا تەكەتىرەس كەلىپ، تەڭ ءتۇسىپ جاتاتىن قازاقتاردىڭ ەڭسەسىن ءبىر ەمەس ءۇش باسقان سوڭ باتىر حونتايشى نەدەن جاسقانسىن. ورداسىنا ويىپ تۇرىپ قارا ەرتىستىڭ جاعاسىنان ورىن اپەردى. "ەرتىسىم-ور كۇشىم!" دەپ دۇرىلدەيتىن قازاق كۇمپىلدەۋگە دە جاراماي قالدى.
ال قالدان باشىقتىنىڭ قاڭتاردا جاراعان بۋراداي شابىنىپ كەلىپ، سابىلتىپ كەتكەنىن بالانىڭ بالاسى ۇمىتپاي ءجۇر ءالى. جاننات جەتىسۋدان سول كەزدە ىعىستىرعان قازاقتى تىرسەكتەي قۋىپ وتىرىپ، سول قازاقتىڭ قاراتاۋداعى قالالارىنىڭ قاقپاسىن دا بۇزباپ پا ەدى. توبەڭنەن قىديىپ وتىرايىن دەگەندەي ءدال وسى قالدان حونتايشى حاندىعىنىڭ تۋىن ىلە وزەنىندەگى ۇرعاعا مىقتاپ تىكپەپ پە ەدى. مىقتاپ، نىقتاپ تىككەن-دى.
قۇم ساناعان باتىردىڭ زىميان ويى تىم-تىم ارىدە ەدى. ەجەلدەن-اق ەرتەگىدەي باي شىعىس تۇركىستان مەن قازاق يەلىگىندەگى ماۋرەنناھر ولكەسى ارقىلى باتىس پەن شىعىستى قوساتىن التىن كوپىر-ۇلى دۇبىرگە تولى جىبەك جولى وتەتىن. سول كۇرەتامىرداي جىبەك جولىمەن تەڭ-تەڭ جۇگى ارتىلعان، تاي-تاي تاۋارى تيەلگەن ساۋدا كەرۋەنى ۇزدىكسىز شۇبىراتىن. ۇزدىكسىز شۇبىرعان كەرۋەنمەن ۇزدىكسىز ءارتۇرلى ەلشىلىك، ماملەگەر، بىتىم-شىلىك، سان الۋان قارىم-قاتىناستىق، قالا بەردى قالالار اراسىنىڭ شارۋاگەرلىك ارەكەتتەرى تىعىز بايلانىستا ارالاسا ءجۇرىپ جاتاتىن. شىعىس تۇركىستاندى ۋىسىنا مىقتاپ قىسقان باتىر حونتايشى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ماۋرەنناھردى نەگە جەتىمسىرەتۋگە ءتيىس. ارينە جەتىمسىرەتپەيدى.
ەندەشە ماڭقا قازاقتاردىڭ جۇلىنىن ءۇزىپ، ومىرت-قاسىن وپىرىپ، قوس وزەننىڭ قولتىعىنا قىستىرىلعان ءوندىرىستى ولكەنى جامباسقا باسىپ الا قويماي ما.
حونتايشى قاجەت دەگەنشە استىنان اتى، ۇستىنەن ساۋىتى تۇسپەيتىن ويرات شەرىگى "مايشەلپەگىم-قازاعىم قايداسىڭ؟" دەپ لاپ قويماي ما. لaپ قويعان ويرات قولى تاۋدان قۇلاعان قار كوشكىنىندەي جولىنداعىسىن جايراتىپ، ماۋرەنناھردىڭ مالىن ماڭىراتىپ، جانىن زارلاتىپ جورىق ۇستىنە جورىق جاساماي ما؟ شىعىس تۇركىستاندى شىنجىرلاپ، ماۋرەنناھردى ماتاعان سوڭ ساۋدانىڭ نيەتى حونتايشىنىڭ الاقانىندا جاتپاي ما. ارينە جاتادى. التىن مەن كۇمىسكە بەلشەسىنەن باتقان، جيھاز بەن مۇلىكتى كەرۋەندەپ تاسىعان، قولونەر بۇيىمدارىنا قارق بوپ قالعان قالدان باشىقتى سول دۇرىلدەگەن قالپىنان جازباي، الدىمداعىم اۋزىما تۇسە بەرەر دەيتىن ءارى اشقاراق، ءارى وركوكىرەك دامەمەن ادۋىنداپ بارىپ، تىنىش جاتقان قىتايدىڭ قوڭىنان قاۋىپ كەپ قالماي ما. تىلىنەن سىلەكەي، ەزۋدەن قان اققان حونتايشى ارينە كوپ اسقانعا ءبىر توسقاننىڭ بولارىن سەزبەي قالىپ ەدى. ازۋ ءتىستىڭ قاعىلار، قىساسقا قىساس تابىلار شاعى بولارىن كوپ ءشۇرشىت كوزگە ءتۇرتىپ كورسەتىپ، كوتكە تەۋىپ قاڭسىلاتىپ تانىتقان. جيىرما التى جىل حونتايشىلىق عۇمىرىن بۋرا بوپ بۇرقىراپ، اينالاسىنا اجال مەن ءولىم سەپكەن قالدان باشىقتى اقىرى ۋ ءىشىپ ءولىپ، جانىن جاھاننامنان ءبىر-اق شىعارعان-دى.
و، توبا! "قۇرىق كوتەرسەڭ، قىلىشتان ولەرسىڭ" دەيتىن قازاق اقىلى قالداننىڭ ءىنىسى رابتاننىڭ قانعا جەرىك كەۋدەسىنە سىڭبەسە امال نە. جاۋىزدىقتى اعاسىنان دا اسىرىپ تۇسىرگەن، جاھىلدىكتىڭ مايىن ەرىتىپ ىشكەن ول قازاقتارعا ال كەپ سالسىن سويقاندى.
تاۋكەنىڭ قازاق تاعىنا ءو دەپ وتىرعانى دا سول ەدى، جاس حاندى سىنايىن دەدى مە، الدە ەجەلگى جاۋى-قازاقتىڭ كەۋدەسىندەگى جانىن شەڭگەلىمە ءبۇرىپ، سىعايىن دەدى مە، سول سىبان-رابتاننىڭ جالاقتاعان جاساعى سايرام قالاسىنىڭ تۇبىندە جويقىن سوعىس سالىپ ەدى-اۋ.
ون التىعا تولىپ ەم-اۋ سول كەزدە. استىما ات ءمىنىپ، بەلىمە قىلىش بايلاپ، قالماققا قارسى سەلدىرەپ قارا كورسەتكەندەردىڭ ءبىرى بولعانىمدى قايتەيىن. تاۋدى يتەرىپ قۇلاتىپ، تاستى جۇدىرىعىڭمەن ۋاتىپ كور. قايدا ول! ۇستىڭنەن تاۋ قۇلاسا، توبەڭنەن وق جاۋسا، كەۋدەندى جەبە شاباقتاسا، باسىڭدى قىلىش ۇشىرسا، كوك سۇڭگى كوكىرەگىڭە قادالسا، اقىرعانىڭنان باقىرعانىندى كوبەيتپەي مە، اھ ۇرعانىندى ارتتىرماس پا. كوپ كوپتىگىن جاساپ، يتتىگىن ىستەگەن سوندا. قالانىڭ قاقىراتىپ قاقپاسىن بۇزىپ اشىپ، اينالاسى الپىس شاقىرىمدىق دۋالىن تىپ-تيپىل ەتكەن. وتقا كۇيمەي، ورتتە جانباي، وققا ۇشپاي امان قالعان سايرامدىق جۇرتتى-قازاعى بار، وزبەگى بار، سارتى بار سارتىلداعان قامشىنىڭ استىنا الىپ، سەگىز مىڭ بورىكتىسىنە قۇلدىق قامىتىن كيگىزىپ، ون مىڭ جەلەكتىسىنە كۇڭدىك تاڭباسىن باسىپ، ايداعاننان ايداپ وتىرىپ، ىلەدەن دە ءارى اسىرىپ تۋرفانعا اپارىپ توعىتقانىن سول جولى قاراكەسەكتەن كەتكەن قىلقان قىرىققانداي ءجۇز جىگىتتىڭ ءبىرى-قۇلنازار ايتىپ ەدى-اۋ. جالىنداعان جىگىت جالاقتاعان كۇزەتشىلەردى قالاي ءولتىرىپ، قالاي قاشىپ قۇتىلعانىن جىرعىپ ايتقاندا كەيۋانالاردىڭ كوزىنەن جاس پارلايتىن. كەيىنگى ىنىلەرىنىڭ كوزىنەن كەك وتى ۇشقىندايتىن.
قايران جاستىق-اي! سەلدىرەگەن از قولدى سوندا سول قۇلنازاردىڭ اعاسى بەكنازار باتىر مەن كەرنەي باتىر ەكەۋى سايرامنىڭ تۇبىندەگى اجداھانىڭ اۋزىنان امان الىپ شىعىپ ەدى-اۋ. بۇگىندە ول دا كومەسكىلەنە باستاپتى.
ءومىر ءوز تىرلىگىن جالعايدى. دۇنيە ءوز كەزەگىمەن قىبىرلاي بەرەدى. قىرىق مىڭ ءتۇتىنى، ەكى ءجۇز مىڭ تۇرعىنى بار تۇركىنىڭ كەرەمەتتەي كەنتى بولعان سايرامنىڭ سول شابىلىستان كەيىن كۇنى وشكەنىن، قايتا وڭالماي، بايىرعى بايلىعى مەن ايدىنىنىڭ ەلەسكە اينالعانىن وكىنىشپەن ەسكە الار كارىلەر بولماسا، كەيىنگى جاستار بىلە دە بەرمەيدى.
قايران داۋرەن-اي!
الاساپىران تىرلىكتىڭ ارپالىسىن قازاعىڭنىڭ باسىنا عانا بەرىپ، تاعدىرىنا تەلىپ قويعانىن ۇمىتار ما. ۇمىتقىزار ما. الاشتىڭ ءور ازاماتى ەركىندىك دەپ ەرەۋىلدەپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسى دەپ،تۋعان جەرىنىڭ تۋلاقتايىن جات تابانعا باسقىزباۋ ءۇشىن جان اياماي شايقاسىپ كەلگەنىن بۇگىنگى بالا، ەرتەڭگى ۇرپاق بىلمەي وسسە، وتكەنىمىز ءوشىپ، كەشەگىمىز جوعالىپ، كەۋدەمىز ۇڭىرەيىپ، بۇلاعىمىز تارتىلىپ، قۇلاعىمىز بىتەلىپ قالماس پا. قازاقتىڭ ازابىن ازايتۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن ارعىننىڭ ۇلدارىنىڭ اققان قانى، توككەن تەرى كول مەن تەڭىزدەي بولماسا دا، ەكىنشى ءبىر سىردىڭ سۋىنان كەم بولماس-اۋ.
قايران دا قاسيەتتى سىر بويى!
قايران دا شىركىن جيدەلى بايسىن!
زامانا اۋقىمىمەن ارقادان قوپارىلا اۋعان قاراعايلى كوپ ورمانداي ازۋلى ارعىننىڭ قىسقى قونىسى ەدىڭ-اۋ! قيسسار، بالجۋان ولكەسىنەن بۇقاراعا شۇبىرىپ شاكىرتى، شاڭداتىپ قالاشىسى قارا جولدى بوساتپاۋشى ەدى-اۋ. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى ەرتە تۇرعان، شارۋاسىن جاساعان قۋاندىق پەن سۇيىندىك، بەگەندىك پەن شەگەندىك بالالارى كۇرەڭىتكەن وڭدەرىمەن، اڭقىلداق كوڭىلدەرىمەن سول ولكەگە بەيبىت راي، ەڭبەك شىرايىن ەنگىزبەۋشى مە ەدى. سول جيدەلى بايسىنداعى جىلاندى تاۋلارى مەن قىزىلسۋ وزەنىنىڭ بويىندا ءتورتۋىلدىڭ بۇرىندىق، شال، مايرام، شاقاي، ءداۋىت اتالارى ورنالاسىپ، ەگىنىن ەگىپ، باۋ — باقشاسىن باپتاپ، مالىن ورگىزىپ، بەرەكەلى تىرلىكتىڭ قازانىن بۇرق-سارق قايناتۋشى ەدى-اۋ!
عايسا پايعامبارىمىزدىڭ تۋعانىنا مىڭ دا التى ءجۇز سەكسەنىنشى جىلىنا دەيىن سىر بويىن قونىستاعان تۇتاس ارعىنعا قىزعانا دا، قىزىعا دا قاراعان قازاعى مەن وزبەگى دە، تاجىگى مەن سارتى دا كوپ ەدى-اۋ. قىزىعۋى، ارينە، ورىندى دا. ەكىلەنىپ كىرىسسە، قاي ءىستى بولسا دا ەڭسەرىپ كەتەتىن ۇجىمدى اتانىڭ بالالارى ەڭبەكتە ەسە جىبەرىپ كورمەگەن عوي.
ەگىن ەكسە، جاقسى داريانىڭ ەمىرەنە يۋىمەن استىعى وزەن بوپ اعىپ، تاۋ بوپ ۇيىلگەن. باقشا سالسا، جەمىس-جيدەگى اۋماعىن، اتىرابىن تۇگەل الىپ كەتكەن. مال باقسا-تۇياقتان ۇشقان شاڭ كوككە جەتكەن، مال تۇياعىنان قارا جەر كورىنبەي كەتكەن.
قايران دا قاسيەتتى سىر بويى!
مەيرام سوپىنىڭ قالىڭ قۋاندىعى، سانسىز سۇيىندىگى، قاھارلى قايسار قاراكەسەگى، قازىنالى قوزعانى، قۇت دارىعان قاقسالى قاتار وتىرىپ، قاناتتاسىپ كەتكەندىكتەن سىر بويىنىڭ سول جاعاسىنداعى ۇزىن اققان تۇسى مەيرام القابى دەپ اتالىپ، سول رۋلاردىڭ قونىستانعان جەرلەرى كادىمگىدەي ەل اۋزىنا ىلىنىپ-اقتوبە، ابىزتوبە، كەلىنتوبە، قارا-توبە، قوتانتوبە، اققورعان قالالارى دەپ تالاي اۋىزدىڭ سىلەكەيىن اعىزۋشى ەدى-اۋ. قايران داۋرەن-اي، سولار دا ۇمىتىلار ما ەكەن؟
بالىعى شورشىپ، باقاسى شۇرىلداعان مەيرام ارىعىنا قايتا شومىلار كۇندى قاي ارعىن بۇگىندە كوكىرەگى قارس ايرىلا اڭساماسىن. سىردان سۋىرىپ اكەتىپ سولتۇستىككە قاراي سۇيرەگەن ارىقتىڭ ەنى ون ەكى قۇلاش، ىرگەسى مەن تەرەڭدىگى ەكى قۇلاشتان ءبىر كەمىمەي ەڭ الدىمەن ون شاقىرىمداي جەردەگى قوتان قالاسىنا جەتىسىمەن ءارى قاراي ءۇش سالاعا ءبولىنىپ، سول ماڭداعى ەگىستىكتەرگە كوسىلە اعاتىنىن كوزبەن كورمەسەڭ، ايتىپ جەتكىزە الماسسىڭ-اۋ. نەگىزگى مەيرام ارىعى سول قوتان قالاسىن اۋىز سۋعا دا، ەگىستىگى مەن باۋ-باقشاسىن دا نارگە جارىتىپ، جارىلقاپ ءوتىپ، ودان ءارى قارشىعالى قالاسىنا ىرىس بوپ ەنىپ، قارىق قىپ تاستايتىن. قارشىعالىنىڭ كوپ ارعىنى كوكونىسىن كونەكتەي عىپ كوركەيتىپ، بيداي، تارىسىن بۋازىتىپ قۇلپىرتقان ديقانىن باتىرى مەن باعىلانىنان كەم قۇرمەتتەمەۋشى ەدى-اۋ. داستارقانىندا باۋىرساعى، قاربىزى مەن قاۋىنشاعى، ءجۇزىمى مەن الماسى، قازىسى مەن قالجاسى ءيىن تىرەسكەن ەلدىڭ بەرەكەسى تاسىپ، مەرەكەسى شالقىپ جاتقانىن قاي ءتاڭىر قىساسى كوپسىندى ەكەن!
سول قارشىعالىدان جارقىراي جوڭكىلگەن بابا ءارىعى-ارۋاعىڭنان اينالايىن قاسيەتتى مەيرام اتام ارىعى اققورعان قالاسىنان اسىپ بارىپ، تارام-تارام ءنار بوپ جەرگە ءسىڭىپ، سۋارىپ، سۋسىنداتىپ جاتۋشى ەدى-اۋ!
سول ءبىر ۇزىندىعى وتىز بەس شاقىرىمنان استام ارىق-وزەندى قولمەن قازىپ ورناتقان مەيرام بالالارىنىڭ ەرلىگىن ەلى قۇرمەتتەگەن، جاۋى دىتتەگەن بولاتىن. قاشاندا ەل بىرلىگىنەن وتەر قۇدىرەتتىڭ بولمايتىنىن، ال بىرلىگىنەن اجىراعان ەلدىڭ ەشقاشاندا وڭبايتىنىن باسىڭا ساق ەتكىزىپ تاعدىر تاياعىن تيگىزىپ بارىپ، جۇرەگىڭدى سولق ەتكىزىپ ءومىر وكىنىشىن جەتكىزىپ بارىپ، وكسىگەننەن نە پايدا.
قايران داۋرەن-اي!
قابىرعاداي قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتكەيىندە ايت پەن تويداي تىرلىك كەشكەن سول قايران داۋرەن ءيسى قازاققا، اسىرەسە ارعىن ۇلىنا جۇماق تورىندەي بوپ كورىنەتىنى بەكەر ەمەس-اۋ. ىنتىماعى مول، ۇيىمشىلدىعى عالامات، اۋىزبىرلىگى اڭىزعا اينالعان جەتى مومىن، بەس مەيرام ارعىنعا باتىلى جەتىپ قارسى كەلەر، بەيبىت تىرلىگىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، شىرقىن بۇزار كورشى-قوڭسىلاردىڭ شىعا قويماۋى دا سوندىقتان شىعار. وسى بىرلىكتىڭ ارقاسى عوي كەيبىر جوتا ءجۇنىن ءۇرپيتىپ، كۇدىرەيتىپ كەلگەندەردىڭ ىنتىماقتى ەلدىڭ ىرگە بەرمەس سەسىنەن ىعىسىپ، جىلىستاپ كەتە بەرگەنى. ارينە، سوناۋ كوك جۇزىندە ەركىن قالىق-تايتىن كۇننىڭ، سول ەركىن قالىقتايتىن كوگى تۇرعاندا وزىنەن تۋعان ۇلدارىن، وندا دا قۇمادان ەمەس، ناق-سۇيەرىنەن تۋعان ۇلدارىن-كۇننەن تۋعان گۇندەرىن كىم باسىنار، كىم توسار، كىم تۇسار دەپ كۇمپىلدەپ جۇرگەن كەزدەر دە، كۇمپىلدەتىپ ماقتان گۋلەتكەن كەزدەر دە بولعانى راس. كۇمپىلدەيتىن دە، ماقتاناتىن دا رەتى بار ەدى-اۋ. بەرتىس كوكەم تاشكەنت قالاسىنا حان سايلانىپ، ارعىسى ارعىندى، بەرگىسى قاراكەسەكتى ءبىر دۇرىلدەتسە، تايكەلتىر جاكەم قارا قىلدى قاقجارعان قازى اتانىپ، سۇيىندىكتىڭ ءارۋاعىن اسپانداتىپ ەدى. بۇحارداعى ون ەكى بaپ ىلىمىنەن حابار بەرەتىن كوكىلتاش مەدىرەسەسىن ارعىن اراسىنان تۇڭعىش اياقتاعان انەت بابام بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ اقىلگوي داناسى، دوپتاي ۇيىرىلگەن توبىقتىنىڭ التىن جاعاسى ەدى-اۋ. بابامنىڭ اقىلى بولماسا مەن دە، اناۋ ارالباي دا سول كوكىلتاشتا وقىر ما ەدىك. كومەكەيى بۇلكىلدەگەن بۇلبۇل كومەي باۋىرىم-بۇقار جىراۋىم سول مەدىرەسەنىڭ ءىلىمىن تۇگەسەر مە ەدى.
انەت بابامنىڭ قاسىنا ادەيىلەپ كوشىپ بارىپ، ءبىر جاز قونىستاس بولعانىم-ەكىنشى كوكىلتاشىم بوپ ەدى-اۋ. كۇزدە قايتارىمدا: "بابا، دۇنيەدەگى باردى، ادامشىلىق اردى نە بۇزادى؟ كۇنانى نە تۇزەدى؟" دەگەنىمدە، باباڭ ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ: "شىراعىم، قازىبەكجان، "اكىم" دەگەن ءسوز ارابشا ءۇش قانا ءارىپتى، ەكى رەت ايتسا، التى ءارىپتى قۇرايدى. سول التاۋى: التىن مەن ايەل، كەك پەن كەجىر، ماقتان مەن مانساپتى سۇيرەلەۋمەن جۇرەدى-اۋ. ادام وسى التاۋىنا قىزىقسا، دۇنيەدەگى باردى دا بۇزادى، كۇناعا باتىپ ادامشىلىق اردى دا بۇزادى" دەپ تۇيىندەپ ەدى.
سول ءتۇيىنى مەندە عانا ەمەس، ەلدە قالدى. انەت بابام، قاسيەتتى باباڭ توبەدە قالدى. اقىرعى اقتىق دەمى ىسقىرىپ تيگەن جەبەدە قالدى.
قايران داۋرەن-اي!
سايرامنىڭ تۇبىندە تۇتاس وتىرعان بەس مەيرامنىڭ وسى مامىراجاي تىرلىگىنە سول ءۇش جىل قاتارىنان سىبان رابتان باستاعان جوڭعار شابۋىلى قۇتىرىنىپ ءتيىپ، ۇيقى-تۇيقى ەتىپ جىبەرىپ ەدى. قۇيرىق-جالىن شارت تۇيگەن ات ءمىنىپ، ساۋىت كيىپ، بەس قارۋىن اسىنعان قۋاندىق پەن سۇيىندىكتىڭ، قاراكەسەك پەن بەگەندىكتىڭ كوك سۇڭگىسى سول كەزدە تالاي جاۋىنىڭ كوك جەلكەسىنە قادالىپ، تالاي جاۋىنىڭ كوك سۇڭگىسىن ءوز كوكىرەكتەرىنە قادالتىپ تا الىپ، قارا جەردى قاپسىرا قۇلاپ ەدى-اۋ قايران بوزداقتار!
ءتان جاراسى جازىلار. جان جاراسىن جازار قۇدىرەت جوق قوي. كۇرسىنگەن كوڭىلىڭنىڭ قۇرساۋعا كەلمەس قىرىق بولەگىن ەسكەرەر دە ەشكىم تابىلمايتىنى قيىن.
العاشقى الاساپىران ءدال سول سايرامداعى ساتتەن باستالعان ەدى-اۋ. ىرگەسىنەن سۇڭگى قادالىپ، توبەسىندە قىلىش ويناعان ارعىننىڭ ءبىرازى تاۋكە حاننىڭ تۇركىستانداعى ورداسىنان دا ءارى اسىپ، بۇحاراي شاريفكە جوڭكىلە كوشكەنىن قالاي ۇمىتار. ەلدەن ەلدىڭ ايرىلۋىنىڭ قيىن بولارىن، باۋىر باسقان اعايىننىڭ ءبىرىن-بىرى قيماي، كوزدەن جاس، كوكىرەكتەن زار توككەنىن سوندا العاش كورمەپ پە ەدىم.
سول سايرام تۇبىندە تۋلاقتاي سىلكىلەنىپ، تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ بۇرىنعىداي داليعان دالاسى قالماسا، كۇن ەكەش كۇننىڭ ءوزى و شەتىمەن بۇل شەتىنە شارشاپ-شالدىعىپ جەتەتىن سالقار ساحاراسى تۇس-تۇستان تالاعان جاۋ تابانىندا قالىپ، كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشسا، اركىمگە ءبىر جاپاقتاپ، جان ساقتار جەر ىزدەمەگەندە قايتەدى. بۇرىن قازاقتىڭ توبەسى كورىنسە-اق توسەگىنە كىش ەتىپ قوياتىن تاپىرىق قىلىقتى، قوڭىز تىرلىكتى كورشىلەرىنە كوز ساتقان جالىنىشتى قاراستان جامان نە بار دەيسىڭ. بۇرسەڭدەپ جەتكەنىندە ءوزىم دەپ وزەگىن سۋىرىپ بەرەر مە؟ الدە ەركەگىنىڭ قولىنا كەتپەن ۇستاتىپ، ىستىق كۇننىڭ وتكىر ىستىگىنە تاقىر توبەسىن تەسكىزىپ، كۇننىڭ اتىسى، كەشتىڭ باتىسى قىبىرلاتىپ قويىپ، كورىكتىسىنە كۇلمەڭدەي قاراپ، ءوزىنىڭ اڭگى ەسەگىندەي تاناۋىن جەلگە توسەپ، تالتايا كىسىنەر مە. سوعىستان قاشقان ەر مەن جەرىنەن بوسقان ەلدىڭ كۇنى قۇرىسىن دا. ەر-ارۋاق، ەل-ارۋانا. ءبىرى قادىرىنەن ايىرىلسا، ءبىرى بوزداپ قالعان بوتاسىنا دا قايىرىلمايدى. قايىرىلمايىن دەمەيدى-اۋ. قايىرىلتپايتىن وزبىرلىققا نە ىستەي الار. ىرعىن قالانىڭ ورنىندا قىزىل تومپەك قالسا، كەشەگى قۇتتى قونىس ورنىندا بۇگىن ۇيىلگەن قورىم قالسا، قارا جۇرتىڭدى قىزىل قىرعىن جۇت جايلاسا ءقايتىپ قايىرىلارسىڭ.
جوق! بەكەر ۇرەيلەنگەن ەكەن. ەرتەدەن-اق قازاقتىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن جيدەلى بايسىنىنا اۋىپ جەتكەن، اڭساپ جەتكەن ارعىننىڭ ءبىراز رۋىن، ءتور-تۋىلىن، قاراكەسەگىن بۇحارا حانى سۇبحانكۇل ءوزىنىڭ وزبەك ءۋازىرى رابجابقا مىقتاپ تاپسىرىپ، ءامۋدىڭ جوعارى جاعىنداعى كافريگان مەن سۋحانداريا اراسىنان ويىپ تۇرىپ، ورىن بەرگىزگەن ەدى. جاقسىلىق ۇمىتىلار ما. اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەس. قيىنشىلىقتا سوزعان قولدىڭ ءمانى كەتپەس. ەسەڭگىرەگەن ەل ەس جيعان، ەسەبىن تۇگەندەۋگە كىرىسكەن. اقكوڭىل اڭقىلداق قازاقتىڭ "وزبەك ءوز اعام، سارت ساداعام" دەيتىن جان سىرى سول كەزدە ايتىلعان. ايتقىزعان تىرلىگى.
سول جىلدىڭ قىركۇيەگىنە قاراي ءاز تاۋكەدەن حابارشى جەتكەن-دى. ەندى قازىبەكتىڭ كوز الدىنا كوپ دۇنيە ەلەستەپ كەلە بەردى.
ادەتتەگىدەي قىرعا شىعىپ اڭ اۋلاپ، اۋىلىنا شارشاپ جەتىپ، اق ءىشىپ، دەمالۋعا قيسايا كەتكەنى دە سول مي، سىرتتان الدەكىمنىڭ دۇرىلدەگەن داۋسى ەستىلدى.
— قازىبەك! ءاۋ! ۇيدەمىسىڭ؟
— ءيا. جايشىلىق پا؟
— تەز شىق. كوكەڭ شاقىرىپ جاتىر.
ۇلكەن ۇيدە ءبىراز ادام جينالىپ قالعان ەكەن. ىشكە كىرگەن قازىبەك ۇيدەگىلەرگە اشىق داۋىسپەن سالەم بەردى. كوبىسىن جاقسى تانيدى. اكەسى كەلدىبەك اعاش توسەككە ارقاسىن سۇيەي شالقايىڭقىراپ، وڭ جاعىنا قاتارلاسا قالعان ۇلكەندەرگە ىقىلاس بىلدىرە ءوزى دە شەشىلە سويلەپ، وزگەلەردى دە بەيىپ بەرە تىڭداپ وتىرعان ەدى، بالاسىنا "تىزە بۇك!" دەگەندەي ىڭعاي ءبىلدىردى.
قازىبەك الدىنا كەلگەن قىمىز تولى توستاعاننان، اۋىز ءتيدى دە، الدىنا قويىپ، ۇلكەندەردىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇردى.
الگىندە اڭگىمەسى ءۇزىلىپ كەتكەن بە، ادەتتەگى ءسوزۋار قالپىنا قايتا ورالعان ساقال-شاشى اق شۋلان، كەسەك مۇرىندى، وتكىر كوزدى، باتىر تۇلعالى ايدابول بي اعىنداي جونەلدى.
— ءارى يتەرىپ، بەرى تارتىپ ىرعاپ-جىرعايتىن ەشتەڭەسى جوق، كەلدىبەك. ءاز تاۋكە ەرەكشە جارلىق شىعارسا، ونىڭ دا ءبىر بىلگەنى بار شىعار. الىسىپ استىعا تۇسە بەرگەننەن، جارىسىپ العا وزعاننىڭ دا ءبىر شۇكىرلىگى بار. سونى ءسال ەسكەرسەك جانە دۇرىس بولار. ات-سويىلدى قامدانباپ پا ەدىك. قان بولىپ قانسىراماپ پا ەدىك. قان ءسيىپ قاشقانىمىز قاشىپ، قاشا الماعانىمىز تۇتىلماپ پا ەدىك. ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، قاۋلاستىرماق جاۋشىدان. يت كورگەن ەشكىدەي ەكى كوزدى ەجىرەيتە بەرگەندە نە تىندىرماقپىز. كونبەيمىز، نامىستى تەرگەيمىز دەپ قارىسىپ، قاسارىسىپ ءجۇرىپ، اقىرى نە بولدىق؟ ارقا تۇگىل ورتاداعى سايرام توڭىرەگىنەن دە ايىرىلىپ، جەل قۋعان قانباقتاي امۋدەن ءبىر-اق شىقتىق. ءوز تورىندە ەمەس، وزگەنىڭ بوساعاسىندا وتىرىپ كەرگۋ-ارىستاننىڭ قۇيرىعىندا وتىرىپ باسىنا قارعۋ بولماس پا. سوندىقتان حونتايشىعا دا قولجاۋلىق بولماي، كوز تالاستىرا بارۋ كەرەك، ايتپەسە بارۋدىڭ قاجەتى جوق.
كەلدىبەك باس يزەي ءتۇستى دە، داۋسىن قىرنادى. ايدابول بي وڭ قاباقتى سەرپىپ قاپ، ءسوز توعانىن بىتەيقويدى.
— ايەكە، ونىڭ ءبارى بەلگىلى جايت قوي. ءسىز حان جارلىعىنىڭ سالماعىن سەزدىڭىز بە، قۇنىن انىقتاپ، ءباسىن باعالادىڭىز با. ەلشىلىككە بارۋ-قايىنداپ بارۋ ەمەسىن مەنەن ارتىق بىلەسىز. حونتايشىعا ەسىڭ كەتىپ، ەسەڭگىرەگەن كۇيمەن ەسىگىنەن سىعالاپ قانا باراتىندى ەسكەردىڭىز بە. سىعالاتىپ قاراتىپ قانا، سىيىستىرىپ كىرگىزبەي قويسا قايتەمىز. سىنالاپ كىرەر ەبىمىز، سىپالاپ سوعار كەبىمىز بار ما ەدى؟ ءپىرىڭ مەن ۇلىڭدى تىرسەگىن ءتىلىپ، اسىعىنان ءىلىپ قويىپ، اسپانعا قاراپ استامسىپ تۇرعان اقشيعان كوزدى اياعىنىڭ باسىندا كەنەدەي قىبىرلاعان كىرىپتار كەۋدەڭە ءيىلتىپ، ەڭكەيتىپ اكەپ، قادالتا الار قانداي قۇدىرەتىمىز قالىپ ەدى. ءيىنىمىز تۇسكەن بۇگىنىمىزدە يىق تەڭەستىرەر ءحالىمىز بار ما ەدى. ەندەشە اپانداي كومەيگە الدەنەنى اساتىپ قانا قوماعاي وڭەشتىڭ قىبىن تاباتىندى ۇمىتپايىق. اشقاراق كوزدى التىنمەن ارباپ، كۇمىسپەن جاۋلاپ كۇلمەڭ قاقتىراتىن ەپسەكتىكتى ەسكەرەيىك. الدىنا مال تۇسسە، قوينىنا قىز تۇسسە، كىرگىزبەس ەسىك، اشىلماس قاباق، شەشىلمەس ءتۇيىن قالمايتىنىن جاڭعىرتايىق.
ال سوعان... سول اپتايتىن التىندى، كۇپتەيتىن كۇمىستى، شىبجىنداعان بايتالدى، سىلاڭداعان اياشتى تاباتىن امالدى قاراستىرايىق. قاڭىراعان دوربانىڭ ءتۇبىن قاققىشتايمىز با، ماڭىراعان، جامىراعان ءتولدى تولەم قىلامىز با، اڭىراعان انانىڭ ىستىق قۇشاعىن سۋىتىپ تۇلىمدىسىنان ايىرامىز با-حانىڭنىڭ مىناۋ جارلىعى وسىنداي اۋىرتپالىق تا، ۇلكەن سالماق تا بوپ ءتۇسىپ وتىر.
ەندى ۇيدەگىلەر جىم-جىرت كۇيگە كوشتى.
قازىبەك ىشتەي عانا قارسىلىق جاساپ وتىر.
"شابىلىپ ءبىر قۇردىم قۇلقىنعا ءتۇسىپ، سابىلىپ بارىپ تاعى دا سول قۇردىمعا بارلى-جوعىمىزدى تىقپالاي بەرسەك، قىلق-قىلق جۇتىپ، ىرق-ىرق كەكىرەتىن جوڭعار جالماۋىزدىعىنان ولسە تيىلار ما؟ ءۇيىرىپ ءبىر اسادىم، قايىرىپ ەكى اسادىم، قاڭعىرتىپ اكەپ، تاعى مول قارپىدىم دەپ قۇتىرىنىپ شىعا كەلەرىن سەزبەگەنى مە؟ يگى جاقسى دەگەندەرىمىزدىڭ اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ اۋەنىمەن اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جاتاتىندارى قالاي؟ كەشەگى ورلىكتەن ءىز قالدىرماي، بۇلاردى ۇنەمى ىلديلاتا بەرەتىن قانداي قۇدىرەت؟ بەت-جۇزگە قاراماي، بوساعاڭنىڭ بەرىكتىگىن قايتا نىعايت! شايقالعان شاڭىراعىڭدى قايتادان شارىقتات،
كەرەگەندى قايتادان كەرىپ جاي دەيتىن بەرەكەلى اۋىز وسى قيىننان شىنىمەن تابىلماي ما؟ تابىلماس بولسا، سوناۋ الىستان ايبات اتقان جوڭعار جاقتان جەل تۇرسا قابىقتان سىعالاپ، داۋىل تۇرسا تاساعا تىعىلا قالاتىن جەرمەشەلدىك كۇيمەن قاشانعى قول جالاعان كۇشىكتەي سۇمەڭدەپ جۇرە بەرەمىز؟"
ءوز ويىنان ءوزى اشىنعان قازىبەك سىلكىنىن قاپ، ەس جيعانداي ەڭسەسىن تىكتەدى. بۇل كەزدە اقسۇر ءوندى، ات قاقتى، قاپ-قارا شوقشا ساقالدى بابانازار سويلەپ وتىرعان.
قايدا بارساڭ-قورقىتتىڭ كورى. وزەن بىتكەنىڭدى وزىنە باسىپ الىپ، ورىسىڭ سۋدان قاقسا، شىعىسىندا جالاقتاعان جوڭعار وتتان ايىردى. تەرىسكەيىندە قۇبا قالماق پەن ەستەك-باشقۇرت نۋىڭدى جايلاسا،كۇنەگەيىندە حيۋا مەن بۇحارىڭ قۇمعا ايداپ، تىنىسىڭدى جايعادى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ ءدال ءبۇيتىپ جارىلعانىن كىم كورگەن. انا تۇستان شاڭ بۇرق ەتسە، مىنا تۇستان داۋىل بۇرقىرايدى. ويدان قاشساڭ، قىردان توساتىن ۇنەمى ءبىر تاۋسىلمايتىن قيامەتتىڭ قىلكوپىرى. قويدىڭ ءورىسى، جىلقىنىڭ تەبىنىنەن دە بۇرىن ءتىرىنىڭ زارى مەن ءولىنىڭ كەبىنى قيناپ تۇر عوي. جالىنعانىڭدى تىڭدار جوڭعار، جىعىلعانىڭدى تۇسىنەر حونتايشى بار ما. قالداننىڭ كوكىرەگىنە ءدال ءقازىر نان ءپىسىپ تۇر-اۋ. ءبىر جاساعان جورىعىندا اربالاپ التىن، قورالاپ قوي، قوس-قوستاپ جىلقى، مىڭداعان تۇتقىن اكەتسە، ونىڭ ايدارىنان جەل ەسپەي مە ەكەن، مۇرنىنان داۋىل سوقپاي ما ەكەن...
ءاي، شاشباۋدان قىرقىپ، بىلەكتەن بوساتىپ، ومىراۋدان اعىتىپ الگى ايتقان التىن-كۇمىستى ءىلدال دالاپ تابۋىن تابارمىز-اۋ. سونىڭدى سول كەكىرىك اتقان قالداننىڭ كىرپىگىنە ىلەر مە ەكەن؟
كەلدىبەك اۋىر ىڭىراندى. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنا قانتابى ءبىلىندى. اشۋعا باساردا، نە كوكەيدەگىسىن اشاردا بولاتىن بۇل نىشاندى سىر مىنەز ۇلى قازىبەك مۇرىننان بىلەتىن. ەنتەلەي قۇلاق ءتۇردى.
— اعايىن، قازاق دەسەك ءبارىمىز كۇيەمىز. شاپسا دا كوندىك، اتسا دا كوندىك. السا دا بەردىك، الماسا دا بەردىك. جەر جاۋدا قالدى. جان تاندە قالدى دەپ تاتۋسىز ءتاۋباعا ۇيىيىق پا سوندا. ءبىرىڭ جوڭعارعا نەگە بارامىز دەيسىڭ. ەكىنشىڭ حونتايشىعا نەگە بەرەمىز دەيسىڭ. اۋ، سەن بارمادى ەكەن دەپ قۇلدىقتاعى ەرىندى بوساتىپ جىبەرە سالايىن دەپ وتىرعان جوڭعاردى كورسەتشى ماعان. سەن بەرمەدى ەكەن دەپ، كۇڭدىكتە جۇرگەن قىزىڭدى قايتارىپ سالايىن دەپ جۇرگەن ويراتتى كورسەتشى ماعان. حان تاۋكە ەلشى جىبەرسە، ەلدىگىمىزدى تانىسىن، ەركىندىگىمىزدى ەرەگىستە ەشكىمگە بەرمەس جان-كەشتىلىگىمىزدى ءبىلسىن دەپ جىبەرگەلى وتىر. مەن بەرەيىك دەسەم، ايازداي كوگەرگەن دۇشپانىڭنىڭ ءجۇزى جىلىر ما، بەتى بۇرىلار ما دەگەن دالباسام عانا. ءارى ىرعالىپ، بەرى ىرعالىپ، قۇيرىقتى بوسقا جاۋىر قىلا بەرمەيىك. ءسوزدى وسىمەن دوعارىپ، دايىندىققا كىرىسەلىك.
الدىمەن مىقتاپ تاپسىرارىم: ءار اۋىل باراتىن ادامىن سايلاسىن. ادامىنا لايىقتاپ تاڭداۋلى اتتارىن جابدىقتاپ، قارۋ-جاراعىن ساي قىلسىن. ازامات اتىمەن كورىكتى، قارۋ-جاراعىمەن ايبىندى. جوڭعارعا قوناق بوپ بارمايدى، ەلشى بوپ بارادى. ەلدى ەرىنە قاراپ تانيدى. سىي-سياپاتتى تەز جيناۋعا كىرىسىڭدەر، — دەپ وسى وتىرعان كوپ رۋدىڭ يگى جاقسىلارىنا ءار اۋىلدان جينالاتىن مال-مۇلىكتىڭ مولشەرىن بەلگىلەپ، اس ىشكەننەن كەيىن اتقا قوندىردى.
اكەسىنىڭ كەڭەستى تىڭداۋعا شاقىرعانىن الدە باسقا دا تاپسىراتىن جۇمىسى بارىن بىلمەي وتىرعان قازىبەكتى كەلدىبەك وڭاشا الىپ قالدى.
— ءمان-جايدى سەزدىڭ عوي.
— ءيا، كوكە!
— نە تۇيگەنىڭ بار؟
كەلدىبەك وزگە بالالارىنان گورى وسى قازىبەگىن تورت-بەس جىلدان بەرى كوبىرەك سىناپ، كوبىرەك قاسىنا الىپ، ۇلكەندەرگە ۇيىرسەكتەتىپ جۇرگەن. ءقازىر دە اقسۇر دوڭگەلەك ءجۇزدىڭ ءدوڭقاباقتىڭ استىنان تۇيىلە قارايتىن ۇلكەن كوزدەرىن كىرپىك قاقپاي شانشىلتىپ وتىر.
— نە تۇيەيىن. حونتايشى قۇداي ەمەس شىعار. قۇلدىق ۇرىپ ماڭدايمەن جەر سۇزە بەرەتىنىمىز قالاي؟ قۇدىرەت حاندا ەمەس، حالىقتا عوي، كوكە. كەۋدەمىزدى باستىرا بەرگەنشە، يىق پەن يىعىمىزدى نەگە تەڭەستىرمەيمىز؟
— قالاي؟ ءقايتىپ؟ يىعىڭنان باسىپ، كەۋدەڭدى ەزىپ كەتپەپ پە ەدى؟ ەڭكەيمەسەڭ، باسىڭدى شابام دەپ شابالانىپ كەتپەپ پە ەدى؟
— ەڭسە كوتەرمەسەك، ەڭكەيتە بەرەرى حاق. كەۋدەنى ەزسە، جارا جازىلماس پا؟ قۇلدىق قامىتى مويىنعا ءتۇسىپ پە ەدى؟ ەسەم دەپ ەگەسسە، مۇڭ مەن شەر ارىلماس پا؟ باسىمىزدان باق-داۋلەت الدە مۇلدە ۇشىپ پا ەدى؟ جوق، كوكە! ونىڭ تابىنعانى قۋىرشاق قۇداي بولسا، ءبىزدىڭ ءتاڭىرىمىز جاراتۋشى ءبىر اللا! تالپىشعانىمىزدى ءوڭىر كورمەس دەيمىسىز. تۋىرلىقتى قازاقتان تۇندىكتى ويراتتىڭ قاي جەرى ارتىق. ءتۇتىنى تۇتىنىمدەي بوپ ۇشادى. ءتۇر-تۇسى، تۇر-تۇسىمنەن اۋمايدى. ءتۇتىن سانى دا الاشىڭىزدان ارتىق ەمەس. سوندا ول نەسىمەن الماق. نەسىمەن قازاققا قارا جاۋىپ، باسىنا قيامەت كۇن سالماق؟ كوپتىگىمەن بە؟ جوق! مىقتىلىعىمەن بە؟ جوق! ونەرىمەن، وت قارۋىمەن بە؟ و دا وزعان ەمەس. مەندەگى بار وندا بار. ونداعى بار مەندە دە بار. قاپىدا قان قاپتىرعان قاراقشىلىعى بولماسا، قايراتى باسىم ەمەس. ءبىزدى وڭدىرماي جۇرگەن وسالدىعىمىز، كوكە، باسىمىزدىڭ بىردە بىرىگىپ، بىردە بولەكتەنۋى عانا. بولىنگەندى ءبورى جەيتىنىن اڭعاردىق بىلەم. تاۋكە حان تۇتاس قازاعىن دوپتاي عىپ ءۇيىرىپ، باس ءجىبىن ءبىر تىزگىنگە بايلاسا-ويراتقا ويراندى ءبىز سالار ەدىك. جوڭعاردى جاۋكەمدەيتىن ءبىز بولار ەدىك. وسى تۇيگەنىم.
كەلدىبەك ءبىراز ءۇنسىز سازارعان كۇيى، نە باس شايقاپ قۇپتاماعانىن، نە يەك قاعىپ كەلىسكەنىن بىلدىرمەستەن، ۇلىنا ەڭسەرىلە بۇرىلىپ، ۇزاق قاراپ وتىردى دا، ىرعالىپ قالدى.
— دايىندالا بەر، قازىبەك. سەن دە اتتاناسىڭ.
— جارايدى، كوكە.
— كوكىرەك كەرە بەرسە-كەرىك بولادى، ءۇنسىز ىشكە تۇيە بەرسە-كورىك بولادى. وسىمدى ەسكەر، بالام. ات-كولىگىڭدى قامداي بەر. ورنىڭ كۇتۋشى، قىزمەتشىلەردىڭ توڭىرەگىندە بولار.
— ماقۇل، كوكە.
سودان كەيىن بۇل اۋىلدا دا، حاندىقتىڭ قولاستىنداعى بۇكىل قازاق اۋىلدارىندا دا ەلشىلىككە دايىندىق قاۋىرت باستالىپ كەتكەن ەدى.
ەلشىلىككە ادام ىرىكتەۋدىڭ بار قيىندىعىن تاۋكە حان كەلدىبەككە تاپسىرعان. وعان دا ۇلكەن سەبەپ بار. سايرامداعى ويراندا قولعا ءتۇسىپ تۇتقىندا كەتكەن قازاقتىڭ دەنى-ارعىن، ونىڭ ىشىندە بەس مەيرام بولعاندىقتان، "كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەك سونىكى" دەگەنگە سايدى ما، وزگەنى ونشا ارالاستىرتپادى.
وسىدان كەيىن-اق اقساقال-قاراساقالدىڭ اۋىل ءۇستىن اق تاقىر قىپ، كوپىر كەپ موشاپ-اق العانى.
— ءاۋ، كەلدەكە! تۋعان باۋىرىم كەتتى عوي شىرىلداپ!
قۇراقتاعى داۋسى ءولى كۇنگە قۇلاعىمدا تۇر عوي، — دەپ ءبىرى داۋ ايتادى.
— ەلىرمەلەردى ەركىنسىتە بەرمەڭىز، كەلدەكە. ەرىمبەتتەن وتكەن ەر بار ما ەدى. بۇكىل وت باسى، بالا-شاعاسىمەن شۇبىرتىپ ايداپ اكەتتى عوي سول قايران سابازدى! ارتىنان ءوزىم ىزدەپ بارماسام، وزگەنىڭ وعان قايدان قيماسى قىشي قويار، — دەپ وڭمەندەگەن تاعى ءبىرى الدەن-اق بىتپەس داۋدىڭ شەتىن قىلتيتادى.
اكە قاسىڭدا كوبىرەك بولاتىن قازىبەك ىشتەي ءارى كۇلەدى، ءارى كۇيىنەدى.
"ءاي، قازاعىم-اي! بەرەكە دەسە بۇلدانىپ، ارەكە دەسە تۇلدانىپ، قاشانعى بۇيدا ۇزە بەرەرسىڭ. جىبىر-جىبىر قيمىلدار، ءدابىر-دۇبىر ايقايلار، ابىر-سابىر جۇگىرىستەر تەك بىزدە بار-اۋ. قانعا سىڭگەن ادەت پە، قول بايلاپ القىمنان الار ابىگەرلىك پە-تيىلار كۇنى بار ما ەكەن؟ "ارقار" ۇراندى تورەمىزدىڭ دە، "الاش" ۇراندى قارامىزدىڭ دا كوكسەگەنى كوپ تىلەگى ەمەس، ەت تىلەگى. جاي كەزدە شەتىنەن كەرەمەت. ايتقانى كەلىپ، اتقانى ءتيىپ تۇرعانداي قۇلاشتاپ-قۇلاشتاپ كوكىرەكتەرىن سوققاندا، تۇپ-تۋرا كۇن كۇركىرەتەدى-اۋ. دەر كەزدە سول كەۋدە سوعىپ، توس قاققىشتاردىڭ كورپەنىڭ استىنا كومىلىپ، قاتىنىنىڭ تاساسىندا تىعىلىپ قالاتىندارىن قايتەرسىڭ. جەلاۋىزداردىڭ قۇدايى بەرگەن زامان بوپ بارادى-اۋ. قاراشى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۋىرىلعاندا، توسپاسىن بۇزىپ جارعان توعان سۋىنداي لەكىلدەيدى-اۋ. باۋىرى ءۇزىلىپ، جۇرەگى ەلجىرەپ، كۇيىكتەن كۇيىپ بارا جاتقانى قايسىسى. اناۋ ەلتىرى تىماقتىڭ سول سور ارقالاپ كەتكەن باۋىرىنا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى باقان الا ۇمتىلىپ، باسىنان قۇس ۇشىرماۋشى ەدى، اياق استىنان ىزدەي قالعانىنا تاڭىم بار. ءىنىسىن تاعى دا كۇن قۇرعاتپاي قۇرىقتاپ وتىرۋ ءۇشىن قۇتقارىپ الۋعا بارماقشى ما؟ ول قايدا. مىناۋ ولەرمەندىك-"وزگەلەردەن مەنىڭ نەم كەم؟ بوركىن داعاراداي ەتىپ حونتايشى الدىندا داليىپ وتىراتىن پالەنبايدان نەگە قالۋىم كەرەك. ول نەمەڭنەن مەنىڭ ابىرويىم كەم بە، سوڭىما ەرتكەنىم از با؟ جوق، ودان مەنىڭ شاڭىم قويۋ. ال اناۋ تۇگەنبايدى دۇرىلدەتەتىندەي-اق ول شىركىنىڭ بايبىشەدەن تۋىپ پەن. جوق، رۋى-ۇرقى بەلگىسىز ناعىز شاتا سول. بايبىشەدەن تۋعان-مىنا مەن! اعايىن-جۇرت الدىندا مەنەن وتەر بەدەلدىنى وسى ءوڭىردى بەس اينالىپ تاۋىپ كورشى، تاۋىپ بەرسەڭ، ءتىلىمدى تىستەپ، قۇلدىعىندا عانا وتەيىن. قايدان تابارسىڭ. ەندەشە كەرىلدەسىپ كەرىس-تەرىسكە باسپاي، جىعىلار جونىڭە باعىپ، جولىمدى بەر دە، جولىما تەزدەتىپ سال"-دەۋ عانا. ولەرمەندىكتەن نە پايدا. جەلپىنىپ بارۋىن بارسىن. اۋ، حونتايشىنىڭ الدىندا جەرىنە جەتكىزە ايتىپ، جەلكەلەپ تۇسىندىرە السا، قۇبا — قۇپ. اشەيىندەگى الدەكىمنەن ەستىگەن بوستەكى اڭگىمەسىن اسىرەلەپ ءوسىرىپ، قۇبىلتا حيكايالايتىن لەپىرمەسىنىڭ حونتايشىعا قاجەتى قانشا. جوڭعاردا كەتكەن ەسەنى ەسەلەپ قايتارار قارا نارداي كەسەكتىك پەن ىرگە الدىرماس ىرىلىكتىڭ قاسيەتىن سەزبەيتىندەرى قالاي. جالىنۋ ەمەس جارعاسۋ، ىلديلاۋ ەمەس ىرعاسۋ كەرەكتىگىن ەسكەرمەسە، ەلشى بوپ قاتارعا ءىلىنىپ، قارا كوبەيتۋدىڭ ءقادىرى قاشارىن تۇسىنبەي مە".
سارشا تامىزدا ەلشىلىكتىڭ ۇرعاعا اتتاناتىن كەزى دە جەتتى. ءار اۋىلدان، ءار رۋدان ىلەسپەك قىرىق ادامدى باستاۋ-قاراكەسەك بەرتىسكە جۇكتەلدى. بەرتىس كەلدىبەكتىڭ اعاسى. بەس مەيرامنىڭ وزگەلەردەن كەۋدەسى جوعارى، يىعى بيىكتىگىن دابىرايتا بەرەتىن ادەتىمەن قالىڭ قاراكەسەك بەرتىستى تاشكەندى بيلەگەندە وزدەرىنشە اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلاپ، از-اۋليە تۇتىپ العان. بەرتىستىڭ اۋىزدىعىمەن قۇس تىستەگەن جۇيرىكتىگى بولماسا دا، ەلدى اۋزىنا قاراتاتىن شەشەندىگى بولماسا دا، قاراۋىنداعىلارعا سىرتتان ەشكىمدى تيگىزبەيتىن، ىشتەن ەشتەڭەنى شەتىنەتپەيتىن قاراۋىلدىعى جەتىپ ارتىلاتىن. ونىڭ ۇستىنە تىڭداۋشىسىن ءۇيىرىپ اكەتەتىن دومبىراشىلىعى، كۇيشىلىگى عاجاپ بولاتىن.
"جۇرتتان شىققان جۇرىمداي قىلماي، جۇتىنىپ تۇرعان ەلشىلىك دايىندا" دەگەن تاۋكە حاننىڭ تاپسىرماسىن جانىن سالىپ جايعاستىرعان كەلدىبەك قىزىل پارلارعا قالى كىلەم جابىلعان ۇزىن تىزبەك كەرۋەنگە كوڭىلى تولا قاراپ ۇزاتىپ سالدى.
2
سول جۇرگەننەن ءجۇرىپ وتىرىپ بىرنەشە كۇن دەگەندە الدارىنان جارق ەتە قالعان ىلەنى كورگەندە، جول سوقتى بولعان جىگىتتەردىڭ كەۋدەلەرىنە جان ءبىتىپ، كوزدەرىنە شوق جۇگىرىپ ەدى.
اسىرەسە قازىبەك اناۋ ايناداي جارقىراپ جاتقان وزەننىڭ يىنىندە وتىرعان حان اۋىلىنىڭ توبەسى كورىنگەندە الدەنەنى ىرىم ەتكەندەي جۇرەگىنىڭ قابىنا ءتۇسىپ، ءجيى ۇرعىشتاپ كەتكەنىن سەزىندى.
"ءاي، تەگىن ەمەس! نە جاۋدى الارمىن، نە داۋدا الارمىن" دەيتىن باتىر دا، بي دە ەمەسپىن. مەنىڭ الاعىزعانىم نە سونشاما. الدە اناۋ بەرتىس اكەمنىڭ سونشاما كۇننەن بەرى سول قاباعىنا ءىلىنىپ، تەزەك تەرىپ، وت جاعىپ، سۋ تاسىعان كۇيىمنەن زاپىلانام با؟ وعان نەسىنە رەنجيمىن. قولعانات بولسىن دەپ قولبالا عىپ جۇمساعان ءوز اكەم عوي. حان جاقتىرماسا، بالالىعىمدى بايقاعان شىعار. حان قىجىرتسا، شالالىعىمدى ەسكەرتكەنى بولار. اقىرى مىنە كەلىپ جەتتىك قوي. ەتىكشىنىڭ شەگەسىندەي ايتارىمىزدى ءىش قاداپ ايتىپ، دۇرىستاپ قايتا الساق، تۋعان-تۋىستاردى قايتارا الساق، ابىرويمەن ەلگە ورالار ەدىك-اۋ. ءاي، بۇلار ءبىزدى نەگە قارسى المايدى؟ حونتايشىسى شىقپاسا دا تايشى، نوياندارى قۇرىپ قالىپ پا؟ ەلدىڭ ەلگە، حاننىڭ حانعا سالەمىن اكەلگەن بوركى داعاراداي، اتى دىرداي ەلشىلىكپىز عوي. قازاقتىڭ قاھارىنا مىنسە تاستى ەرىتەرىن، تاۋدى بۇزارىن بىلۋدەي-اق بىلەتىن، جونى مەن جوتاسىنا سول قازاقتىڭ كوك ايىل قايىس قامشىسى مەن كوكالا ساۋىر سۇڭگىسى تيگەن قىرشاڭقى جوڭعار ەمەس پە؟ تابىسقالى كەلسەك، شابىسقالى كەلدى دەي مە، بۇعىپ قالعانى قالاي؟ الدە مەنمەنسىگەن قۋ كوكىرەكتىڭ تەكىرەك قاعۋى ما؟ ونىسىنان نە تۇسەدى. اۋىلعا كەلگەن بەيساۋات قوناقتى دا كۇتىپ الۋ ەجەلگى تۇز ادەتى. ادەتىنەن جاڭىلسا، حونتايشىنىڭ ءقادىرى قاشادى دا. قاشسىن، مىسىممەن باسارمىن وندا.
و-و! انە، شاڭ بۇرق ەتتى. سىلەكەيلەنە يتشۇبىردى! بەرى سالدى. كوبەيدى. قويۋلاندى. ە، باسە! وسىلاي بولۋى كەرەك قوي. اتادان تۋعان ۇلدىڭ ءبارىن كۇل كورە بەرمەس. كورسەتپەسپىز-اق!" قازىبەك اناۋ تومەننەن بەرى قۇيىنداتا جاقىنداپ قالعان اتتىلار توبىنا ۇلكەن كوزدەرىن كەڭ اشا قادالىپ قاپتى.
"قاراسى ءبىراز. ارينە، قالدان باشىقتىڭ دا cay سيىردىڭ جاپاسى ەمەس. شامادان اسپايدى دا، كەمىمەيدى دە ول. مونتانىسىنعانداي كەشە عانا ءوزى شاۋىپ كەتكەن قازاق حانىنىڭ ەلشىسىنىڭ الدىنا مىڭدى شىعارمايدى ول. مەنسىنبەگەندەي تاۋكەنىڭ وڭ قولى، وراق اۋىزدىسى بوپ كەلە جاتقان ەلشىنىڭ الدىنان سەلدىرەتىپ ون شاقتى-اق ادامدى قارسى الۋعا جونە جىبەرمەس. ءاي، بەرتىس كوكەمنىڭ كەيدە ورىنسىز كەكىرەيە قالاتىنى دا، كەيدە كەلەڭسىز ىلديلاي قالاتىنى دا بار — اۋ. حالىقتىڭ اتىنان سويلەيتىن بولعان سوڭ، حاننىڭ ءوزى بوپ كەلگەن سوڭ ارقاڭدى ارتىڭداعى الاشىڭا تىرەپ، الدىڭدى الاسارتپاي اسقاقتاتا الاقشىڭا بەرىپ، ەڭسەڭدى تۇسىرمەي، قايىستىرسا قايىسپاي، يسە سىنباي، يلەسە كونبەي قايسار تا-باندىلىققا باسۋ كەرەك — اۋ. سوعان كوكەمنىڭ تابانىنىڭ ءبۇدىرى شىداسا..."
تۇيدەكتەلە قۇيعىتقان قارسى الۋشى توپ بۇلارعا وق بويى قالعاندا ات باسىن تەجەپ، ەكىلەنىپ اۋىزدىق تىستەگەن كۇلىكتەرىن بۇلكىل جەلىسكە سالىپ الدى. ەڭ الدىندا وقشاۋلانىپ ومىراۋلاعان اقبوزىن قىرىنداتا بيلەتە باسقىزىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ ءسان-سالتاناتى وزگەشە.
ەلشىلەر كەرۋەنىنىڭ الدى يىرىلە توقتاپ قاپ ەدى، كوز ۇشىندا شۇباتىلعان سوڭى بىرتىندەپ سۇلىكتىڭ جيىرىلعان دەنەسىندەي جيناقتالا باستادى. بەرتىس حاننىڭ تۋ سىرتىنا توپتاسقان يگى جاقسىلاردىڭ الدىنا سۇزىلە، كۇن سالا قاراۋى كوبەيىپ كەتكەن ەدى، ىلە ەرىندەرىنە كۇبىر جۇگىردى.
— ءاي، اناۋ ادام كەلىسكەن سالتاناتىنا قاراعاندا قالداننىڭ حانزاداسى بولار.
— وۋ، سونىڭ ۇلىنىڭ اتى كىم ەدى؟
— ونى قايتەسىز؟ قىزىڭىزدى بەرگىڭىز بار ما؟
— ءتايت! تايتىكتەنبە.
— ەندى ءوزىڭىز عوي حونتايشىنىڭ قايداعى ءبىر قارا شەكە ۇلىن تۇگەندەي باستاعان.
— ەي، اناۋ سىبان-رابتان!
— ءيا-يا! ءدال سول!
— سەنگە حونتايشىنىڭ قان ۋىستاپ تۋىپ، قازاقتىڭ قانىن كەسەلەپ ۇرتتايتىن سىبانى ما؟
— سول! مەن ونى تانيمىن عوي.
بەرتىس ارتىنا ەڭسەرىلە بۇرىلىپ شۇعىل بۇيىردى:
— ءجا! جامىراماڭدار!
ارقان بويى جەر قالعاندا جوڭعارلار اتتارىنىڭ باسىن تەجەي ايانداتىپ كەلىپ، ەسىك پەن توردەي جەردە كولىكتەرىنەن ءتۇستى. ارت جاقتان جەتكەن نوكەرلەرى ەڭ الدىنداعى سىبان-رابتاننىڭ، ودان كەيىنگى ون شاقتى ادامنىڭ اتتارىن جەتەكتەپ الىپ كەتتى.
بەرتىس حان ماۋىتى شالباردىڭ قيىعىنان ساۋىر ەتىكتى جارق ەتكىزىپ ىلگەرى اتتادى. "قاپ!— دەدى ىشتەي
قازىبەك.-سەل توسقاندا عوي. ءجا! قۇلدىراڭداي بەرۋىمىزدىڭ باسى وسى ما ەكەن؟"
بەرتىس حان جاقىنداعان كەزدە عانا باسىن شالقاق ۇستاعان سىبان-رابتان ءبىر اتتاپ قانا ءىلتيپات تانىتىپ، ۇسىنعان قولعا الاقانىن ارەڭ توستى.
"كەردەڭىن! كەردەڭ بولماي ءقايتسىن. شاپقان ول، شابىلعان ءبىز!"
بەرتىستىڭ ادەتتەگى سامپىلداپ شىعاتىن داۋسى دا، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءا دەپ باستاعاندا، قۇمىعىپ ەستىلدى.
— بۇكىل مۇنعۇل ءھام جوڭعار دالاسىنىڭ ۇلىق حانى، زور مارتەبەلى حونتايشىسى قاسيەتتى قالدان باشىقتىعا، سونداي-اق قاسيەتتى قالداننىڭ قۇزىرىنداعى كۇللى ويرات جۇرتى، مۇقىم مۇنعۇل تانابى، تۇتاس ويعىر اۋلەتى، كوك اسپاندى كوك سۇڭگىسىمەن تىرەپ العان شەرىكتەرى مەن حانزادا سىبان — رابتانداي اتاقتى تايشىلارى، قادىرمەندى نويان، جايساڭدارىنا زور ساۋ-سالاماتتىق تىلەپ، بۇكىل كۇنگەي دالانىڭ سانسىز قازاعى مەن قىرعىز، وزبەگىنىڭ ۇلىق ءامىرشىسى قۇدىرەتتى تاۋكە حاننىڭ جوڭعاردىڭ ۇلى حونتايشىسى قالدان باشىقتىعا، مۇقىم ويرات ۇلىسىنا دەگەن عيززاتۋ سالەمىن قابىل الىڭىزدار!
بەرتىستىڭ سىبان-رابتانعا باعىشتالعان ءجۇزى ءسوز سوڭىندا حانزادا تايشىنىڭ تۋ سىرتىندا تۇرعان تەكتىلەر مەن مىقتىلارعا قاراي بۇرىلىپ، شۇڭىرەك كوزدەر الگىلەردى ءبىر — ءبىر جانامالاي سيپاپ ءوتتى.
— شۇكىرشىلىك! قوعاداي كوپ ءشۇرشىتتىڭ كوك ءتاڭىرىسىن قالتىرات قان، ورمانداي مول ورىستىڭ ورداسىن ۇرەيمەن اشتىرعان قاھارلى ءھام قاسيەتتى حانىمىز قالدان باشىقتى دا، قاھارلى حونتايشىمىزدىڭ قاباعىنان كۇن، ايدارىنان اي كورگەن سارى تەلپەكتى كۇللى ويرات-مۇنعۇل ۇلىستارى دا قوس دۇنيەمىزدىڭ اۋليەسى دزون-كابانىڭ ارقاسىندا ساۋشىلىقتا امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتىر. ءباھادۇر جاڭگىر حاننىڭ ۇلانى قازاقتىڭ جاس حانى تاۋكەنىڭ، كەشەگى ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىمەن جارتى دۇنيەنىڭ قۇلاعىن تۇندىرىپ جىبەرەتىن قازاق حالقىنىڭ، بۇگىنگى سول ءدۇبىردى ۇمىتا باستاعان ايانكەش الاشتىڭ قۇرمەتتى ەلشىسى، شانشار ۇلى بەرتىس مىرزا، ءتورت تۇمەن ويراتتىڭ ەلىنە كەلگەن قادامىڭىز قۇتتى بولسىن! — دەپ سىبان-رابتان قازاقشانىڭ مايىن تامىزا سويلەپ قارسى الۋدىڭ، قۇرمەت تانىتۋدىڭ كادىمگىدەي ءراسىمىن تانىتتى.
— ايتقانىڭىز كەلسىن،-يىلە بەرگەن باسىن، الدەنە ويىنا ءتۇسىپ كەتتى مە، بەرتىس حان كوتەرىپ الا قويدى. سونى قازاقتار دا، ويراتتار دە سەزە قاپتى. بىر-بىرىنە قاباق استىنان وقتالعان جۇيرىك قاراستار شانشىلا شارپىسىپ قاپ، ايقاسقان كىرپىكتەردىڭ، بۇرىلعان جۇزدەردىڭ تاساسىنا كومىلدى.
— كۇن ىستىق، جول الىس، كوڭىل كۇپتى. جولسوقتى بولعان شىعارسىزدار؟
— ءيا! ارينە عوي، حانزادا! الىس جول ىلگەرى اسىقتىرىپ سەرگىتە مە، كۇدىگىمەن شوشىتىپ شارشاتا ما، ءبارىنىڭ تورەشىسى-ۋاقىت كورسەتەدى عوي.
بەرتىستىڭ وڭ جاعىندا ءسول كەيىندەۋ تۇرعان تومپاق كوز، كەڭ ماڭداي، بۇركىت قاباق قازاقتىڭ ىلەس جاۋابىن ەستىگەندە، حانزادا قادالا قارادى. كىرجىڭ ەتە قالعان قاباعى ءبىراق تەز اشىلدى.
— البەتتە ۋاقىتتىڭ ۇتاتىنى دا، ۇتقىزاتىنى دا بولادى...-الگى تايكەلتىر ءبيدى تانىماسا كەرەك، قالاي، كىم دەپ اتارىن بىلمەدى مە، ءسال كىدىردى.-سولاي، قۇرمەتتىم. مەن قاسيەتتى حانىمىزدىڭ سىزدەرگە ارناپ تىككىزگەن اۋىلىنا ءوزىم باستاپ اپارام. كەرۋەندەگى قىزمەتشى، نوكەرلەرىڭىز اسىقپاي كەلە جاتار. اناۋ ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە مىقتاپ تاپسىرعام. سولار سىزدەر قاشان كەتكەندەرىڭىزشە باسى-قاستارىڭىزدا ءجۇرىپ، ءورى كۇتۋشىلەرىڭىز، ءارى ەل ءىشىنىڭ تەلى-تەنتەكتەرىنەن قورعاۋشىلارىڭىز دا بولادى، — دەپ كولدەنەڭ توبەگە شىعىپ قاتارلاسا قالعان نوكەرلەرىن قول بۇلعاپ كورسەتتى.
الگى ساۋىت-سايماندارى كۇن كوزىندە جارقىراپ، ساۋلە شاعىلىستىرعان سۇستى نوكەر تۋرا ءبىر جۇزدىك. سونى لەز شولىپ وتكەن قازىبەك: "ياپىراي، مىنالار كۇتۋشىلەرىڭ دەپ جەندەتتەرىمىزدى قوسىپ بەرگەننەن ساۋ ما؟ وسىدان بىلاي اياق باسقانىمىزدى اڭديدى دا وتىرادى-اۋ. ءبىزدىڭ ءبىر ادامعا ەكى نوكەردەن بولگەنىنە قاراعاندا، حونتايشى نە قۇرمەتىمىزدى اسىرماق، نە كۇزەتىمىزدى كۇشەيتپەك. قالاي دەسەڭ دە بۇلاردىكى مىسىمىزدى باسا بەرۋدىڭ جارعىسى عوي. "كۇشتىنىڭ كوتى ديىرمەن تارتادىنى" الدەن-اق ۇعىندىرىپ، الدەن-اق ىقتىرىپ الا قويايىن دەپ ويلاسا، حونتايشىنىڭ دا شولاق قايىرىپ، شولتاڭ ەتە قالاتىن ورەسىنىڭ قىسقالىعى بولعانى ما. قوي، ونداي ورەسكەلدىككە بارا بەرمەس. اتام زاماننان بەرگى ادەتپەن ەلشىگە ەجىرەيە قاراسا دا، ەنتىگىن باسا المايتىن حاندار مەن پاتشالار ۇردىسىنەن بۇلار دا جاڭىلا قويماس".
سىبان حانزادا باستاعان العاشقى ۇلىق توپقا اتىنا ءمىنىپ اپ، ىلەسە بەرگەن قازىبەكتى بەرتىس قامشىمەن جاسقاپ، قالت توقتاتتى. الگىندەگى سىبان — رابتانعا سويلەگەندەگى قۇمىققان ءۇن ەمەس ادەتتەگى سامپىلداق داۋسى دا قاتقىل شىقتى.
— ورنىڭدى ءبىل، بالا! اكىرەڭدەي بەرمە!ء-سال بوگەلىپ بارىپ،-مال-مۇلىككە بايقاس بول!— دەدى. ونىسى "ۇرىسسام دا ءوزىمسىنىپ ۇرىسام. ءبىراق وزگەدەن ءوزىڭدى ەرەكشەلەپ تۇرمىن. ساعان عانا سەنەتىنىمدى ءتۇسىن!" دەگەنىن جانە بىلدىرگەنى تارىزدەندى. قازىبەك ات ۇستىنەن باسىن يزەپ، كەلىسكەن ءتۇر بايقاتتى دا ءۇن-تۇنسىز قالا بەردى.
مول سۋلى ىلەنىڭ سونادايدان وراعىتىپ بارىپ كەڭ قولتىق جاساعان ۇلكەن يىنىنە ءبىر اۋىل عىپ بىرنەشە اق شاڭقان ءۇيدى تىگىپ تاستاپتى. ءبىر عاجابى-الگى ارشىلعان جۇمىرتقاداي اق ۇزىكتى، التىن تۋىرلىقتى اق ۇيلەر شەتىنەن دوڭگەلەك قىپشاق ءيىندى، شاڭىراعى شومبال قازاقى ۇيلەر ەدى. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا، كولەڭكە، سايالاردا قىبىرلاعان ادام. اناۋ ءارقايسىسى ءبىر-بىر بايباتشاداي سىلانا كيىنگەن، ەر-تۇرماندارىنا شەيىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ، ات ابزەلىن تەگىس قارالا كاۆكازداتقان قازاق ەلشىلەرىنە ءارى تاڭىرقاي، ءارى قىزىعا قادالا قاراپ قالىپتى. ورتاداعى سەگىز قانات اق ورداعا بەرتىس حاندى ەكى-ۇش ادامىمەن سىباننىڭ ءوزى باستاپ كىرگىزىپ، تورگە وزدىردى. اياق استىندا دا ۇيىسقان كوگالداي قىزىلدى، جاسىلدى كىلەم. قالىڭ بوستەك، قۇس جاستىق. سول قازاقى ءۇي. قازاقى بۇيىم. انە، بوساعادان ءسال سولعا تامان يىندەگەن قارا سابا. قارا سابانى كورگەندە قازاقتاردىڭ تاماعى قاڭسىپ، ىندىندارى كەۋىپ سالا بەردى. سونى كوردى مە، سەزدى مە، سەرگەك تايشى نوكەرىنىڭ بىرىنە يەك قاعىپ ەدى. اناۋ لىپىل قاعىپ شىعا جونەلدى دە، قانشىرداي قاتقان قارا جىگىتتى ەرتىپ كىردى. قارا جىگىت قارا سابانى پىسپەكتەدى-اي كەپ! ءۇيدىڭ ءىشىن تاڭداي قاقتىرىپ تامساندىرىپ، قايران قىمىزدىڭ مۇرىن جارار قىشقىل ءيىسى جايلادى-اي كەپ!
تاعى دا قازاقى تورى الا توستاعاندار بەرتىستىڭ، بەرتىستىڭ وڭ جاعىنداعى سۇيىندىك قۇل بولدى ءبيى — ماناعى تومپاق كوز بۇركىت قاباق تايكەلتىردىڭ، حاننىڭ ول جاعىنداعى كەرنەي ءبيى داۋدىڭ قولدارىنا تيە (كىردى. ءدامىن تاتىپ ۇلگەرگەنشە، توبىلعىمەن ىستاعانداي قىمىزدىڭ كومەيلەرىنەن قالاي سىرعاناپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدى.
— تاعى ىشىڭىزدەر! تاعى الىڭىزدار!
— راحمەت!
— اللا ريزا بولسىن!
— وندا اس پىسكەنشە دەمالا تۇرىڭىزدار. كۇتىمىڭىزدى مىناۋ جىرعال نويان باستاعان جىگىتتەر اتقارادى. ءبارى قازاقشاعا اعىپ تۇر. قىسىلماي-قىمتىرىلماي جايعاسا بەرىڭىزدەر — دەپ سىبان-رابتان شىعىپ كەتتى.
* * *
قازىبەك حونتايشىعا تارتۋ-تارالعىعا دەپ ارناپ ايداپ اكەلگەن جىلقىلاردى الگىندە تاعى ءبىر تۇگەندەپ شىعىپ، جىلقىشى جىگىتتەرىنە مىقتاپ تاپسىرىپ قاتقاندا قاستارىنا قوسىلعان جوڭعار شەرىكتەرىنىڭ ءبىرى قارقىلداپ كۇلگەن. سودان سوڭ ەكى جاققا كەزەك جۇگىرىپ، ءبىر ورىندا بايىز تاۋىپ تۇرمايتىن كوزدەرىن ورەڭ توقتاتىپ، بۇعان قادالعان.
— قازاقتىڭ ءۇيى سۇلۋ، اتى سۇلۋ، قىزى سۇلۋ. وعان تالاسپايمىز. جاقسى ءۇي كەرەك بولسا، قازاققا بارامىز دا الامىز. ءارى ۇشقىر ءارى جۇيرىك ات قاجەت بولسا، تاعى بارامىز دا تاقىمعا باسامىز. ال حاتۋن... ءا، قاتىننىڭ ءجونى بولەك قوي شىركىن!.. قارا كوز، يمەك قاس... سونسوڭ قالاي ەدى، نە دەۋشى ەندەر... ءا-ا، اق بۇتاعى بۇلكىلدەگەن اق تاماق، سولقىلداق بەل، قولاڭ شاش قازاقتا تۋادى، ويراتقا بۇيىرادى، — دەپ تاعى دا قارق-قارق كۇلدى.ء-اۋ، جىگىتىم، تىڭداشى! باسىمدا قازاقى ءۇي، تاقىمدا قازاقى ەر، استىمدا قازاق كەلىنشەگىم، ءتىپتى بالالارىمنىڭ ءتىلى دە ءو دەگەندە قازاقشا شىعادى. وۋ، سوندا مەن دە قازاققا اينالىپ كەتپەدىم بە. سەن ءبىز تۇرعاندا مىناۋ قىلقۇيرىعىڭنىڭ ءبىر قىلى جوعالار دەپ قام جەمە. تەك، تۇلپارلارىڭدى مۇنان دا گورى كوبىرەك ايداپ كەلگەندەرىندە ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى!
ۇندەمەي كەتە بەرۋگە نامىسى كەلدى مە، الدە كومەيىنە تىعىلعان الدەبىر سوزدەر كومەيىن بۇلكىلدەتە باستادى ما، اتىنىڭ باسىن شىرەنە تەجەگەن قازىبەك شارالى كوزدەرىن شوق تۇسكەندەي جاندىرىپ، الگى ەزۋىن جيماي تۇرعان ويراتقا وڭمەندەتە قادالدى.
— ءاۋ، جەزدەكە! الىسقا ونشا بارمايسىڭدار-اۋ، كەپكە ونشا ۇزامايسىڭدار-اۋ دەپ كوڭىلىمنىڭ ازداپ بۇزىلىپ تۇرعانىن كورمەيمىسىڭ. ەر جىگىتكە ءبىر ەمەس قاتارىنان ءۇش ءقاۋىپ بىردەن تونسە، سىتىلا الماي قان قۇسار، قۇتىلا الماي كور قۇشار. قازاقى شاڭىراق قۇلاماس پا، قۇلاسا جانىڭدى جارعا تىقپاس پا. استىڭداعى كەر اتىڭ ءبىر كۇنى ورعا جىقپاس پا، قوينىڭداعى قاتىنىڭ كەۋدەڭە قانجار سۇقپاس پا.
ەزۋدەگى ەسالاڭ كۇلكىسىن جيىپ الا قويىپ، ءتىلىن تىستەرىن دە، قىلىشىنا جارماسارىن دا بىلمەگەن شەرىك قىپىلىقتاپ قالعاندا، ەرىن استىنان كەكەسىن كۇلكىسىن اقىرىن عانا بۇلك ەتكىزدى دە، قازىبەك اتىن تەبىنىپ قاپ ءجۇرىپ كەتتى.
"ءاي، ايتتىم بىلەم. قايران شەشەندىك! كەرەكسىڭ-اۋ سەن ماعان. شىركىن، شەشەن بولسام عوي! "ءتىل تاس جارار، تاس جارماسا، باس جارار" دەگەن بابالار قانداي اقىلدى. كەپىرىپ سويلەپ، كوكىرەگىمدى باسام دەپ ەدى، كومەيىنە قۇم قۇيعانداي بولدىم-اۋ. ءاي، قۇيا الدىم با شىنىمەن؟ ۇندەي الماي قالدى عوي. قولى قىنعا جۇگىرە بەرىپ توقتامادى ما... شىركىن اناۋ تايكەلتىر اعاداي توپقا ءتۇسىپ، توپ جارىپ وتەردەي بولسام عوي. تۇيدەك-تۇيدەك توگەتىن، جۇيتكىپ-جۇيتكىپ الاتىن، جەز كومەي، مەن، قىزىل ءتىل، سەندەردەن وتكىر، سەندەردەن مىقتى، سەندەردەن اسىل نە بار؟!
اناۋ حونتايشىنىڭ الدىندا ارقاندى ەلگە، تاباندى مىناۋ قولدى بولعان الاشتىڭ ەجەلگى اتاجۇرتى-قاسيەتتى قارا جەرگە تىرەپ قويىپ، قازاقتىڭ قۇدىرەتىن تانىتىپ، ءقادىرىن اسىرىپ، حونتايشىنىڭ قۇتىن قاشىرىپ لەكىلدەتىپ ءبىر كەتسەم... ءاي، سوندا نە دەر ەدىم؟ نە ايتار ەدىم؟ قالاي ءشۇيىلىپ ءتۇسىپ، ءقايتىپ ءۇيىرىپ، ءيىرىپ اكەتەر ەدىم؟.."
وسىنداي ويمەن كەلە جاتىپ سويىس قويىن باعىپ جۇرگەن جىگىتتەرىنەن ءوتىپ كەتە بەرگەنىن بايقاماي قالىپتى. وقىس داۋىس ويىن دا، بويىن دا ءدىر ەتكىزدى.
— قازىبەك؟ ءاي، توقتا!
قازىبەك تىزگىنىن تارتتى. الگىنى ەندى تانىدى. قۋاندىقتىڭ الساي بارقى باتىرى.
— Ay، باكە! ءسىز ەكەنسىز عوي! جايشىلىق پا؟
— قايداعى!.. مىناۋ ساباۋلارىن شوشاڭداتقان شەرىكمەرىكتەردىڭ ىزاسىن كوردىڭ بە. "قويدى ولاي جايما، بىلاي قايىر. وزەنگە بەتتەتپە، وزەككە جاپ!" دەپ ابدەن زىعىرىمدى قايناتقانى! — دەپ باتىر كۇيىپ-پىسىپ تۇر.
— بوكە، قويشىلاردىڭ اراسىندا ءسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟ ۇلكەندەرمەن نەگە كەتپەدىڭىز؟ — دەپ قازىبەك تاڭدانىپ قالدى.
— شىراعىم-اۋ، ءتورت اياقتى مالعا سەنىم بار ما. ونىڭ ۇستىنە اناۋ سىبان نەمە مىناۋ نايزالارى شوشاڭداعان جاندايشاپتارىن قوسىپ جىبەرگەن سوڭ... شوشىنباي قايتەرسىڭ. مىنا قويلاردىڭ ءبىزدىڭ السايدان جينالعانىن بىلەسىڭ عوي. بىلسەڭ، قوقاڭداعان نەمەلەر كوزىمىز تاسا بولىسىمەن قاسقىرشا تالاپ جۇرمەسىن دەگەن بەلگىلى ساقتىق قوي مەنىكى.
— وي، باكە-اي! نايزاسىن شوشاڭداتقاندار مالدىما، جاندى الا ما، ءبىر قۇدايعا ايان. ەندى بىزگە بۇ جاقتا ايقاي-شۋدان گورى ارباسۋ عانا كوبىرەك قاجەت. ارىدەن ىرعاپ، بەرىدەن قوزعاپ، تۇپتەن قوپارماساق، قويىڭىزبەن قوسا ءوزىمىز بىرگە قوساقتالىپ كەتەرمىز.
"ءاي نە دەيسىڭدى" اڭىرعان جۇزبەن، كەڭ اشىلعان كوزبەن ايتقان بارقى باتىر اتىن ىلگەرى لىقسىتقان قازىبەككە ءۇنسىز ىلەستى.
"وسى جاس جىگىتتىڭ وزگەلەردەن گورى ويى سەرگەك. ءسوزى ءوتىمدى. اكەسىنىڭ تالىم-تاربيەسى سىڭبەس پە. ونەگەسى جۇقپاس پا. ونىڭ ۇستىنە شەتىنەن ءسوز قۋعان، مىسقىلدى ەرتتەپ مىنگەن شانشاردىڭ ونەرپاز تۇقىمى بولسا قايدان وسال بولسىن. قۇداۋاندە، ءبىزدىڭ حاننىڭ وسى ىنىسىنە سونشا نەگە شۇيىلە بەرەتىنىنە تۇسىنبەي-اق قويدىم. قولبالا ەمەس، تۋرا قۇل بالاداي جۇمسايدى. وسى ساپارعا شىققاننان بەرى قازىبەك ۇلاننىڭ قاي كەزدە ۇيىقتاپ، قاي كەزدە تىنىعاتىنىن ءبىر كورمەپپىن. سوعان قاراماستان قاباعىنا كەيىس-كىربىڭ جۋىتپايدى-اۋ سابازىڭ. ءاي، بولايىن دەپ تۇر — اۋ. بول! بولعانىڭ كەرەك، ورەنىم! ءبىز سياقتى اۋىل اراسىنان اسپايتىن موجانتومپايلىق ساعان جەتپەسىن. كوزىڭدە وت بار. كەۋدەڭدە جالىن بار.
جاساعان، جاس تىلەۋىن جات كورمە. جاتىرقاماي، جاۋاپ قىل!"
— ءاۋ، قازىبەك! سەن الگىندە قويمەن بىرگە قوساقتالىپ كەتۋىمىز مۇمكىن دەگەندى قالاي ايتتىڭ؟ — دەپ بارقى باتىر ۇلانمەن تىزە قاعىسا جاناستى.
— ءا،ءا، باكە! ول ءبىر تولقىعان ويدىڭ كولەڭكەسى عوي. قورىقپاڭىز. ەلشىنىڭ ماڭدايىنا جەل، قوڭىنا قول تيمەيتىنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭىز، — دەپ جىميعان قازىبەكتىڭ جۇزىنە بارلاي قاراعان بارقى باس شايقادى.
— ءاي، بالا! تەرەڭسىڭ-اۋ! ءتىفا-تىفا، ءتىلىم تاسقا. دەگەنمەن دە كوت قوپاڭدامايتىنداي بەكەمدىكتى ايتا الساڭ، سەندىرە الساڭ اعاڭدى، اشساڭشى وندا ءىشىڭدى!
— تابىسقان دوسىڭ ەمەس، شابىسقان ەجەلگى قاسىڭ عوي بۇلار. ەلشى بوپ كەلدىك دەگەن ەمەسكىمىز بولماسا، كومەسكىمىز كوپ قوي ءالى. حونتايشىنىڭ دا، كوپ ويراتىڭنىڭ دا مۇرتى مايلانىپ، كەكىرىگى ازىپ، مەيماناسى تاسىپ وتىرعان كەزەڭدە كەلگەنىمىز عانا قينايدى-اۋ. جەر مەن كوكتىڭ اراسىن شاڭعا بولەپ، كۇننىڭ كوزىن اپتالاپ جاۋىپ الدىنا ساپ ايداپ اكەتكەن قازاقتىڭ مالى قانشاما-كوزىنىڭ ەتىن وسىرمەس دەيمىسىز. قۇل عىپ قورلاتىپ، كۇڭ عىپ زارلاتىپ بايلاپ اكەتكەن قازاقتىڭ جانى قانشاما-كەۋدەسىنە نان پىسىرتپەيدى دەيمىسىز. وپىرىپ الىپ، جەرىمىزدى جامباستاسا، قالامىزدى قوپارىپ الىپ، بايلىعىمىزدى تاسىسا-كوكىرەگىنە جەلىك، كەۋدەسىنە بۇلىك كىرمەدى دەيمىسىز. كەشەگى تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ ەلدىڭ ادۋىن ەلشىسى دەپ قارار ما، الدە شابىلعان ەلدىڭ شاڭىنا كومىلىپ تەنتىرەپ جەتكەن ءاۋپىرىم ولمەشىسى دەپ قارار ما-كوڭىلدى كۇپتى قىلار جايت وسى، باراق اعا، — دەپ قازىبەك دەمىن ىقىلىقتاتا شىعارىپ، كەۋدەنىڭ كۇرسىنىسىن جۇتقىزىپ جىبەردى.
بارقى مىنا ەلشىلىك ساپارىنىڭ بەل سىندىرار تاۋداي سالماعى بارىن ەندى-ەندى سەزە باستاعاندا، كوڭىلدەگى كۇدىگى ودان سايىن قويۋلاندى.
— نە امال بار؟
— امال دەيمىسىز؟.. سول امال كوپ تە، جوق تا عوي. بەرتىس كوكەمە ويىسسام، امال تاپپاسپىز دەپ قينالۋىم كۇشەيەدى. تايكەلتىر جاكەم قيالاپ باعار-اق، قيسىنىن كەلتىرە قويارىنا كۇماندىمىن-اۋ! — دەپ كىشكەنە توبەشىككە شىعا بەردى دە، قازاق ەلشىلەرىنە ارناپ تىگىلگەن اقشاڭقان ۇيلەردىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىن بايقادى. بۇرىلىپ سەرىگىنە قارادى. باتىردىڭ بەتىنەن قانى قاشىپ، ءتۇسى سۇرلانىپ كەتىپتى. كوز جانارى دا ءبىرتۇرلى كۇلگىن تارتا قالىپتى.
— وۋ، باتىر اعا-اۋ! جۇمباقسىز تاڭ اتىپ، شىرعالاڭسىز كۇن باتقانىن كورىپ پە ەدىڭىز دالاڭىزدان! ول كورمەي جۇرگەن قۇقايىمىز با ەدى.
جۇمباقتى شەشپەسەك، ءوستىپ قالقايىپ جۇرەر مە ەدىك. شىرعالاندى جەڭبەسەك، قاھارلى حونتايشىنىڭ ءزارىن سىندىرىپ، كارىن قايتارعالى وسىندا كەلەر مە ەدىك. وۋ، قاسىمدا سىزدەي جاۋباسار تۇرعاندا كەۋدەم كورىك توپ گۇرىلدەمەس پە، اۋزىمنان جالىن اتىلماس پا،-ساق-ساق كۇلىپ، تومەنگە قاراي كولىگىن جەلدىرتە جونەلدى.
تەبىنىپ قاپ قازىبەككە قوسىلا بەرگەن بارقىنىڭ ىشىنە قان جۇگىردى. كەۋدەسىنە ءۇمىت ەندى.
"ە، باسە! نەسىنە ۇرەيلەنەمىز. مىناۋ جاس، ءاي، تەگىن ەمەس. ايتپاپ پا ەم. وزگە وزگەندى بىلمەيمىن، ءدال وسى قولى سىلتەپ تۇسەر سەمسەر، قيىپ تۇسەر قىلىش، كەسىپ تۇسەر قانجار وسى قازىبەك بولار. بولار-اۋ! ءتۇيىلۋى قاتتى. ءشۇيىلىپ ءتۇسىپ، ءىلىپ-اق اكەتەر. اكەتە الار! اناۋەرتىس حاننىڭ وسى ورەندى يىقتاي بەرەتىنى-اق جامان بەتتە. اعايىننىڭ الاسىنان وتەر جاۋلىق جوق. ىشىنە قاتقان قىرناسى قالاي جىبىتىلەر. جىبىمەسە-قازىبەكتى مۇلدە جولاتپايدى. وندا، بارقى، جولاتۋدىڭ جولىنتاپ. جاۋباسارىم دەدى عوي سەنى الگىندە اناۋ بارشىن جاس. سەنىمىنەن شىق مىقتاپ".
ەكەۋىنىڭ الدىنان ەكى ويرات جىگىتى شىعىپ، اتارىنىڭ شىلبىرىنان ۇستاپ، ەكەۋىن دە قولتىقتاپ ءتۇسىردى.
قوشەمەت كورسەتىپ، ۇيگە كىرۋلەرىن ءوتىندى.
بارقىعا ويراتتاردىڭ قۇرمەتتەۋى ۇناپ قالدى.
— راقمەت! كىرەمىز عوي، كىرەمىز. وزدەرىڭىز دە ساۋ-سالاماتتا بولا بەرىڭىزدەر.
3
ەكى كۇن ءوتىپ ءۇشىنشى كۇننىڭ دە تاڭى اتتى. ىلەنىڭ اققان سۋىنىڭ سىلدىرى، توعايىنىڭ تاڭعى سامالمەن ەسكەن سىبدىرى، ايدىنعا قونعان ۇيرەك-قازدىڭ قاناتىنىڭ سۋىن قازاق بىتكەننىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىن وياتىپ، قىزعانىشىن كۇشەيتىپ جىبەرگەن.
اسىرەسە البان سىرىمبەت باتىر مىناۋ اتا-باباسىنىڭ قۇت قونىس، جاز جايلاۋىنا كوزى جاساۋراي، كوكىرەگى قارسى ايرىلا قادالىپ قالادى. سول ءساتى: "اتا-بابامنان باستاپ ۇل-ۇرپاعىمنىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى اتاجۇرت! ءقادىرىڭ قانىمدا قالار، قاسيەتىڭ جانىمدا جۇرەر. توپىراعىڭنان جارالعانىم راس بولسا، تاس بۇلاعىڭنان ءنار العانىم حاق بولسا، ەڭىرەپ كەتكەن ۇلىڭ ومىراۋلاپ جەتەر ءالى. سوناۋ ءبىر الاتوپالاندا اتادان ۇل، انادان قىز ايىرىلعاندا، پىشىراعان ەل تۋعان جەرىن ەرىكسىز جەتىمسىرەتىپ كەتپەپ پە ەدى. ەر كيەسىنەن دە جەر كيەسىنىڭ كەرەمەتتىگىن جان جۇرەگىم قان جىلاپ ۇعىنىپ تۇرعانىمدى سەزەمىسىڭ،اتامەكەن قارا ورمان! جات قولىنان، جاۋ قوڭىنان ازات ەتپەسەم، ۋاي قاسيەتىڭنەن اينالايىن، تۋعان جەر-كىندىك قانىمنىڭ اناسى، تۇقىم-تەبەرىممەن، اۋلەت-زاۋزاتىممەن جەر بەتىنە ەندى كەلمەستەي مۇلدە قۇرىپ كەتەيىن! ارىم-ەلىمدە قالىپ، قانىم وزىڭە تامسىن!" دەيتىندەي قىبىر ەتكىزبەي توڭىرەككە تەلمىرتىپ قويىپتى.
ال توڭىرەك بولسا جاسىلىن ءالى دە جوعالتپاي، جاسانعان قىزداي جايناپ، القىزىل قىزعالداعى كومكەرگەن كوگالدى كوگىن كوبەيتىپ، اسپان مەن جەردىڭ جىگىن بىلدىرمەي تۇتاستىرىپ جىبەرگەن. تاقىر توبە جوق، ۇكىلى توبە كوپ. سول توبەلەردەن باستالىپ تاۋ ەتەكتەگەن تال تەرەكتەر، وزەن بويلاعان شىلىك تالدار بۇرىن بولماعان ءبىر جايدارىلىقتىڭ ايعاعىنداي تابيعاتتىڭ جاستىق داۋرەنىنىڭ ايشىعىندا قۇلپىرىپ-اق تۇر. توبەدەن ءوسىپ، تاۋ قويناۋىنا لىقسىعان كوگىلدىر ساعىمى دا وتكەن كۇندەردىڭ كوڭىلدەن وشپەس تاڭسىق سۋرەتتەرىن قايتا تىرىلتكەندەي تىنىمسىز دىرىلدەيدى.
قازىبەك سىرىمبەت باتىردىڭ ءدال سول ءحالىن، انت پەن سەرت بەرگەندەي كۇيىن انداپ قالدى ما، تاماعىن قىرنادى.
— ناعىز جەر جانناتى-اۋ، اعا! تاۋىن قاراڭىزشى تىم تاكاپپار ەمەس پە. توبەسىنە قاراساڭىز، تاقياڭىز توبەڭىزدەن ەرىكسىز دومالايدى. وزەنىن قاراڭىزشى تاس اعىزار، نار قۇلاتار ەكپىنى بار. بالتىر سيپار سىپايى بيازىلىعى دا بار. ورلىگى دە مول، كەڭدىگى دە مول. دولدانسا-جاۋىنا كاتەر. ساعىنسا، جوعالعان ۇلىنا قاتال. انا دەۋگە دە، پانا دەۋگە دە سيادى — اۋ. دالاسىن قاراڭىزشى! سوناۋ كوكجيەكتەن قۇيعىتا شاۋىپ كەپ، وزەنىنە باس قويىپ ءشولىن باسىپ، تاۋىنا ارقاسىن سۇيەپ، كوسىلە سۇلاي كەتكەن. ەلگە قونىس، مالعا ءورىسپىن دەيتىن مىرزالىعىندا بۇگىن ىرزالىق از-اۋ. ازاماتىن ىزدەي مە، الاشىن اڭساي ما، جەر تۇبىنەن الدەبىر ىڭىرسىعان ءۇن كەلەردەي-اۋ. دالا تىنىسىنان جۇرەك سولقىلداتار، قان قىزدىرار ىستىق لەپ، ىستىق دەم جەتەردەي-اۋ، — دەپ قازىبەك ءسال بوگەلدى دە، سەرىگىنە جالىنداي بۇرىلدى.
— دالامىزدىڭ جەلىمەن جارىسىپ تۇياق دۇبىرلەتەر، وزەنىمىزدىڭ بالىعىمەن ويناپ مولدىرىنە شومىلار، تاۋىمىزدىڭ تاعىسىن قۇرىقتاپ، شىڭىنا شىعار كۇندەر دە جەتەر! جەتەدى، ساكە! كىندىك جۇرت، اتا قونىسىڭىزعا ەلدەي كوشىپ ورالارسىز ءالى-اق، باتىر اعا!
سىرىمبەت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قازىبەككە قۇشاعىن كەڭ جايىپ، الىپ كەۋدەسىنە قىسىپ كەپ الدى.
— باۋىرىم-اي! لەبىزىڭنىڭ ءتاۋىرىن-اي! تىلەگىڭنىڭ ادەمىسى-اي! مەن ايتا الماي وتىرعاندى، سەن ايتتىڭ-اۋ! جاقسى ايتتىڭ-اۋ، قازىبەك ءىنىم! ساعىنعانىمدى ءقايتىپ جاسىرايىن. "ەر تۋعان جەرگەنى" وسىنداي قاسيەتتى ساعىنىشى، جۇرەك بۇلقىنتار قۇدىرەتى، عالاماتى بولماسا، نەگە ايتسىن. راقمەت، باۋىرىم! اعاڭدى ءبىر سەرپىلتتىڭ. ءبىر سەرگىتتىڭ!
— بۇ شىركىننىڭ ايتقىشىن! نەنى ايتۋشى ەدى ول. بۇتتاعان جاتتاعانىن تاقىلداتىپ تۇرعانعا شەتىڭنەن ءمازسىڭ. ءاي، سىرىمبەت! بار! تەز بارىپ اناۋ جىلقىلاردى حونتايشىنىڭ ادامىنا تابىستاڭدار.
— قالاي؟ نەگە؟
— نەگەسى جوق. تارتۋعا اكەلگەن مالدى قايتىپ اكەتكەن كىمدى كورىپ ەڭ. الاتىن حونتايشى، بەرەتىن ءبىز! — دەپ بەرتىس حان تاعى كىرجىڭ ەتە قالدى.
— اۋ، حونتايشى سوندا بىزگە توبەسىن دە كورسەتپەستەن، بەرەتىنىڭدى بەر دە، جونىڭە قايقاي دەمەك پە؟ — دەپ قازىبەك قىزىپ كەتتى.
— ال سەن شىراق! ءار قۋىسقا ءبىر قىستىرىلماي، ورنىڭدى ءبىلىپ، اۋزىڭدى جاۋىپ ۇستا. ءتىلىڭ تىم سۇيرەڭدەگىش بوپ بارادى كەيىنگى كەزدە. قىسقارتا سالۋىم وڭاي، — دەپ بۇرىلىپ كەتە بەردى دە، بەرتىس قايتا بەرى اينالدى.-سىرىمبەت، سەنىڭ دە شىرت ەتپەن بار. ونىڭنان تيىل! بۇل-ەسكەرتكەنىم! قىلكوپىردىڭ ۇستىندە وتىرعانىمىزدى ۇق. تايراڭدايمىن دەپ، توڭقالاڭ اسۋ وڭاي.
"حان قاتال بولماسا قاراۋىنداعىلار باسىنا سەكىرمەي مە؟ سەنىكى سول كەكىرتتىك-اۋ، كوكەسى" دەپ تۋىسقانىنىڭ ۇيرەنشىكتى تاعى ءبىر جەكۋىن ەستىسە دە، قازىبەك مويىعان جوق. قيناعانى تارتۋ تارالعى، سىي — سياپاتتى قوماقتى كۇيدە، بولەكتەپ-بولشەكتەمەي، جۇرت الدىندا، حونتايشى باستاعان يگى جاقسىلارى تەگىس جينالعان كەلەلى كەڭەس باسىندا قولما-قول نەگە بەرمەيدى" دەيتىن وكپە مە، وكىنىش پە، ويتەۋىر ءىش تىرنار ءبىر قىجىل عانا.
— اپىراي، حان وزگەگە اقىل قوسپاي ءوزى عانا شەشكەن بە؟ — دەپ سىرىمبەت باتىر ءولى دە ءارى-سارى كۇيدە تۇر. "ەڭ بولماسا ءوزىڭ بىردەمە ايتساڭشى!" دەيتىندەي قازىبەككە كوز توڭكەردى.
— حانىڭ عوي. ءارى باسشىڭ. ءبىر بىلگەنى بار شىعار. كونبەسكە لاج جوق. وزگەنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ءوزدى — ءوزىمىز ەرەگىسكەندە نە تىندىرامىز. كەلىسسە كەلىسكەن شىعار. ايتەۋىر حونتايشىعا سىباعاعا دەپ ايداپ كەلگەن سوڭ، بۇگىن بەر، ەرتەڭ بەر، اتاپ بەر، جاسىرىپ بەر-بارىبىر بەرەسىڭ عوي. جەمساۋى تولسا، جەلىگى باسىلار مۇمكىن. ايتقانىن ورىنداي بەرىڭىز، باتىر.
— سوندا دا اقاي جوق، توقاي جوق زىركىلدەپ بۇيىرا بەرگەندە نە وندىرەر. اپىراۋ، ءارقايسىمىزدى ءار رۋ بەتكە ۇستارى عىپ، دابىرايتىپ اتقا مىنگىزبەپ پە ەدى. ەلشىلىككە بارىپ، ەل نامىسىن جىرتار دەگەن كوپتىڭ ءۇمىتىن دە ەسكەرمەگەنى عوي، — دەپ سىرىمبەت كادىمگىدەي رەنىش ءبىلدىرىپ، اناداي جەردە تۇرعان اتقوسشى جىگىتىنە قامشى بۇلعادى. اناۋ دەرەۋ جەتىپ كەلدى.
— اتتاردى اكەل.
— ءقازىر، سىرەكە!
— حونتايشىنىڭ ادامى قايدا ەكەن؟-سىرىمبەت ايتىپ اۋزىن جاپقانشا ۇلكەن ءۇي جاقتاعى ءبىر توپ شوعىردان ءبىر ويرات جانە كوك ساۋىتى جارقىراعان ءبىر شەرىك بەرى قاراي بەت الدى.
— مەن بىلسەم، اناۋ قارا حونتايشى ادامى!— دەدى قازىبەك.
سولاي بوپ شىقتى دا. اتقوسشى جىگىت جەتەكتەپ كەلگەن اتىنا مىنگەن سىرىمبەتكە الگى ەكەۋى قوسىلىپ، ءتورت اتتى ادام تەبىنە جونەلدى.
وڭاشا قالعان قازىبەكتى ءوزى تۇسكەن ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە وتىرعان كەرنەي ۇلى داۋ قول بۇلعاپ شاقىردى. وسىنداعى وزىنە ۇنەمى جىلى قاراپ، جوتاسىنان قاعىپ وتىراتىن اعانى قازىبەك تە ۇناتاتىن.
اسىقپاي جاقىندادى.
— وتىر، قازىبەك!.. بەرتىس كوكەندە بۇگىن قاربالاس تىرلىك كوبەيدى-اۋ، — دەپ سىر تارتا باستادى.
— مەن كوبىنە كوپ مال جاقتا ءجۇرمىن. كوكەمنىڭ كوڭىلىنەن دە، قاربالاس تىرلىگىنەن دە مۇلدە حابارسىزبىن، — دەپ قازىبەك شىنىن ايتتى دا، ەندىگى ءجىپ ۇشىن ءوزى سۋىرتپاقتاماق بولدى.-نەگە قاربالاسىپ ءجۇر؟
— نە دەرىڭ بار ما؟ كىشى ساسكەدە تاعى دا ءبىر توپ بوپ سىبان-رابتاندار كەلىپ كەتكەن. اناۋ تايكەلتىر ەكەۋمىز حانمەن ءبىر ۇيدەمىز عوي... نەگە ەكەنىن قايدام، بەرتىس كوكەڭنىڭ ماعان بۇل اڭگىمەگە سەن بۇگىن قاتىسپاي، شاۋ بابانازاردىڭ قاسىندا بولا تۇر دەگەنىنەن سەكەم الدىم-اۋ. كىشكەنتاي دا بولسا حان اتى بار، ءارى ەلشى باسى، باس يزەپ تايىپ تۇردىم. سودان، الگى حانزادا باستاعان تايشىلار ءبىرازدان سوڭ قايتىپ كەتتى. نە ايتتى؟ نەگە كەلىستى؟ حونتايشى الدىن كورەمىز بە؟ الدە وسى تويعانىمىزبەن كەتەمىز بە؟ ءبىرىن بىلسەمشى. حاننىڭ مىسىق كومبەسى نە تىرلىك؟ قازاقتىڭ اۋزى بىرىكپەس ارەكەتىن مىنا جوڭعار ورداسىنا ەلشى بوپ كەلىپ ءتىپتى ۋشىقتىرساق، ەلگە نە بەتىمىزدى ايتىپ بارارمىز؟ — دەپ قينالا توقتادى. ار جاعىندا، كومەيىندە بۇگۋلى قالعان: "بەرتىس كوكساۋدىڭ بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىزدى شەتتەتىپ كەمسىتە باستاۋى، ءوزىنىڭ عانا اتى مەن زاتىن وزدىرتپاقشى بوپ جاساعان ساسىق قۋلىعى ەكەنىن جۇرت تۇسىنبەس دەپ ويلاي ما ەكەن" دەيتىن رەنىشىن سىرتقا شىعارعان جوق. ونىسى ونسىز دا حاننان قاعاجۋ كورىپ جۇرگەن ۇلاندى اياعانى بولسا، ءبىر جاعىنان ازۋى التى قارىس ارىستاننىڭ اۋزىندا وتىرىپ بىر-بىرىمەن بەت جىرتىسۋدىڭ بەكەرلىگىن سەزىنگەندىكتەن ەدى.
— كوكەمنىڭ بەلگىلى ادەتى عوي. ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكپەي وتىرا الماۋشى ەدى، ەندى قاي قيىردى شارلاپ ءجۇر ەكەن؟ داكە، ارقالاپ جەتكەنىمىز اۋىلدىڭ ەمەس، ءتىپتى ايماقتىڭ ەمەس، بۇكىل الاشتىڭ اماناتى ەدى عوي. سونى اياق استى ەتكىزىپ الىپ، ەلگە نە بەتىمىزبەن بارامىز. ءبىرىمىز ەمەس، ءبارىمىزدىڭ تىلەگىمىز ءبىر ارناعا قۇياتىنىن، ءبىر توعاندى تولتىراتىنىن وزەك جارعىزىپ شىعارىپ، ومىراۋلاپ وتىرىپ نەگە جەتكىزبەيمىز كەكىرەيگەن حونتايشىسىنا دا، جوڭعاردىڭ كۇللى جاماعاتىنا دا. الدىنا ءتۇسىپ بۇلكىلدەي بەرسەك، بۇلتالاقتاتپاي بۇتالىعىن تاستاپ، بۇيدالاپ تۇقىرتىپ، ەرتتەپ ءمىنىپ الار ءالى. ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزدە ەكەنىن، ءوز ەركىمىز ءوز باسىمىزدى قۇدىرەتتەندىرىپ تۇرعانىن حانى ۇمىتسا، قاراشى نەگە ەسىنە سالمايدى حونتايشىنىڭ.
— قالاي، ءقايتىپ قازىبەكجان؟ ول كونە مە، قولىنداعى شىجىمىن ولسە باسقاعا بەرە مە؟
— شىجىمىنا دا، شىلبىرىنا دا تالاسپاڭىزدار. كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىزدىڭ حان بىلگەنمەن، بۇل ەلدىڭ حونتايشىسى دا، جاي تايشىسى دا بىلمەيدى. بىلگىزسىن دەڭىزدەر كوكساۋ كوكەمە. شالقايسا، ەرىكسىز ەڭكەيتىندەر. شامىرقانسا، شىرەنە تارتىڭدار.
— ءاي، قايىن-اۋ! سىڭار ەزۋ عوي ول. ءبىر قيسايسا قىرىق ەسەككە جۇك.
— سىزدەر وسال ما ەدىڭىزدەر. ءارقايسىڭىزدىڭ ارقاڭىزدا ءبىر-بىر رۋ بار. سولاردىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارىنان اسىپ كەتە الماس. ادەيى ىستەپ وتىرعان استامشىلىعى عانا. تۇگەل قوسىلىپ، ورە تۇرىڭىزدارشى، كوكساۋ كوكىرەكتىڭ سولىعى قالاي باسىلماس ەكەن. ءبىز جوق جەردە بولەكتەنىپ وڭاشا كەلىس ءسوز جۇرگىزۋىڭىزگە رۇقساتىمىز جوق دەۋگە تىلدەرىڭىز يكەمگە كەلەر.
— كەلەر-اۋ. سول شىركىندى تىڭداي قويار حان تابىلسا، — دەپ داۋ بي بەرتىستەن شايلىققان كوڭىلدىڭ كوڭىل-تاقسىعانىن تاعى تانىتتى.
— حالىق توقپاق، حان-قازىق. سىزدەر بىلق — سىلق ەتكەندى ازايتىپ، جۇپتارىڭىزدى جازباڭىزدارشى، ءقايتىپ موڭكىر ەكەن. تۇگەل تۇتىككەن ءجۇزدى ءتىپتى اناۋ سىبان-رابتانعا تىرەسەڭىزدەر-سونىڭ ءوزى-اق تاياق جەگەن كۇشىكتەي قۇيرىعىن بۇتىنا تىعا قويادى. ءتاتتى ءسوز، جىلى قاباقتىڭ ورنى ەمەس بۇل ارا. قايىنداپ نە قۇدالىققا كەلگەن جوقپىز. ءبىردىڭ ەمەس، مىڭداردىڭ تىلەگىمەن كەلىپ وتىرمىز. مايموڭكەلەسە، بەرتىس حان مايموڭكەلەي بەرسىن. اسايمىن دەپ اسىعىپ جۇرسە، كومەيىنە قۇم قۇيىڭىزدار. ەندى كۇمىلجىپ تومەن قاراپ، تۇرىپ ءىشىپ، جاتىپ ءىشىپ كەشىگە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. حانزادادان حونتايشىنىڭ قابىلداۋىن تالاپ ەتىڭىزدەر. ەل بولام دەسە، ەسەبىمىزدى ايىرسىن. جاۋ بولام دەسە، جاۋابىن قايىرسىن! — دەپ قىزىنىپ كەتكەن جاس قازىبەكتىڭ داۋسى كۇشەيىپ سالا بەرگەن. سول كۇشەيگەن داۋىس كومەيدەن لىقسىپ توگىلىپ، قاز قاڭقىلىنا ۇقساپ كەتەدى ەكەن كەي-كەيدە. سول داۋىسقا مانادان قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان تايكەلتىر مەن بابانازار باستاعان رۋباسىلار جينالىپ قالدى.
— ءاي، راس ايتادى!
— ءجون-اق قوي!
— كۇمىلجىگەنىمىز دە، بۇگەجەكتەگەنىمىز دە وتىرىك پە. اق بوز ءۇيدى تىكتى، اق مايدى اۋىزدان اعىزدى دەپ قارا قالماقتىڭ قاباعىنا قاراپ، ءموليىپ وتىرعاننان باسقا بىلەرىمىز جوق،— دەدى تايكەلتىر.
— دۇرىس ايتاسىز، تاكە. قۇبىلاعا قاراپ كۇن وتكىزگەنگە ابدەن داعدىلانىپ كەتكەنبىز. بۇل جەردە دە كۇن ءوزى ءۇشىن اتار، ءوزى ءۇشىن باتار دەيتىن جايباراقاتتى شاعىمىز قالمادى. اساتۋ تىلەگەن جالتاق كوزدىڭ قولعا قاراعان تىلەمسەك ادەتى جاۋدىڭ ىعىنا جىعا بەرمەي قايتۋشى ەدى. اۋزىمىز ءبىر، امالىمىز ورتاق بولسىندى مىنا قازىبەكجان ايتتى. ورەمىزدىڭ الىنباي، ءورىسىمىزدىڭ تارىلعانىن ءوزىمىز بىلمەيدى ەكەنبىز. ءالى تاۋى شاعىلماعان جالىنداعان جاس ەمەس پە، سونى تانىپ قاپ، تابانداپ ايتتى، — دەپ قىر مۇرنىنىڭ ءۇستى ءجىپسىپ، تارىداي بوپ ءبورتىپ تۇرعان تەر مونشاعىن ءبىر سيپاپ تاستاپ، بابانازار تايكەلتىردىڭ ءسوزىن ءتىرىلتىپ اكەتتى.
— ال وندا بوسقا شۋىلدامايىق. انە، اناۋ جوڭعار نەمەلەر ءبىز جاققا قاراپ ەلەندەي باستاپتى. ارنەنىڭ اڭىسىن اندىپ، اقىلمەن ءىس قىلعانىمىز ءجون ەندى. باكەندى، حاندى ءوزىم اينالدىرىپ كورەيىن. كونبەسە، كوبىمىزدىڭ تالقىمىزعا سالارمىز، — دەپ تايكەلتىر تۇيىندەمەك بولىپ ەدى، داۋ بي تىكەسىنەن تارتتى.
— تاكە، اشىلعانىڭىز شىن بولسا، تۇگەل اشىلىڭىز. الگىندە بەرتىس حان ءسىزدى مەنەن بولەكتەپ الىپ قاپ ەدى عوي. نەنى قۇپيالاپ جۇرسىزدەر؟
تايكەلتىر جايىمەن باسىن شايقادى. قاباعى ءتۇيىلىپ كەتتى.
— ە-ە، ماعان نەگە مانادان تۇيىلە قاراپ تۇر دەسەم، وسىنداي بۇكپەڭ بار ەكەن-اۋ. سەنىڭ ىزىڭشە-اق حاننىڭ مەنى دە سىرعىتىپ جىبەرگەنىن كورمەپسىڭ عوي.
— شال قۇتىرعان شىعار. وڭاشا نە سويلەسىپ، نە كەسىپ، نە ءپىشىل ءجۇر سوندا؟
قازىبەك كۇلىپ جىبەردى. شەتىنەن حاننان قاراۋلىق كورىپ، تىرسيىپ قالعان بيلەردىڭ قازىرگى جيىرىلعان تۇرىنە كۇلدى مە، الدە وسى جيىرىلعان، تارىلعان كەۋدەلەردى جادىراتقىسى كەلدى مە، ىلە سويلەپ كەتتى.
— اۋ، اعالار! كەسكەندى جالعار، پىشكەندى سەپتەر وزدەرىڭىز تۇرعاندا، بەرتىس كوكەمنىڭ كۇبىر-كۇبىرى، جىبىر-جىبىرى جەلۇشىق بوپ كەتپەي مە. سىزدەردىڭ ارعى پيعىلدارىڭىزدىڭ ورتاق نيەت-ەل قامى ەكەنىنە كوزىم جەتىپ، كوڭىلىم ءوسىپ تۇر. ەندىگى ارەكەت-باس يزەپ، كوز ساتىپ، كوڭىل اۋلاۋ ەمەس، ارتىندا ەركىن ەلى، قۇدىرەتتى حانى بار ۇلىس ءۇنى بوپ جۇرەك جاۋلاۋ عانا.
— ءاي، شىراق! اكەڭنىڭ بەلىندە، اتاڭنىڭ تورىندە جاتقانداي جۇتىنىپ سويلەي بەرمەي، الدى-ارتىڭدى دا ءبىر بايقاساڭشى. شىلبىرى تۇگىل شىدەرىنە قول تيگىزبەي شىرەنىپ تۇرعان شىركىندەر سەنىڭ بوپساڭا بۇيداسىن ۇستاتىپ، بورساڭداپ الدىڭا تۇسە قالار-اق وپ-وڭاي. كۇشەنىپ سويلەپ كۇش تانىتايىق دەيسىڭ. ال، تانىت! تاس توبەڭنەن اۋىر تۇرزىسىمەن ءبىر ۇرعان شەرىك تالكەككە ۇشىراعان تاعدىرىڭنىڭ جەتكەن جەرىن، تاۋسىلار شەگىن ايقىنداپ بەرسىن، — دەپ مانادان ۇلانعا قياستانا قاراپ تۇرعان ۇزىن بويلى، اشاڭ ءجۇزدى اقسارى ادام قىجىرتا قالدى. ول-جەتى مومىن ارعىننىڭ اتىنان قوسىلعان توبىقتى انەت بابانىڭ ۇلى سامبەت ەدى.
بارقى باتىردىڭ قاباعى قاتۋلانىپ، ەكى قاستىڭ اراسى تىك شاپشي دوڭكيىپ، قوسىلىپ كەتتى.
— سامبەت، سەن نە شاتىپ تۇرسىڭ! نەگە شابالاڭدايسىڭ! ەلى ءۇشىن ولمەگەن ەردى كورمەپپەڭ الدە. توبەدەن جوڭعار ۇرعاننان دا قۇدايدىڭ ۇرعانى جامان ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ! حالقىڭ ءۇشىن قانىندى قاسىققا قۇيىپ، جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ كەلگەنىڭدى ۇمىتىپ قالعانسىڭ با. قايىسپاي قاسارىسايىق دەسە، قارەكەتكە باستا دەگەنى عوي. كۇمىلجىپ كۇلتىلدەتپەي، قاسقايىپ باسا ايتايىق دەسە، ەلىڭنىڭ ەرتەڭىن ويلاعانى دا. وعان نەگە قيتىعاسىڭ. جالبارىنعان ەلشىنى، جالتاقتاعان جاۋشىنى قايدان كورىپ ەڭ؟ جارقىنىم، كولدەن ءشول بوپ، نۋدان قۋ بوپ تۋىپ پەڭ الدە؟ انەتتەي اكەدەن سەندەي بالا تۋعانىنا قارنىم اشا باستادى، — دەپ شىرت تۇكىرگەن بارقى باتىر، قازىبەكتىڭ يىعىنا قولىن سالدى.ء-جونىڭ دە، جوباڭ دا دۇرىس، قازىبەكجان. كەيدە ىلگەرىنىڭ كەيىندى مەنسىنبەي شاڭىنا كومە بەرەتىنى بولادى. كىشىنىڭ كەۋدەلەپ كەپ قالعانىن جاقتىرماي، ۇلكەننىڭ ءىشتارلىق جاسايتىنى دا بولادى. وعان مويىما!
وسى كەزدە بەرتىستىڭ جىگىتى جەتىپ كەلدى.
— تاكە، ءسىزدى حان شاقىرىپ جاتىر. تەز جەتسىن دەيدى.
— ە، نە بوپ قاپتى؟ — دەپ تايكەلتىر جاقتىرماي قالدى.
— مەن نە بىلەم. شاقىر دەدى. تەز تاۋىپ اكەل دەدى. باسقاسىندا شارۋام جوق.
تاعى دا تىكەسىنەن تۋرا كەتەتىن باتىر ەمەس پە، بارقى شاپشاڭدىق تانىتتى.
— حان شاقىرسا، وسى ءدال ءقازىر ءبارىمىز تۇگەل بارالىق. سولاي دا سولاي دەپ ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الالىق. قاشانعى بىتەۋ جارا عىپ، سىزداتا بەرەمىز. ۇندەمەي قالساق، الگىندەگى كۇپىلدەگەنىمىزدىڭ ارتى قوي بولدىعا اينالادى.
— حان تاكەندى عانا شاقىر. باسقالاردى ەرتپە دەگەن، دەپ جىگىت ءسوز ىڭعايىن باققانىن ءبىلدىردى.-تاكە،تەز ءجۇرىڭىز.
— تاكە، بارىڭىز. تامىرىن باسام دەدىڭىز عوي الگىڭدە. سول جاعىن مىقتاڭىز. مىناۋ دىكىلدەك اقىلسىزبەن اقىلسىز، كورگەنسىزبەن كورگەنسىز بولمايىق. حاننىڭ قارا تاياعى ەكەن، شاق ەتىپ تاسقا تيە مە، ساق ەتىپ باسقا تيە مە، ءقادىر قاشىرمايىق! — دەپ داۋ ءۋاج ايتىپ، قالعاندارىن كوندىردى.
— ءسوز كوبەيمەسىن ەندى. ىسكە كوشەيىك،-دەسكەن بي، باتىرلار ءوزدى-وز ۇيلەرىنە بەتتەگەندە، قازىبەك داۋعا ىلەستى. كوبىنەسە وسى ءبيدىڭ كوڭىلدەن شىعار سوزدەرى كوبەيگەنگە مە، الدە كوزىندەگى ادامدى وزىنە ءۇيىرىپ تۇراتىن جىلى مەيىرىمنەن بە، قاسىنان قالعىسى كەلمەيتىن. ءقازىر دە سول داعدىسىمەن ءبيدىڭ سوڭىندا كەلەدى.
ءدال ەسىككە تايانا بەرگەندەرى سول ەدى، اياعىن التەك-تالتەك باسىپ جۇرگەن جاس شاماسىنداعى قالماق بالاسى بۇل ەكەۋىن جاتىرقادى ما، باج ەتە قالىپ، جۇگىرە بەرىپ، جەردە جاتقان باقانعا ءسۇرىنىپ، مۇرتتاي ۇشتى. مۇرتتاي ۇشقان بالانى داۋ جەرگە تيگىزبەي قاعىپ الدى. تىك كوتەرىل، ودان سايىن باقىرعان بالانىڭ ماڭدايىنان ەمىرەنە ءسۇيدى. جەروشاق جاقتا قازان استىنا جالپىلداق وتىن جاعىپ جۇرگەن جاس ايەل دالاقتاپ تۇرا ۇمتىلا بەرگەن. "جاۋ" قازاقتىڭ قاراقوجالاق بالاسىن جەردەن ءىلىپ اپ، ماڭدايىنان سۇيگەنىن كورگەندە، سوستيىپ تۇرىپ قالعان. سوستيىپ تۇرىپ قالعان كەلىنشەكتىڭ ءجۇزىن جىلىتىپ، كوڭىلىن بوساتىپ كۇلكى تابى جۇگىرگەن. سودان كەيىن عانا ەسىن جيعانداي، ەلپىلدەپ كەلىپ، مەيىربان قازاقتىڭ قولىنان قارا-دومالاعىن العان. ءيىلىپ سالەم ەتكەن.
— اللا رازى بولسىن، شىراعىم!
ايەل ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە، ءتۇسى يگى قازاقتىڭ جاماندىق ويلامايتىنىن سەزدى مە، قايتا-قايتا باسىن يزەي بەردى.
— داكە، كىشكەنتايىڭىزدى... تۇيتەڭىزدى ساعىنعانسىز-اۋ.
— راس، راس، قازىبەكجان! سول كىشكەنە كۇشىكتىڭ ىڭگاسىنە تويا الماي تەز اتتانىپ كەتپەدىك پە، — دەپ داۋ كۇرسىنىپ قالدى. داۋدىڭ كۇرسىنگەنىن قازىبەك ءىلىپ كەتتى.
— كۇرسىنىسىڭىز كوبەيگەنىنە قاراعاندا، داۋكە، كىشكەنە تۇيتەدەن دە گورى بابىڭىزدى تاپقىش تىعىرشىقتاي بابىلدىق جەڭگەمىزدى كوبىرەك اڭسايسىز با دەپ قالدىم-اۋ، — دەپ قاتتى كۇلدى.
— ءاي، سەن ەندى اعاڭمەن وينايىن دەدىڭ بە، — دەپ ءسال داعدارىپ تۇردى دا،ء-يا، كەيدە جەڭگەندى ويلايتىنىم دا، تەزىرەك كورگىم كەلەتىنى دە راس. جانىڭا جاقىن تارتىپ تۇراتىن جاندى نەگە جەك كورەرسىڭ. كوزىنەن شۋاق توگىلىپ، قيمىل-قوزعالىسىنان وزىڭە دەگەن ىقىلاس-پەيىلى ايقىن سەزىلىپ تۇراتىن جارىڭنان جارقىن كىم وتەر. ال تۇيتە... يىسكەپ ماۋقىمدى باسا الماي، قۇشاعىما الىپ كوڭىلىمدى كونشىتە الماي ىندىنىمدى قۇرتىپ قويمادى ما شىركىن نەمە. ەندىگى قىرقىنان دا شىعارىپ قويعان شىعار! — دەپ ءتاتتى قيالعا بوككەن تۋىسىن ودان ءارى قيناماي، قازىبەك ىشكە كىرگەن بويدا باسىنا جاستىق جاستاپ، قيسايا كەتتى. وتكەندەگى ءۇش بىردەي نارەستەنىڭ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىنىڭ كىندىگى كەسىلگەنى جاۋابى جۇمباق، جولى اۋىر، تالابى ۇلكەن، ءۇمىتى مەن كۇدىگى استاسقان ەلشىلىك ساپاردىڭ يگىلىكپەن ورالتار نىشانىنداي سەزىلىپ ەدى-اۋ.
ەرتە كوكتەمدەگى الاساپىراندا سايرام توڭىرەگىنەن اۋا كوشكەن بەس مەيرام اۋىلدارىنىڭ كوشباستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى ءتورتۋىلدىڭ قارجاسىنىڭ باتىرى قالقامان بولاتىن.
الەكەدەي جالانعان جىگىتتەرىن شاشىراتا شاپقىلاتىپ اۋىل-اۋىلعا جونەلتكەن.
— جۇكتەرىن بۋىپ، تەڭدەرىن ارتىپ، ات-سويىلىن قامداپ، قويىن ايداپ، باتىسقا قاراي ماندايىن تۇزەپ شىعا بەرسىن. باعىت-جيدەلى-بايسىن. ارت جاقتارىنا بەكەم بولسىن. تىرسەكتەپ قۋاتىن قالماق بولسا، قاپىدا قالماسىن.
— بالا-شاعانى سۋىققا ۇرىندىرىپ الماس پا ەكەنبىز. ميتىنداعان قوي شىركىندى جەر تۇبىنە جەتكىزۋ دە قيىن-اۋ، — دەپ كوشى-قوندى قيىنسىنعان كەيبىرەۋلەرگە قاتتى كەتكەن.
— سەن ەرىندى دەپ، جاۋ ەرىنبەيدى. قۇتىرىنىپ كەلىپ، قوتانىڭنان قويىڭدى، ورىسىڭنەن جىلقىڭدى ايداپ اكەتسە نە دەمەكسىڭ. قوينىڭنان قاتىنىڭدى، قولىڭنان بالاڭدى جۇلىپ اكەتسە نە دەپ كەرگىرسىڭ. بوس ءسوزدى توقتات! جيىن-تەرىن بول دا، جولعا ءتۇس! مال ىسقىرسا كەلدىكى، ايداسا جاۋدىكى دەسەڭ، قارامدى كورمەي، اۋلاق تۇر! سەندەر قۇساپ بالا بەلدە، قاتىن جولدا دەپ جايباسار جايىم جوق!-دەگەن.
قالقاماننىڭ بۇحار حانى سۇبحانقۇلمەن بۇرىننان تانىستىعى بار ەدى. اعايىننان ايىرىلا كوشىپ، الىستان جەتكەن تانىسقا جونىن كورسەتپەي، قۇشاعىن اشقان حان ءامۋدىڭ باس جاعىنداعى سۇرحاندارياعا كەرەگە جايعىزعان.
قاي جەرگە كەرەگە جايسا، سول جەرگە قارا ۇيدەن قالا ورناتىپ، كەنەڭدى كەنتكە اينالدىرىپ جىبەرەتىن قازاق اينالدىرعان ەكى-ۇش ايدا كوش قيىنشىلىعىن ۇمىتىپ، كول-كوسىر تىرلىك كەشكەندەي مارە-سارە بوپ قالعان ەدى. سول ەكى ارادا تاۋكە حاننىڭ جوڭعارعا ەلشىلىك دايىن-داۋ قاجەتتىگى تۋرالى جارلىعى حابارلانىپ، سول قاربالاسقا دا قالقاماننىڭ ون شاقتى اۋىلى شۇعىل ارالاسىپ كەتكەن ەدى. ارالارى بۇرىڭعىداي ونشا الىس بولماسا دا، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، كۇن بالاسىندا ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن باتىرعا بىردە بايبىشەسى: "وتاعاسى، وسى بۇگىن ۇيدە بولساڭىز ەكەن" دەپ سىپايى عانا ءوتىنىشتى تىلەك بىلدىرگەن. سوندا عانا بايبىشەسىنىڭ بەتىنە اجىرايا قاراپ، ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعان قوساعىنىڭ نەگە قولقا سالعانىن ۇعا قويىپ ەدى. باسىن يزەپ كەلىسكەندى باتىر. قۇدايى ءيىپ، سول كۇنى قۇرعا اسىلعان بايبىشەسى تورسىق شەكە ۇلدى تولىقسىتىپ دۇنيەگە اكەلىپ ەدى.
سول سول-اق ەكەن جاڭا قونىستا تۋعان ءتول باسىنىڭ قۋانىشىن قىزىقتاپ، ءيىسى قارجاستىڭ اعاسىنا اينالا باستاعان قالقامان باتىردىڭ اۋىلىنا كەلۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەن-دى. الدىمەن قۇتتى بولسىن ايتىپ ابىسىن، جەڭگە، كەلىندەر دەيتىن ۇرعاشى قاۋىمى شۇبىرعان. بالانى بەسىككە سالاردا جاڭا قونىستىڭ العاشقى كىشىگىرىم تويىن جاساعان قالقامان اۋىلىنا وزگە رۋدىڭ يگى جاقسىلارى باستاعان ادامدارى دا سىباعا تولى دوربا-قاپتارىمەن، سابا تولى قىمىزدارىمەن اعىلىپ-قۇيىلىپ جەتكەن ەدى.
اسىرەسە وسى قۋانىشتىڭ كوركىن كەلتىرىپ، ءقادىرىن ارتتىرىپ، باتىردىڭ مەرەيىن تاسىتىپ تاۋكە حان ءبىر توپ نوكەرىمەن ارنايى كەلىپ ەدى.
حاننىڭ ءوزى باستاپ شاڭىراعىنداعى قىزىعىنا كەلۋىن قالقامان جاقسى ىرىم ساناسا، كەيىننەن ءاز تاۋكە، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن قاسيەتتى تاۋكە اتاناتىن جاسى قىرىقتى القىمداعان سول جاس حان قازاقتىڭ ەلشىلىككە اتتانار ساپارىنىڭ ءدال قارساڭىندا شىر ەتىپ جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقان ءسابيدى جاقسىلىقتىڭ نىشانىنا بالاپ، ەلشىلىكتىڭ جولى بولادىعا سايىپ، ىرىم ەتكەن ەدى.
— ءاۋ، قالقامان باتىر! مىناۋ تورسىق شەكە ۇلىڭ ءبىر سەنى ەمەس، ءبارىمىزدى قۋانتىپ، ءۇمىتىمىزدى جاندىرا ەنىپتى جارىق دۇنيەگە. ينشاللا، جاقسىلىعىمەن سۇيىنتە بەرسىن. قينالىپ، قىسىلىپ جەتكەن قازاققا وڭ قاباق كورسەتىپ، قۇشاعىن جايعان بۇحار كەنتى، بۇحار جۇرتشىلىعى عوي. سول قۇشاعىن جايعان جۇرتتىڭ جاقسىلىعىن ۇمىتپاستاي ەسكەرە ءجۇرۋ ءۇشىن بۇل ۇلىڭنىڭ اتىن بۇقار دەپ قويسام، قارسى بولماسسىڭ. عۇلامالار قالاسىنىڭ شاپاعاتى ءتيىپ بۇل ۇلان ويىن قۋماي، وي قۋىپ وسەر. بۇقاراسىنىڭ قامىن جەر ايتۋلى ازامات بولسىن دەپ، تىلەك تىلەپ، باتا بەرەيىك، — دەپ شىن نيەتىمەن قۋانىپ، جورگەكتەگى نارەستەنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ ەدى.
بۇقار نارەستەنىڭ بەسىككە سالار تويىنان ەكى-ۇش كۇن وتكەندە بابانازاردىڭ ءىنىسى بەكنازاردىڭ تۇڭعىشى دۇنيەگە كەلىپ ەدى. "توي تويعا ۇلاستى" دەگەن وسى دەسكەن قاراكەسەك ال دۇرىلدەسىن. بەس مەيرام، جەتى مومىن تۇگەل اقتارىلىپ، قارا جەردى تىتىرەنتىپ-اق جىبەردى. كوكتەمدە بوسىپ كوشكەن ەلدىڭ كوتەرەم كوڭىلى جازدا جازىلماي ما. جازىلعان كوڭىل "ءاي، ءبىر ارقا-جارقا قىزىقتاپ، ايدى اسپانعا شىعارىپ، تاماشا جاساساق-اۋ!" دەپ الاقاندارىنا تۇكىرىپ جۇرگەندە، بۇقار ۇلدىڭ سوڭىنان باس قىلتيتقان تاعى ءبىر تورسىق شەكە ۇلدىڭ اكە-شەشەسىن كۇلدىرىپ، اۋىل-ايماعىن كوڭىلدەندىرىپ كەلە قالعانى عوي. دۇنيە جاراتىلىپ، سۋ اققالى قازاقتان تويشىل، قازاقتان ساۋىقشىل حالىق بار دەيسىڭ بە. قىستان قىسىلىپ امان شىقسا دا شۇكىر، جالعىز لاقتى كوكپارعا تارتقىزادى دا جىبەرەدى. قاتتىراق تۇشكىرىپ قالساڭ، "جاراكىماللانى" جاپىرلاي ايتقان ۇندەر مولايىپ كەتتى مە، قازان كوتەر، بايگە بەر. ال ءاپپاق شەكە كەڭ ماڭداي ۇل تۋسا، اق تۇيەنىڭ قارنىن جارىپ ىلەتاماعان اكە اكە مە. ويدان تۇگەندەپ، قىردان قايىرىپ اكەپ قونىسىن قوناققا، ءورىسىن مەيمانعا تولتىرماعان قازاق قازاق پا. جيعان-تەرگەنىن شاشپاسا، بۋىلعان تەڭىن اقتارىپ، ساندىق-كەبەجەسىن اشپاسا، ساراڭنىڭ ساراڭى اتالماس پا. بەرەكەسى ورالا باستاعان بەكنازار دا، قالا بەردى قامىستاي قاۋلاپ وسكەن قالىڭ قاراكەسەكتە نامىسقا قىزباي ما. قازاقتىڭ ءبىر وتاۋىن ورداعا اينالدىرار ءتولباسى-سابيدىڭ قۇرمەتىنە كۇي كۇمبىرلەپ، ءان شىرقالماس پا. كەلدىبەك ءبيدىڭ ءوزى ەسىمىن تاڭىباي دەپ اتاعان نارەستەگە ارنالىپ كۇي دە تارتىلدى، ءان دە ايتىلدى. بەكنازاردىڭ وتاۋىنا ءسابي ىگاسىمەن ەنگەن نارەستە تاڭىباي ءدۇيىم قاراكەسەكتىڭ كەۋدەسىنە ءسويتىپ قۋانىش توعىتقان.
وسى ايتا قالعانداي تويدان ءدال ءبىر جۇما وتكەندە جيدەلى-بايسىنداعى ءۇشىنشى شاڭىراقتان ءۇشىنشى ۇلدىڭ ىڭگاسى جۇمىر جەردىڭ قۇلاعىن تۇندىرىپ جىبەرگەن عوي. كوكبورى كەرنەيدىڭ ۇلى داۋدىڭ ەكىنشى ايەلى بابىلدىق سۇلۋدىڭ پۇشپاعى تاعى دا قاناپ، قارىق جالعاندى جاتىرقاي جىلاپ، جارىق جالعاننىڭ ەركەك-ايەلىن جادىراتا كۇلدىرىپ تاعى ءبىر تورسىق شەكە، تومار باس ۇل تۋىپ ەدى. قاراكەسەك تاعى شابىلسىن. قۋانعان قازاق ءوز ەتەگىنە ءوزى ءسۇرىنىپ، جەر كوكتى ايقاي-شۋعا تولتىرىپ جىبەرەدى عوي. ارينە تاماشا-قىزىقتىڭ ايقاي-شۋىنا نە جەتسىن. داۋدىڭ بابىلدىقتان تۋعان تۇڭعىشىنىڭ اتى بالتا بولاتىن. سوعان سايكەس ىرىمداپ جاڭا تۋعان جاس نارەستەنىڭ اتىن انەت بابا تۇيتە قويعان-دى. ءبىرى بالتانىڭ وتكىر ءجۇزى بولسا، ەكىنشىسى بالتانىڭ تەگەۋرىندى دۇمى-تۇيتە بولسىن دەپ تىلەك قىپ، باتا بەرگەن. سودان كەيىن ءۇي سايىن جايراي جىعىلعان جاباعى ەتىنە تويىپ، ءۇي سايىن كەڭىردەكتەگەن قارا سابانىڭ بەتىندە قارا مايى كىلكىگەن قىمىزىن كەكىرىكتەگەن قازاق سەمسەر سىلتەپ سايىسىپ، كوك سۇڭگىنى كۇلاشتاي لاقتىرىپ جارعاققا قاداپ، ادىرنالارىن كەرە تارتىپ، جامبى اتىپ جامىراسىپ، جادىراسىپ قالعان-دى.
ۇلى ساپاردىڭ الدىندا، جول ۇستىندە جۇگىن تيەپ، تەڭىن ارتىپ "ءيا، ءسات!" دەسە تارتا جونەلگەلى وتىرعان ەلشىلىككە دە، بۇكىل قازاق قاۋىمىنا دا، ءۇش تويعا ارنايى قاتىسقان تاۋكە حانعا دا ءۇش ۇلدىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى قاتار تۋۋى قاتتى اسەر ەتىپ، ىرىمشىل ەلدىڭ ءۇمىتىن كادىمگىدەي-اق لاۋلاتىپ كەتكەن-دى.
"وڭ-سولىمىز سەلدىرەپ، ورتامىز وپىرىلىڭقىراپ، جانىمىز جاۋدا، مالىمىز ايداۋدا كەتىپ كۇيزەلىڭكىرەپ وتىرعانىمىزدا، ولقىمىزدى تولتىرىپ، وشكەنىمىزدى جاندىرىپ، حاقتاعالانىڭ ىلگەرگى كۇننەن قۋانىش تابارىمىزدى مەزگەگەن الدەبىر نىشانى ما ەكەن" دەيتىن جورامالى كوپشىلىكتى ءتاۋباعا ۇيىتقان-دى.
قازىبەكتىڭ الگىندە داۋعا ازىلدەگەنى وسى جاعداي بولاتىن.
"دۇنيە بۇلىڭ-بۇلىڭ ساعىم-اۋ! دىرىلدەپ شاقىرىپ، دىرىلدەپ سۋسىپ قاشقاقتاي بەرەدى. ەندى جەتتىم، ەندى باتتىم دەگەنىنشە، كوكالا كىلەگەيىمەن كولبەڭدەپ قويناۋ ءتۇرتىنىپ، تاۋ بوكتەرلەپ سيقىرشىنىڭ كوزى مەن بوزىندەي الداپ، ماڭىنا جولاتپايدى. دۇنيەنىڭ سيقىرىن اشتىم، جۇمباعىن شەشتىم دەيتىن ءبىر جان تابا العام جوق. قازاقتىڭ مالى مەن جانىنا جەر تۇبىنەن كوزىن ساتاتىن ويراتقا دۇنيە ساعىم بوپ كورىنە مە ەكەن؟ ءاي، كورىنبەس-اۋ. ساعىم قۋعان تىرلىك سار-سىلتىپ ءبىتىپ، سەندەلتىپ تيتىقتاتىپ قويماي ما. ال بۇلار ساعىم-دۇنيە قۋىپ ساعىن سىندىرمايدى. ويتكەنى شەڭبەرلەگەن جوسىعى، قۇرساۋلاعان ءتارتىبى مىقتى. اناۋ جىرعالدان كوپ نارسەنى سۇراپ بىلگەنىم دۇرىس بولدى-اۋ".
كەشە ءتۇس اۋا قازىبەك ىلەگە شومىلۋعا بارعان. بارعان جوق-اۋ، بارعالى سولاي قاراي بەت العان. اۋىل شەتىنە شىعا بەرگەندە ساۋىت-سايماندارى جارقىلداپ، سارتىلداپ ەكى شەرىك سۇزەگەن تەكەدەي بوپ الدىنان ويقاستاپ شىعا كەلگەن.
— بولمايدى!-دەگەن موينى جوقتىقتان قاۋعا باسى كەۋدە بۇركەگەن كەڭ ساۋىتقا يەگىمەن مۇلدەم سۇڭگىپ كەتكەن الدىڭعى شەرىك.
— نەگە بولمايدى؟ — دەپ قازىبەك سەبەبىن سۇراعان. — سۋ ارام با، مەن ارام با؟
ەكەۋدىڭ قازاقشاسى ونشا بولماسا كەرەك، تۇسىنگەن تۇسىنبەگەنى بەلگىسىز، جالعىز عانا "بولمايدىدان" باسقا جاۋاپ بەرمەگەن.
سول كەزدە تۋ سىرتىنان الدەكىمنىڭ ويراتشا سويلەگەنىن ەستىپ جالت قاراپ، قازىبەك جىرعال نوياندى كورگەن.
قازىبەك شەرىكتەرگە قويعان جاۋابىن نويانعا دا قايتالاعان. نويان قارق-قارق كۇلگەن. وزىنەن جاسى كىشى، ءبىراق كوزىنىڭ ۋىتىمەن، ءوزىنىڭ سەرگەك سەزىمتالدىعىمەن گرەكشەلەنگەن مىنا جاس قازاقتى كورگەننەن ۇناتىپ قالعان-دى.
سۋ دا تازا، سۋعا تۇسپەك بولعان جاس مەيمان سۋدان دا تازا. ءجۇرىڭىز، — دەپ ىلگەرى باستاي جونەلگەن جىرعال شەرىكتەردىڭ نەگە بولمايدىسىن تۇسىندىرگەن ەدى. "ەلشى-قاتارداعى قوناق نەمەسە بەيساۋات جولاۋشى ەمەس، ۇلكەن ۇلت-قازاق ەلىنىڭ، ۇلىس حانى تاۋكەنىڭ اتىنان كەلگەن، ەل مەن ەلدىڭ اراسىنداعى تاتۋلىق پەن قاتۋلىقتىڭ ارا جىگىن ايىرار، ەلدەسۋ مەن جاۋلاسۋدىڭ قاي-جاعدايىن شەشەر مامىلەگەرلەر. سوندىقتان ولاردىڭ ءبىرىنىڭ ەمەس، ءبارىنىڭ ءومىرىن كوزدىڭ قارا-قاراشىعىنداي ساقتاۋ-شەرىكتەرگە قاتاڭ تاپسىرىلعان. و، جاس قازاق جىگىتى وزدەرىنە ويرات تاراپىنان قاۋىپ-قاتەر تونەدى ەكەن دەپ ەش ويلاماسىن. ونداي نيەت تۇگىل وي تۋىندامايدى. ال قاتەر ونسىز دا كوپ. قازاقتارداي بىزدەر دە وت پەن سۋدى ءتىلسىز جاۋ سانايمىز. كەزدەيسوقتىقتان ساقتانباسا بولار ما. قامىس اراسىنان جولبارىس جىمىن كورگەندەر بار. ازۋى ايبالتاڭنان دا وتكىر دوڭىزدىڭ قابانى قانشاما".
سۋعا ءتۇسىپ دەنەسى سەرگىگەن ەكەۋ جاعادا وتىرىپ ءبىراز اڭگىمەلەسكەن ەدى.
— جىرعال، سەن شىنىمەن مىناۋ شەرىكتەرىڭە، سوناۋ اراتتارىڭا سەنىمدىسىڭ بە؟ ەكى اياقتى پەندەنىڭ ماڭدايىنداعى قوس كوزىنىڭ تۇسپەيتىن جەرى، قىزىقپايتىن كەزى بولمايدى عوي. ءبىز "التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايار" دەيمىز. التىنعا دا بۇرىلمايتىن، وڭاي ولجاعا دا قىزىقپايتىن ويرات شىركىنىڭ پەرىشتەدەن دە بەتەر اۋليە بولعانى ما؟
جىرعال كۇلىپ جىبەردى.
— التىنعا قىزىعاتىندار نەگە بولماسىن. ەل بولعاسىن اۋليە مەن پەرىشتەسى دە، سۇمى مەن سۇمىرايى دا كەزدەسپەي تۇرا ما. ءبىراق ءبىزدىڭ تەمىردەي ءتارتىپ، بۇلجىمايتىن زاڭىمىز پەرىشتەنى دە، سۇمىرايدى دا قاقپايلاپ قايىرىپ اكەپ، قاتال جوسىقتىڭ ىڭعايىمەن قىبىرلاتىپ قويعان. اۋىتقىدى دەگەنشە قىل بۇراۋ قۋ تاقىمعا، قىل شىلبىر تال مويىنعا سارت ەتە قالادى. ۇرلىق-قارلىق سياقتى جەڭىل-جەلپى قىلىقتارى ءۇشىن تاقىمدى قىل بۇراۋ شىرىلداتادى. ەلىن ساتسا، حانى مەن نويانىن قاراقتاتسا، تال مويىنداعى قىل شىلبىر مۇرنىنان جانىن سىعىپ الادى.
قازىبەك تاڭداي قاقتى، ءبىراق باس يزەدى.
— ول جوسىق بىزدە دە بار. "ءۇرلىق-تۇبى قورلىق" دەگەندى سانامىزعا ءسىڭىرىپ وسەمىز. ەسىگىمىز اشىق. قورامىز-قوتان عانا.
جىرعال قىزىنىپ الا جونەلدى.
— قوتان دەيمىسىڭ؟ سەن، قازىبەك، ول قوتاننىڭ ويراتتىڭ ءسوزى ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟ بىلمەسەڭ، تىڭدا. تورت-بەس اتادان قوسىلاتىن تۋىستاردىڭ بىرىگىپ تىرشىلىك قۇرعان قاۋىمداستىعىن بىزدە، ويراتتا-قوتان نەمەسە قوسىن دەپ اتايدى.
— ءبىز اۋىل دەيمىز...
— سەندەردىڭ اۋىلدارىڭ، ءيا كەلىڭكىرەيدى. ال وسى ءبىر رۋعا جاتاتىن بىرنەشە قوتاننىڭ بىزدەگىدەي وتاق دەپ اتالاتىن، سول ورتاق قونىستاعى وتاقتى بىرىگىپ قورعايتىن ۇلكەن قاۋىمداستىق بار ما سەندەردە؟
قازىبەك توسىلىڭقىراپ قالدى.
— ال الگى تۋى ءبىر، ءتۇبى ءبىر تۋىستاس، تامىرلاس رۋلاردى قۇرايتىن بىرنەشە وتاقتىڭ بىرىگىپ ايماق بولارىن، الدەنەشە ايماقتان ۇلىس تۇزىلەتىنىن، ءۇش-تورت ۇلىستىڭ باسى قوسىلىپ تايپا اتالارىن، ال بۇكىل ۇلىستىڭ حاندىق قۇرايتىنىن بىلەسىڭ بە؟ - دەپ ەكپىندەتە توپەلەدى.
قازىبەك ءارى قىزىعىپ، ءورى قىزعانىپ وتىر. قىزىققانىن جاسىرعان جوق.
— قالاي-قالاي ساتىلانىپ بارىپ سالماقتانا تۇسكەن، ءا! ساۋساقتىڭ جىگىڭدەي بولىپ بارىپ،
بال-تالاساڭ بۇزىلماستاي بوپ تۇتاسا قالاتىنى عالامات. ال، جىرعال، الگى قوتان، ايماق، ۇلىستارىڭدى جەكە-جەكە ءيىرىپ قايىراتىندار بار ما؟
— بولعاندا قانداي! قوتاندى دەمشى، وتاقتى شۇلەنى يەكتەسە، ايماقتى زايسان دوڭگەلەتەدى. ۇلىستى-نويان قايىرىپ، تايپانى تايشى ۇيىرسە، بۇكىل حاندىقتى قاسيەتتى دە قۇدىرەتتى حونتايشىمىز بيلەيدى.
— قالاي تاپقان!
— ءيا! ۇلى ەردەنە باتىر حان وسىدان تۋرا ءجۇز قىرىق جىل بۇرىن تارباعاتايداعى اتاقتى قۇرىلتايىندا ءتورت تۇمەن ويراتتىڭ باسىن قوسىپ، "ساادجين بيچىگ" دەگەن جارعىسىن قابىلداپ، بىتىراعان ەلىنىڭ باسىن قوسار التىن قازىعىن قاعىپ كەتكەن. الگىنىڭ ءبارى سول جارعىنىڭ ارقاسى.
قازىبەك ويلانىپ وتىر. "قازاقتىڭ ءار اۋىلىنان الدەنەشە باي، الدەنەشە بي شىعىپ، بايى بيىنە دەس بەرمەي، ءبيى بايىنا ەسە جىبەرمەي، شارۋاسى تۇگىل باستارى بىرىكپەي شورە-شورە بوپ جاتاتىنى وتىرىك پە. ءبىر اۋىلدىڭ عانا بىتىراعان تىرلىگى وسىنداي بولعاندا، ايماعىنداعى الاۋىزدىق اپاننىڭ اۋزىنداي، وقپاننىڭ وڭەشىندەي بىرلىك پەن تاتۋلىقتى جالماپ جۇتىپ جاتادى ەكەن-اۋ".
جىرعال يىعىنان جايلاپ ءتۇرتىپ قالدى.
— ۇيىقتاپ كەتتىڭ بە؟
— جوق! ۇيقى قايدا، ويعا باتتىم. ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىم جاقسى ەمەس-اۋ دەگەن كۇدىك كەۋدەمدى شىرماي باستادى. ءار قىردىڭ ۇستىندە ءبىر قۇدايىمسىنىپ كەۋدەسىن قاقايتقان قازاقتىڭ ءدال سەن ايتقانداي قاتال جارعىمەن باسىن قوسا الساق!.. وۋ، وندا جىرعال دوستىم-اۋ، سەندەرگە قاتەر كوپ قوي. جايىلىپ كەتسە، جالعاننىڭ جارتىسىن جاسىراتىن مول قازاق، سانسىز الاش بالاسى ات توبەلىندەي ويراتتى شاڭىمەن بۇركەپ، كولەڭكەسىمەن-اق قورقىتىپ، قۇم قاپتىرىپ كەتەر-اۋ، — دەپ سىلقىلداتا كۇلدى.
— بوسقا كۇلمە، قازىبەك. وزدەرىڭنىڭ "ەركەكتىڭ قورى كۇلەر، ايەلدىڭ قارى كۇلەرىن" ۇمىتپا.
سونسوڭ الاش دەدىڭ. جايىلسا جالعاندى جاۋىپ كەتەر دەدىڭ. سول الاشىڭنىڭ ءتۇتىن سانى، جان سانى قانشا ەكەنىن ءالى بىلمەيسىڭدەر. بىلۋگە تىرىسپايسىندار دا. ال بىزدە... — جىرعال كىدىرىپ قالدى. "ايتسام با، ايتپاسام با" دەيتىن ەكى ويلى پىشىندە ءبىراز بوگەلدى دە، ءسوزىن باتىل جالعاستىردى. — ال بىزدە مالدىڭ دا، جاننىڭ دا، قارۋ-جاراقتىڭ دا ەسەبى جۇرگىزىلەدى. ويتكەنى شەرىكتىڭ سانىنا قاراي سوعان ساي قارۋ قاجەت. اينالاڭدى قۇرساۋلاپ العان الاقشىڭ توبەڭنەن ءتونىپ، بالاعىڭنان قاۋىپ تۇرعاندا، الگىندە ءوزىڭ ايتقان ات توبەلىندەي عانا از ويرات ساقاداي ساي وتىرماسا، ويداعى ورىستان، قىرداعى قىتايدان، قاسىنداعى قوقاڭداعان قازاقتان قالاي قورعانباق.
— اۋ، جىرعال! ولتىرسەڭ دە، وتىرىك ايتپاي ءولتىر. قازاق قاي كەزدە وزدىگىنەن كەلىپ، ىرگەڭدى ءتۇرىپ، قابىرعاڭدى سوگىپ شاۋىپ الىپ ەدى؟ ءار كەزدە دە شاپقان جوڭعار، شابىلعان دا، سابىلعان دا قازاق ەمەس پە ەدى؟ بۇگىن دە شابىلىپ قالىپ، سابىلىپ كەلىپ وتىرعان تاعى دا ءبىز، قازاقپىز عوي! — دەپ قازىبەك كەسەك مۇرنىن سيپاپ ساۋمالاي بەردى. سوڭعى كەزدەرى قينالعاندا، كەيىگەندە وسى ادەتتى تاۋىپ العانىن ءوزى دە بايقامايدى.
— وۋ، بۇرتيىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟ ءجا! ايتقانىڭدى تابانداتا قۋمايىن. جونگە ءجونسىز عانا تالاسار. راس ايتاسىڭ. دالاندى شاڭداتقانىمىز دا، قالاڭدى قيراتقانىمىز دا، قاتىن-بالاڭدى شۋلاتقانىمىز دا راس. نەگە دەيسىڭ عوي، قازىبەك. سونىڭ ءبىراز سەبەبى دە بار. ويراتتىڭ ۇلى ات ۇستىندە تۋىپ، ات جالىندا وسەدى. ۇل تۋعاندا، شەرىك تۋدى دەپ تىماعىن اسپانعا اتىپ، قۋاناتىن ويراتتى كورمەدىڭ عوي. ۇل تۋدى دەگەنشە، مىنەر ات، كيەر ساۋىت، بەل مەن قولعا قىستىرار بەس قارۋدى دايىنداۋ قاجەت پە، قاجەت! ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك. ءار وتىز تۇندىك حونتايشى امىرىمەن جىلىنا ەكى ساۋىت توقىپ بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ءار قوتان اي سايىن ۇرعاعا ءبىر ايەلدەن جىبەرىپ وتىرادى. ءسويتىپ اي سايىن جينالاتىن ءۇش-تورت ءجۇز ايەل التى اي جازدا قانشاما ساۋىت توقىپ، قانشاما كيىم-بۇيىم تىگەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ قورعاسىن وقتى ساق ەتەر جاسايتىن، قارۋ-جاراققا كەرەك بىلعارى وڭدەيتىن، ءھام تەمىر قورىتاتىن جەرلەردەگى ءوز ءىسىن ونەرىن توگە اتقاراتىن باس بارماعى مايىسقان شەبەرلەرىمىزدى كوردىڭ بە؟ جوق! ولاردى وزگەگە ءبىلدىرىپ، وزگەگە كورسەتىپ ءبىز ەسەكتىڭ ميىن جەدى عوي دەيمىسىڭ،-ەندى جىرعال قارق-قارق كۇلىپ، دەرەۋ باسىلا قويدى. — وسىنداي قاتاڭ ءتارتىپ، قاتال باقىلاۋمەن جاساقتالعان قوسىنعا جاۋ ىزدەمەي، ەل شاپپاي، ولجا تۇسىرمەي ومالىپ ۇيىندە وتىرا بەرۋ وڭاي دەيمىسىڭ. كوك نايزانىڭ ۇشىن، اق بىلەكتىڭ كۇشىن كىمگە سالىپ سىنايدى ويرات؟ ورىسقا تيىسەردەي ولە الماي جۇرگەن جوڭعار جوق. شەگىرتكەدەي قاپتاعان ءشۇرشىتتىڭ شابىنان تۇرتەردەي شىرىلداعان جانىن تاستاي الماي جۇرگەن اقىماعىڭ دا ول ەمەس. ەندەشە ءتۇرى دە وزدەرىندەي، تىرلىگى دە وزدەرىندەي جاۋىنگەر قازاقتى قاۋجالاعان قول ەمەس پە. ويتكەنى تەڭ تەڭىمەن دەگەن بار. كەيدە سەن، كەيدە ول جىعىپ، كەيدە يتجىعىس ءتۇسىپ جاتاتىن قازاقتىڭ ومىراۋىن وپىرا الساڭ، اق تاماق، قولاڭ شاش، قاراكوز قىزىن ات كوتىنە سالىپ اكەپ، بىرىنەن ءبىرى قالقىڭقى قارادومالاق بالالارىڭنىڭ اناسى ەتسەڭ، ايدارىڭنان جەل ەسىپ، كومەيدەن توگىلگەن كۇلكىڭ كوك اسپاندى ءتىلىپ تۇسپەي مە! قايران داۋرەن دەپ سونى ايتادى دا!
قازىبەك كۇرسىنىپ قالدى.
"ءبارى راس. جاسانعان جوڭعاردىڭ جاۋ ىزدەيتىنى دە راس. ىزدەگەن جاۋى-قازاق ەكەنى دە راس. ايداپ مالىڭدى، بايلاپ ەرىندى، قورلاپ قىزىڭدى اكەتەتىنى دە راس. لاپ بەرگەنگە، تاپ بەرەتىن كۇشىمىز بولعانمەن، سەسىمىز دە، دەسىمىز دە جوق. سەس بولار ەدى، ەستىسىنەن سەسكەنەر قازاق از. حانى الىستا، قاھارى قاشىقتا. ءارقايسىسى ءبىر قۇداي. دەسى دە بولار ەدى، بىرىكتىرەر باسشى از. ۇش ءجۇز بوپ ءبىر بولىنسە، ءار سۇلتان ءار ءجۇزدى جانە بولشەكتەيدى. سۇلتاننىڭ قۇرىعىنان سىتىلعان قازاقتى بولىمسىز بيلەر مەن ءباتۋاسىز بايلار يەكتەپ الا جونەلەدى. ال مىنالار... ءجونى-تۇزۋ، جوسىعى-جويقىن! جوعارىدان يەك قاعىلدى ما، تايشىسى تاپ-تۇيناقتاي عىپ نويانىنا تاپسىرادى. نويانى نىعىزداپ زايسانعا بۇيىرادى. ال زايسانى دەمشى مەن شۇلەنگە زىركىلدەدى دەگەنشە-اق ارات پەن شەرىكتىڭ باسىندا قامشى ويناپ، ارقاسىندا شاڭى قاعىلادى. سونسوڭ قيقاڭداپ قيسىق باسىپ، قىرىن قاراپ كور. قاتىنىڭنىڭ قوينىنان سۋىرىپ الىپ، ايىپ سالىپ ءبىر دىڭكەلەتىپ، دۇرە سوعىپ ەكى قاۋساتىپ، ەسىڭنەن تاندىرىپ، ەسىگىڭدى ورعا، بەسىگىڭدى كورگە اينالدىرىپ جىبەرسىن. وسىدان كەيىن تايشى مەن زايسانعا ەكى قولىڭدى توبەگە قويىپ، ەتەگىن ءسۇيىپ، ەتىگىن قۇشپاس ويراتتى كورسەتشى. حونتايشىسىنا قۇدايداي تابىنباس جوڭعاردى ەمگە تاۋىپ بەرشى. "كوشەرىمدى جەل بىلەر، قونارىمدى ساي بىلەر" ءتارىزدى قاڭباق تىرلىكتى قازاقتىڭ وندا قاشىپ، مۇندا تىعىلىپ ءجۇرىپ، "ءومىرىمدى الساڭ دا، ەركىمدى الما" دەيتىن سىلتاۋعا ۇيىرلىگىن قايتەرسىڭ. وركەنى از، تامىرى جايىلماعان، ەرتەڭى مۇلدە جوق ەركىندىكتىڭ ءقادىرى قانشا. اۋ، سول ەركىندىكتى سوندا سول قازاق كىمنەن قورعاماق قىزعىشتاي قيقىلداپ ءجۇرىپ؟ ءوز قازاعىنان! ءوزىنىڭ بي مەن بەگىنەن. باتىرى مەن سۇلتانىنان. ۇلت بىرلىگىنە، ەل تاتۋلىعىنا قازىق بولىپ قاعىلعان حانىنان. جاۋىعاتىنى تاعى كىم دەيسىڭ بە؟ ءتالىمىن تالاعىنا قۇيعان بەدىرەيگەن ۇلى. بەرەكەسىزدىگىن بەتىنە باسقان شاپىلداعان ايەلى. بەس جاندىققا ون ءتورت، جيىرما قولمەن تالاسقان اعا-ىنىلەرى. قالا بەرسە اقىلدىمسىنعان اعايىنى. ناسىبايدى قالاي اتقانىڭدى دا، ءۇي كولەڭكەسىندە تىر-تىر قاسىنىپ، ارقا-باسىڭ قۇرىسىپ، تىرسيىپ جاتقانىڭدى دا كورە المايتىن كورشىڭ دە، ەڭ بولماعاندا كۇلىن سەن جاققا قاراي بۇرقىراتىپ، كوكالا ءتۇتىنىن دە سەن جاقتان سالادى-اۋ. قىرسىعى ءبىر باسىنان جەتىپ ارتىلاتىن، وكىرەڭدەگەن ءۇنى ون ويراتتىڭ كومەيىنەن قۇمىعىپ قۇيىلاتىن "ۋرراھىنان" دا اسىپ تۇسەتىن قىرسىز قازاق قىرشاڭقى تورىسىنا توقىم جابا سالىپ، باقىراۋىق تۇيەسىنە شوشايعان يتارقاسىن ارتا سالىپ، بالاسىن باقىرتىپ، قاتىنىن ساباپ، ءيتىن قاڭسىلاتا بەزدىرىپ، ازىناۋلاق قويىن دىردەكتەتە قۋىپ، جەر تۇبىنەن جۇماق ىزدەپ باعىت-باعدارسىز كوشە جونەلمەي مە؟
دالانىڭ ۇيتقىعان جەلىندە تىنىم جوق، قازاقتىڭ الاساپىران كوشۋى مەن بوسۋىندا تىنىم جوق. مىناۋ بۇلاقتىڭ سۋى بالداي ەكەن، شالعىنى ورمانداي ەكەن. توبەسى تاۋعا بەرگىسىز ، شىلىگى نۋعا بەرگىسىز. كەرەگە جايىلادى. جەروشاعى قازىلادى. ك ۇلى توگىلەدى. بۇلاقتى يەمدەنىپ، جەردى باۋىرىنا باسپاي ما قازاق. نەگە باسپاسىن. مىنا توبە دە سونىكى. بالداي سۋلى بۇلاق تا سونىكى. كوگالى كىلەمدەي ۇيىسقان قونىس تا سونىكى. اسپانعا قاراسا شاڭىتقان كۇن عانا جالعىز كوز بوپ تەسىرەيەدى. "كەلدىڭ بە؟ كەتتىڭ بە؟" دەپ جاتقان جوق. كوكجيەككە تەسىلسە، توبە — توبەنى باۋىرىنا قىسىپ اپ بۇلىڭ-بۇلىڭ بيلەگەن كوگىلدىر ساعىمنان باسقا كوز تىرەلەر ەشتەڭە جونە جوق. تۋعاندا كورگەنىڭ وسى كولگىرسىگەن كوكجيەك. وسكەندە كورگەنىڭ دە وسى بەدەر-بەلگىسىز كەرەناۋ كولبەگەن كوكجيەك. وتكەن جۇرتىندا قالدىرعان قونىسىنىڭ مىنا قونىسىنان وزگەشەلىگى بولماپتى — اۋ. جوق! نەگە بولماسىن. جەكە ءوزى عانا جامباستاسا، شىلىگى توعايداي، شىبىنى تورعايداي ەمەس پە! اناۋ شىقىلىقتاعان شىمشىعىن وزگەنىڭ بۇركىتىنە ايىرباستار ما. ءوزىنىڭ شىبجىنداعان شولاق قۇيرىق شىبىشىن وڭگەنىڭ بۇزاۋلى سيىرىنا تەڭگەرەر مە.
ءاي، ءبىراق... جەر وزىنىكى بولماي، وزگەنىكى بولىپ شىققانىن سويىلعا جىعىلىپ، سوراسى اعىپ وتىرىپ بىلگەنى بار-اۋ بايعۇستىڭ. "بۇلاعىما قونىپ، تۇنىعىمدى لايلاعانىڭ ءۇشىن شاڭ باسارعا" دەپ شىبىشىن ماڭىراتىپ تارتىپ الىپ، قان قاقساتپادى ما. قايران قازاق اشۋعا قايتىپ مىنبەسىن. بەت-جۇزگە قاراماس بەستەمشە قامشى ءقايتىپ قانا شوشاڭداماسىن. شوشاڭدادى دەگەنشە بالانى بەلدەن، قاتىندى جوننان ءتىلىپ ءتۇسىپ، ءبىرىن باقىرتىپ، ءبىرىن شاقىلداتىپ الا جونەلمەسىن بە. شوشاق ءۇيى قايتا جىعىلىپ، شوشايعان قوسى باقىراۋىق تۇيەنىڭ قومىنا قايتادان ارتىلماسىن با. ازىن-اۋلاق ۇساقتى توقىمىن جابا سالعان قىرشاڭقى تورىمەن تىرسەكتەپ قۋماس پا. نە كوپ؟
دالانىڭ سۇرلەۋ-سوقپاعى كوپ. جىمى مەن سورابى كوپ. قاي تۇسقا قاراساڭ دا، قاي بەتكەيگە ماڭداي بۇرساڭ دا، توقسانداعى كەمپىردىڭ بەت شاندىرىنداعى يۋ — قيۋ اجىمدەي شيماي-شاتپاق شيىرلار. قالاعانىڭا ءتۇس تە، شۇيكەدەي سۋىرتپاقتاپ شاڭ شىعار دا قايقايىپ تارتا بەp. اسپانىڭ اسقاق بولسا، دالاڭ كەڭ. داۋى كوپ قازاقتىڭ حانى قىستاماعان، تورەسى جايلاماعان، شوراسى كۇزدەمەگەن، قاراسى قونباعان دالاسىنىڭ ەلەۋسىز ءبىر پۇشپاعى تابىلىپ قالار. ال سول پۇشپاق تابىلدى دەگەنشە جۇماق قاقپاسى اشىلدى دەي بەر. مال-تولدەن وسپەي مە. وسكەن مال كوبەيمەي مە. الالى قويدى اقتىلى جىلقى قىلۋ وڭاي. الدىمەن شوپان ، اتانىڭ قۇلاققا جاعىمدى تۇياق سىرتىلى مولايسىنشى. قويلى بايعا كىم جىلقى ايىرباستاماسىن. ال جىلقى شىركىن قازاقتىڭ مالى عانا ەمەس، جانى عوي. قازىنى كەرتىپ جەپ، ۋىز قىمىزدى توستاعانداپ تاستاپ الىپ، قىلقۇيرىققا ءمىن دە، ال كەپ شاپ. دۇبىردەن دالاڭ ويانسىن! تاۋىڭ دىرىلدەپ بيلەپ، شوق قاراعانىڭ جارىسۋعا دا شىداماي، دوڭگەلەنىپ تۋ سىرتىندا قالا بەرسىن. كوك اسپاندى بورىك قىپ كيىپ، قارا جەردى ات باۋىرىنا سۇڭگىتىپ، ال كەپ زاۋلا! ال كەپ زاۋلا!
قيالشىل قازاق جەر تۇبىنەن جاننات ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ ءبىرى قالماققا قولدى بوپ ءتۇسىپ، سۇراۋسىز كەتپەدى مە. ءبىرى باشقۇرتتىڭ بيەسىن بايلاپ، تۇيەسىن ايداپ، تۋعان دالاسىنان تۋۋ قيانعا ۇزامادى ما. اسپاندى بورىك قىپ كيىپ، قارا جەردى ات باۋىرىنا تىعاتىن قازاق قايدا؟ قاتىنىن حاتۋن قىلعان ويرات، ۇلىن كۇل عىپ جۇمساپ، بۇنىڭ ءوزىن سۇمىرەيتىپ ەرتەڭنەن قارا كەشكە قوي سوڭىنا جاياۋ سالپاقتاتىپ سالىپ قويمادى ما..."
— قازىبەك، قايتايىق،-دەگەن جىرعال نويان وي قۇشاعىنا سۇڭگىگەن تاعى ءبىر قيالشىل قازاقتى سەرگىتىپ جىبەردى. — كوزىڭ اشىق، كوڭىلىڭ بىتەۋ. كىرگىزبەيدى كىم كورىنگەندى، ءا.
— ءاي، قايدام! كوزىمىز اشىقتىعىنان پايدا نە، يەك استىنداعىنى كورمەسە. بىتەۋ كوڭىلدىڭ مەڭىرەۋلىگى ءتىپتى سۇمدىق. وزگە تۇگىل ءوزىن دە ەنگىزبەيدى.
— كەتتىك. كەيبىرەۋلەر كوپ كەشىككەنىمىزدەن سەزىك-تەنىپ جۇرەر.
— كىمدى ايتاسىڭ؟ — دەپ قازىبەك جالت ەتكەن ۇلكەن كوزدەردى تىك قادادى.
— كىم دەرىڭ بار ما؟ ەكەۋ-ەكەۋ سويلەسۋ باستالعان ءتارىزدى عوي. اركىم وزىنەن قورىقسا، وزەكتىسىنەن دە سەسكەنەدى دە. جارايدى. ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ەكەۋى ودان ءارى ءۇنسىز قايتقان ەدى.
* * *
— بەرتىس حان شاقىرتىپ جاتىر! تەز جەتىڭدەر!
— جايشىلىق پا، جارقىنىم! — دەپ سىرىمبەت باتىر حاننىڭ دىكىلدەك جىگىتىنە وتىرعان كۇيى مويىنىن سوزا قاراپ قالىپتى.
— مەن نە بىلەم. بولساڭىزشى! تاماق سۋىپ قالادى، - دەپ جىگىت اسىقتىردى.
— ءا، تاماققا شاقىرا ما... ءقازىر وندا، — دەپ باتىر مول دەنەسىمەن قورباڭداپ تۇرا بەردى دە، باياۋلاتىپ دومبىرا شەرتىپ وتىرعان قازىبەككە جالت بۇرىلدى. — تۇر، بالام! ءجۇر.
— ونى شاقىرعان جوق! — نوكەر جىگىتتىڭ داۋسى ساڭق ەتىپ شىقتى.
— كوكەم-اۋ، وسى سەنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەپ سىرىمبەت الگىگە وڭكيە ءتوندى.
— ونى قايتەسىز؟.. ءا-ا... مەن-نامازبەكپىن، — دەپ باتىردىڭ ۋىسىنان بوساعان بىلەگىن اۋىرسىنا ۋقالادى.
— سەن، نامازبەك شىراق، بۇدان بىلاي كۇن ءبىر جاۋسا، تەرەك بوپ ەكى جاۋارىڭدى دوعار. ءوز اتىنا ءوزى ۇيىماعان تەكىرەكتىك كورسەتپە.
— جارايدى، اعا! سويتەم... سويتەم عوي.
نامازبەك ۇيدەن اتا جونەلدى.
— ال، قازىبەك، بول. حاننىڭ تاماق بەرەم دەگەن سىلتاۋمەن شاقىرعان كەڭەسىنە قاتىس.
— مەنى شاقىرتپادى دەدى عوي الگى.
— حان شاقىرماسا، مەن شاقىرىپ تۇرمىن. قازاقتىڭ قاي داستارقانى شاقىرىلماي كەلگەن قوناقتىڭ الدىنا جايىلماۋشى ەدى، — دەپ ەرىكسىز ىلەستىرىپ الدى.
ءارى حان اتى بار، ءارى ەلشى اتى بار بەرتىستىڭ تۇسكەن ءۇيى وزگە ۇيلەردەن بيىك تە كەڭ ەكەن، جيىنى وننان اساتىن بي مەن باتىرلاردى بۇيىم كورمەي، جۇتىپ جىبەردى.
بەرتىس كەلگەندەرمەن قول الىسىپ امانداسقانىمەن سالقىن سىزدى قاباعىن ونشا اشا قويمادى. جالعىز — اق قازىبەكتى كورگەندە، اناۋ قولىن ۇسىنعاندا سەلسوق قانا ەرىن جىبىرلاتىپ، قولىنىڭ ۇشىن عانا تيگىزدى دە، بۇرىنعىدان دا بەتەر سازارا قالدى.
سەمىز جاباعىنىڭ ەتى جەلىنىپ، ارتىنشا قىمىز ءىشىلىپ، داستارقان جينالدى. كەكىرىك اتقان، ءتىس شۇقىلاسقان ۇلكەندەر ءتىلىن تىسىنە تىستەپ، اق ءۇيدى ۇنسىزدىك جايلاپ كەتتى. اڭىس اڭدىعان ۇلكەندەردىڭ ءىشپىستىرار شاباندىعىنا ىشتەي كەيىگەن قازىبەك شىداي المادى.
— قىس ءوتىپ، جاز كەلگەنىن بايقاماي قاپپىز-اۋ. قىسقى كەشتە ەتتىڭ ارتىنان ەرتەك تىڭداۋعا جينالىپ، جىم-جىرت قالاتىن بالا-شاعادان اۋماي وتىرمىز،— دەدى.
سىرىمبەت مىرس ەتتى. سىرىمبەت مىرس ەتكەندە بارقى باتىر بۇكىل الىپ دەنەسىمەن سەلكىلدەپ كۇلىپ الا جونەلدى. بابانازار دا كەڭك-كەڭك ەتىپ اشىق قوسىلدى.
بەرتىس ارقار ءمۇيىز شاقشاسىن شىعارىپ، تىرناعىمەن سارتىلداتا قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. الگى سارتىل ەندى-ەندى تۇتانىپ كەلە جاتقان كوپ كۇلكىنى كومەيلەرگە قۋىپ تىقتى. حان كوك بۇيرا ناسىبايدى ادەتتەگىدەن كوبىرەك ءىلىپ الىپ، ەكى تاناۋىنا كەزەك ۇردى. قۇشىرلانا ىشكە تارتىپ وتىرىپ، جۇدەمەلەتە تۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ قالدى.
— جاراكىماللا! — دەپ الدەبىر ەرىن كۇبىر ەتە ءتۇستى. بەرتىس كىم ايتقانىن كورەيىن دەگەندەي وتىرعانداردى جاعالاي ءسۇزىپ ءوتتى دە، شاقشاسىن الدىنا تاستاي سالدى.
— مىناۋ تايكەلتىر ايتادى. كوبىڭنىڭ كوڭىلىڭ ماعان كۇپتى كورىنەدى. سىرتتاعى ءسوزدىڭ ءبورى وسەك. وكپە سىزى بولماسىن دەسەڭدەر، كوزىمە ايتىڭدار.
— ەندى ايتقاندا نەنى ايتامىز. ارينە كوزگە ايتقان دا دۇرىس، — دەپ كۇمىلجي بەرگەن سامبەتكە داۋ جاقتىرماي قارادى. شىداي الماي تاماعىن قىرنادى.
— ۋاي، الديار! ايتار ءسوز كوپ قوي. ءقايسىبىرىن قوزداتايىق. ەڭ الدىمەن ايتارىمىز: كوپ اۋىزدىڭ ءسوزىن جەكە اۋىز جەڭىپ كەتەتىن سىڭايدى بايقاعانىمىز.
— ە-ە، ءسوز تيمەي، داۋىس قارلىقپاي، قور بوپ ءجۇر ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ حان ىڭىراندى.
— ءسوزدىڭ دە ءسوزى بار، باكە!— دەدى بابانازار از بوگەلىپ وتىرىپ. — كوپ اۋىزدىڭ ءسوزىن كەلىسىپ ايتار جەكە اۋىزعا قارسىلىق بولماس. ءبىراق سول كەلىسىم بولماي زورلاپ تۇر عوي!
بەرتىس باسىن يزەي تۇسكەن بويى مىرس ەتە قالدى.
— نامىستارىڭا تيگەن ەكەن دە. كەلىسپەگەن كىم سوندا؟
ادەيى سۇرادى. سىناعانى دا، كەكىرتكەنى دە بەلگىسىز.
— قازىق اينالعان اتتاي جەر تاپتاي بەرگەندە نە ۇعارمىز. كوزىمە ايت دەدىڭىز، الديار. ايتساق، كەلەگە كىرگىزبەي كەلىسىم بۇزعان ءوزىڭىز، — دەپ بابانازار توتەلەي سالدى.
بەرتىس شالقايا ءتۇسىپ، قىسىڭقىراپ العان ەكى كوزدى ەندى بابانازارعا وڭمەندەتە قارادى.
— ءاي، ماشايدىڭ تۇقىمى! سەنىكى سول باياعىدان كەلە جاتقان ەسكى قىجىل! بىقسىتپا مىناۋ ەل قامى دەيتىن ورتادا.
— ەل قامى دەيمىسىز؟! ءسىز جەگەن ەل قامىن مەن ويلاماس پا ەكەم؟ ەل قامىن جەسەڭىز ەلدىكتەن نەگە اتتايسىز؟ ءباتۋانى نەگە بۇزاسىز؟ — دەپ بابانازار دا شاپشي جونەلدى.
— ەلدىكتەن مەن بە كەتكەن؟ ءباتۋا بۇزعان مەن بە؟ وكىنبەيمىن دەپ ايتىپ تۇرسىڭ با وسىڭدى؟ — كىشكەنتاي دا بولسا حاننىڭ اتى حان. حان زىركىلدەگەندە قارا جىم بولادى. كوپ كوزدەر كىرپىك تاساسىنا تىعىلىپ، كوپ ءيىن تومەن تۇقىردى. قايمىقپاي قارسى قاراعان، كىرپىك جىپىلىقتاتپاعان بابانازار عانا. سونى بايقاعان قازىبەك ىشتەي ريزا بوپ، تىلەۋلەسىنە اينالىپ وتىر.
— ەلدىكتەن كەتپەسەڭىز، ەركىمىزدى نەگە تۇسايسىز، حان؟ ءباتۋا بۇزباساڭىز قولىمىزدى بايلاپ، ءتىلىمىزدى نەگە كەسەسىز، الديار!
يىندەر ءسال-سال تىكتەلە بەرىپ، "جۋاستان جۋان شىعادى" دەۋ راس-اۋ، وسى. جايشىلىقتا كوپ ۇندەمەيتىن باباكەڭ بارىمىزدەن اسىپ ءتۇستى-اۋ. ايتپاعىمىزدىڭ نەگىزگىسى وسى ەدى عوي" دەيتىن وي قىبىرسىز ۇيىعان دەنەلەرگە قيمىل-قوزعالىس ەنگىزدى.
— ءاي، سەن مەنى قۇنعا بايلارسىڭ مىنا قالپىڭمەن. ءتىلىڭ شىعا باستاپتى! — دەپ بەرتىس شالقايا ىرعالىپ الدى. — نە ىستەپپىن ەركىڭدى تۇسارداي، ءتىلىڭدى كەسەردەي، ءا؟
بابانازار حاننىڭ قاتايىپ العانىن قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلانعان تۇرىنەن بايقاسا دا، شەگىنۋدى ءجون كورمەدى. العاش شار ەتە تۇسكەندە اڭگىمەنىڭ ارتى مىنانداي سۇستى زىلگە جالعاسارىن ەسكەرمەپ ەدى. جاعدايىنىڭ بار اۋىرلىعىن تۇگەل ۇقسا دا، جالتارىپ قالا المادى.
— ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەندەي بولەكتەنۋىڭىزدى نە دەپ ۇعامىز؟ بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىزدى سىرعىتىپ جىبەرىپ، ويراتتىڭ حانزاداسىمەن وڭاشا كەڭەسۋىڭىزدى نە دەپ تۇسىنەمىز؟ اناۋ شابىلعان ەلدەن تاۋكە حاننىڭ جارلىعىمەن ەل ءسوزىن ايتامىز، ۇلت تىلەگىن جەتكىزەمىز، ۇلىس تالابىن حونتايشىنىڭ الدىنا قويامىز دەپ سابىلىپ كەلگەن مىناۋ وتىرعان ءبارىمىزدى بولەكتەپ ىسىرىپ تاستاعانىڭىزدى نە دەپ بىلەمىز؟ — دەپ ەكپىندەي اعىنداپ بارىپ كىنا-جالاسىن كەسەك-كەسەك تاستاي لىق-لىق تاستاي ساپ، توقتادى دا، تەرلەگەن ماڭدايدى الاقانىنىڭ سىرتىمەن جايقاپ ءوتتى.
وتىرعاندارعا دەس ءبىتتى. توعاننىڭ اۋزى ءبىر اشىلعان سوڭ، لاق ەتە تۇسپەي قايتۋشى ەدى. سول ىڭعايدى ءبارى باقتى.
— راس ايتادى، باكە! كوبەيىپ كەلىپ، كەمىپ كەتكەنىمىز قالاي؟ قاۋلاپ كەلىپ، بۇلت ەتىپ اۋناپ كەتكەنىمىز قالاي؟ ارتىمىزداعى ءدۇيىم جۇرتتىڭ ءبىر حانزادانىڭ الدىندا بۇيىم بولماي قالعانى قالاي؟ ەل ايىرىلىسىپ، شەر قايىستىرعان كوكىرەكتەردىڭ زارى ەستىلمەۋى، كۇڭىرەنىسى كۇرسىنتپەۋى قالاي؟ مىڭ-مىڭنان سان مىڭ تۇتقىنداعى قۇلدىق قامىتىن كيىپ، كۇڭدىك پەردەسىن جامىلعان قارىنداس پەن باۋىرلاردىڭ كۇيىگى باۋىرىڭىزدى ەزبەۋى قالاي؟ — دەپ توپەلەي جونەلگەن تايكەلتىردىڭ جىڭىشكە داۋسىن كوتەرە ىتقىتقان اششى "قالايى" شەكەگە شەگە قاققانداي زىرك-زىرك ەستىلگەندە، بەرتىس قاتتى قوزعالاقتاپ قالىپ، يىعىنان سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەن زەر شاپانىن كوتەرىپ اپ، قايتا جابا بەرگەن نامازبەكتى شىنتاعىمەن نۇقىپ جىبەردى.
— سەندەر... وزدەرىڭ ۇدەپ باراسىڭدار عوي ءتىپتى! باۋىرىم ەزىلمەيتىنىن، كوڭىلىم كۇيزەلمەيتىنىن قايدان ءبىلىپ ەڭدەر؟ ىشىمە كىرىپ-شىققان قايسىڭ ەڭ! الدە بالەنى بالالاتىپ جاعىپ قالايىق دەگەن سۇمدىقتارىڭ با؟!
— باكە، بوسقا تارىلماڭىز. ءبارىمىزدىڭ جوڭعار-قالماققا اكەلگەنىمىز الدىمەن ەل سالەمى، قالا بەردى حان سالەمى. سونى جامباس جالپايتىپ جاتا بەرمەي تەزدەتىپ حانىنا... ءا-ا، حونتايشىسىنا ايتايىق تا، جولىمىز بولسا، تۇتقىنداعى اعايىنىمىزدى بوساتىپ الىپ قايتايىق دەۋ عانا بىزدىكى. وسىمىزدى سۇمدىق ساناساڭىز، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز،— دەدى داۋ بي ءوزىنىڭ سالماقتى دەنەسىنە ساي سابىرلى ۇنىمەن. مانادان وسىنداي ورەكپىمەگەن ءسوز ىڭعايى تابىلماي كەلدى مە، ەندى اڭگىمە ارناسى وزگەرىپ سالا بەردى. بەرتىس تە وسىنداعىلاردىڭ اۋزى ءبىر جاققا تۇگەل قيسايىپ كەتكەنىن سەزدى دە، سىڭار ەزۋگە باسۋىن ازايتتى.
— كەلىسەيىك دەسەڭدەر، مەن بە ەكەم كەشىكتىرىپ جۇرگەن. كەرگىپ جاتقان قالدانىڭ، بەسوقتىڭ ەمەس پە، — دەپ ىلديلاعان حان شاقشاسىن تايكەلتىرگە سىرعىتتى. ونىسى: "يدىڭدەر! بۇكتىڭدەر! ءبىراق سىندىرماڭدار" دەگەنى سياقتانىپ ەدى، قاباق باققىش ۇلكەندەر شاقشاعا جاعالاي قول سوزىپ، تۇسىنىستىك تانىتتى.
— كەشىكتىرە بەرمەيىك. ءبىز قيناماساق، قالماعىڭنىڭ قينالاتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى.
— سىبان-رابتانعا جابىلا كۇش سالايىق. حانى-قالىڭدىق ەمەس شىعار بەتىنە پەردە تۇتقان. قابىلداسىن ءبىزدى تەزدەتىپ. ارىزىمىزدى ءوز اۋزىمىزدان ەستىسىن.
— توپىرلاتىپ توسقىزا بەرمەسىن ەندى. "نە كورىسەمىن، نە ولىسەمىن" دەيتىن ەلشى اتىمىز بار. ادەتتەن اتتاپ كەتپەسىن!
— ءجا! جارايدى! — بەرتىس قازىبەككە يەك قاقتى — دومبىراڭدى اكەلشى. كوپتەن شەرتپەپ ەدىم.
وسىنداي ءوزدى-وزىن قايراۋ، پىسىقتاۋمەن حاننىڭ قاباعىن بەرى قاراتقان بي مەن باتىرلارعا قازىبەك رازى بوپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
* * *
كەشەگىدەي ىلەگە ءبىر سۇڭگىپ شىعۋعا بەت العان قازىبەكتى بۇگىن شەرىكتەر توقتاتقان جوق. الىستان الدەنەشە ساقينا تاستاپ، وراعىتىپ اعاتىن وزەننىڭ وسى جاداعاي تۇستاعى جايىلىپ، اسىقپاي اعاتىن ايدىنى تەپ-تەگىس. توڭكەرىلىپ، ءبىرىن-بىرى لىقسىپ قۋىپ، جال-جال تولقىن تۋدىرىپ، جارقاباقتى ىشقىنا سوعىپ جاتپايدى. قۇم قايراڭدى باياۋ جاۋىپ، سۋسىپ كەپ تابان جالاپ، سىرعاناپ قايتا شەگىنەتىن ەركىن كەڭ تىنىسى بار. ەتىگىن شەشىپ تاستاپ، بالاعىن ءتۇرىپ الىپ مايدا قۇمعا توبىقتان كومىلگەن اياعىن جالاپ قايتقان، جالاپ قايتقان جىلى سۋعا قازىبەك قاراپ قاپتى.
"اققان سۋ دا ادام عۇمىرىنداي-اۋ. جىپتىكتەي جەردەن باستاۋ الادى دا جىرا-جىرادان جىلاپ تامعان جىلعالارمەن، ساي-سايدان سىلدىراپ اققان بۇلاقتارمەن قوسىلىپ ىلگەرى سۇعىنا بەرەدى. بۇلاق-كوزدەر، جىلعا-تۇمالار وزەك جارا وزەن بوپ ارىندايدى سونسوڭ. جەردەن ىلعال سورىپ، بۇلتتىڭ ءتوسىن ساۋىپ كوبەيەدى، كەڭەيەدى. ال سودان سوڭ تاۋدى تىلەدى، تاستى اعىزادى. وردەن تومەن قۇلديلاي قۇلايدى. جازىقتا جايىلادى. ەندىگى ءناردى جان-جانۋارعا ءوزى بەرەدى. تاندىرى كەپكەن دالانىڭ تاڭدايىنا ەندىگى سۋدى ءوزى تامىزادى. ادام دا سونداي. ءسابي ىڭگاسىمەن دۇنيە ەسىگىن قاعادى. ودان بوزبالا كۇي كەشەدى. ءۇي كوتەرەدى باسىنا. وت باسىنان تاعى دا ۋىلدەگەن انا ءالديى ەستىلەدى. ۇرپاق جالعاستىعى باستالادى. كەشەگى ءسابي بۇگىنگى اكە، ەرتەڭگى اتا، كەيىنگى بابا. ارى-بەرىدەن سوڭ ءبىر رۋدىڭ باسى. بارا-بارا تايپانىڭ ءارۋاعىنا بالانادى. اتى ۇرانعا اينالادى. وسكەنى، وركەندەگەنى-اققانى، ارىنداعانى، تاسىعانى، شالقىعانى ەمەي نەمەنە".
ويىن ءۇزىپ الىپ، ەلەڭ ەتە قالدى.
ەلەڭ ەتكىزگەن سۋ بەتىن سيپاي سورعالاپ تامىلجىپ جەتكەن ءان ەدى. قازاق ءانى ەدى. الىستان تالماۋراپ جەتكەن سارىن ەمەس. ءدال وسى ماڭنان، جاقىننان شارىقتاپ شىعىپ، قالىقتاي كوتەرىلىپ، ىندىندى وزىنە تارتىپ بارادى.
"اپىراي! قالاي سورعالاتادى! ادەمى اشىق انگە دە مۇڭ سارىنىن قوسۋعا بولادى ەكەن-اۋ. الدە مۇڭلىق كۇيدىڭ تەبىرەنىسىنەن تۋىندادى ما ەكەن؟"
قازىبەك ەتىگىن دە كيمەستەن جالاڭاياق قالپى الگى ون شىققان تۇسقا ەرىكسىز بەت قويدى. وزەن جاعالاعان الاسا توعايدىڭ دا شەتىنە ىلىكتى. تابانىنا باتقان تاستان ايەنشەكتەنسە دە، توقتاعان جوق. بار ەركىن الىپ كەتكەن ءانشىنى كورمەك. ءانىن قاسىندا تۇرىپ تىڭداماق.
اعاش اراسى سىزدى ەكەن. بالاقتاپ وسكەن تال-شىلىكتەر بالاق قاۋىپ، تىرسەك قاعىپ جۇرگىزبەۋگە اينالدى.
ءان سول اسەم شىرقاۋىمەن ءالى قالىقتاپ تۇر. ەندى ءسوزى دە انىقتالىپ ەستىلە بەردى. شىن كوڭىلدىڭ ىستىق ىقىلاسىمەن اشىلعان جاستىڭ كۇلىمكوزىنە دەگەن ءتاتتى كوڭىلىنەن سىر شەرتكەن اندە بۇرىن ويناقى اۋەن، كوڭىلدى ىرعاق مول بولۋشى ەدى. ىشتەگى الىپ-ۇشقان جۇرەكتىڭ اقجارقىن سىرى دوس كوڭىلدىڭ انىق بەلگىسىندەي ەلجىرەي ۇزدىگىپ تۇرىپ، قالىقتاپ بارىپ قۋانىش تاپقان شاتتىعىمەن ۇزاۋشى ەدى. ءقازىر سول قۋانىش تولقىنىن ساعىنىش ءدىرىلى الماستىرىپ، ويناقى اۋەندى ءبىرتۇرلى كەكسەلەندىرىپ، كەۋدەگە ەلەگىزۋلى الاڭداۋ، اڭساۋ ءتارىزدى كۇڭگىرت قوڭىر سەزىمدەردى توعىتىپ جىبەرگەندەي.
قازىبەك تاس باتقان تابانىنىڭ اۋىرعانىنا دا، قامىس تىلگەن، بۇتاق جىرعان تىرسەگىنە دە قاراعان جوق. ويناقى ءاننىڭ ورنەگىن وزگەرتىپ، ناقىشىن اسەرلەندىرىپ ايتىپ تۇرعان قىزدىڭ بەت-جۇزىن كورمەي كوڭىلى كونشىمەس الاساپىران حالگە جەتكەن ەدى.
اسىققان ادامنىڭ ءجۇرىسى ونگەن بە. ونىڭ اياقتان شالاتىن كەدەرگىسى كوپ بولاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. ال بوتەن جەردىڭ تۇتاسا وسكەن توعايىنىڭ نۋىن جالاڭاياق كەشۋدەن وتەر ازاپ بار ما. قازىبەك قايدان كەلىپ، قايدان شىققانىن دا بىلمەيدى. ايتەۋىر ەسى-دەرتىن اكەتىپ، ىلگەرى جەتەلەپ بارا جاتقان ءان عانا. بوتەن جۇرتتىڭ ورتاسىندا ءوز تىلىمەن، ءوز اۋەنىمەن سونداي ىستىق، سونداي اسەرلى ەستىلىپ، ويناقى اۋەننىڭ ءسال كۇرسىنتكەن بيازى مۇڭىمەن ونە بويىن تۇگەل جاۋلاپ، "كەل-كەلدىڭ!"، "بول-بولدىڭ!" استىنا الىپ بارادى.
توعايدىڭ نۋى سيرەي ءتۇستى دە، بالاقتاعان تال-شىلىكتەر ەندى ازايىپ، سالدەن سوڭ كورىنبەي كەتتى. ەكى-ۇش اعاشتان وتە بەرگەندە جارتى شەڭبەرلەنە ءيىلىپ، بەتىن وزەنگە بەرە كەڭ اشىلعان الاڭقايعا تاپ بولعان قازىبەك شەتكى مويىلعا سۇيەنىپ ەنتىك باستى. اپىراقتاپ الدىنا كوز جۇگىرتتى.
ءان ءتىپتى ءدال قاسىنان شىعىپ تۇر.
ءبىراق كورىنگەن ەشكىم جوق.
قازىبەك ادىمداي باسىپ ىلگەرى جۇرە بەرگەن. كەنەت اياق استىنداعى قۋ شىبىقتىڭ سىرت ەتىپ سىنعان دىبىسىمەن ءاننىڭ كىلت ۇزىلگەنى.
قازىبەك تۇرىپ قالدى. ەندى بەلگىسىز ءانشى تۇگىل، الگى ادەمى ءان دە جوعالدى.
"قاپ! ەندى ءقايتتىم؟" وكىنىشى وزەگىن تەپكىلەدى.
سول جاق قاپتالىنان الدەبىر تىقىر ەستىلدى. سول تىقىرعا جالت بۇرىلعان قازىبەك جاعادان سۋعا تۇمسىعىن مالعان ايۋدان اۋمايتىن ءنان قويتاستىڭ تاساسىنان شىعىپ كەلە جاتقان قىزدى كوردى.
— قازاقپىسىڭ؟ الگى ءاندى ايتقان ءوزىڭبىسىڭ؟ — دەپ قازىبەك سۇراعىن جاۋدىرا بەرىپ، ءسال ىڭعايسىزدانعان كۇيى اقسيا كۇلدى. — كوپتەن ءان تىڭداماعانعا، ءوزىمىزدىڭ ءانىمىزدى تىنداماعانعا ءىشقۇستا بولعام با، ءانىڭىزدى ەستىگەندە... مۇلدە ەستەن تاڭعانداي بوپپىن. ءسالاماتپىسىز، قارىنداس.
— شۇكىر. ءوزىڭىز دە ەسەن-ساۋلىقتا بولىڭىز،— دەدى قىز.
— ەندى سۇراۋىما بولاتىن سياقتى. جاتىرقامادىڭىز. قازاقسىز عوي.
— مۇمكىن.
— قالايشا؟ سوندا ءسىز... ءسىز، — قازىبەكتىڭ كەۋدەسىن سولق ەتكىزىپ كۇدىك ورالدى.
— ءيا، سول ويىڭىزدان تابىلارمىن، — دەپ قىز سەزىمتالدىق تانىتتى. — وي، اياعىڭىزدان، تابانىڭىزدان قان تامىپ تۇر عوي... ەتىگىڭىز قايدا؟
— ەستى العان انگە ەنتىگەمىن دەپ ءبارىن ۇمىتىپپىن عوي. انا جاقتا قالدى.
— اياعىڭىزدى كوتەرىڭىزشى!.. وي، بۇتا كىرىپ كەتكەن بە، سويديتىپ ءتىلىپ جىبەرىپتى-اۋ. تاڭىپ تاستاماسا بولماس.
قازىبەك اياعىنىڭ اۋىرعانىن ەندى سەزدى. ءبىراق ونى ونشا ەلەي قويعان جوق.
— ەشتەڭە ەتپەس.
— بەرى ءجۇرىڭىزشى. سۋعا جاقىنداڭىز، — دەپ قىز قايتادان قويتاستىڭ تاساسىنا قاراي تەز اتتاي جونەلدى.
قازىبەك جاعاعا اقساڭداي باسىپ تايانىپ، تاستىڭ تاساسىنداعى تاعى ءبىر تاقتايداي جالپاق تاستىڭ ۇستىندەگى كيىم-كەشەكتى قوپارىستىرىپ جاتقان قىزدى كوردى. "ءا-ا، كىر جۋعان ەكەن عوي!.. ەندى ءان ايتىلار ما؟" مۇڭلى ورنەكتىڭ مۇڭدى سازى كوكىرەكتە ويانىپ، الگىندەگى اۋەنىمەن ءتىرىلىپ، اۋناپ تۇسكەندەي بولدى.
— بەرى جاقىنداڭىزشى. مىنا ارانىڭ باتپاق، سازى جوق. تازا. اياعىڭىزدى جۋىپ جىبەرمەسە... قۇم-توپىراق كىرسە، بولمايدى.
— ءوزىم وسى جەردە جۋام عوي.
— جوق، بەرى كەلىڭىز. تاڭىپ بەرەم.
قازىبەك اقساڭداماۋعا تىرىسىپ باعىپ، اياعىن سۇيرەتە اتتاپ، تايانا توقتادى.
— مىنا تاسقا شىعىڭىز.
تاستىڭ كولبەي سۇلاعان جارتىسى سۋعا سۇعىنىپ كەتكەن ەكەن، قازىبەك تەپ-تەگىس، جىپ-جىلتىر تاستىڭ سۋ باسقان شەتىنە ءوتىپ، اياعىمەن توبىقتان جالداپ تۇرىپ، قولىمەن تابانىن ىسقىلاپ جۋدى.
— بولدىم بىلەم.
— وكشەڭىزبەن باسىپ بەرى جاقىنداڭىز.
قىزدىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارى دەنەسىنە تيگەندە،
قازىبەكتىڭ بۇكىل دەنەسىن ءورت جالىنى شارپىعانداي دۋىلداپ قويا بەردى. الدە سۋدىڭ سۋىقتىعىنىڭ اسەرى بولدى ما، الدە قىزدىڭ ەپسەكتى قولىنىڭ ىستىعى مولداۋ ما، بوزبالانىڭ ءجۇزى نارت قىزاردى. ىڭعايسىزدانا اياعىن تارتىپ قالدى.
— نەگە شەگىندىڭىز؟
قىز داۋسى باسەڭدەپ كەتتى. بوزبالانىڭ قىزارىپ كەتكەنىن بايقاپ ەدى. ەندى بۇنىڭ دا بەتىنە شاربىلانىپ قىزىل بوياۋ جۇگىردى.
— ءسال شىداڭىز، تاڭىپ بەرەيىن، — دەپ تاسپالاپ جىرتىپ العان شۇبەرەكتى تاباننىڭ ءالى دە قانى كورىنىپ تۇرعان تىلىگىن باسا وراي باستادى. قولى سونداي يكەمدى. قيمىلى سونداي نازىك. قازىبەككە وسى يكەمدى قولدىڭ نازىك قيمىلى سونداي ۇناپ تۇر. وراۋ بىتپەسە، قىزدىڭ جىپ-جىلى ساۋساقتارىنىڭ دەنەسىنە جاناسۋى توقتاماسا دەيتىن تىلەك قاۋزايدى.
— بولدى. ەندى تەزدەتىپ ەتىگىڭىزدى تاۋىپ كيىڭىز.
— ءا-ا... راحمەت، قا-ارىنداس!.. ەسىمىڭىز كىم ەدى؟
— شاراھاي!
— شاراھاي!.. قالاي تاۋىپ قويعان، ەكى كوزىڭىز تۇپ-تۋرا شاراداي!
— ءبىزدىڭ شارانىڭ ۇعىمى باسقا.
"ءبىزدىڭ" دەدى مە؟.. ءا-ا، وزگە ەدى-اۋ. ءبىراق سونداي جاقىن تارتىپ تۇر عوي. تەگى بوتەن. نەگە بوتەن؟ ءوزىمىزدىڭ شارا قىزداردان نەسى بولەك؟"
وسىنداي سۇراق-شانشۋلار ويى مەن ميىن قاس قاعىم ساتتە شاباقتاپ ءوتتى.
— ءبارىبىر ءسىز ءبىزدىڭ شاراسىز،— دەدى وزىنە-وزى قارسىلىق بىلدىرگەندەي.
— نەگە سىزدىكىمىن؟ — دەپ قىز ويناقىلانا قالدى.
— بىزدىكى دەگەندە... مەن ءوزىمدى ەمەس... تۇۋ، بۇلدىرە جازداپپىن عوي، — قازىبەك شىن كوڭىلدەن جادىراي كۇلىپ جىبەردى. — قازاق قىزىنا سونداي ۇقسايسىز. ءبىزدىڭ قازاق قىزىسىز دەپ ءوزىمسىنىپ جاتقانىم دا.
شاراھاي دا قوسىلا كۇلدى.
— انام قازاق بولسا، جارتىلاي قازاق بوپ تا قالارمىن.
— ە-ە، الگىندەگى مۇمكىن دەگەنىڭىزدى ەندى ۇقتىم. كيىم كيىسىڭىز دە، شىنىندا جارتىلايدان دا كوبىرەك قازاققا كەلەدى.
شارانىڭ قاباعى جابىلا بەرىپ، اشىلدى. سونى قازىبەك قالت جىبەرمەدى.
— كەي-كەيدە قازاقشا وسىلاي كيىنگەنىمدى ءتاۋىر كورەم.
— جالعىز ءجۇرسىز. قورىقپايسىز با؟
— نەدەن قورقام.
— قامىس اراسىندا جولبارىستىڭ جىمى بار دەيدى. قورسىلداپ دوڭىز، بۇعىنىپ ءبارى جۇرەدى دەسەدى عوي.
— ءيا، وزەننىڭ كەي جەرىندە ولاردىڭ بولاتىنى راس. ال بۇل ماڭايدا جوق.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— قازاقتان... — قىز ءسال بوگەلىپ، ىڭعايسىزدانىپ تۇرىپ ءسوزىن جالعاستىردى. — سىزدەردەن ەلشى كەلە جاتىر دەگەن حابار تيىسىمەن وسى تۇبەككە ءۇي تىككىزگەندە... توڭىرەكتى قايتا-قايتا ءسۇزىپ شىققان. الگى ايتقان جىرتقىشتاردىڭ ەشقايسىسى جوق.
— اپىراي، ءا! ماعان باسقاشا ايتىپ ەدى...
— كىم؟ ءبىزدىڭ... — تاعى دا ىڭعايسىزداندى — ادام با؟
— ءيا! جىرعال نويان.
شاراھاي كوزىن كەڭ اشا قارادى.
— نويان دەيمىسىز؟.. نويان وتىرىك ايتپاۋشى ەدى...
— قايدام. مۇمكىن ماعان بەتالدى جۇرە بەرمەسىن دەگەنى شىعار،-دەي بەرگەن قازىبەك كەنەت الدەنەگە كۇدىكتەنە قالدى. — نوياننىڭ وتىرىك ايتپايتىنىن قايدان بىلەسىز؟
— كوكەم بولسا نەگە بىلمەيىن.
ەندى قازىبەك قىزعا تاندانا قارادى.
— ءسىزدىڭ اكەڭىز جىرعال نويان با؟
— ءيا، جىرعال نويانىڭىز-مەنىڭ اكەم! — ەندى قىز ەرنىنە مىسقىل كۇلكى ورالدى. — كوزىڭىز اتىزداي بوپ كەتتى-اۋ، مىرزا. سونشاما نەدەن سەسكەندىڭىز؟
— سەسكەنىپ تۇرعام جوق. سەنىڭكىرەمەي تۇرمىن.
— نەگە؟
— ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كەز كەلگەن ءبيىنىڭ نە بەگىنىڭ قىزى ءدال ءسىز قۇساپ جاپادان-جالعىز كىر جۋىپ دەگەندەي كاكىر-شۇكىر شارۋاعا ارالاسىپ جۇرمەيدى. سىلاڭداپ كيىنىپ، بۇلاڭداپ بوي تۇزەيدى. سوڭىنا ەرگەن ون شاقتى قۇربى قىزداردىڭ ورتاسىندا اقبوزعا ءمىنىپ، اق ساعىمدى جىرتىپ، جورتىپ جۇرەدى. سىرتىنان كوز سۇزگەن سان جىگىتتىڭ كوز قۇرتىنا اينالادى.
— سىرتىنان كوز سۇزگەن كوپ جىگىتتىڭ بىرىنە دە بۇيىرماي جەر تۇبىنەن ءبىر-اق شىعادى سونسوڭ... — قىز كۇمىلجىپ توقتادى. كۇرسىنگەنىن دە جاسىرعان جوق.
— نەگە كۇرسىندىڭىز، شاراھاي!
— سىلاڭداپ بوي تۇزەگەن ءبىر اتاقتى ءبيدىڭ سۇلۋ قىزى اۋىلىنىڭ جىگىتىنىڭ بىرىنە ەمەس، الىستاعى ويرات جىگىتىنە قۇمارتىپ قالماسا... الگى الىستاعى ويرات جىگىتى ءسىز قۇساپ ەلشىلىككە بارماسا... مۇمكىن ەكەۋى كەزدەسپەس پە ەدى...
— اناڭىز تۋرالى ايتىپ وتىرسىز عوي...
— ءيا. ءبىرىن-بىرى ىزدەگەن، اڭساعان ەكى جاس، اقىرى ەل شاپقىزىپ، قان اعىزىپ قوسىلعان عوي. — شاراھاي تەرىس اينالىپ كەتتى. كوزىنە كەپ قالعان جاستى كورسەتپەيىن دەي مە، الدە بوساعان كوڭىلىنەن قىسىلا ما، دىرىلدەگەن كەۋدەنىڭ تىنىشتالۋىن توساتىنداي.
— شەشەڭىز قايدا؟ وسى اراعا كەلدى مە؟ — دەپ ەندى ءبىر كەزدە سۇلۋ بولعان، سىلاڭداعان سول قازاق قىزىن... ايەلدى كورگىسى كەپ كەتكەن قازىبەك ەنتەلەي قالدى. — كەلىپ پە ەدى، شاراھاي؟
— جوق! - قىز باسىن شايقادى.
— نەگە؟ قازاقتاردى مۇلدە كورگىسى كەلمەي مە؟
— قايتىس بولعان. كوپ اۋىردى. كەيىنگى كەزدە اۋىلىن، اتا-اناسىن كوپ ىزدەپ، كوپ ساعىنعان.
— قايداعىنى سۇراپ كوڭىلىڭىزدى قوبالجىتتىم-اۋ، شاراتاي!
قىز جالت قارادى. كوزىنە نۇر جۇگىردى.
— شاراتاي دەدىڭىز بە؟ انام سولاي ايتۋشى ەدى. "شاراتايىم!" دەپ ءۇزىلىپ ەدى! قازاق دەسە جانىن ۇزەتىن. "مەنىڭ كەسىرىمنەن ەل شابىلدى. اكە-شەشەم مەنى ەشقاشاندا كەشپەيدى. تالاي قىرشىننىڭ وبالىنا قالدىم!" دەپ ماعان مۇڭىن شاعىپ، سوندا كوپ جىلاعان.-شاراھاي قايتادان مۇڭعا بوگىپ، شەشەسىمەن قوشتاسقان ءساتىن ەسىنە تۇسىرگەندە، قوس بۇرتىك جاس ومىراۋىنا دومالادى.
— جىلاما، شاراھاي! بوسقا قامىقپا!
— اپام دا جىلاما، قامىقپا دەيتىن.
— كوكەڭ شە؟
— كوكەم بە... كوكەم انامدى ءالى ىزدەيدى. ولار ءبىرىن-بىرى جاقسى كورەتىن. كوكەم عوي مەنى ادەيى وسى اراعا الىپ كەلگەن. ناعاشىلارىڭدى كورەسىڭ دەگەن.
— ءانىڭ جاقسى ەكەن. داۋسىڭ سونداي اشىق!
— اپام ايتۋشى ەدى. وڭاشادا، وزىمەن ءوزى وتىرعاندا ايتۋشى ەدى!.. كورىنبەي، سىعالاپ قاراۋشى ەم. كىرپىگىنىڭ ۇشىندا ءموپ-مولدىر تامشى تۇراتىن. اپ-اۋىر تامشىلار... ءۇزىلىپ تۇسكەندە جەر سولق ەتە قالعانداي بولاتىن.
اپام بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ايتىپ بوپ، ىستەپ وتىرعان جۇمىسىن دا ۇمىتىپ، ءۇنسىز مەلشيىپ ۇزاق-ۇزاق وتىراتىن. نەنى ويلايتىنىن، نەنى اڭسايتىنىن ول كەزدە قايدان بىلەيىن. جۇرەگىم ەزىلىپ ايايتىنمىن... ايايتىنمىن.
— قايتقانىنا قانشا بولدى؟
— بەس جىل. ول كەزدە ونعا شىققام. "جاس ەمەسسىڭ، الدى-ارتىڭدى ويلا، شاراتايىم!" دەپ وتىراتىن، — دەپ وزەنگە بۇرىلا بەرىپ ەدى، كوزى كۇنگە ءتۇسىپ كەتتى. — وي، پالە! بەسىن اۋىپ بارادى عوي. ءسىزدى دە، مەنى دە اۋىلداعىلار شارق ۇرىپ ىزدەپ جاتقان بولار. ۇستىمىزدەن تۇسسە...
"ۇستىمىزدەن تۇسسە... ناعىز سويقان سوندا بولار. ەلشى بوپ كەپ، ەتەك ءتۇردى دەپ قيعىلىق سالسا. ەتەكتى ءتۇردىڭ بە، تۇرمەدىڭ بە — سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەگەندەرگە ءبارىبىر".
قازىبەكتىڭ ماڭدايىنان اششى تەر بۇرق ەتە قالدى. الگىندەگى جايباراقاتتىق مۇلدە جوعالدى.
— شاراتاي! مەن كەتەيىن.
— توقتاڭىز. جاياۋ اقساڭداپ قاشان جەتەسىز، — دەپ اسىعا جونەلگەن قىز تال اراسىنان ءبىر كەزدە ات جەتەكتەپ ورالدى.
— ءقازىر ەتىگىڭىز جاتقان جەرگە اپارىپ سالام.
جۋىپ جايعان كيىمدەرىن قورجىنعا جىلدام تەرىپ سالىپ قانجىعاعا بوكتەردى.
— الدىنا، ەرگە وتىرىڭىز.
— ءسىز شە؟
— مەن مىنگەسەم عوي. بولىڭىز.
ەكەۋى توعايعا ەنبەي، سۋ جاعالاپ ءجۇرىپ كەتتى. مىناۋ جول توعاي سۇزگەننەن الدەقايدا جەڭىل بولدى. ەتىك جاتقان جەرگە دە ءا دەگەنشە جەتىپ كەلدى.
قازىبەك اتتان ءتۇستى.
— ساۋ بولىڭىز، قازىبەك اعا!
— وۋ، شاراتاي، سەن... ءسىز مەنى بىلەسىز بە؟ قايدان بىلەسىز؟
— بىلەم، اعا! كەشىكپەي بارىڭىز.
— اپىراي، ءا. ەندى كورىسەمىز بە؟
— مۇمكىن.
قىز اتىن بۇرىپ الىپ، سۋ شالپىلداتا جەلىپ كەتە بەردى.
"مۇمكىن" دەۋىمەن-اق ابدەن دىڭكەلەتتى-اۋ. كوركى قانداي! مىنەزى قانداي! اشىلۋى دا، جابىلۋى دا تەز ءىشىنىڭ. ۇشقارى ايتقان جەرىم بولعان جوق قوي دەيمىن. "اعا!" دەدى. شىنىمەن ءىشتارتىپ ايتتى ما سونى؟ وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەندى ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى سىيلاپ "اعا" دەمەۋشى مە ەدى. ءبىراق سول ءسوزدى قالاي ايتادى؟ ءقايتىپ ايتادى. گاپ سولاردا عوي. دۇڭك ەتكىزىپ توبەڭنەن قويىپ قالعانداي ەتىپ دۇرسە قويا بەرەتىندەردەن كوڭىلدەر تالاي قالماپ پەدى قالعان كوڭىل، ارينە، مەنىكى ەمەس. ماعان ولاي ءالى ايتىلعان دا جوق. ءبىراق قاسىنا ەرگەن، سوڭىنا ىلەسكەن اعا، دوستاردىڭ بەت-بەدەلىن ءتۇسىرىپ: "يباي، بەتىم-اي! نە دەپ تۇرسىز، اعا؟ ۇياتسىز ەكەنسىز!" دەپ تۇيەدەن تۇسكەندەي قىپ سولق ەتكىزەتىن قىزداردان قالاي تۇڭىلمەسسىڭ.
ءاي، شاراتاي! شاراھاي! اناڭ قازاق بولعان سوڭ، باۋىرىندا ءونىپ، انا سۇتىمەن اناڭنىڭ ءتىلىن ساناڭا ءسىڭىرىپ وسسەڭ، سەنىڭ قازاقتان نەڭ كەم؟
ال ءبىزدىڭ كوپ جىگىتتەردىڭ شەشەلەرى قالماقتىڭ ات كوتىندە كەلگەن تۇتقىن قىزدارى عوي. سولار شە؟ سولاردىڭ ءتىلى العاش قالاي شىعادى ەكەن؟ قازاقشا بىلدىرلار ما؟ الدە قالماقشا قىلعىنار ما؟ اناسىنىڭ ءتىلىن الدىمەن ۇعار بولسا، الدىمەن سول بوتەن، بوگدە ونەگە، تاربيەنى سىمىرەر بولسا... وندا... وندا... وسى ءبىز قارا قالماق، قۇبا قالماقپەن سوعىسا، سوعىسا، قازاق قالماق تۋىپ، قالماق قازاقتى دۇنيەگە اكەلىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر-بىرىمىزدى اجىراتا الماي، ايىرا الماي قالماس پا ەكەنبىز. مۇمكىن سويتكەن دە دۇرىس بولار ما. ونداي اتتى كۇندە كۇن قۇرعاتپاي شاڭ بوراتىپ، قۇيىن ءۇيىرىپ، داۋىل سوققىزىپ جەتەتىن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى شابۋىل-شاندۋىل تيىلار ما ەدى. ءسويتىپ تابىسساق... تابىسىپ تاتۋلاسقانعا نە جەتسىن. حونتايشىنىڭ الدىندا تابىسىپ، تاتۋلاسقالى كەلدىك دەگەن ءبىر ورايدى دا ايتا الساق ەرتەڭ... شابىسا بەرگەننەن گورى تابىسقان ءتاۋىر-اۋ. سونداي كۇن تۋسا
شاراتايدىڭ شەشەسى سياقتى مۇڭلىقتار شاراسىز كۇيدە ساعىنىشتىڭ قۇربانى بولماس ەدى-اۋ!"
قازىبەك جاتىن ۇيىنە كەلگەندە داۋ اعاسى ىزدەپ ءجۇر ەكەن. قارسى كەزدەستى.
— قايدا ءجۇرسىڭ، قاراعىم-اۋ؟ مىناۋ جاۋىققان ەلدىڭ ورتاسىندا جاپا-جالعىز سەلتەڭدەپ جۇرە بەرمەسەڭشى. كىم ءبىلسىن كىمنىڭ نە ويلايتىنىن؟ بۇ شىركىندەردىڭ ىشىنە كىرىپ شىققان جوقپىز. بايقاستاۋ كەرەك قوي، — دەپ كادىمگىدەي جاناشىرلىق تانىتىپ، كەيىپ تۇر.
— داۋ اعا-اۋ، ءوزىڭ تيمەسەڭ، وزگەنىڭ سەندە نەسى بار.
— ءاۋ، سەن بۇلارعا الدەن سەنىپ قالعانبىسىڭ. ءبىز قاشان ءتيىسىپ ەدىك. بۇلار بىزگە قاشان تيىسپەپ ەدى؟
— قويدىم، داۋ اعا. مويىندادىم، — دەپ ءدال ءقازىر كوڭىلى تەك جاقسىلىققا، اسەمدىككە ىنتىققان قازىبەك اقسيا كۇلدى.
— ايتپاقشى سەنى نەگە ىزدەگەنىمدى ايتپاپپىن-اۋ! تاكەڭ حاندى اقىرى كوندىرسە كەرەك، سەن اناۋ حونتايشى الدىنا بىزبەن بىرگە باراسىڭ.
— وي، اعا-اۋ! ءسۇيىنشىڭىز موينىمدا.
— بەرتىس كوكەڭ ساعان وندا دۇرىستاپ كيىنىپ بارسىن دەگەندى مىقتاپ تاپسىرىپتى. شابىنا تيە بەرمەي، ايتقانىن ىستەپ، ىڭعايىنا كونە بەرسەڭشى، — دەپ داۋ جۋاسىتا سويلەدى.
— ءاۋ، اعا-اۋ، داۋىسىڭىزدىڭ كۇمىلجىگەنىنە قاراعاندا كوكەمنىڭ تاعى ءبىر "قولقاسىن" كومەيىڭىزگە تىرەپ قويعان ءتارىزدىسىز-اۋ! — دەپ قازىبەك قادالا قارادى. ادامعا تىكتەي قاراعاندا ۇلكەن كوزدەر كەڭ اشىلىپ، قاراعان ادامىنىڭ ءىشىن اقتارىپ، كورىپ تۇرعانداي سەزىلەدى ەكەن. داۋ جانارىن تايساقتاتتى. ءبىراق ءسوزى سابىرلى ەستىلدى.
— بەرتىس كوكەندىكى ورىنسىز وتقا تۇسەتىن كوبەلەككە ۇقساماسىن دەۋ بولار. جاسسىڭ عوي ءالى. "جەلپىلدەي بەرۋ جارامايتىن قىلىق. وزگە ۇلكەندەرمەن جاعالاسىپ، جارىسا بەرمەي، اۋزىن باعىپ، ءتىس جارماي وتىرسىن!" دەپتى.
— وي، جاراتقان ءتاڭىر-اي! ەندى ءسوزدى دە رۇقسات سۇراپ سويلەيتىن بولدىق پا؟
— باسقا جەردە سويلەي بەر. قازىبەكجان. قايتا مەنىڭ كوكەيىمە سەنىڭ ءسوزىڭ كوبىرەك قونادى. سەنى كەيدە كوپتى كورگەن كونەدەي كورەتىنىم راس. ال اناۋ حونتايشى الدىندا كوزگە تۇسپەگەنىڭ دۇرىس. تالاي داۋعا ءتۇسىپ، تالاي دودادان كوكپار الىپ شىققان تاكەڭدەردەن ءسوز اۋىسقان با. بيلىكتىڭ بىلىكتىسى عوي. باسقامىز شوشاڭداپ، شي شىعارىپ الىپ جۇرەرمىز.
— جارايدى، داۋ اعا! الدىمەن سول حونتايشى قۇرعىرى قابىلداپ السىن دا ءبىزدى. ات شابا ما، باپ شابا ما، ب ا ق شابا ما — ءبىر قۇداي بىلەر.
قازىبەك ءسال اقساڭداپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
"ءاي، تەگىن ەمەس وسى بوزبالا! كوزىڭدە وت، كەۋدەسىندە جالىن بار! ارىدەن كورىپ تۇرعانداي، بەرىدەن ۇستاپ تۇرعانداي نە دەسە دە، قولمەن قويعانداي ايتادى-اۋ. ءتىپتى جاپ-جاس باسىمەن كىمدى بولسىن مىسى باسادى دا تۇرادى. ايتەۋىر، باققا تۋعاي. تاققا بەرمەي، جۇپ بوپ قونعاي!" دەپ ويلانعان داۋ كەشكى قىزىل شاپاق قويۋلانعان اسپانعا شالقالاپ قاراپ تۇردى دا، سول شاپاق استىنداعى الىس اۋىلىن، جاس بايبىشە بابىلدىق بيكەسىن، جاس نارەستە تۇيتە ۇلىن قاتتى ساعىنعانىن سەزىندى.
كەشكى شاپاق قىزىل تۇستەن بىرتە-بىرتە قويۋلانعان قوڭىر بوياۋعا اۋىستى. ەندى اينالاداعى الىس كوك-جيەككە دەيىن كەڭ كوسىلىپ جاتقان جازىق پەن تۇستىكتە سەرەيگەن تاۋدى پەردەلەپ بۇركەپ، كوز بايلار قاراقوڭىر مۇنارىمەن ءقىزىلىڭىر كەلىپ ءتۇستى. قازاقى ءۇيى، قازاقى كۇتىمى مول اق شاڭقان ءاۋىل-دال ءقازىر داۋ كوڭىلىندە الدەبىر وگەيسىرەتكەن جاتىرقاۋشىلىق تۋعىزىپ ەدى. ونىڭ قانداي سەبەپتەن، قاي كەمشىننەن جارالعانىن تابا الماي، كەسەك ەتتى مۇرنىن سيپاپ قويىپ، تەز تارىلىپ كوز بايلاپ كەلە جاتقان توڭىرەگىنە تەسىلە قاراپ قالعان ەدى. الدەقايدان ساڭق ەتكەن يت داۋسىن ەستىدى. جۇزىنە ءدىر ەتىپ قىبىر ەندى. تۇيسىگىنە الدەبىر تولقىندى سەزىك جۇگىردى.
"ە، باسە! نەگە قوڭىلتاقسىپ توسىرقادىم دەسەم، مىناۋ وڭاشا اۋىلدىڭ، كەشقۇرىمعى قويى ماڭىراپ، قوزىسى جامىراپ، مال ساۋعان، تاي-قۇلىنى شۇرقىراي كىسىنەپ، بيە اعىتقان، جىلقى ايداعان ابىر-سابىر قاربالاس تىرلىگىنىڭ جوقتىعىنان ەكەن-اۋ. ءاي، قايران كوڭىل! سەنىڭ دە ۇيرەنشىكتى ادەتكە ەمشەك كۇتكەن سابيدەي ۇمتىلىپ تۇراتىنىڭ بار ەكەن-اۋ. ءتىپتى يت ەكەش ءيتتىڭ دە ۇرگەنىنە، قاڭسىلاعانىنا كادىمگىدەي تاڭسىق بوپ تۇشىنىپ تۇرعانىڭ مىناۋ... ادەتتەگىدەن بولەك جىم-جىرتتىق تا كوڭىل قۇلازىتادى ەكەن-اۋ. ال اۋىلدىڭ باسقا تۇرمىس-ارەكەتى سول قالپىندا. انە، جەروشاقتا جالىنى شارپىعان جالپىلداعان وت. بۋى بۇرقىراعان ۇيرەنشىكتى قارا قازان. قارا قازاننىڭ اعاش قاقپاعىن قايقايا اشىپ، سورپا ساپىرعان قازاقتان ايىرماسى جوق قاراتورى، قىپشا بەل كەلىنشەك... ە-ە، قوڭىلتاق كوڭىلدىڭ توسىرقايتىن تاعى ءبىر كىلتيپانى-كەلىنشەك پەن وتىنشى ەركەكتىڭ قىلعىنعان قالماق-شاسى-اۋ. وزگە ءتىلدىڭ وزەك تىرنار بوتەندىگىن بۇرىن ەسكەرمەپپىن-اۋ. قۇلاققا قازان ءتۇبىن قىرناعان پىشاق تىقىرىنداي توسىن ەستىلگەندە ىزىڭىن عانا باعىپ قاپ، ماڭىزىنا جەتپەي، ءمانىن ۇقپاي ماڭگىرىپ قالاتىنىڭ-اق جامان. ءاۋ باستا ادام اتا، حاۋا انادان جارالعان ادامزاتتى جالپاق جەردىڭ بەتىندەگى جارىق جالعاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارىداي شاشىپ جىبەرگەن جاراتقاننىڭ سولاردى بىرىنەن ءبىرىن الشاقتاتقانى قالاي؟ بىرىن-بىرىنە تۇسىنىستىرمەي، تىلدەرىن بولەكتەپ، تۇرلەرىن وزگەرتىپ، الگى ءاۋ باستاعى كىندىكتەس، ۇرىقتاس اعايىندى بىر-بىرىنە جاۋىقتىرىپ قويعانى قالاي؟ ادام پەندەنى ەستىلىگىنەن ايىرىپ، ەرەگىسىن مولايتىپ، بىر-بىرىنە قۇبىجىق قىپ قويعانى ءتوڭىر حاقتىڭ قاي ادىلەتتىلىگى؟ كۇشىك اسىراپ قاباعان يت قىپ ءوسىرىپ، بوتەن اۋىڭدىڭ بورىباسارىمەن تالاستىرىپ، ىرىلداعان، ارىلداعان توبەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ ءبىرى القىمىن ەزىپ، جەلكەسىنەن الىپ، بۇراپ سوققاندارىنان دۇنيەنىڭ بۇكىل قىزىعىن كورگەندەي سىلەكەيى شۇبىرا، كوزى قىزارا ەسى شىعاتىن بادىك جانداردى تالاي كورىپ ەم. پەندەسىن دە ءدال سونداي ارىلداتقىزىپ قويعان جاساعان حاقتىڭ كەي ىسىنە ءقايتىپ قانا باس شايقاماسسىڭ. ءار ۇلىسقا ءبىرىن شۇلدىرلەتىپ، ءبىرىن ماڭقالاتىپ، ءبىرىن قىلعىنتىپ ءارتۇرلى ءتىل بەرمەسە، اناۋ سىلاڭ كەلىنشەك پەن شويناق وتىنشىنىڭ نە دەپ قىلعىنىپ تۇرعانىن تۇسىنبەس پە ەدىم. تۇسىنسەم، كوڭىلىمە كۇدىك ورالماس ەدى. قالانى قيراتىپ شاڭى ويناعان، دالانى قۇلازىتىپ قۇيىنى قۇتىرعان مىناۋ قاتىگەز زاماندا ءار كەۋدەگە الابۇلىك بوپ ەنەتىن كۇڭگىرت كۇدىكتەن وتەر ءازازىل جوق-اۋ. سامبىرلاعان ءتىلى جوق. ءاي، ءبىراق سىبىرلايدى-اۋ كەپ سول قۇرعىر كۇدىك قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن. سارنايدى-اۋ كەپ ءتۇن ۇيقىڭدى ءتورت ءبولىپ توسەگىڭنىڭ باسىنان. سارنايدى-اۋ كەپ تۇس-تۇستان جاۋ قاپتاتىپ. سەنبەي كور، ەرمەي كور سول ءازازىل كۇدىكتىڭ سانسىز كۇبىر-سىبىرىنا. اتتان-ايقايىنا. ال سەندىڭ ەكەن، ەردىڭ ەكەن، نە تۇرىس بار، دەرەۋ كوتەر قاق سويىلدى! قوس قولداپ قىسىپ ۇستاپ قۇلاشتا گۇرزى-شوقپاردى! ازۋىڭدى ايعا بىلەپ ەكىلەنە ۇمتىل! قاق سويىلىڭ اياماي ساق ەتكەندە، قاقىراعان شەكەنىڭ قاسىڭنىڭ باسىنىكى مە، دوسىڭنىڭ باسىنىكى مە-وندا ەندى مۇلدە شارۋاڭ جوق. بەزىلدەپ شىقتىڭ، بەرەكەنى دە، بىرلىكتى دە بەزدىرىپ قۋدىڭ. سونى ءوزىڭ سەزەسىڭ بە، سەزىكتەنىپ ىشتەي عانا قۋىستاناسىڭ با، ەندى ساعان ءبارىبىر توقتاۋ جوق. ويتكەنى وڭ-سولىڭ تولعان قاس دۇشپان. سولقىلداعان سويىل سىنعانشا، سوققىلاعان شوقپار قولدان ۇشقانشا، قارسى كەلگەندى، كوزىڭە ىلىككەندى قان قاقسات. ال سونسوڭ كوپ سوققىدان قانسىراپ ءوزىڭ قۇلا. قانسىراپ قۇلاپ جاتىپ ىشتەي كۇيزەلىپ، ىشتەي كۇڭىرەنىپ ال جىلا. ءبىراق ودان نە ونەر. قۇبىجىق كۇدىك سەن جىلادى ەكەن، سەن قۇلادى ەكەن دەپ، تالايدى سەن جىلاتىپ، تالايدى سەن قان قاپتىرىپ قۇلاتىپ ەدى دەپ قاراسىن ءوشىرىپ، زىم-زيا جوعالىپ كەتە قويدى ما؟ قايداعى جوعالۋ؟ سول كۇشىكتەگەن كۇدىك نەمەڭ ودان سايىن ورەكپي ءورشىپ، ەندى بۇكىل وكسىگەن ءىشىڭدى كەرنەپ، كەپتىرىپ الا جونەلسىن!
ءبارى تۇسىنىسپەستىكتەن... ادامدى ادام ءتۇسىنسىنشى. سولقىلداعان سويىل نەمەڭ-جىلقى ۇستار، مال ايدار كادىمگى قۇرىققا عانا اينالسىن. قارعىس اتقىر قارا شوقپار قازىق قاعار وشەيىن ءبىر توقپاققا عانا اينالسىن. قاتۋلى قاباعىڭا مۇز قاتىپ، قار جاۋماي، جادىراعان جانارىڭنان نۇر توگىلسىن، شۋاق شاشىلسىن! اينالاڭ تەگىس جايدارى كۇلكىگە بوكسىن! قۋانعان ءجۇزدىڭ اسەم كوركىنە جەتەر نە بار؟ ەلجىرەگەن جاننىڭ جۇرەگىنەن جىلىتىپ توگىلەتىن مەيىرىم جارىق جالعاننىڭ جەبەۋشىسى بولماس پا. سودان جاڭىلا بەرەتىنىمىز قالاي؟ سول مەيىرىمدى مىناۋ قازىبەك ۇلان ىزدەپ تە، تاۋىپ تا جۇرسە، سوعان نەگە پەيىل بەرمەيمىز؟ تاناۋ دەلديتە ۇركەكتەپ، قول سەرمەي، ءوڭ بەرمەي سەكەمدەنىپ، جانىمىزعا ەنگىزبەك تۇگىل ماڭايىمىزعا جاقىنداتپاۋعا تىرىساتىن جول جۇرگەن ۇلكەندىگىمىز، كوپ كورگەن كەكسەلىگىمىزدىڭ قاسيەتى مە سول؟ ول نەندەي قاسيەت؟ سۋىق-ىزعاردى كەۋدەگە سيپالاپ توعىتا بەرسەك، جىلىلىق پەن نازىكتىككە ورىن قالا ما؟ بۇيتە بەرسەك، جاتباۋىرلىقتى جاقسىلىق دەۋىمىز مۇمكىن-اۋ. اناۋ بەرتىس حاننىڭ وسقىرىنا بەرۋى وسىڭداي مىنەزدەن تۋماس پا. الدە جاتباۋىرلىق باقاستىقتان ءوربي مە؟ الدە باقاستىق پەن كۇنشىلدىك قۇرعىرى جاتباۋىرلىقتان ورە مە؟ بەرتىس قازىبەككە نەگە قاتال؟ بىلاي قاراساڭ ءتىپتى بالاسى عوي. ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى كەلدىبەكتىڭ تۇڭعىشى عوي قازىبەك. باۋىرىڭدا وسىرەتىن، باۋىرى ەزىلەتىن ەڭ ەت جاقىنى. باۋىرىنا تارتۋ قايدا. بەت-اۋزى بىرەسە كىرجيىپ، بىرەسە تىرجيىپ، اشىقتان اشىق جاقتىرماي وتىرعانى. الدە "ەكى ايەلدىڭ بالاسى-ەكى رۋلى ەلدەيدىڭ" راس بولعانى ما. اكەدەن بىرگە تۋعانىمەن شەشەنىڭ بولەكتىگى بۇلىندىرە مە. ايتپەسە ابىز اتانعان شانشار اكەمىزدىڭ ونەگەسى حاندى قيسىق وسكىزبەس ەدى عوي. قىڭىر جىبەرمەس ەدى عوي. تەز باسىندا قيسىق اعاشتىڭ جاتقانى قالاي؟ ايبيكەدەي اقىلدى انادان تۋعان كەلدىبەك، نۇربيكەدەي قادىرلىدەن تۋعان بەرتىس ءبىرىن-بىرى جەك كورە مە؟ جەك كورسە، ءيسى قاراكەسەككە بەرتىس اعاسىن حان سايلاتۋعا اۋزى دۋالى كەلدىبەك بي بارىن دا جانىن دا سالماس ەدى عوي. ويتكەن جوق ول. ءجوندى ءبىلدى دە، جولدى اعاسىنا بەردى. جانە قايتىپ بەردى دەسەڭىزشى. داڭعىل جول سالىپ بەرىپ، قولىنا حاننىڭ اساسىن، باسىنا حاننىڭ تەلپەگىن كيگىزىپ، ەل ۇستىنە ەڭسەلەندىرىپ وتىرعىزدى عوي.
وسى ەلشىلىكتى تاۋكە حاننىڭ كەڭشىلىگىمەن دايىنداعان دا، باسشىسىنا اعاسى بەرتىس حاندى لايىقتاعان دا كەلدىبەك بي. ال بەرتىستىڭ تىستەۋىك تە تەبەگەن بولارىن تۇسىنبەيمىن.
تاعى دا تۇسىنىسپەستىككە ويقاستادىم با؟ بۇل ءبىر اسۋ بەرمەس وتكەل-اۋ. تۇسىنىسسەك-قازاقتى قالماق شابۋىن قويماس پەدى. قازاق قالماقتان قارىمتا قايتارام دەپ قاسارىسپاس ەدى.
ءاي، مىناۋ نە ىزىڭ؟.. ە-ە ىزىڭ دەپ دومبىرا ءۇنىن دە توسىرقاپ قالعام با. قازىبەك قوي شەرتىپ وتىرعان. ءوزى ءبىر جوشىن-اۋ. سوناۋ جەر تۇبىنەن دومبىرا سۇيرە-تىپ جۇرگەنىن كورمەيمىسىڭ. ايتپاقشى، بۇحارداعى كوكىلتاش مەدىرەسىندە ءدارىس تىڭداپ جۇرگەندە وسى دومبىراسىنىڭ كەسىرىنەن شىعىپ كەتكەن دەسەدى عوي جۇرت. بەكەرلىك بولعان عوي. ايتپەسە سول بۇحاراي شاريفتەگى مەدىرەسەدەن ون ەكى تارماق عىلىمدى تۇگەل يگەرگەندە، قانداي بولار ەدى شىركىن. ءقازىر دە تەرەڭ-اۋ جاس وركەن ۇلانىم.
ءاي، مىناۋسى تانىس اۋەن سياقتى ما؟ وزگەرىپ كەتكەنى قالاي؟ مۇڭى بار جۇرەكتىڭ تولعانىسى ءتارىزدى مە. ساعىنعان جاننىڭ الاساپىران كەۋدەسىندەگى ءالسىز كۇرسىنىسى مە... قاسىنا بارسام... جاقىنداپ تىڭداسام، توقتاپ قالار ما ەكەن. مىنانداي كوكەي كەسكەن اۋەن وسىڭداي بەيۋاق شاقتا، وڭاشادا ءوزىڭدى دە كورمەي، وزگەنى دە بايقاماي قالاتىن مەزگىلدە جەتەتىنى قالاي ەكەن، ءا؟ الدە اتقان تاڭعا قۋانعان ءار پەندەنىڭ باتقان كۇنگە قيماي قارايتىن، ويعا باتا ەلەگىزيتىن بەلگىسىز ۇرەيلى سەكەمىنەن بە؟ قارا جاپقانداي تۇنەرە قالاتىن ءتۇن قوينىن كىم جاقتىرسىن. ساناڭداعى ساڭىلاۋدى تۇگەل بۇركەپ تاستايتىن قاراڭعىلىقتىڭ قورقىنىشى كوپ-اۋ...
دومبىرا قۇدىرەت-اۋ! قۇلاققا تانىس ءاننىڭ دە توسىن ەستىلەتىنىن بۇرىن ۇقسامشى. وكسىگى بولماۋشى ەدى عوي. وكىنىشتى كۇيدىڭ شەرتىسىنەن بە. نەگە وكىنەدى؟.. نەگە وكسيدى؟.. ءاي، جوق-وكسىك جوق ەندى! وزگەرىپ سالا بەردى. ۇمىتتى الگى كۇيرەكتىكتى! وسىلاي جەلپىنگەنى دۇرىس قوي جاستىڭ! جالىنداتتى-اۋ! ءسويتسىنشى! جىگەرلەنتسىنشى! دۋىلداتتى-اۋ! سەرگىتتى-اۋ! وزگەرىپ، قۇلپىرىپ سالا بەرگەنىن قاراشى! قۇدىرەت-اۋ دومبىرا. الگىندە عانا جۇرەك سىزداتا كۇرسىنتىپ ەدى، ەندى مىنە بوي قىزدىرار سەرگەكتىك سەلدەتتى. "سەرپىل! قانات قاق! قياعا ۇش! تانىر كوزدى تايعاناتپاي قادا! قادا دا انىق تاپ! ايرىلماستاي تاپ!" دەپ اڭقىپ، شالقىپ تۇر عوي ەكى ىشەكتىڭ اتويى. دۇنيە كەڭ ەكەن-اۋ. قاراۋىتا كەلىپ، قۇشاعىڭا كومەتىن ءتۇن قاراڭعى عانا ەمەس ەكەن. قۇپياسىنا ەرتەر، قۇدىرەتىن دارىتار تىلسىمىن ءدوپ باسقاندى قالايدى-اۋ. الدە ول تۇنەگى مول تۇننەن كەيىن الاۋلاپ اتار تاڭنىڭ بارىن، قىزارىپ شىعار كۇننىڭ ماڭگىلىگىن ايعاقتايما. ياپىراي، قۇپيانىڭ ءبارى بۇركەۋ استىندا، قىزىقتىڭ ءبارى قالتارىستا، پەردە تاساسىندا وتەتىنى قالاي؟ ۇيالشاق كوزدەن گورى سەزىمتال كوڭىلدىڭ كورەگەندىگىنە بەيىمدەلگەن تابيعات قۇدىرەتى جان-جانۋار بىتكەننىڭ قوس قوساعىن كولدەنەڭ كوز، بوگدە تىقىردان وڭاشا تابىستىرىپ، وڭاشا قىزىققا باتىرۋ ءۇشىن ءتۇن قوينىن ادەيى اشتىرا ما ەكەن؟ ونداي وڭاشالىق ءۇشىن وزگەنىڭ كەزدەسپەگەنى، كورمەگەنى دۇرىس-اۋ. وي ويلاۋ ءۇشىن كوز جۇمۋىمىز دا وسى وڭاشالىق، وقشاۋلىق ىزدەۋىمىز ءتارىزدى-اۋ. قاراڭعى ءتۇننىڭ وسىنداي ءقادىرى بارىن قالاي پايىمداماعام الگىندە. دومبىرا عوي، اۋليەدەي اۋەنى عوي مەنى لاققان بەتىمنەن قايىرىپ اكەلىپ، كوزىمدى اشقان".
داۋ اسىقپاي اتتاپ ۇيگە بەتتەدى.
اياق تىقىرىن ەستىدى مە، دومبىراشىنىڭ شەرتىسى تيىلدى.
داۋ تابالدىرىقتان ىشكە اتتادى.
— نەگە بوگەلدىڭ، قازىبەكجان؟ شەرتىسىڭ ەندى تۇزەلە باستاپ ەدى. وزدىگىنەن ۇزدىگە مە، ۇزدىكتىرگەن جانى بار ما، ەستىگەن قۇلاقتى عانا ەمەس، كۇرسىنگەن كەۋدەنى دە تۇرتكىلەيدى-اۋ، — دەپ الاكولەڭكەدە العاش قازىبەكتىڭ قاي جەردە وتىرعانىن بايقاماسا دا، ەسىك الدىندا تۇرىپ قاتتى ريزاشىلىق تانىتتى.
— ە-ە، داۋكە! كۇن ۇزاعان سايىن قازان قىرعان دىبىستان دا اۋەن اۋلايتىن حالگە جەتكەن سوڭ، مەنىڭ تاقتاي سابالاعانىمدى الدەقانداي قىلاسىز دا. ايتپەسە مەنىكى دە ءبىر تىڭقىل دا، — دەپ بوزبالا جىگىت بوي جاسىردى.
— ولاي دەمە، قازىبەكجان. قىڭقىلدايتىن تىڭ-قىلدى اركىم-اق تارتادى دا. سەنىكى باسقا. مۇلدە باسقا. ساباۋ ساۋساق بارىمىزدە دە بار. ىشەك ساۋمالار ساۋساق ىلۋدە بىرەۋدە بار. سول ىلۋدە بىرەۋدىڭ دە بىرەۋى بولادى. ونىڭ ساۋساعى جاننىڭ كۇيىگىن دە اشادى. كۇيزەلىسىن دە ايتادى. قۋانىشىن دا اقتارىپ سالادى. شىن قۇدىرەت سول سيقىر ساۋساقتا. سەنىڭ تاپقانىڭدى سەزدىرىپ قويعان ساۋساعىڭ... ساۋساقتارىڭ عوي، قازىبەكجان. بۇگىن تاپتىڭ با، بۇرىن تاپتىڭ با، ىزدەگەن ادامىڭ اناۋ-مىناۋ ادام بولماس. سەنى تەبىرەنتكەن، تولقىتقان جاندى وسال دەپ ايتۋعا ءتىل بارمايدى. شىن تاپساڭ، بەتىڭ دۇرىس، ءىنىم، باۋىرىم. قايىرلى بوپ كەزىكسىن دە، — دەپ اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، داۋ وڭ جاعىنا يەك ەڭكەيتە بۇرىلىپ، الدىمەن الگى ءوزى ماقتاعان ساۋساقتارعا ءۇڭىلىپ، سودان سوڭ باسىن كوتەرە بەردى. كوتەرە بەردى دە... قازىبەكتىڭ كىرپىك ۇشىندا دىرىلدەپ تۇرعان مونشاق جاسقا كوزىمەن بايلانىپ قالدى. ءۇنى دىرىلدەپ شىقتى.
— ءاي، قازىبەكجان! سەن... ساعان... جىلاعانىڭ قالاي؟.. بەرىك ەدىڭ عوي، — دەپ قاۋقالاقتاي، ىنىگە قاراي ەنتەلەي ىسىرىلدى.
قازىبەك كۇلىپ جىبەردى. دومبىرانى كۇمبىرلەتىپ جىبەردى.
— ءاي، داۋكە اعا! ءسىز سوندا مەنى دە وسال، ناشار سانايسىز با؟
— ءاي، ءاي، جارقىنىم! كوزىندەگى... كىرپىگىڭنىڭ ۇشىنداعى جىلتىراعان جاستى كورىپ... سەنى نەگە وسال دەرمىن. ساعان ءتىپتى ءدال وسى ساپاردا ابدەن باس قويدىم دەسەم، تىم ءبوسىپ كەتتى دەپ ويلاما. سەن كىمدى قالاي تاپساڭ ءوزىڭ ءبىل. ال مەن سەنى جاقسى تاپتىم. ەل ايىرىلىسىپ، جەردەن ايىرىلىپ قالعان كەزدە... سولاردىڭ ءبارىن ۇمىتتىرىپ... اناۋ كىشكەنتاي تۇيتە كۇشىك، ەندى بۇگىن مىنا ءوزىڭ... ەكەۋىڭ مەرەيىمدى اسىردىڭدار. سەنىڭ ماعان قانداي قىمبات تارتقانىڭدى بىلسەڭ عوي، باۋىرىم.
— اعا-اۋ، قانداي جاقسى ادامسىز! ءبىزدىڭ تويعان تورسىقتاي كوپ اعالار نە ايتۋشى ەدى. باسىنان قۇس اسىرماعان كۇشتىلىگىن، قارسى الدىنا جان جولاتپايتىن سەستىلىگىن ايتاد تا. مىقتىلىق، تەكتىلىك سوندا دەيتىن بولار. ال ەڭ كەرەگى كىسىلىكتى ساقتايتىن كىشىلىك پەن مەيىر ەكەنىن ۇقپايدى-اۋ.
قازىبەك دومبىراسىن ىرگەگە سۇيەدى. تۇرىپ بارىپ جۇكاياق توسەك ۇستىنەن جاستىق الىپ، اعاسىنىڭ قولتىعىنا تاستادى.
— سىبان-رابتان كەلىپ ەدى. نەگە كەلگەنىن بىلمەدىڭىز بە؟
— سول ءوزى كەشەلى بەرى ماعان ونشا ۇناماي ءجۇر. قاباعى بۇرىنعىداي ەمەس. قاتۋلانعانىن قايتەيىن، وزىمە ونشا جولاماعان سوڭ.
— بەلگىلى جاي عوي. كوكەممەن حونتايشىنى وڭاشا كەزدەستىرىپ، وندى-سولدى ۋادەگە قارق قىپ، قۇر قول شىعارىپ سالماقشى ەدى. وعان سىزدەردىڭ حانىمىزعا سالماق سالعاندارىڭىز بوگەۋ بولدى. ەندىگى ارەكەت ءالى دە بەرتىس كوكەمدى شىرعالاۋ. قوينى-قونىشىنا قوماقتى، كولەمدى عىپ ونى-بۇنى تىقپالاۋ. ءاي ەندى وعان كوكەم دە كەلىسە قويماس. اناۋ ءجۇز قاراكەسەك جىگىتىنىڭ ىشىندە كوكەمنىڭ تۋعان باۋىرى دا بار عوي. تۇتقىندا قالدىرىپ قايتىپ كەتە قويماس. انەۋكۇنگى دومبىراسىنان شەر توككەنىن ەستىدىڭىز عوي. كوكەم... حان كوكەم ادالدىقتان اۋىتقىمايدى.
داۋ كۇرسىنىپ قالدى. تالىستاي كەۋدەنىڭ دەمى ىقىلىقتاتىپ اتىلدى.
— ءيا! ويتە الماس ول. ويتكىزبەسپىز. كەرەك بولسا سول سىبانىڭمەن-اق سويلەسەرمىز ءوزىمىز. "حونتايشىڭا ايت! قۇيرىق جاۋىر بولعانشا وتىردىق. قازاق ءبىر جەرگە قوزعالتپاي قاعىپ قوياتىن قازىق ەمەس! كۇن ارالاتىپ اتقا مىنبەسە، قۇيىمشاعى سىزدايتىن تۇز بالاسى! نە ىسكە كىرىسەتىنىڭدى ايت. نە ءبىرجولاتا كەتىسىپ، تۇرىساتىنىندى ايت!" دەيمىز. وزگە ۇندەمەسە، وسىلاي دەپ ءوزىم ايتام! — دەپ قۇلشىنعان اعانىڭ سوڭعى ءتۇيىنى قازىبەككە ۇلكەن وي سالدى.
"ىسكە كىرىسەتىنىڭدى... وندا دا تابىسارداي كىرىسەتىنىڭدى ايت، ايتپەسە شابىسارداي تۇرىساتىنىڭدى ايت! قانداي وتكىرلىك! يىعىڭا يىعىم تەڭ، كەۋدەڭنەن كەۋدەم اسقاق دەۋدى وسىلاي نەگە بىلدىرمەسكە. ءدال وسىلاي ايتا السا... وزگە ايتپاسا، ءوزىم ايتا السام حونتايشىعا. تاتۋلىق ىزدەپ كەپ تابا الماي قايتساق، اناۋ تۇتقىن مىسكىندەر نە بولماق؟ قولى بۇعاۋدا، كوزى جىلاۋدا قور بولىپ قۇلدىق كەبىندە قالا بەرمەك پە؟ كەيىننەن قول جيناپ كەلىپ شاۋىپ-اق الدىق دەيىك. وعان دەيىن ارىپ-اشىعان شىركىندەر ءتىرى جۇرە قويار ما؟"
ەرتەڭىندە سىبان-رابتان ءبارىن بەرتىس حاننىڭ اق ۇيىنە جيىپ الدى.
ءسوزدى بەرتىس باستادى.
— اعايىن، سەندەر سالماقتى ماعان سالساڭدار، مەن سالماقتى الديار حانزادا سىبانعا سالدىم. توقەتەرىن ايتسام، بىزدە "ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن" دەگەن بار. مارتەبەلى حونتايشى نە ءبورىمىزدى تۇگەل قابىلدايدى، نە ءبىرىمىزدىڭ دە توبەمىزدى كورمەستەن وسى ارادان قايتارادى دەگەن بايلامىمىزدى ايتتىم مىنا سىبان تايشىعا. باسقا ىڭعايىمىز جوقتىعىنا كوزى جەتسىن دەپ وزدەرىڭسى العىزىپ وتىرمىن.
قازىبەككوكەسىنە ريزا كەيىپپەن قايتا-قايتا باس شۇلعىپ: "ە، باسە! ءوستىپ شيراساڭىزشى. ءبىر ءاساتۋ-بىر جىلدىق ۇنەم بولماس. مىڭ جىلدىق كىنا مەن كۇنانى ول قوسا اساتىپ جىبەرەرىن ەسكەرىپسىز"، دەدى ىشتەي.
سىبان-رابتان دا كوپ سوزبادى.
— حونتايشى ءبىراز نارسەگە قانىق. الىستان شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەندەرىڭىزدى ەلەپ، ءبىراز اۋناپ-قۋناپ، دەم السىن، تىنىقسىن دەپ وتىر. نەمەن كەلگەندەرىڭىزدى دە، نەگە كەلگەندەرىڭىزدى دە ءبىلىپ وتىر. كوپ اۋىزدى كوپىرتپەي، ءبىر ادامدى تىڭداۋ مارتەبەلى الديارىمىزدىڭ ادەتى ەدى. سول ادەتىنەن سىزدەر جاڭىلدىرام دەگەنگە ازداپ رەنىش تە ءبىلدىردى. سول رەنىشىن سەزدىرتكەنى دە وسى، — دەپ ءبىر توقتاپ، وتىرعانداردى ءسۇزىپ شىقتى. تومسارعان جۇزدەردەن قىسىلعان، داعدارعان كەيىپ-پىشىندى بايقاي المادى.-"كۇشى باردىڭ-سەسى باردى" ۇمىتۋ دا كەيدە ارتىق بولارىن ەسكەرۋلەرىڭىزدى ەسكە سالماقپىن. نە ايتاسىزدار؟
سوڭعى "نە ايتاسىزدارى" قاتقىلداۋ ەستىلىپ، سەس اتقان كۇشتىلىگىنەن قاھار شاشقانداي ەتۋى قازاقتاردى تۇقىرتىپ تاستادى. ەندى يىندەر ەرىكسىز تومەندەي بەردى. كەيىندەۋ، شەتكەرىرەك وتىرعان قازىبەككە قىبىرسىز قالعان سەرىكتەرىنىڭ تومسارعان ءجۇزى تۇگەل كورىنىپ تۇر.
يىعىنداعى جۇقا بوتا ءجۇن شاپانىن ەكى توپ-شىسىمەن سەرمەپ قاپ تۇزەپ قويىپ، ءاجىمى از كەڭ ماڭدايىن قاسقايتا بابانازار سويلەۋگە ىڭعاي تانىتتى. سونى بايقاعان بەرتىس يەك قاقتى.
— ۋاي،سىبان شىراق! "كۇشى باردىڭ سەسى بار" دەدىڭ. كۇش تە ءبىر، وزەن دە ءبىر. تاسىسا عانا دولدانىپ، جاعاسىن ۇراتىن وزەننىڭ جازى جەتىپ، جاعدايى وزگەرگەندە، بۋلانىپ ازايىپ، جەر اياعى قۇردىمعا ءسىڭىپ، قۇرىپ كەتەتىن الدامشى ەكپىنى عانا ول. ءبىز "ەسى باردىڭ-دەسى بار" دەگەندى ىلگەرى تارتامىز. اقىلمەن شەشكەندى، قىلىشپەن كەسە المايدى. ادەپ بار جەردە ادەت قول قۋسىراتىن. ءبىر ەلدىڭ ەلشىسىن ەكىنشى ەلدىڭ باسشىسى قابىلداۋ ادەپكە اينالماپ پا ەدى.
ەندى وتىرعاندار ەڭسەلەنىپ، تۇس-تۇستان باس شۇلعىستى.
— ءيا! سويتەتىن.
— ادەپتەن اسپايتىن.
— "ەلشىنىڭ سوزى-ەل ءسوزى" دەگەندى ۇستاناتىن.
بابانازار ءوز ادامدارىنا موينىن بۇرا الارا قارادى. جۇيرىك ەرىندەر جىم بولدى.
-مىناۋ وتىرعاندار، سىبان شىراق، تۇتاس قازاقتىڭ ءھام كوزى، ءھام ءسوزى. ۇلدارى تورعا ءتۇسىپ، قىزدارى قولعا ءتۇسىپ، بايلاۋ-ايداۋىندا كەتكەن ءار رۋدىڭ بەتكە ۇستار ادامدارى. ەل باستاعان بيلەرى. قول باستاعان باتىرلارى. ەلدى-قول دەسەك، مىنالار ساۋساقتارى. جۇمىلا قالسا، جۇدىرىق بوپ تۇيىلەر بىرلىگىنىڭ ايعاعى.
اۋ، الاقانىڭنىڭ بارماعىن كەسىپ قانا مارتەبەلى حونتايشىڭىزدىڭ شولتيتىپ الدىما اكەل دەۋى قيسىنعا كەلە قويار ما؟ بۇلىنگەن ءبۇتىن الاقان سىزداماس پا ەكەن. سىرقىراتقان اۋرۋ بۇتكىل دەنەگە جايىلماس پا ەكەن. وسىمدى ءوزىڭ دە ەسكەر، سىبانجان! — دەپ بابانازار ءسال باسىن يگەن بولدى.
"ءاي، اسىل اعا! جەتكىزدى. ءدال ويداعىنى جەتكىزدى. ە، وسىلاي دەس بەرمەۋ دە كەرەك-اۋ كەيدە. تۇتاس ەلدىڭ تۇتاس ەلشىسى ەكەنىمىزدى سەزسىن" دەگەن قازىبەك مارقايىپ قالدى.
سىبان-رابتان كوپ بوگەلگەن جوق. قوس بۇكتەگەن قامشىسىن تاس قىسىپ اپتى، تىرناقتارىنىڭ كوبەسىنە قىزارىپ قان تۇنىپ قالدى.
— ءبارىڭنىڭ قالاۋىڭ وسى عوي؟
تايكەلتىر باس يزەدى.
— ءيا، الديارىم. ەگەستە سويىل كوتەرگەن ەردى ەسەدەن قالدىرمايتىن ءبىزدىڭ دە ادەتىمىز بار. سول ادەت الدارىڭا كەپ تىرەلدى. شابىلعان ەلدىڭ جىگەرى قۇم ەمەس، كۇدەرى تۇل ەمەس ەكەنىن مىنا جۇدىرىق بوپ الدىندا ءتۇيىلىپ وتىرعان ءتۇرىمىز ايتىپ وتىر عوي. كورىنەۋ كوزگە شالىندىرماس قياناتتى سۇعىندىرمايىق.
سىبان-رابتان سازارعان كۇيى حان بەرتىسكە قارادى. سوڭعى ءۇمىتتى سودان تىلەگەندەي قاراسى سۇستى.
بەرتىس كوزىن تايدىرىپ اكەتتى، ءبىراق جاسقانباعانىن سالماقتاپ جەتكىزدى.
— اركىمنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرار ءوز حالقىنىڭ كۇيى. حالىقتىڭ كۇيى-ۇلىنىڭ كۇيى. ەلدەن بولىنگەندى ءبورى جەيدى. حالقىنان جەرىگەندى قارعىس اتادى. ءبىزدىڭ قۇرانىمىز وسىلار. بابانازار جاقسى ايتتى. بار قازاقتىڭ اتىنان ءبىر قولدىڭ سالاسىنداعى ساۋساق بوپ جەتكەنىمىز راس. الاقان بوپ اشىلامىز با، جۇدىرىق بوپ تۇيىلەمىز بە — ول حونتايشىنىڭ ەركىندە. ءسوز ءبۇتىنى وسى، سىبان تايشى!
4
جىرعال نوياننىڭ ءبىر توپ ادامىمەن كەلە جاتقانىن ەڭ الدىمەن اشىق ەسىكتەن بايقاعان قازىبەك ىشتەگىلەرگە حابارلاپ ۇلگەرگەنشە، اياق تىقىرى، ءدابىر-دۇبىر دە جەتتى.
نويان تابالدىرىقتان بەرى اتتادى.
قول قۋسىرىپ امانداسىپ تىزە بۇكتى.
— سىزدەرگە ۇلى مارتەبەلى حونتايشىمىزدىڭ تاپسىرماسىن ارنايى ايتقالى كەپ تۇرمىن. سىرتتا تۋ بيە ۇستاپ جىگىتىمىز تۇر. بىزدە كوڭىلى تۇسكەن ادامىنا، نە قۇرمەتتى ەلشىسىنە زور قۇرمەتپەن تارتىلاتىن "حان سىباعا" بار. ول — حونتايشى اتىنان بەرىلەتىن ۇلكەن قوناعاسى. باكە، الدە ءوزىڭىز، الدە بىرەۋىڭىز باتا بەرسەڭىزدەر دەپ ادەيى جەتەكتەتكىزىپ كەلدىم.
بەرتىس سەرىكتەرىنە ماعۇرلانا قارادى. الگى قاراس: "كوردىڭدەر مە. بەتالىسىمىز ءتۇزۋ. يلىكتىرىپ حونتايشىنىڭ سىباعاسىن اكەلدىرسە، ينشاللا باسقا-باسقاسى دا بولا جاتار" دەگەندى ايتقىزباي سەزدىرگەن. بەرتىس تايكەلتىر شەشەنگە قاباق ءبىلدىرىپ، ونىڭ اعالىعىنا باس ءيدى.
تايكەلتىر الاقانىن جايدى.
جىرعال ءوز تىلىندە سىرتقا دىبىس بەردى.
تۋ بيە ەسىك كوزىندە كولدەنەڭدەدى.
الاقاندار قۇس قاناتىنا ۇقساپ جارق-جۇرق كوتەرىلىپ وتىرعانداردىڭ كوز الدىنا تۇرىلە قالدى.
تايكەلتىر ىڭىرانىپ بارىپ، توگىلىپ كەتتى.
— كوپ قۇلان دالانىڭ ءتىلىپ ءتوسىن شاڭ كوتەرەر. كوپ ۇلان بىلىكتىسىن حان كوتەرەر. ەكى ەلدىڭ تىنىشىن بۇزىپ سۇتتەي ۇيىعان تاتۋلىعىن لاڭ كوتەرەر. ارىعانىن سەزدىرمەس ارعىماق بوپ ءبىز كەلسەك، قاجىعانىن بىلدىرمەس اسىل ناردىڭ بەلگىسىن سەندەر تانىتتىڭدار. سۋالمايتىن سۋات جوق. سۋالمايتىن ءىس قانا. تارتىلمايتىن بۇلاق جوق. تارىلمايتىن دوس قانا. قۋرامايتىن قۇراق جوق. قۋرامايتىن تاتۋلىق. تۇياعى توزباس پىراق جوق. قانسىراسىن قاتۋلىق. قوس جاعادا ەكى ەل تۇر. وتكەل بول دا، تۋ بيە، ەكى ەلدى قوس تاتۋ عىپ! ءاۋمين!
* * *
ەرتەڭىندە حونتايشى ءوز ورداسىندا ەلشىلەردى قابىلدايدى دەگەن حابار جەتتى.
وسى حابار قازىبەكتى ءارى قۋانتتى دا، ءارى قوبالجىتتى دا. قۋانعانى بەلگىلى. اقىرى اسقاق قالدان باشىقتى اسپانداعى كوزىن جەرگە ءتۇسىرىپ، قاتارعا كەلەتىن... جو-جوق قاتارىنا الاتىن بوپتى. قوبالجىعانى: "سونشاما زارىعىپ كۇتكەندە ەرتەڭ ايدىنى اسىپ، مىسى باسىپ تۇرعان حونتايشى الدىندا ەل ءسوزىن دۇرىستاپ ايتا الارمىز با. شابىلعان ەلدىڭ سەلكەۋلى بەتى، سولىق ءجۇزى بولادى. قورعالاقتاپ، كۇمىلجىپ قالماس پا ەكەنبىز. كوپتىڭ ويىن كوسىلتىپ جەتكىزە الار بولساق، كوڭىلدەرىنە قۇلپىرتىپ قۇيا الارداي بولساق، وندا تۇتقىنداعى تۋىستاردى بوساتىپ، بايلاۋداعى مالدى ايداپ قايتار ەدىك-اۋ. ازۋلىنىڭ الدى-ارىستاننىڭ اۋزى. سەسىنە قارسى قويار دەسىمىز بار ما؟" دەيتىن كۇدىكتەر. اعالارىنا قاراسا، ولاردىڭ دا سازارا قالعان تۇرلەرىنەن ىشتەي الاڭدىق سەزىلەدى. قاجىمايتىن داۋ اعاسى عانا ءتارىزدى. مىنە ءقازىر دە قازىبەكتىڭ يىعىنان سيپاپ، قولقا ساپ تۇر.
— قازىبەكجان، ەلدەن شىققالى ءبىراز بولدى. كوڭىل قۇلازىتارلىق بەلگىسىزدىك بوگەنى بۇزىلدى بۇگىن. سوعان بوساڭسىعانداي بوپ تا قالدىق پا، بوي قۇرساعان شەڭبەرىمىز السىرەپ كەتكەندەي. سەن مىنا اعالارىڭدى ءبىر شيرىقتىر. بوساعان بويدى، بوساڭسىعان ويدى قالپىنا كەلتىر. دومبىراڭدى ال. قازاقتىڭ ءۇنى دە، ءتىلى دە قارا دومبىراسى. سويتە عوي، ازامات ۇلانىم!
قازىبەكتىڭ ءوزى دە اعالارىنىڭ بولبىراپ كەتكەنىن جاقتىرماي، قالاي شيراتام دەپ تۇرعان، اعا قولقاسى ءوز قالاۋىمەن ءدوپ كەلدى. دومبىراسىنا قول سوزدى.
العاش زىڭ ەتە قالعان قوس ىشەك جۇرەكتەردى سەلت ەتكىزىپ، جەر تۇبىنەن شەرۋلەپ قانا ىزىنداپ جەتەر اتوي ۇنىندەي سەزىلدى دە، ءۇزىلىپ كەتتى. سول زىڭ ەتكەن جالعىز دىبىس قۇلاق ءتۇبىن قاسىپ قاپ قانا دەنە شىمىرلاتار ءحالدى اركىمنىڭ بويىندا دۋىلداتا تۋىنداتىپ بارا جاتتى.
دومبىرا ال كەپ بەزىلدەسىن. ون ساۋساق ون سايگۇلىك بوپ جۇگىرسىن قىل ساعاقتان كەڭ ساعاعا دەيىن. ون ساۋساق تەكىرەكتەگەندە، توڭىرەكتەن دۇبىرلەتىپ قيقۋ جەتسىن. كەۋدەلەر تىكتەلىپ، كوزدەرگە نۇر جۇگىردى. يىقتار قوماقتانا ءوسىپ، كادىمگىدەي سەس ءتىرىلدى. دومبىرا قويماي قۇتىرىنا بەزىلدەدى. دۇنيەنىڭ ءۇنى بوپ قارا ەشكىنىڭ ىسىلعان ىشەگى قويقاپتان قايىرار كانىگى بەبەۋ زارىنا باستى. بەبەۋ زار ىقىلىقتاتقان شەرگە ۇلاستى. ودان ءارى قوس ىشەك ءىشىن تارتقانداي ءسال ۋىلدەپ بارىپ، جۇرەكتەردەن مۇڭ ساۋدى. مۇڭدى ءۋىلدىڭ مايدا جەلپۋى جۇيە-جۇيكەلەرگە شىم-شىم ءتيىپ، تىتىركەنتە تۇرتكىلەدى. الگىندەگى كەڭ اشىلعان كوزدەر كىرپىك تاسالاندى. قالاسقان كىرپىك ۇشىنا جاساڭعىراتىپ دىمقىل ورالدى. سول قولايسىزدىقتى سەزدى مە، مۇڭلى ءۋىلدى كەنەت ءدۇبىرلى ەكپىن اپىر-توپىر باسىپ كەتتى. سەرگەك سەرپىن ادۋىنداپ شاناقتان شاپشىپ توگىلدى. الىستان اتويلاعان قازاقى كومەيدىڭ ەر نامىسىن ەرىكسىز قوزدىرار تۇتاسا اتىلعان زور ۇنىمەن اقتارىلدى. كوزدەر قايتادان كەڭ اشىلدى. كىرپىكتەر قاسارىسقان نايزاداي شانشىلدى. جاساڭعىراعان جاناردان ەمگە ءىز قالمادى. كوكىرەكتەردە جارق-جۇرق نايزاعاي وينادى. كەۋدەلەر دولى كەكتەن ىقىلىق اتتى. ىقىلىق اتقان جويقىن كەۋدەلەر كەڭ دالانىڭ توڭكەرگەن كەسەدەي توبەلەرىنىڭ ءدال ۇشكىلىڭدە جالپاق جالعانعا ءمىز باقاي ماڭقيىپ قاراپ تۇراتىن تاس وبالارداي بوپ ەڭسە كوتەرە زورايدى. كۇي قۇدىرەتتەندى. قۇدىرەتتى كۇيدى قۇيىنداتقان قالا عانا قارا دومبىرا الىستاعى ەل ءۇنى بوپ، ەل تالابى بوپ، ەل الاقانى دا بوپ كوپكە دەيىن شەرتىسىنەن تىنبادى.
* * *
ىلەنىڭ تاعى دا ءبىر كەڭ شەڭبەر تاستاپ ورالعان يىنىنە ورنالاسقان حونتايشى ورداسى قازاقتاردىڭ كوزىنە انادايدان شالىندى. اينالاسىنداعى جايشىلىقتا ەڭسەلى كورىنەتىن اق ۇيلەر توبەدەي توڭكەرىلگەن اق وردانىڭ قاسىندا نارعا ىلەسكەن بوتاداي بوپ كىشىرەيىپ قالادى ەكەن.
ەلشىلەردى اۋىل شەتىنەن اتتارىنان قولتىقتاپ ءتۇسىرىپ العان جىرعال تايشى باستاعان تولەڭگىتتەر قارا جەرگە تابانى تيىسىمەن-اق اتاقازداي مامىرلاپ قالاتىن قازاقتاردى الدەن-اق سۇسى باسىپ تۇرعان اق ورداعا تارتا جونەلدى.
كوگالى ۇيىسا وسكەن، ماساتىداي قۇلپىرعان قولاتقا حونتايشى اۋىلى كەشەلەر عانا قونعان ءتارىزدى. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنا سىلەكەيدەي شۇباتىلاتىن سىڭاراياق سوقپاق تا ونشا تۇسە قويماپتى. تىزە سيپاپ، توبىق قاققان كوك قۇراقتى جاپىرا كەشىپ، ءتىلىن تىستەگەن قازاق ەلشىلەرى ءورت شىقسا دا وكپەسىن ەش وشىرمەس وزدەرىنىڭ باياۋ قيمىلىمەن ادىمداي باسقان تولەڭگىتتەردى ءبىراز ساستىردى.
اناۋ اق وردانىڭ الدىندا توپتالىپ تۇرعان ويراتتار مىنا ماڭ-ماڭ اتتاپ، اسىقپاي، اياقتارىن ساناپ باسىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ بۇل جۇرىسىنە مۇمكىن "نەتكەن پاڭ، نەتكەن بيپاز، نەتكەن تاكاپپار قيمىل!" دەپ قىزىعا قاراپ قالدى ما ەكەن.
ەسىك كوزىندە تۇرعانداردىڭ ءدۇرى — سىبان-رابتان ەدى. ەجەلگى تانىستاي باس يزەي ءتۇسىپ، ىزەت بىلدىرە قول قۋسىرىپ، بارىنە ورتاق سالەمدى جەتكىزدى دە، "ىشكە كىرىڭىزدەر!" دەپ ءوتىنىش جاسادى.
بەرتىس حان وڭ اياقپەن تابالدىرىقتان اتتادى. حانعا ىلەسە تايكەلتىر بي، قالعاندارى ىركەس-تىركەس كىرىپ جاتتى.
وردانىڭ ءىشى اباجاداي ۇلكەن، دالاداي كەڭ. ۇيرەنبەگەن كوزگە اتشاپتىرىم كەندىگىنىڭ ءوزى جاسقانشاق ۇرەي سەبەردەي وسەر ەتتى. ەسىكتەن تورگە دەيىن اياق تىقىرىن جۇتىپ قويىپ، بىلقىلداپ توبىعىڭدى سيپايتىن قىزىل-جاسىل قوراسان كىلەمى توسەلگەن.
ارقان بويى جەردەگى قاق توردەگى بيىك تاقتا سۇپ-سۇر كيىمدى سۇپ-سۇر بىرەۋ قاقشيىپ وتىر. "حونتايشى شىركىنى وسى بولار" دەپ جايباسار قازاقتار جورامالداپ ۇلگەرگەنشە، بەرتىس حان ءوزىنىڭ ءسال شىڭكىلدەكتەۋ داۋسىمەن "اسسالاۋماگاليكۋم!" دەگەن سالەمىن مانەرلەي سوزدى. وڭ قولى ۇيرەنشىكتى ادەتپەن شولتاڭ ەتە كوتەرىلىپ قاپ، سونىسىنان ۇيالعانداي دەرەۋ قايتا تىنشىقتى.
"ۋاعالايكۋمسسالام!" اق وردادا ايتىلمادى. تاس تۇعىرعا قوناقتاعان بۇركىتتەي قىبىرسىز دەنەنىڭ، ءسال باس يزەگەن يشاراتىن ءتۇزدىڭ قىراعى كوزدەرى قالت جىبەرمەدى.
سىبان-رابتان ىلگەرى وزىڭقىراپ، ەلشىلەرگە قاي جەرگە وتىراتىنىن كورسەتتى. كورسەتكەن جەردەگى اتلاس كورپە، جىبەك بوستەك، كۇيەك كەزىندەگى جۇمارلاسقان قوي مەن قوشقارداي حان جاستىقتاردى كورگەندە شاڭ باسقان، بالشىق جۇققان قارا سانىن سيپاعان دوبالداي ەتىكتەرىنەن ىڭعايسىزدانعان قازاقتار ءسال كىدىرىستەپ تۇرىپ، ىزىنشە وزدەرىنە ۇيلەسەر ەركىندىكپەن جايعاسا باستادى.
حونتايشى ءالى جاق جازعان جوق.
قازاقتار قيىستاپ قانا قالدان حونتايشىنىڭ وڭ جاعىندا، وزدەرىنىڭ سول جاعىندا بيىكتەۋ وتىرعان بەرتىسكە كوز قىدىرتتى. سونى سەزدى دە، حان اتى بار بەرتىس تاماعىن كەنەدى.
— ۋاي، جاسىل تەلپەكتى بۇكىل ويرات-مۇڭعىل حالقىنىڭ ۇلىق مارتەبەلى زور دارەجەلى قاسيەتتى حاھانى! كۇللى ويعىر تانابىنىڭ قۇدىرەتتى ءھام اسا زور بيلەۋشىسى قاسيەتتى قالدان باشىقتى ءباھادۇر! جارتى جالعانداي قاھارلى قازاق دالاسىنىڭ ۇلى حانى، كۇللى قازاق جۇرتىنىڭ، بۇكىل قىرعىز ءھام وزبەك ۇلىستارىنىڭ ءامىرشىسى ۇلۇق تاۋكە ءباھادۇردىڭ سالەمىن قابىل الىڭىز.
حونتايشى تاعى دا ءسال باس يزەگەن يشاراتىن ەلەۋسىز عانا جولدادى. سودان سوڭ كەڭ وردانىڭ ەكى قاپتالىنا كەزەك-كەزەك بۇرىلىپ قاراپ قويدى.
ەڭ شەتتە وتىرعان قازىبەك تە الگى حونتايشى قيمىلىمەن قوسا بۇرىلىپ، بوساعادان ءسال جوعارى ەكى قاپتالدا قيمىلسىز-قىبىرسىز، ءارقايسىسى ءبىر-بىر تاس قۇدايداي بوپ ءتىزىلىپ وتىرعان ويراتتاردى بايقادى. "اتاقتى، بەدەلدى تايشى، نوياندارى بولار" دەپ ءتۇيىپ قويدى دا، قايتادان حونتايشىعا بۇرىلدى. وتىزدان اسىپ قىرىققا جاقىنداپ قالعان، وت جانارلى، ءدوڭ قاباقتى، يەك استىنداعى سيرەك ساقالى دوڭگەلەنە قىرقىلعان ادام ءوز قۇدىرەتىن اسىرىپ، ءقادىرىن ارتتىرا تۇسەيىن دەي مە، سازارا تۇيىلگەن ءتۇر-تۇسىن بۇزباي، ەلشىلەرگە ءازىر وڭ قاباق اشار ەمەس. سالدەن سوڭ وزدەرىنە عانا بەلگىلى يشاراتىمەن سىبان-رابداندى قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، ەرىندەرى عانا جىبىرلاپ، سىبىرلاسىپ كەتتى.
سىبان-رابدان كەۋدەسىنە قولىن توسەي تاعزىم ەتىپ الدى دا، حونتايشىنىڭ قاسىنا اسىقپاي قۇيرىق باستى. ەندىگى ەكىنشى قۇداي-حونتايشى بوپ ءبىراز سالماقتانا ءتۇسىپ، سازارعان سۇلق ءپىشىندى جۇزىنە جاپسىرىپ الا قويدى. سودان سوڭ سابىرلى سالماقتى داۋىسپەن ۇزدىكسىز سويلەپ كەتتى.
قازىبەك ەندى سىبان-رابتاننىڭ قازاق ەلشىلەرى ارنايى اكەلگەن مول تارتۋ-تارالعىعا، سايگۇلىك-تۇلپارلارعا حونتايشىنىڭ ريزا بولىپ، زور ىقىلاسپەن قابىل العانىن، قول قاقپاعانىن كادىمگىدەي قادىرلەپ جەتكىزىپ، قازاققا ۇلكەن ءبىر جاقسىلىق جاساعانداي ەتىپ ايتقانىنا دا، قازاق ەلشىلەرى وزدەرىنىڭ ۇلق مارتەبەلى حانداردىڭ حانى قاسيەتتى قالدانعا، ويداعى ورىس پەن قىرداعى قىتايدى قالتىراتقان، قارا جەردىڭ كىندىگىندەي قۇدىرەتتى حونتايشىنىڭ قۇزىرىنا ءوز تىلەك-وتىنىشتەرىن ايتار بولسا، ۇلكەن كەڭشىلىك جاساپ، كىشىرەيىپ قۇلاق توسۋعا دايىن ەكەنىن بىلدىرگەندە دە تاڭ قالعان جوق. ارينە، قاي ءامىرشى ءوز الدىنا سونشاما ۋاقىت تەلمەڭدەتىپ توسقىزىپ كىرگىزگەن ءوز جالشىسى مەن وزگەنىڭ ەلشىسىنە بىردەن قالاي جالپاڭداي قويسىن. ونىڭ ۇستىنە قازاق ەلشىسى تىلەك وتىنىشتەن گورى تالاپ قويۋعا كەلگەنىن سەزبەيتىن تاسكەۋدە پاقىر ەمەس. ساياساتتىڭ ءارتۇرلى ءايلا-تاسىلىن، مامى-لەگەرلىكتىڭ قۇپيا سيقىرىن، داۋدامايدىڭ سان الۋان قيتۇرقىسىن جاسىنان ەزىپ ىشكەن سۇڭعىلا تاقىس ەمەس پە. ۇزدىكتىرگەن ءۇنىن ەستىرتسە، اناۋ-مىناۋعا ەستىلمەيتىن داۋىسىن شالدىرسا، كىلتىن ۇستاتىپ، قۇپياسىن اشقىزىپ، قۇدىرەت-قۋاتىنان ايرىلىپ قالارداي بەدىرەيىپ وتىرعانىن كورمەيسىڭ بە. ءوز ءسوزىن دە وزگەنىڭ اۋزىمەن ايتقىزۋدىڭ ءدال مىنانداي ەسەپ اڭدىسقان، قۋلىق سالىستىرعان كىلتيپانى بولارىن قالاي بىلمەگەن. كوزى قانداي قىراعى. ءالى سول الگىندەگى قالپىنان ءبىر قوزعالعان جوق. قالىڭ ءدوڭ قاباعى سول ءتۇيۋلى قالپىنان ءالى جازىلار دا ەمەس. ءبىراق اياسىنان ەشكىمدى، ەش نارسەنى قالت قالدىرعان جوق. نە ويلاپ، نە باعىپ وتىر ەكەن. سىر بەرمەس سىرتقى ايباتتى قالاي مەڭگەرگەن. تەگىندە قاسيەتتى-باشىقتى دەگەن اتتى ويراتتار وزىنە تەگىن بەرمەسە كەرەك. قاسيەت وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە وزگەگە ءوڭ بەرمەس قاتالدىعى مەن قاتاڭدىعىنان بولار. ىشكە ەنگىزبەس، سىرتتان عانا وراعىتىپ وتكىزەر وسىنداي اككىلىگىمەن ەرەكشەلەنەر مە الدە. ال ءبىزدىڭ بەرتىس كوكە...
قازىبەك كوكەسىنە قيىستادى. سىرتىمەن-اق ايازداي قارىعان حونتايشىنىڭ ىزعارى الدەن-اق قالتىراتا تىرىستىرىپ تاستاعان با، بەرتىس كوكەسىنىڭ قازىرگى ءتۇرى بۇركىت كورگەن كوجەكتىڭ ءبۇرىسىپ قالعان بەينەسىن ەلەستەتتى.
"ءاي، مىنا تۇرىمىزبەن تۇتقىن الماستىرامىز، ەلدىككە شاقىرامىز، تاتۋلىققا ءباتۋا جاساسامىز دەۋدەن مۇلدە اۋلاقتاپ، ات — تونىمىزدى ايىپقا بەرىپ شىقپاساق. ءا دەگەننەن ءجۇنجىپ قالعانىمىز با؟ "
"تايكەلتىر شەشەننىڭ اۋزى جىبىرلاي ما؟" قازىبەك وزدەرىنىڭ باس ەلشىسىنىڭ، ءسوز ۇستار ءبيىنىڭ مانادان سويلەپ وتىرعانىن ەندى بايقاپ، ءسوز ءتىنىن ۇستاي الماي قاپى سوققانىنا وكىندى.
"اپىراي، ويعا باتقاندا، وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، تۇك كورمەي، تۇك ەستىمەي قالاتىنىم-اق جامان. شەشەننىڭ نە دەگەنىن، قالاي شاپشىعانىن، قالاي تۇيرەگەنىن ەستىمەگەنىمە بولايىن".
سەرىكتەرىنە كوز جۇگىرتىپ، الگىلەردىڭ جاقتىرماي قوزعالاقتاپ، قينالا باس شايقاسىپ قالعاندارىنان باس ەلشىنىڭ ءسوزى كوكەيگە قونباعانىن سەزە قويدى.
"ەسەسىن جىبەرىپ العان ەكەن. ەندى ءجىپتىڭ ۇشى سۋسىپ قولدان شىعا بەرەدى عوي" دەگەن وكىنىشپەن ءبيدىڭ اياقتالىپ قالعان سوزىنە قۇلاق ءتۇردى.
— ... جاي-جاعداي وسى، الديار! ەلجىرەپ قۇلاق تۇرسەڭ دە، ەرەگىسىپ بىلەك تۇرسەڭ دە — ەرىك وزىندە. الاقان جايعاننىڭ كوزى جالتاق، ءوزى ەڭكەك، ءسوزى بۇركەك. ءشارقىلداسساق-سوز كوپ، وعان بارمادىق. شاڭقىلداسساق-داۋىس كوپ، ونى المادىق. تويعا ەمەس، توپقا كەلدىك. قىزىققا ەمەس، قىپ — قىزىل وتقا كەلدىك. ولەڭدى وزگەگە بەردىك. ورلىكتى كەزبەگە بەردىك. الديار تاقسىر، الىستان الدىڭا كەلدىك. بەرسەڭ-الدىق، بەرمەسەڭ-قالدىق. ءسوزدى وزىڭە سالدىق، — دەپ مىقتاپ ۇستار تۇستى بوساڭسىتىپ سىلق تۇسە قالدى.
"قاپ! قۇرتتى-اۋ! شىلبىردى ءوز قولىمەن حونتايشىعا ۇستاتا سالدى-اۋ. بۇرا تارتپاي، بۇرىلىپ كەتپەي، حونتايشىنى جىن ۇرىپ پا. اۋىزدىقتى شايناپ، ەكىلەنە شابار جەردە ەرى موينىنا كەتىپ مىقشيدى دا قالدى. ەندى جوڭعار جالى تۇگىل قۇيرىعىن دا ۇستاتپايدى. قىل مويىنعا سارت ۇرىپ ءتۇسىرىپ، قىلعىنتىپ بۋىندىرۋدىڭ ورنىنا، قىل بۇراۋدى ءوز تاقىمىنا سالىپ، ۇشىن حونتايشىنىڭ قولىنا ۇستاتا ساجانى نە قىلعانى. بارلىق ءسوزدىڭ سالماعى مەن ءتۇيىنى ەندى ويراتتاردا قالدى عوي. سالماقتى ەسەلەپ ارتىپ، ءتۇيىندى شەگەلەپ بايلايدى دا، اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ شىمىرىكپەستەن قالا بەرەدى. تالاۋعا تۇسكەن مال، قاماۋعا تۇسكەن ەر، توناۋعا تۇسكەن ەل قايتارىلمايدى. بۇلقىنىپ وسكەن ەرىڭ كۇلدىقتا ولەدى. بۇلعاقتاپ وسكەن قىزىڭ جات قۇشاقتا تۇنشىعادى. قولدى بولعان ءسابيىڭ ويرات بوپ وسەدى. ءنابيىڭ لاما بوپ بوسەدى. ويرات بوپ قىلعىنا سويلەيتىن كەشەگى ءسابيىڭ ەرتەڭ شەرىك بوپ شەبىڭدى بۇزىپ، تاس گۇرزىسىن شەكەڭدە ويناتادى. قالماق قازاعى اتانعان قانىشەر رۋ قانىڭدى ءولى تالاي توگەدى، قاسىرەتىڭدى ءالى تالاي ارتتىرادى. ءبىر عانا بىلقىلداپ بوكسەڭدى قوپاڭداتىپ العانىڭنىڭ كەلەشەكتە كورسەتەر كورەسى ودان دا كوپ قوي. قايتا ورالار قايىرىمى جوق قاس دۇشپانعا داۋدى ءوزىڭ شەشىپ، ءوزىڭ كەس دەۋ قاي قۇبىلۋى، قاي ءبۇلىنۋى؟ ءاي، قىلعىندىراتىن بولدى-اۋ قىل تۇزاقتا. قاي جەردەن تىرناق ىلىندىرەم دەپ قاباعىمەن قار جاۋدىرعان حونتايشىعا تىزگىنىڭدى شىلبىرىمەن قوسا ۇستاتا سالساڭ، باعانادان ءزىل سالعان قالدان سورعالاپ ءتۇسىپ، ءبۇرىپ كەپ الماي ما؟ ءبۇرىپ الادى. شەڭگەلىن باتىرا بۇرەدى. ءاي، سۇسىنىڭ قىرى جوق، تابانىنىڭ ءبۇرى جوق شىركىن-اي. قاباق باققان قالتىراۋىق ءتۇرىڭ قۇرىسىن. حونتايشىنىڭ بوپسالاپ ۇسكىرگەن ىزعارىنان-اق بۇرسەڭدەپ، الدىنا ءتۇسىپ جورعالاي جونەلگەنىڭ، ەلىڭدى تابانعا تاپتاعانىڭ، ەرىندى وتقا قاقتاعانىڭ ەكەنىن بىلمەگەنىڭ بە؟ ەندى حونتايشى ەركىنسىمەي، كىم ەركىنسيدى! "
قازىبەكتىڭ ءدال وسى ويىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي كۇن ۇزىن ءتىلى بايلانىپ، تاس قۇداي بوپ قارىسىپ وتىرعان قالدان باشىقتىنىڭ اۋزى اشىلىپ، ار جاعىنان كومەيى كورىنە كەتتى. التىن تاقتىڭ التىن جالاتقان شىنتاق سۇيەرىن الاقانىمەن سارت ەتكىزىپ سالىپ قاپ ىلگەرى ءبىر لىقسىدى. لىقسىعان باتىر تۇلعالى ويراتتىڭ زور كەۋدەسى قازاقتارعا شانشىلدى. كوزىنە ىرزالىق، تاكاپپارلىق جىلتى جۇگىردى.
— ۋاي، قازاق! ارتىڭ قۋىس، الدىڭ تار ەكەنىن ءبىلدىڭ. ءىز وكشەڭ ىلدي، ماڭداي تۇسىڭ ءور ەكەنىن ءبىلدىڭ. تاردان قىسىلارىڭدى، قىسىلساڭ وتە الماسىڭدى سەزدىڭ. ءوردىڭ بيىكتىگىنەن شوشىنىپ، اسا الماسىڭدى سەزدىڭ. سوزباعانىڭ — قۇلاعانىڭ. جارىسپاعانىڭ جىعىلعانىڭ. قارىسپاعانىڭ قايىسقانىڭ. ەندەشە مەن دە ۇزاتپايىن. جاۋابىمدى كەشكە دەيىن ءبىر قايتارارمىن. قايتارماسام... — حونتايشى ءسوزىنىڭ سالماعىن سەزگىسى كەلدى مە، ءسال بوگەلىپ، كوزىن عانا ەلشىلەرگە تۇگەل قىدىرتىپ ءوتتى. ءۇنسىز تەلمىرگەن قازاقتار وزىنە جىلان ارباعان تورعايداي قادالىپ قاپتى. سوعان قاتتى ماعۇرلاندى. داۋسى دا ەكپىندەپ ەستىلدى.-قايتارماسام، ات-تونىڭنىڭ اماندىعىندا ەلىڭدى تاپقانىڭ جامان بولماس، قازاق!
لىقسىعان كەۋدە كەيىن شالقايدى. شالقايعان باس شاڭىراققا ءبىر قادالىپ ءوتىپ، ودان وڭ جاقتاعى قۋىرشاق قۇدايى-بۇرحاندى ءبىر سيپاپ قالىپ، قايتادان قازاقتارعا شۇقشيدى.
قازاقتار مۇلدە تىرەلىپ قالدى. ءدال مىنانداي ىرىلىكتى كورەمىز دەمەسە كەرەك، جۋاندىق تانىتقان حونتايشىنىڭ ءزىلى زىركىلدەن دە اسىپ ءتۇسىپ، ەڭسەلەرىن كوتەرتەر ەمەس. مىنا بىتەۋ قابىرعا، تىك جارداي تىعىرىقتان شىعاتىن جول، قۇتىلار امال تاپپاي دال بولىپ وتىر. ۇندەۋگە، جاق جازۋعا دا شامالارى جوق . الگى ازۋىڭدى قاعىپ، اۋزىڭدى جاپتىم دەيتىن وركوكىرەك حونتايشى قوڭىنا قول اپارتپاس شۋ اساۋداي. جاسقانشاق كوڭىلدىڭ ىقتاي بەرەتىنى راستىعىن دالەلدەگەن مىناۋ تومسارعان جۇزدەر قارسىلىق ءبىلدىرۋدىڭ ىڭعايىن كەلتىرەر ەمەس. ءا دەگەندە جۇيەمەن ۇتپاعان سوڭ، ەندىگى باس كوتەرمەي بۇعىپ قالعان كۇيدەن باج ەتىپ بايبالام سالۋدىڭ دا رەتىن تاپپاي، بىر-بىرىنە باجىرايا قاراۋدان باسقا بىلەرى جوق. ءوزىنىڭ نەگە بۇگەجىكتەگەنىن، نەگە ىلديلاعانىن تۇسىنبەگەن تايكەلتىر شەشەن ماسەلەنىڭ مۇلدە قازاقتار ءۇشىن شيەلەنىسكە تۇسكەنىن ەندى عانا اڭعارىپ، قۋقىل بوپ قانى قاشىپ، قۋعىننان ايىرىلىپ قالىپتى.
اسىرەسە وڭ جاعىنداعى بابانازاردىڭ تىزەسىنەن تاس قىپ ۇستاپ العان داۋدىڭ سان قۇبىلعان جۇزىنەن قازىبەك ونىڭ اسا قاتتى كۇيزەلگەنىن ۇقتى. "اپىراۋ، نەگە بىرەۋى بوي كورسەتپەيدى. جونگە، شىنعا قاراتاتىن ءدال وسى كەزەندى قاپىدا وتكىزىپ الساق، ودان كەيىن بويلاۋىق اتتاي بۇعالىق سۇيرەتەتىن اناۋ اسپانداعان، اسقاقتاعان قالداننىڭ بوي بەرەر مە؟ بويلاپ تارتىپ، شاڭ توپىراعىنا دومالاتا كومىپ كەتەر-اۋ. ارينە، ەندى تاكەم ... ءاي، تايكەلتىر-اق دەي بەرەيىن دە ... سويلەمەيدى. ءوزىن ءوزى تۇقىرتقان سوڭ وعان ەكىنشى باس كوتەرۋ بۇيىرمايدى. ەكپىنىمىز تاۋ جىعارداي بوپ، اساۋسىعان حونتايشىنى قايىرىپ اكەپ قارسىمىزعا قوندىرعانىمىز نە كەرەك، ءبىر اينالماي جالپ ەتە قالدىق. شابىلىپ ءبىر قۇلاساق، شارپىسا الماي تاعى قۇلاعانىمىز با؟"
وسى ويعا تىرەلگەندە بۇكىل جاس جانى ىرشىدى. حونتايشىنىڭ سۇيەي سالدى جاۋابىمەن ەرتەڭ باستارى سالبىراپ قايتا بەرەدى. ارباسىپ ايتىسۋعا جاراماعان ەلشىلەردەن ەندى ويراتتىڭ كارىسىنەن باستاپ ەتەگى ءتۇيۋلى ءسابيى دە ايىلىن جيار ما. ەكى ەلدىڭ سالماقتاسار، سالعىلاسار تارازىسى وسى ارا ەدى. قازاق جاعىنىڭ تاباعى تارس ۇشىپ اسپانداپ، بارلىق سالماق — سەسىنەن، كۇشى مىسىنان جۇرداي بولدى دا قالدى. تارازى باسى اۋعان جاق كۇشەيمەگەندە قايتەر ەندى. جۇگەندەپ مىنەدى. ەكى ەزۋدى تىلەدى. ويىنا كەلگەنىن قىلادى.
ال سالماق كوتەرىپ الاتىن تەرىس ازۋ، مىقتى بيلەردىڭ، قاجىرلى، قايراتتى باتىرلاردىڭ ءتۇرى مىناۋ. استىنا كىش ەتكەن بالالارداي ەس جيا الماي مەلشيىستى دە قالدى.
"جوق! نارتاۋەكەل! وزگەسى ۇندەمەسە ءوزىم-اق ايتام. ارتىمداعى ەلىم-بەلىم. ارقامداعى حالقىم — قارۋىم. سيىندىم ءارۋاققا. ءارىسى الاش ۇرانىنا! بەرىسى اقجول باباما، قارقابات اناما!"
قازىبەك شاپشاڭ قيمىلمەن ءبىر تىزەرلەي كوتەرىلىپ، قامشىسىن بۇلعاپ قاپ ەلشىلىك حانى بەرتىستەن ءسوز سويلەۋگە رۇقسات ءوتىندى. مانادان تومەن قاراپ ءۇنسىز سازارىپ قالعان بەرتىس ساسقالاقتاعان كۇيدە باس يزەدى.
— وۋ، اۋزىنا قۇلىپ سالىپ، كوتىنە جەلىم جاپسىرعان اعالار! كۇن كۇندەگىدەي باتپاس پا، تاڭ ادەتتەگىدەي اتپاس پا. قاس الدىندا تۇنشىقساق، ءارۋاق پەن قۇداي تاپپاس پا. بۇقپالار جەر وسى مەد. توقتالار جەر وسى مەد. ارىستان تۇر ما اقىرىپ؟ ايبالتا تۇر ما شابام دەپ؟ ءبىر اۋىز سوزبەن شىبىنداپ، بۇرالىپ تۇسەر شابان كوپ. شابان با ەڭ ءبارىڭ شەتىڭنەن. ۇندەمەي قالاي وتىرسىن، ەت كەسىپ جاتسا ەتىڭنەن؟ ەبىندى تاپ دەگەن ەل قايدا؟ ەل ءسوزىن ۇستار ەر قايدا؟ ەلىڭدى تىقساڭ كومەيگە، قاپتاماس پا ەكەن شەر بويعا. جووق !
ەردەن ەردىڭ نەسى ارتىق؟ ەپتەستىرگەن ءسوزى ارتىق.
مالدان مالدىڭ نەسى ارتىق؟ ءبىر-اق اسىم ەتى ارتىق.
جەردەن جەردىڭ نەسى ارتىق؟ ءبىر-اق ۋىس ءشوبى ارتىق.
ەلىنىڭ ءسوزىن ايتا الماي، شەگىنىپ كەتكەن جىگىتتەن
اشتان ولگەن ايۋدىڭ ءبىر شوكىمدەي ەتى ارتىق!
قازاقتاردىڭ ءبىرى تۇقىرعاندا، كەيبىرى "اپىراي، مىناۋ قايتەدى؟ وسال ەمەس وسى بالا!" دەيتىندەي ەڭسەلەنە قاپ، ۇمىتتەنە باستادى.
قازىبەك شەتتەۋ وتىرعان ورنىنان اتىپ تۇرىپ، حونتايشىنىڭ تاعىنا قاراي اياق باسا بەرگەندە، قاي جەردەن شىعا كەلگەنى بەلگىسىز ءتورت نوكەر جالاڭ قىلىشىن جالاقتاتىپ قارسى ۇمتىلدى. حونتايشى جارالى جولبارىستىڭ ىڭىرانعانىنداي قىجىلدى ءۇن شىعاردى. الگىلەر قالاي تەز كەلسە، سولاي تەز جوعالدى.
قازىبەك حونتايشىنىڭ قارسى الدىنا بارىپ، قالشيىپ تۇرا قالدى. تىزە دە بۇككەن جوق، ءتاجىم دە ەتكەن جوق.
تاماعىن قىرناپ داۋسىن قاڭقىلداتا ءبىراز سوزىپ تۇردى دا ساڭق ەتتى.
— ەل-ەبەلەك، ەر-كەبەنەك ەمەس، دات تاقسىر!
قالدان قوزعالاقتاعان بويى الگىندەگى سىرەسكەن كۇيىنەن اجىراپ قالىپ، باسىن قايتا-قايتا يزەي بەردى دە، سونىسىن ءوزى دە سەزىپ قاپ بويىن جيناي قويدى. داۋىسى اق وردادا بۇگىن العاش انىق، ايقىن ەستىلدى.
— وزگەلەرىڭدى بىلەم. سەن تۋرالى ەستىمەپ ەدىم. ماعان ايتپاپ ەدى. ءوز ءجونىڭدى ءبىلدىرشى!
قازىبەك سول ەركىن تۇردە ادەتتەگى قۇرداستارىمەن ەرەگىسكەندە جانىپ تۇسەتىن شاپشاڭدىعىمەن تاعى داۋسىن سوزا جاۋاپ بەردى.
— اتىم قازىبەك. اكەم كەلدىبەك. حالقىم-قازاق.
رۋىم-قاراكەسەك. ارعى ۇرانىم-"الاش"، بەرگى ۇرانىم-"قارقابات" دەدى.
قالدان باشىقتى ەرىكسىز ەڭسەرىلە ەڭكەيدى.
— دۇرىس، قازىبەك. داۋىسىڭ قازدىڭ داۋسىنداي قاڭقىلداپ، قاراماسىڭا قويمايدى ەكەن. ال ەندى داتىڭدى ايتشى.
قازىبەك قازاقتار جاققا بۇرىلىپ كوز سالدى. اعالارىنىڭ ەڭسەلەرى كوتەرىلىپ، كوزدەرى اشىلىپ، قاباقتارى جادىراپ كەتكەنىن بايقادى. اسىرەسە البان سىرىمبەت باتىردىڭ قاتتى قوپاڭداعانى، داۋ ءبيدىڭ قايتا-قايتا "ءجونىڭ دۇرىس، باعىتىڭ وڭ" دەگەندەي قۋانا باس شۇلعىعانى ودان سايىن ارقالاندىرىپ جىبەردى.
قازىبەك ەكى كوزى وت شاشىپ قالدان باشىقتىعا جالت قاراعاندا، وتكىر كوزدەن جاسقاندى ما، وز-وزىنەن قيپاقتاعان حونتايشى شوشاڭ ەتكەن وڭ قولىمەن بەتىن جاسىرا بەردى.
قازىبەكتىڭ شىنىندا دا ءدال قاز قاڭقىلىنا ۇقساس اشىق داۋسى كەڭ وردادا ءتىپتى ەرەكشە ەستىلدى.
— ۋاي، الديار! ءبىز-قازاق دەيتىن مال باققان ەلمىز. ءبىراق ەشكىمگە وزدىگىمىزدەن سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز. باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز. ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز! — دەپ ءسال كىدىردى. نوسەرلەپ ەكپىندەپ توگىلگەن ءسوزىنىڭ سوڭىنداعى "ەلمىزدى" نىقتاپ ايتقان سايىن ەلشىلەردىڭ يىقتارى ءوسىپ، كەۋدەلەرى تىكتەلىپ، كوزدەرى ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەتكەنىن تومەندە وتىرعان بار ويرات تا، جوعارىدا تاقتا وتىرعان حونتايشى دا انىق باجايلاعان. الگى جىگەرلى ۇنگە، بالالىق ماحابباتقا ءھام ايدىنى مەن ايبىنىنا سۇيسىنگەن ماقتانىش سەزىمىنە تولى "ەلىم!" دەگەن ۇزدىكسىز قايتالاۋلار قالداننىڭ شەكەسىنە تىق-تىق تيگەن شەگەدەي بوپ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، مىسىن باسىپ، ماناتى قۇدىرەت تانىتاتىن بار سەسىنەن ايىرىپ، پەندەلىك كۇيگە قۇرساۋلاي باستادى. وسى جاعدايدى سەزىمتال كوڭىلمەن تاپ باسقان قازىبەك ەندى وزدەرىنىڭ ارنايى كەلگەن ساپارىنىڭ نەگىزگى تالابىنا ويىستى. بىرنەشە كۇننەن بەرى "مەن ايتار بولسام، قالاي ايتار ەدىم؟ ءقايتىپ شارىقتاپ شىعىپ، ءشۇيىپ تۇسەر ەدىم؟ تالابىمىزدى ءتاس-تۇيىن عىپ، تاس لاقتىرعانداي سولق ەتكىزە جەتكىزە السام، ەلىمنىڭ تەرەزەسى تەندىگىن ايعاقتاپ، اسقاقتاعان حاننىڭ قارسىما تۇرا الماس بوساڭدىعىن تانىتا السام-اۋ!" دەيتىن وي-تولعاعى مىنە شەشىلدى دە كەتتى. سونى جاس جىگىت ءارى قۋانا سەزىنىپ، ءارى جىگەرلەنە تولقىپ، تۇيدەك ءسوزدى ءارى قاراي جالعاپ اكەتتى.
— ۋاي! اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى! انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز! سەن قالماق بولساڭ، ءبىز-قازاق، قارپىسقالى كەلگەنبىز. ەسە قۋىپ ەنتەلەپ، شارپىسقالى كەلگەنبىز! سەن تەمىر بولساڭ، بىز-كومىر. ەرىتكەلى كەلگەنبىز! سەن ءان بولساڭ، ءبىز اسپاپ. شەرتكەلى كەلگەنبىز! قازاق، ويرات بالاسى، تانىسقالى كەلگەنبىز. تانىمايتىن جات ەلگە، تابىسقالى كەلگەنبىز. تابىسۋعا كونبەسەڭ شابىسقالى كەلگەنبىز!
تاعى ءسال كىدىردى. حونتايشى قوزعالاقتاپ باسىن شۇلعىپ قالدى. قازىبەك الگى ەكپىندى بۇزباي، كومەيىندە تىرەلىپ تۇرعان ەلىنىڭ ءسوزىن دە، اماناتىن دا باسقا ۇرعانداي باتىل اقتاردى.
— ۋاي، الديار! ۋاي، ويرات! سەن قابىلان بولساڭ، مەن-ارىستان! الىسقالى كەلگەنبىز. جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار، جارىسقالى كەلگەنبىز. تۇتقىر سارى جەلىممىن. جابىسقالى كەلگەنبىز. بەرسەڭ، حان، جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت! بىتىمگە كەلمەسەڭ، تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!
قالدان باشىقتى ورنىنان ۇشىپ تۇرا بەرىپ، سىبان-رابتاننىڭ جاقتىرماي جالت قاراعانىن كورىپ، قايتا شوكتى. ساسقالاقتاپ قولىن شوشاڭداتتى.
— ءوزىڭ ەلىڭنەن سوزگە كەلگەن بالا... ءا-ا... ادام بولساڭ، اناۋ وتىرعان ورنىڭ قانداي تومەن ەدى. بىلاي مىنا ماعان جاقىنداپ، جوعارى شىقشى، جوعارى!
قازىبەك ءالى دە قاتتى تولقىعان، قىزىنعان كۇيىنەن بوساماي، شيىرشىق اتىپ تۇرعان. حونتايشىنىڭ ىقىلاسىنا ىشتەي رازى بولسا دا، ءالى دە ەسەبىن تۇگەندەپ، ەسەسىن قايتارا بەرەيىن دەدى مە، الدە قازىرگى جالىنداپ تۇرعان جانى باسقاسىن قاجەت ەتپەدى مە، ءسال باسىن يگەن بولدى دا، تاعى دا قۇيىلىپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ادەتىندە جاسىنا قاراي وتىرىپ، جاعىنا قاراي سويلەي بەرەدى. وزىمنەن ۇلكەن اعالارىم توردە وتىرسا، ءوز ورنىم ماعان توبەدە وتىرعانمەن بىردەي، — دەپ جالت بۇرىلىپ، ورنىنا قايتا بارىپ تىزە بۇككەندە، اعالارىنىڭ دۇرك-دۇرك داۋىستارى قۇلاعىنا ىزىڭداپ قانا جەتتى.
— اينالايىن-اي! ازاماتىم-اي!
— ەل ءۇشىن تۋعان ەرىم ەكەنسىڭ!
— كوردەن تورگە ءبىر-اق سۋىرىپ شىقتىڭ-اۋ!
— بار بول، بارشىنىم!
ويراتتاردىڭ اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعانداي اق وردانىڭ ءىشىن مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك باستى. تومسارعان جۇزدەر اشىلىپ، جازىلا سويلەر حالدەن باز كەشكەن. اۋرۋ جاننىڭ قينالا ىڭقىلداعانىنداي اۋىر كۇرسىنگەن الدەبىر نوياننىڭ دىبىسىنان سەلك ەتكەندەي تاقتىڭ التىن شىنتاق سۇيەرىن ۋىستاي ءبۇرىپ وتىرعان حونتايشى سول جاعىنداعى سىبان-رابتانعا يەك قاقتى. سول-اق ەكەن حانزادا تايشى اتىپ تۇرىپ قۇلاعىن توسا قويدى. جىبىرلاعان ەرىننىڭ نە دەپ جاتقانىن كوڭىلدەنگەن قازاقتار دا، سازارعان ويراتتار دا، ارينە، ەستىگەن جوق.
قازىبەك قىتايى مايلىق ورامالىمەن ماندايىن ءسۇرتىپ، قىزىنعان دەنەنىڭ بىرتىندەپ ساباسىنا تۇسە باستاعانىن سەزىندى.
"ايتا الدىم بىلەم. ەلدىڭ ءسوزىن جەتكىزە السام دەۋشى ەم... شىنىمەن جەتكىزە الدىم با؟.. اعالارىم ريزا عوي. حونتايشى دا، ويراتتىڭ وسىنداعى بار يگى جاقسىلارى دا جاۋاپ قاتا المادى ەمەس پە. ەستىگەندە ءوز كوكەم نە دەر ەكەن؟ كوكەم ريزا بولسا شىركىن. اتقوسشى، ات كۇتۋشى بوپ بار دەۋىندە دە ءبىر گاپ بار-اۋ. ءاي، مىنا ەكەۋى نەگە كوپ سىبىرلاسىپ كەتتى؟.. قۇددى ءبىر وسەك ايتقان قازان-وشاق باسىنداعى قاتىندار سياقتى. ولتىرسەڭ دە، ولسەڭ دە، سامبىرلاپ ايتىپ-ايتىپ تاستاۋعا نە جەتسىن. دەگەنمەن حونتايشىدا تۇيسىك بار. توردەن ورىن ۇسىنعانى-بىتىمگە باستار قولىن ۇسىنعانى ەمەس پە. ودان ارتىق قالاي تۇسپالداسىن؟..."
سىبان-رابتان حانىنا باس ءيىپ، قۇرمەت ءبىلدىردى دە، ءبىر اتتاپ قانا ءجۇزىن ەلشىلەرگە بۇردى.
— كۇللى ويرات-مۇڭعۇل جۇرتشىلىعىنىڭ اسا زور مارتەبەلى قاسيەتتى ءامىرشىسى، گوبيدىڭ قۇمىنان دا كوپ قىتايدى قالتىراتقان، ورمانداعى سانسىز اعاشتاي سامساعان ورىستى ۇركىتكەن ۇلىق دارەجەلى قالدان باشىقتى حونتايشىمىز كۇن ساۋلەسى مول تۇسكەن كىندىك ازيانىڭ بايىرعى ۇلىسىنىڭ تاق مۇراگەرى، جارتى جالعانداي قازاق دالاسىنىڭ، قازاق جۇرتىنىڭ ءھام وزبەك، ءھام قىرعىز ۇلىستارىنىڭ ۇلى حانى تاۋكە ءباھادۇردىڭ قۇرمەتتى ءھام قۇزىرلى ەلشىلەرىنە ءوز داستارقانىنان قوناقاسى بەرۋگە نيەت قىلىپ وتىر. اسا مارتەبەلى الديارىمىزدىڭ وسى مەيماندوس نيەتىن ۇلكەن جۇرەكتەرىڭىزدىڭ مەيىرىمىمەن قابىل الۋلارىڭىزدى وتىنەمىز.
سىبان-رابتان وڭ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، ءسال باس ءيدى.
قازاق ەلشىلەرىنىڭ حانى بەرتىس ىلە جاۋاپ قايىردى.
— اسا مارتەبەلى، كۇن قاسيەتتى، كەڭ قۇشاقتى، مول قۇزىرلى قالدان حونتايشىنىڭ بىزگە، قۇدىرەتتى قازاق جۇرتىنا، قاسيەتتى الاش اۋلەتىنە، ءقادىرلى الاش ەلىنە، ولاردىڭ ەلشىلەرىنە دەگەن قۇرمەتىن رياسىز كوڭىلمەن قارسى العانىمىزدى ءۇشبۋ ماعلۇم ەتۋدى زور مارتەبە سانايمىز.
— ءدال سولاي!
— دامنەن ارتىق ەمەسپىز.
— شاقىرعان جەردەن قاشپا...- دەسىپ شۇبىرا بەرگەن سەرىكتەرىن بەرتىس شايقاعان قولىمەن تيىپ تاستادى.
سىبان تاعى دا قۇپ العانىن ءبىلدىرىپ، باس يگەن سىڭاي تانىتتى.
— ءقازىر قوناق ۇيگە ءتۇسىپ، جايعاسىپ، جاقسىلاپ تىنىعىڭىزدار.
ەلشىلەر ورىندارىنان جاپىرلاسا تۇرىپ، تاقتا وتىرعان حونتايشىعا باستارىن شۇلعي-مۇلعي سىرتقا بەتتەدى. ەكى قاپتالداعى ءارقايسىسى ءبىر-بىر تاس قۇدايداي بوپ قالشيىپ وتىرعان ويراتتىڭ يگى جاقسىلارى قازاقتار تۇگەل شىعىپ كەتكەنشە، نە قىبىر ەتكەن جوق، نە ەرىندەرىن ءبىر جىبىر ەتكىزگەن جوق. ەلشىلەر شىعىپ كەتكەن سوڭ ولاردىڭ نە سويلەسكەنىن، نە شەشكەنىن وزدەرى بىلەر. اعالارىنىڭ ەڭ سوڭىن الا شىققان دىبىس اڭدىعان قازىبەكتىڭ قۇلاعىنا اق وردانىڭ ارانىڭ ۇياسىنداي ىزىڭداپ، دۇرىلدەسەپ، شۋلىعىسىپ كەتكەنى ساق ەتە قالعان-دى.
"ءا، شىمبايلارىڭا قاتتى باتقان ەكەن. وپ-وڭاي ۇيپالاپ قىسىپ، ۇيپاپ جۇتا سالام دەدىڭدەر-اۋ. ۋىسىڭنان شىعىپ، ۇرتىڭا جەتپەي قالعانىنا وكىنەسىڭدەر عوي. وكىنىڭدەر. ەلدەن ەلدىڭ، ەردەن ەردىڭ كەمدىگى جوعىن بىلسەڭدەر، ەلدىڭ ەلدەن نەسىمەن ارتىق ەكەنىن، ەردەن ەردىڭ قاي قاسيەتىمەن ءقادىرلى ەكەنىن سەزگەندەرىڭ دە دۇرىس. ايتپەسە ەلدى ەبەلەك قۇرلى كورمەي، دالاسىن ورتەپ، قالاسىن شاۋىپ ءبىر جەپ، ەلشىسىن بالاقتان الىپ، بالتىردان قاۋىپ ەكى جەپ بيگە شىقپاق-اۋ. دامەسىنىڭ زورىن! قابىرعاسى قايتا-قايتا قايىسا بەرەر قازاق جوعىن، سول قارىسقان قازاقتىڭ قابىرعا قايىستىرار سالماعىن بالاسىنىڭ-اق اۋزىنان سەزگەن بولارسىڭ. سەز! سەزە ءتۇس! سونسوڭ ءوزدى-وزىڭ قىرقىس! ءوزدى-وزىڭ ءسۇزىس! جەر تۇبىنەن كوتەرىلگەن شاڭ سەنىڭ دە ىرگەڭە كەپ تىرەلەرىن، تىرەلىپ قانا قويماي شەبىڭدى بۇزىپ، شەنىڭنەن كەتەرىن دە ءبىلىپ قوي. قازاقتىڭ قولىڭداعى بەيبىت قۇرىعى يەگىن كوككە بىلەمدەگەن سۇڭگىگە اينالارىن، قولىنداعى قاۋعاسى قۇلاشتاپ سوعار قارا شوقپارعا اۋىسارىن، اۋزىڭداعى ءتاۋباسى اتويلاعان ۇرانعا وزارىن قالتىراعان، دىرىلدەگەن، قالشىلداعان سۋىق تەرلى دەنەڭمەن سەزىپ قوي. شابىلعاننىڭ قانداي بولارىن سوندا كورەسىڭ!" دەيتىن وي قاۋجادى.
* * *
ەل ورىنعا وتىرا ەلشىلەر ءوز اۋىلىنا ورالدى. حونتايشىنىڭ ءوز داستارقانىنان قوناقاسى جەگەن، كوڭىلدەرى ورىندارىنا تۇسكەن اعالارىنىڭ بەتتەرىنە قان جۇگىرىپ قۋتىڭداسىپ قالعانىن كورىپ، قازىبەك تە جايراڭ كەيىپكە تۇسكەن. سونىسىن بايقاعان داۋ مەن بابانازار ەكەۋى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ تۇرىپ، اقتارىلا باتا بەردى.
— بالام، مەن سەنى ءوزىمنىڭ ارالبايىمداي عانا اسىق ويناپ جۇرگەن بالاداي كورۋشى ەم. ءبىراق سەنىڭ وسى ساپارداعى بار-بار مىنەزىڭ، ءتاسىلىڭ، ادەمى قىلىعىڭ جانىما جاققانىن جاسىرمايمىن دا. كەلدىبەك اعانىڭ سەنى مىناۋ ەلشىلىككە نەگە قوسقانىن ەندى ۇققان-دايمىن. وزىڭنەن كوكەڭ ۇلكەن دامە قىلادى ەكەن. اكە بالاعا سىنشى. اداسپاپتى. سەن بۇگىن بەتىڭدى اشتىڭ. امسە الدىڭنان جارىلقاسىن، ۇلىم! — دەپ الاقانىن جايا بەرىپ، بەتىن سيپادى دا، دەرەۋ قازىبەكتى مول قۇشاعىنا كومىپ الىپ، باۋىرىنا قىستى.
وسى جاقسى بەيىلدى بۇكىل جادىراعان جانىمەن قۇپتاپ تۇرعان داۋ دا تەبىرەنە جونەلدى.
— قازىبەكجان، ەسىندە مە، مەن ساعان "سەن ايتارسىڭ. ايتارسىڭ-اق!" دەپ سەنگەنىمدى. ءۇمىت ارتقانىمدى.
اقتادىڭ سەنىمدى، بارشىنىم. قۇداي-اۋ، اۋزىمىزدى بىرەۋ قۇلىپتاپ تاستاعانداي جىم-جىرت موليگەنىمىزدە، قارا جەردىڭ تەسىگى بولسا كىرىپ كەتەردەي قورلانعانىمدى بىلسەڭ. داۋدان دا جەڭىلىپ، جاۋدان دا ىعىسىپ قۇر سۇلدەرىمىز سۇمىرەيىپ تۇرعاندا سەنىڭ جۇلقىنىپ شىققانىڭ، ارقامىزدان ءزىلدى، كەۋدەمىزدەن شەردى جۇلىپ تاستاي بەردى-اۋ. كوزىڭنەن وت، اۋزىڭنان جالىن اتىلدى-اۋ سوندا... ءاي، قازاعىمنىڭ قىلىشتاي قيىپ تۇسەر ءتىلى بار ەكەنىنە ماساتتاندىم. سول قازاعىمنىڭ ءسوزىن قيىستىرىپ ايتا الار ۇلى بار ەكەنىنە ماق-تاندىم. ءتىل-اۋزىم تاسقا! ومىردەن جاڭىلىسپاي، اداسپاي ءوت، شىراعىم. الدىڭ امبە اشىق بولعاي. ءورىسىڭ كەڭەيە بەرسىن. جەڭىسىڭ كوبەيە بەرسىن! ءتاڭىرىڭ قولداپ، قورعاپ ءجۇرسىن! — دەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن باتامەن اياقتاعان داۋ جاس جىگىتتىڭ باسىنان قوس قولداپ ۇستاپ تۇرىپ، ەڭكەيتىپ اكەپ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— راحمەت، اعالار! ايتقانىڭىز كەلسىن، باباكەم! دەگەنىڭىز كەلسىن، داۋ اعا. ەكەۋىڭىز ءبىر-اق ۇيىپ-توگىپ بەرە سالدىڭىز-اۋ. كوتەرە السام... كوتەرۋگە تىرىسارمىن. اقتاۋعا تىرىسارمىن،— دەدى قاتتى تولقىعان قازىبەك ەكى اعاسىنا كەزەك قاراپ.
— كوتەرەسىڭ، بالام. ەلدىڭ ەندىگى جۇگىن دە، سالماعىن دا سەن كوتەرەسىڭ. تەك قانا تەرىسكە باستاۋعا، اداستىرۋعا اسىعىپ تۇراتىن ءازازىل تىرلىك پەن دۇنيە بوق جاڭساق باستىرماسىن سەنى.
وسىدان كەيىن قازىبەك اۋىل شەتىنە وڭاشا كەتە بەرىپ ەدى، الدەكىم ارتىنان قۋىپ جەتتى. جىرعال نويان ەكەن. يىعىنان ۇستاپ وزىنە قاراتتى.
— قازىبەك، مەن ساعان الگىندەگى ەكى اعاڭنىڭ ايتقانىنان اسىرىپ ايتا المايمىن. ءبىراق ساعان دەگەن قۇلاعان كوڭىلىمنىڭ بەلگىسى بولسىن، ءوتىنىش بىلدىرەم. قابىل كورسەڭ قۋانىشىمدا شەك بولماس،— دەدى.
قازىبەك ءسال كۇدىكتەنىپ تۇر.
"اپىراي، مىنالاردىڭ باسقان ءىزىمىزدى اڭدىپ، جازعان جاعىمىزدى تىڭداپ وتىرعانى ما سوندا؟ اعالارىڭنىڭ ايتقانىن ەستىدىم دەگەنىنە قاراعاندا ءبىزدىڭ بۇكىل سامبىرلاپ سويلەسكەنىمىزدى قۇلاعىن ءتۇرىپ، قۇپيامىزدى ءبىلىپ جۇرەدى ەكەن-اۋ. ءاي، اڭقاۋ دا، مومىن سالپى ەتەك قازاق! "استىڭداعى اتىڭا سەنبە، قوينىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە" دەپ نىعارلاعانىڭ كىمگە قاجەت، ارىستاننىڭ اۋزىندا وتىرىپ تا ءىشىڭدى اقتاراتىن بولساڭ. الدە قاتىنىڭ بىلگەندى قايىن-جۇرتىڭ بىلەدى. قايىن جۇرتىڭ بىلگەندى بىلايعى جۇرتىڭ بىلەدى دەيتىن ساقتىقتان ساقتانا-ساقتانا ەت ءولىپ كەتكەندىك پە بىزدىكى.
ءاي... مىناۋ نوياننىڭ مەندە نە ءوتىنىشى بولماق. نە دوسىمدى الام دەمەس، نە باسىمدى الام دەمەس. باسقاسىنا پىسقىرمايمىن دا."
باسىن يزەدى. جىگىتتىڭ ويلانىڭقىراپ بارىپ كەلىسكەنىن وزىنشە جورىعان جىرعال قازىبەكتىڭ بەيىل قۇرمەتىن ودان ءارى اسىردى.
— مەن ساعان ات مىنگىزەم دەمەيمىن، قازىبەك. اتتان كەندە بولمايتىنىڭ قازىردەن-اق بەلگىلى. تون كيگىزەم دە دەمەيمىن. تورقا تون، التىن جاعا يىنىڭنەن ونسىز دا تۇسپەيتىنىن شامالايمىن. سەنىڭ كەۋدەڭنەن ەل كوشىپ، جۇرت قونىپ جاتاتىن، كوكىرەگىڭنەن سەلدەي اعىپ، بۇلتتاي كوشىپ جاتاتىن كوركەم ويىڭ مەن قۇدىرەتتى ءتىلىڭ بارىنا كوزىم جەتتى. سەنىڭ ۇلكەن بولاشاعىڭا مەنىڭ ايتار ءوتىنىشىم دە ۇلكەن. ەكەۋمىز ءتوس قاعىسىپ دوس بولايىق. ەرتەڭگى ويرات-قازاق تاتۋلىعىنىڭ باسى دا بولسىن!— دەدى.
قازىبەكتىڭ ءدال مىنا ءوتىنىش ويلاماعان تۇسىنان جەتكەن ەدى، قاپەلىمدە ءسال اڭىرىپ تۇردى دا، تەز كەلىسكەن ءتۇرىن جىلىپ سالا بەرگەن قاراسى ۇلكەن كەڭ كوزدەرىنەن تانىتىپ، اقسيا كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، جىرعال اعا! تاتۋلىق بەلگىسى دەپ ارقامدى اسقارعا تىرەسەڭىز، باسقاسىن تۇگەندەپ قايتەم. قازاق پەن جوڭعار قارۋمەن سالەمدەسپەي، قۇشاقتاسىپ تابىسسا، ىعىر بولعان ەكى ەلدىڭ ءبۇلىنۋى تيىلىپ، تىنىشتىعى ورنار-اۋ. ىلايىم سوعان جازسىن. توسىڭە ءتوسىم دايىن. دوستىعىڭا دوستىعىم ءازىر. مىنە بۇكپەسىز، قالتارىسسىز قۇشاعىمدى دا اشتىم. ءىشىمدى دە اقتاردىم!
ءتوس توسكە ءتۇيىستى. دوستىقتىڭ تۋىن بيىكتەتتى. تاتۋلىقتىڭ سۇرلەۋىنە العاشقى ءىزدى ەكەۋىنىڭ ادەمى تىلەگىمەن ءتۇسىردى.
— مەنىڭ وزگەلەردەن گورى... وزگەلەر دەپ قانداستارىمدى ايتام دا... وزدەرىڭە ىقىلاسىم نەگە اۋا بەرەتىنىن ءوزىم دە بىلمەۋشى ەم... وتكەندە سەنىڭ قازاق اۋەنىنە قۇمارتقانىڭدى كورگەندە... سول ءاندى ىزدەپ تابانىڭدى تاسقا سوعىپ جالاڭاياق جۇگىرگەنىڭدى دە، شاراھايمەن كەزدەسكەنىندى دە كورگەندە... مەنىڭ دە ىشتەي ءبىر قۇبىلۋىم... دۇنيەمنىڭ توڭكەرىلىپ تۇسكەندەي بولۋى باستالعان ءتارىزدى. ەندى سەزسەم-قازاققا بۇيرەگىم بۇرا بەرەتىن كۇيىم بار ەكەن.
جىرعال نويان "وسىنى نەگە باستادىم؟" دەگەندەي ىڭعايسىزدانا بوگەلدى دە، "ءبىراق ايتەۋىر باستاعان سوڭ، تايساقتاپ كەتۋىم ورىنسىز بولارمەن " ءارى جالعاستىردى.
— مەن قالداننىڭ ەڭ ۇلكەن اعاسىنىڭ بالاسىمىن. ياعني ەردەن باتىر حونتايشىنىڭ نەمەرەسى بولام. اكەمدى تۋعان ءىنىسى ولتىرگەن. سىباننىڭ ماعان ءىشى جىلىمايتىنىن دا بىلەم. سەندەرگە مەنى تىڭداتىپ قويسا، سىرتىمنان مەنى تىڭدايتىن الدەنەشە ادامى بارىن دا بىلەم... ءاي، ول جاعىن قايتەمىز. ايتايىن دەگەنىم: شەشەم جاڭگىر حاننىڭ نەمەرە قارىنداسى ەكەندىگى. اكەم شەشەمدى كەرەمەت جاقسى كورەتىن. شەشەم دە اكەمدى قاتتى قۇرمەت تۇتاتىن. مەنىڭ ءتىلىم دە قازاقشا شىققان ەدى. اكەم شەشەمە كەيدە: "ماعفۋزا، ءان سالشى ءبىر" دەپ وتىراتىنى ءالى ەسىمدە. وندا دا قازاقشا ايتقانىن ۇناتاتىن. شەشەمنىڭ سول كەزدەگى ءان شىرقاي وتىرىپ، ۇلكەن سۇرعىلت كوزدەرىنە مولدىرەتىپ قوس تامشى جاستى ۇيىرە قوياتىنىنا العاش ءسابي كەزدە "نەگە جىلايدى" دەپ ۇرەيلەنە قاراۋشى ەم. كەيىن نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، اننەن دە بۇرىن سۇرعىلت كوزدەردىڭ ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىنا بايلانىپ، ۇزاق دىرىلدەپ، تولىقسىپ تۇراتىن سول قوس مونشاق تامشى جاستى كورگەنشە اسىعاتىنمىن. اكەم ولگەننەن كەيىن كوپكە ۇزاماي شەشەم دە كوز جۇمىپ ەدى... ءبىزدىڭ توڭىرەكتەگىلەر: "قاتىن الساڭ قازاقتان ال، ءوزىڭ ولسەڭ، قۇسادان قوسا ولەدى" دەپ قارق-قارق كۇلىپ مازاق ەتەتىن. ال ماعان سالسا، قازاق ايەلىنىڭ قوساعىنا دەگەن قۇرمەتىنەن، قىزمەتىنەن، قۇشتارلىعىنان ارتىق ەش نارسە جوق ءتارىزدى. سودان با مەنىڭ دە ايەلىم قازاق قىزى. اتاقتى سۇيىندىك رۋىنىڭ ءبىر مىقتىسىنىڭ شاڭىراعىنان. شاراھايدىڭ نەگە قازاقشا ءان سالاتىنىن ەندى تۇسىنگەن شىعارسىڭ. ال شولپاننىڭ ولە ولگەنشە اۋىلىنا، ەلىنە دەگەن ساعىنىشى تاۋسىلعان ەمەس. شولپان ءان سالدى دەگەنشە دۇنيە تۇگەل كۇرسىنىسكە، اڭساۋعا توعىتىلا بەرەدى. شاراھايدىڭ اۋەنىندەگى مۇڭلى ىرعاقتىڭ توركىنى قايدان شىققانىن، قازىبەكجان، ەندى ۇققان شىعارسىڭ.
— ءيا! ۇعىندىم. ءوزىڭدى دە، جىرعال نويان، ۇققانداي بولدىم. قازاقتىڭ سالتىمەن جيەن دەپ قالجىڭداۋعا دا، جەزدە دەپ ويناۋعا دا بولار ەدى. ءبىراق وعان جىبەرمەي تيىپ تۇرعان ءبىر بوگەسىن بار سياقتى. الدە ول سەنىڭ جات ەلدىك بولعاندىعىڭنان با. الدە سەندەردىڭ كور-مەيتىندى كورەتىن، ەستىمەيتىندى ەستيتىن ەپسەكتىكتەرىڭنەن بە. الدە سەندەردىڭ قازاق قىزدارىن شىرىلداتىپ الىپ قاشىپ، عۇمىر بويى توردا ۇستاپ، تورىقتىرىپ، زارىقتىرىپ قوياتىن الىمجەتتىك ادەتتەرىڭنەن بە. مەن سەنى دوس تانىپ، قۇشاعىمدى اشتىم. ءىشىمدى اقتاردىم دەدىم. ءبىراق ول بۇكىل قازاق ءىشى ەمەس. جىلاعان جاننىڭ ماڭگى ۇمىتىلماس شەرىن سوناۋ كوگىلدىر مۇنار تاساسىنداعى جىرتىق شەكپەندى قازاق ۇمىتا قويماعان بولار. سول كوگىلدىر مۇنار ىشىندەگى ۇلىنان ءبىر، جەرىنەن ەكى ايىرىلعان كەكتى اتا مەن مۇڭلى كەيۋانانىڭ اھ ۇرعان شەرى مەن زارىن مەن دە ءقايتىپ ۇمىتا الارمىن. سەنىڭ مىناۋ تابانىڭنىڭ استىندا تاپتالعان جەر سول كۇيزەلگەن جۇرتتىڭ اتامەكەنى ەدى عوي. سول اتامەكەن كىندىك جۇرتتى ساعىنعان بوسقىنداردىڭ سايداعى سايعاقتاي پاناسىز، شاراسىز ءحالىن كورىپ وتىرىپ مەن ساعان ءقايتىپ قانا ريزالىق ءبىلدىرىپ، مارە-سارە قالجىنداسام. بويدى ۇستاعان، ويدى تەجەگەن وسى تارىزدەس وكتەمدىكتەرىڭ، جىرعال نويان. جەرى جاقىن دەپ قامسىز وتىرعان قازاقتى جايعاستىرا بەرگەنگە ابدەن ەتتەرىڭ ءولىپ كەتكەن. بۇدان بىلاي قامسىز قازاق بولمايتىنىن، ات-كولىگىن باپتاپ، قايىڭ نايزاسىن ساپتاپ وتىرعان، ەتەك-جەڭىن تۇرىنگەن اشىنعان قازاققا تاپ بولاتىندارىڭدى ەسكەرىڭدەر. سەندەردەگى تەمىر ءتارتىپتىڭ بىزگە ەنبەيتىنىن قايدان بىلدىڭدەر. قاشقاننىڭ قۋار كۇنى بولارىنا، ساسقاننىڭ ەسىن جيار كۇنى بولارىنا ءتاڭىر حاق كۋا.
— وي، قازىبەك! سەن مەنى تىم قاجادىڭ عوي. ەلىڭدى شاپقان دا، تالايدىڭ توبەسىنە قازىق قاققان دا تاپ ءبىر مەندەي-اق. كوڭىلىم ادال، قولىم تازا بولماسا، ءتوسىمدى توسىپ دوس بولار ما ەم. ءار جايدى ءبىز دە توپشىلايمىز. سەندەردىڭ ويعا قۇلاپ، قىرعا شۇباپ وزدەرىڭ ايتاتىن "قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورىنە تاپ بولعاندارىڭدى" بىلمەيدى دەپ پەڭ، بىلەمىز. ەندى بەرسەڭ، قۇداي، جوڭعاردان بەر جولدى! ەسەمدى دە، ەسەبىمدى دە تۇگەندەيتىن كەز تۋدى دەپ الاقاندارىڭا تۇكىرىپ، تاس ءتۇيىن وتىرعاندارىڭدى دا بىلەمىز. تاۋكە حاندارىڭنىڭ قاجىرىنا دا، قايراتىنا دا، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە دە قانىقپىز. ەڭ الدىمەن وسى حان-دارىڭنىڭ وزگە تورە تۇقىمىنداي ماقتانشاق، مان-ساپقۇمار ءھام قاتىگەز ەمەستىگىن دە بايقاپ قالدىق. بارىنەن دە بۇرىن تاۋكە ەل قامى، ۇلىس بابى-ۇلت باقىتى دەگەندى كوپ كۇيتتەيدى. ءبىزدى، ويرات جۇرتىن سەسكەندىرگەن دە، قورقىتقان دا سول تىرلىگى. قالدان حان سەندەرمەن ءبىتىم جاساۋعا دايىن. تاتۋلىققا دا بەيىم. ەندىگى ونىڭ ارمانى-قىتاي حۋانديى يەكتەگەن حالقانى حاندىعىنا قوسىپ الۋ. و دان ءارى، شاماسى كەلسە، ءشۇرشىتتىڭ ءوز ىشىندەگى ىشكى مۇڭعۇل جۇرتىن تۇگەل بوداندىقتان قۇتقارىپ الىپ، بۇرقانىمىز وڭ قاراپ، جەلەپ-جەبەپ بەرسە، ءبىر تۇتاس عالامات ۇلكەن ويرات-مۇڭعۇل حاندىعىن قۇرماق. ودان ارعىسىن مەن ايتا المايمىن. سەن سەزەسىڭ. ال ازىرگە بەيبىت ءبىتىم جاسايمىن دەپ وتىرعان قالداندى بىلەم. قازاقتىڭ قولدى بولعان مال مەن جانىن تۇپتەپ ىزدەپ، سۇراۋ سالعاڭدارىن تەگىس قايتارىڭدار دەگەنىنە وزدەرىڭ شىعىپ كەتكەننەن كەيىنگى كەڭەستە ءبارىمىزدى شىرىلداتىپ وتىرىپ كوندىرگەن، — دەپ جىرعال ەستىگەن-بىلگەنىن تۇگەل جەتكىزدى.
قازىبەك باس يزەدى. نوياننىڭ قىزعىلت قوڭىر ساقالىنىڭ كەشكى شاپاقتا ونان سايىن قويۋلانا تۇسەتىنىن نازارىنان تىس قالدىرماي، مىنا اشىق اڭگىمەسىنە ريزاشىلىق تانىتتى. الدەبىرەۋلەردىڭ اعاش اراسىندا جۇرگەنىنەن سەزىكتەنىپ، ۇيلەرگە قاراي بۇرىلدى.
داۋ سىرتتا ءجۇر ەكەن، سابىرلى سويلەسە دە سەكەمدەنگەنىن سەزدىرىپ الدى.
— قازىبەكجان-اۋ، اپاق-ساپاقتا جالعىز نە عىپ ءجۇرسىڭ؟ نە دەگەنمەن بوتەن ەلدىڭ بوگدەلىگىن ۇمىتپاعان ءجون.
— بىلەم، داۋ اعا. بوتەننىڭ بوگدەلىگى دە ەستە. ءبىراق امال نە... — دەپ قازىبەك كۇرسىنىپ قالعانىن دا سەزبەي ىشكە ەنىپ كەتتى. داۋ ىلەسە كىردى.
— وي، قازىبەكجان! باۋىرىم-اۋ، نەگە كۇرسىندىڭ؟ نەگە جۇدەدىڭ؟
— ءا، جاي! اشەيىن كوڭىلدىڭ ارى-سارىلىگى عوي.
— ءويتىپ الداۋسىراتپا. تىم قۇرىسا ءبولىسىپ كو-تەرەيىن. ايتساڭشى كۇدىگىڭدى، — دەپ داۋ جىك جاپپار بولدى.
— ءبىتىم بولادى ەرتەڭ.
— وۋ، ءسۇيىنشى نەگە سۇرامايسىڭ!
— ءبىتىمنىڭ بولارىن باعانا بىلگەم. ونى وزدەرىڭىز دە سەزدىڭىزدەر. قالداننىڭ ويى ارىدە. ءزىلى ارتىندا، — دەپ قازىبەك تاعى تىعىلدى. كۇرسىنىسى ەندى انىق ەستىلىپ، ىشتەگى اۋىر تولقىندى ىقىلىقتاتىپ اتقىزدى.
— ونىڭ ءزىلسىز كۇنى بولعان بەدى، قازىبەكجان. بۇگىن ىلديلاسا، ەرتەڭ اسپاندايدى. اڭدىسقان دۇشپاننىڭ ارەكەتى ەجەلدەن سولاي قۇبىلادى. ونىڭ تاڭسىق تۇگى جوق. بۇگىن تىرناق بۇگىپ، ازۋىن جاسىرىپ قالسا، ەرتەڭ قاپىڭدى تاپقان بويدا، تىرناعىن تاربيتىپ، ازۋىن اقسيتىپ باس سالادى. ونىڭ نەسى جۇمباق.
قازىبەكتىڭ قاباعى اشىلا باستادى.
— ەي، راس! سولاي بولاتىنى حاق. ال مەن ... مەن. ارقامنان قاققانعا الاقانى ەندى جۇمىلماستاي، جۇدىرىققا اينالماستاي كورىپپىن-اۋ، — دەپ كۇلە ءتۇسىپ، جىرعالدان ەستىگەنىن ايتىپ بەردى.
— وي، قازىبەكجان! بالالىعىڭ بار-اۋ ءالى. وۋ، ول الدىمەن سول شۇرشىتكە بارسىن. شاپتىعىپ شابىنا شي جۇگىرتسىن دەپ قۋانبايمىسىڭ قايتا. ءشۇرشىتتى شاۋىپ الا ما، اجالىن سولاردان تاۋىپ الار ما، ءبىر قۇدايعا ايان. مۇڭعۇل-ويراتتىڭ باسىن قوسام دەپ ءجۇرىپ باسىنان ايرىلعانىن بىلمەيدى عوي. قايداعى تۇتاس حاندىق! تاس-تالقانى شىعادى. شەگىرتكەدەي قاپتاعان ءشۇرشىت ولىگىمەن-اق تۇنشىقتىرىپ ءولتىرسىن.
قازىبەك ساقىلداپ كۇلىپ الا جونەلدى.
— تۇۋ، داۋ اعا! قولمەن قويعانداي ەتتىڭىز عوي. نەسىنە ۇرىككەم. وعان دەيىن ءبىز دە تىرلىك قىلمايمىز با! قىلامىز. ماملاكاتىمىزدى جوندەيمىز. ساياق قاشقاندى دا، تەرىس باسقاندى دا قايىرىپ اكەپ، بۇعالىقتاپ بۇرىپ، ءبىر تىزگىنگە جيناپ، ءبىر كىندىككە بايلايمىز. بايلايمىز.
دومبىراسىنا قول سوزىپ، ءبىر شابىتتى قاعىستى قاراشا ءۇيدىڭ تۇندىگىن جەلبىرەتەردەي كۇمبىرلەتە جونەلدى.
ارباۋ
حاننىڭ جاقسى بولماعى،
قاراشىنىڭ ەلدىگى.
قاراشى حالىق سىيلاسا،
التىننان بولار بەلدىگى.بۇقار جىراۋ
1
دومبىرا مايدا شەرتىسكە اۋىستى. "سايماقتىڭ سارى وزەنى" بۇرق-سارق تاسىعان جوق. "قارا بوران قاعىندىنىڭ" ۇرەيلى سۋىلى تىرىلگەن جوق. مايدا اۋەن ءوزىنىڭ كۇيىنە ۇندەستى دە، تۇڭلىكتىڭ تەسىگىنەن شۇيكەدەي ششۇباتىلىپ تاراپ جاتتى.
سول ەلشىلىكتىڭ جولى بولىپ ەدى. مالدى دا مول ايداپ، تۇتقىنداعى جاندى دا بوساتىپ الىپ، ەلدەي كوشىپ قايتىپ ەدى-اۋ. قاز داۋىستى قازىبەك اتاندىرعان قالدان حونتايشىنىڭ: "مەن حان بولعالى، باسىما قاسيەت قونعالى ەشبىر جانعا تىزە بۇگىپ كورگەن جوقپىن... جىعىلعانىمدى ءبىلدىرىپ سەندەرگە ءبىر سىيلايمىن.
بالام، قازىبەك! سەن جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار ەكەنسىڭ! سەنىڭ ايتقان سوزىڭە مەنىڭ بۋىنىم شىداماي، سىرەسىپ قاپ، تۇرا المادىم. سوندىقتان ساعان ەكى ءتۇرلى بەلگى بەرەمىن. بىرەۋى-سەنىڭ داۋسىڭ قازدىڭ داۋسىنداي قاڭقىلداپ شىعادى ەكەن. سول سەبەپتى سەنىڭ اتىڭ بۇدان "اتىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بولسىن. ەكىنشى-قوس توعىز جۇلدە بايلادىم. بۇدان بىلاي سەن ەكى سىباعالى بول!"-دەگەنى ءالى كۇنگە قۇلاعىندا. بۇنىڭ ەكى سىباعالى بولعانىنا قۋانعاندار دا مول بولدى. كۇندەگەندەر دە، قىزعاندار دا از بولعان جوق. اتاقتى ەل بەرەدى.
داڭقىڭدى جۇرتىڭ شىعارادى. اتاعىڭدى اعايىنىڭ كورە المايدى. داڭقىڭدى اتالاسىڭ جانتالاسا وشىرۋگە تىرىسادى. و دا ءومىردىڭ ماڭدايعا جازعان بۇيرىعىنان.
اتاقتىمىن دەپ اسقاقتاماعانى تاڭىرگە ايان. داڭقتىمىن دەپ تالپىشتەنبەگەنىنە بارشا كۋا. بالسىنگەن بالشىق قۇدايلاردى تالاي كوردى. تاباندا تاپتالىپ، اتىنان اتاعى بۇرىن وشكەندەرىن دە بىلەدى. الىس — جاقىندى تەڭ كورسەڭ، زۇلىمدى بۇكتەپ، جاۋىڭدى الدىڭا وڭگەرسەڭ، دۇنيەنىڭ بۇزىلماي، ادالدىقتىڭ اۋىتقىمايتىنىنا كوزى ءور كەزدە جەتىپ كەلەدى. الدىنا كەلگەننىڭ كەيبىرەۋلەردەي قوينى مەن قونىشىن تىمىسكىلەگەن جوق. ادىلدىك دەپ تىككەن تۋىن بيىكتەتە تۇسكەن ابىرويىنا قىلاۋداي كىرشىك جۋىتپاي كەلە جاتقانىنا مىنە ەلۋ جىلداي بولىپتى. بار مۇڭى-ەل مۇڭى. بار مۇقتاجى-ەل مۇقتاجى. سول ەل-جۇرتىنا جارتى عاسىر بويى توسەك بوپ ارقاسىن توسەدى. جاستىق قىپ جانىن جايدى. العىستان باسقا العانى جوق. راحمەتتەن باسقا بايلاعانى جوق. بەرەكەنى نيەتى بەردى. ىرىسىن ادالدىعى ەسەلەدى. كوز ساتقان دا، كوز الارتقان دا كەزى بولماپتى.
"و توبا! كوك كۇمبەزدى كەڭ سارايدان قۇرىم كيىزدى قاراشا ءۇيدى ارتىق كورەتىن تۇز قازاعىمىز-اۋ. تۇڭلىگىمىز جەلپىلدەسە، ۋىعىمىز سىقىرلاسا، ۇيقىمىز شىرايلانا تۇسەتىنىن وزگەگە ءقايتىپ تۇسىندىرەرسىڭ. الدە جەلدىڭ سۋىلىن، جاپىراقتىڭ سىبدىرىن، سۋدىڭ سىلدىرىن انا الديىمەن قوسا ەستىپ وسكەن قىر ۇلىنا تابيعات اناسىنىڭ ءارتۇرلى اۋەزى قۇلاعىنا ۇنەمى جەتىپ تۇرماسا، جەتىمسىرەپ جابىعىپ قالار ادەتىنەن دە مە ەكەن؟ قۇرىم ءيسى تاناۋىنا كەلمەسە، تاندىرى كەۋىپ، تاماعى قاڭسيتىن قازاقتىڭ ءبىرى بولماسام، ءاز تاۋكەنىڭ قاسىندا كوك كۇمبەزدىڭ استىندا، كوك ءمارماردىڭ ۇستىندە باس ءۋازىردىڭ قۇزىرلىعىن قۇنتتاپ جۇرە بەرمەس پە ەدىم...
ماملاكاتىمىزدىڭ تىزگىنىن ءبىر قولعا ۇستاتقانىمىز حاق. ءارۋاعىنان اينالايىن ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا ۇيىتقىلى ەلگە ۇيىسقانىمىزعا، ءبىر كىندىككە بايلانىپ، ءبىر قازىقتى اينالعانىمىزعا جاسىعان جاۋىمىز، باسىلعان داۋىمىز كۋا. رۋ-رۋدىڭ ءبىرىن ءبىرى يەكتەۋىن، ءبىرىن ءبىرى جۇلقىلاۋىن، جۇلمالاۋىن، جۇمارلاۋىن توقتاتۋعا قانشاما كۇش سالعانىمىز ءبىر قۇدايعا ايان. اسىرەسە ويرات تىرلىگىنىڭ تەمىر ءتارتىپ، قاتال جوسىعىنا سۇيەنىپ جاساعان قارەكەتتەرىمىز تەگىن كەتپەگەنىنە شۇكىرلىك ەتۋمەن بولدىق قوي سوندا. سول كۇندەرى تاۋكەنىڭ "جەتى جارعىسىن" تۇزبەسەك، مىناۋ اتا — بابانىڭ قانى مەن تەرى ساۋىلداپ قۇيىلعان سارى بەلدى، سالقىن كولدى، سامالى ەسكەن جايىن دالادا قازاق جۇرتى بۇگىنگىدەي جەر باسىپ جۇرەر مە ەدى، جۇرمەس پە ەدى. و دا ءبىر قۇدايعا ايان. تاۋاريحتان ءوشىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان، ءبىرىن-بىرى جۇلىپ جەپ، ءوزدى-وزى قىرقىسقان تاعىناي بوپ تالاسىپ، تاعى تىرلىك كەشكەن سان ۇلىستى ءبىر ۇلتقا ۇيىستىرا بىلگەنىمىزدى ەندى ماقتان عىپ ايتۋعا دا بولار ەدى-اۋ. نە كەرەك... "ءولدىڭ، ماماي، قور بولدىڭنىڭ" كەرى كەلمەدى مە. ءاز تاۋكەنىڭ كوزى جۇمىلىسىمەن ۇلى حاندىقتىڭ ءتاجىنىڭ سالماعىن كوتەرە الماي، تاعىنىڭ كيەسىن ۇستاپ قالا الماي قايىپ قاقىراتقان ىرگەنى، بولات اجىراتتى. سامەكە قۇلاتىپ تىنعالى وتىر..."
دومبىرا ىشقىنا بەزىلدەدى. ىشقىنعان جاننىڭ كۇيىگى ون ساۋساقتان ەكى ىشەككە قۇيىلدى. ەكى ىشەك بەزەك قاققاندا شاناقتان شاپشىپ توگىلگەن اششى ۋھىلەۋ بوز ءۇيدىڭ بوساعاسىنا سوعىلدى. كەرەگەسىنە كەرىلدى. شاڭىراعىنا شانشىلدى. اشىق تۇندىكتەن اۋناپ ءتۇسىپ بوز دالاعا بوزداپ الا جونەلدى. بوزداعان كۇي ىشكى كۇيىكتى قوزعاپ، قوزداتىپ الا جونەلدى...
جالىنداعان جاس قازىبەك قىلشىلداعان قىلىشتاي ەدى. قازاقتىڭ تورىنە كەلگەن تاۋكە ءتورت قۇبىلاعا تۇگەل جايىلىپ كەتكەن قازاق دالاسىن تۇگەل يگەرىپ ۇستاۋعا، تىزگىندەپ تارتىپ وتىرۋعا ءبىر ءوزىنىڭ شاماسى جەتپەيتىنىن انىق ۇعىنعاندى. شاشىلعان ەلدى، شۇبىرعان جۇرتتى، ىدىراعان حالىقتى ءبىر شەڭبەرگە سيعىزۋ ءۇشىن ىقشام-ىقشام ءۇش ۇلىسقا بولگەن ەدى. الاتاۋ مەن قاراتاۋدى جايلاپ، ەلدىڭ تۇستىگى مەن جەردىڭ بيىگىن يەمدەنگەن ۇلىستى ۇلى ءجۇز، ەلدىڭ تۇتاس ادىرلى شوقىلى تاۋى بار، ايدىندى شالقارلى كولى بار، ۇزىن اققان دالاسى بار قازاق ەلىنىڭ كەڭ ورتا تۇسىندا دۇرىل-دەگەن ۇلىستى-ورتا ءجۇز، ىلديعا قاراي ەڭىستەپ كەتكەن جەرلەردەگى باتىستاعى باسقىنشى كورشىلەرىنە باتىلدىق پەن باتىرلىق ۇلگىسىن كورسەتكەن ۇلىستى-كىشى ءجۇز دەپ اتاعان. وسى ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش ۇلىستى مانساپ دەسە قىرشاڭقى ساۋرىكتەي كىسىنەپ، اكەسى ۇلىنان قىزعانىپ، بالاسى اكەسىن كۇندەيتىن جوشىدان تاراعان كەراۋىز، كەرمىلتىق سۇلتاندارعا بەرمەي، ەلدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، قۇرمەتىنە بولەنىپ، ءقادىر — قاسيەتىن اسىرعان قاراشىعا بيلەتكەن ەدى.
ۇلى ءجۇزدىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىنا ورالعان وڭاشا بيلىگىن الىبەك ۇلى ءۇيسىن تولە بيگە، ورتا ءجۇزدىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىنا بايلاعان تۇگەل بيلىگىن ارعىن كەلدىبەك ۇلى قازىبەككە، كىشى ءجۇزدىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىنا تۇيىلگەن جەكە بيلىگىن الشىن بايبەك ۇلى ايتەكەگە ۇلىق تاۋكە حان كەمەڭگەر كورەگەندىكپەن، بەرەكەلى بىلگىرلىكپەن ۇستاتقان ەدى. سودان باستاپ، "قۇداي-كوكتە، حان جىراقتا" دەپ تىماعىن الشىسىنان كيىپ، ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا شىرت تۇكىرىپ قويىپ، كوپ بۇلىكتىڭ باسى بولاتىن كەۋدەمسوق بايلار مەن ءۇي اراسىندا قازان-وشاقتى ات تۇياعىمەن جاپىرىپ، ارسىلداعان يتتەر مەن شاۋىلدەگەن كۇشىكتەردى قامشىنىڭ استىنا الىپ قىڭسىلاتىپ، توقتى-تورىم وڭگەرىپ، بوتا-تايلاقتى قۋالاپ كەتەتىن بايبالامشىل باتىرسىماقتاردى، سىنالاپ كومەيلەگەن پاراسىنان كوز جاسى اققانشا قاقالىپ وتىرىپ، اقتى قارالاپ، قارانى سارالاپ ءىنىسىن اعاسىنا جىعىپ بەرەتىن بيشىكەشتەردى جايشىلىقتاعى جىنىنان ايىرىپ جىمداي قىلعان ءۇش ارىستىڭ اتى اسپانداپ، ءارۋاعى اسىپ تۇسكەن ەدى. ول ول ما، جەر كىندىگىمىز دەپ كەردەڭدەي باساتىن تورەلەردىڭ قاراعا باتىرعان تىزەلەرىن قاعىپ جىبەرىپ قانا قويماي، سول "كوكتەگى قۇداي دا، جەردەگى قۇماي ءدا-وزىمىز!" دەپ جۇرگەن سۇلتانداردىڭ اراسىنداعى ىرىڭ-جىرىڭدى باسىپ، كوپ كەلەڭسىزدىكتەرىنە تيىم سالعان سوڭ، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن، قىلداي قياناتقا باسپايتىن ادالدىعىمەن ۇشەۋى بىردەي ەل كوزىنە ءتۇسىپ، جۇرت قۇرمەتىنە بولەنگەن ەدى. قىرباي تورەلەردىڭ قىرسىعىنان تۋىندايتىن تالاي-تالاي ۇلكەن قاقتىعىستار مەن ىرگەلى شايقاستاردىڭ الدىن الا بىلگەن بۇل ۇشەۋىنە دەگەن الاشتىڭ العىسىندا شەك بولعان جوق. جانى اۋىرسا دا جاقسىسىن قاراقتايتىن، باسى اۋىرسا دا جاقسىسىن كۇندەيتىن قازاق شىركىن تولە، قازىبەك، ايتەكە دەگەندە ەكى قولىن قۋسىرىپ، قۇدايدان دا قۇدىرەتتى كورىپ، توك تۇراتىن.
بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا بوپ "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان" كەيىنگى كەر كەزەڭ، زار زاماندا، اتادان ۇلدى، انادان قىزدى ايىرعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى التى الاشىن، قالىڭ قازاعىن قايتا كوتەرۋدەگى ۇشەۋىنىڭ ەڭبەگىن كەيىنگىلەرگە اڭىز عىپ جەتكىزگەن دە، قايىرىمدى تاني كورە بىلگەن تۇستاستارى ەدى. اسىرەسە ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ ورتا شەنىندە ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اۋىلدارىن قىسى-جازى ارالاپ، ەلدى بىرلىككە، ۇلدارىن ەرلىككە، باي، بيلەرىن اۋىز بىرلىككە شاقىرىپ، ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن اپەرىپ، اتامەكەنىن قۇتقارۋدىڭ قاجەتتىگىنە ۇيىتىپ ساۋىن ايتقان قاز داۋىستى قازىبەك ات ۇستىنەن تۇسپەپ ەدى. التى مالتانى قورەك قىپ، جات قولىندا قالعان قايران سارىارقانىڭ سارقىراعان سۋىنا شومىلۋعا دا مۇرشاسى بولماي، دالاسىنىڭ تۇنگى شىعىنا ومىراۋىن توسەپ، كۇندىزگى مۇنارىنا بەتىن شايىپ، كەڭ ولكەنىڭ كەر بەتەگەسىن سىرلاس ەتىپ العانى دا سول كەز ەدى. اقىرى ۇلى ءبيدىڭ ەڭبەگى بوسقا كەتكەن جوق. عايسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىنەن ەسەپتەگەندە، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما التىنشى تاۋىق جىلى ورداباسىدا وتكەن ءۇش ءجۇزدىڭ يگىلەرىنىڭ باس قوسۋى-بۇكىل جاۋعا قارسى شايقاسقا شىعۋ ءۇشىن حالىق بوپ اتقا قونعان الاش بىرلىگىنىڭ كورىنىسىنەن تۋىنداعان ەدى. الاتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ يىقتاسىپ تۇيىسكەن مۇيىسىنە ساتى-ساتىلانىپ سۇعىنعان ادىر-توبەلەردى، قىرات-قىرلاردى الدىنا سالعان ورداباسى وقشاۋ كوتەرىلەر ەدى. وقشاۋ كوتەرىلەر ەدى دە، اينالاسىنداعى بادام مەن ارىس وزەندەرى يرەلەندەپ قيىپ وتەتىن جازىققا شەكەسىنەن قارار ەدى. سودان دا ما ورداباسى قازاقتىڭ ەجەلدەن القالى جيىنى، ءدۇبىرلى ديۋانى وتەتىن قاسيەتتى مەكەنى بولاتىن.
سول قۇت بوپ ەنگەن تاۋىق جىلىنىڭ جادىراڭقى جازىندا ءۇش جۇزدەن قۇيىلعان مول ءنوپىر وقشاۋلانا بولەكتەنگەن وسى توبەنىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ ايباتىنىڭ بەلگىسىندەي الا بايراعىن قاداپ، ءالى دە ەشكىمگە بەلىن الدىرماس ايدىنىن شارتاراپقا تانىتقان ەدى.
سول القالى جيىنعا ءيسى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار قايماعى-حانى مەن ءبيى، سۇلتانى مەن بەگى، باتىرى مەن بايى تۇگەل اقتارىلىپ جەتكەن ەدى.
قويان جىلعى قان قىرعىندا توز-توز بولعان جۇرت وزبەك پەن سارتتىڭ، تۇرىكپەن مەن قاراقالپاقتىڭ قاقپاسىن قاعىپ، قايىرشىلىق كەبىن كيىپ، وزگە ەلدىڭ وڭمەننەن يتەرگەن وكتەمدىگىن باستان كەشكەن الاش ۇلدارى ەلدىككە شاقىرىپ، بىرلىككە باستاپ، تەندىككە ۋاعىزداعان ءۇش ءبيدىڭ ارقاسىندا قايتادان ەڭسەلەنىپ، ات-كولىگىن قامداپ، قارۋ-جاراعىن سايلاپ، نامىسقا قىزىپ قولىنا تۇكىرىپ وتىرعان-دى. ورداباسىدا قازاق جاساعىنىڭ باس ساردارى مەن تۋ ۇستاۋشىسىن سايلاپ الىپ، ەلدىڭ كىندىك قازىعى تۇركىستاندى، تۇركىستان توڭىرەگىڭدەگى جوڭعار جامباستاعان تاشكەنت ءتارىزدى وتىز قالاسىن، ارقاداعى دالاسىن، الاتاۋ، التايداي اقيىق تاۋلارىن، جەتىسۋ تولى باقشا-باۋلارىن جاۋدان بوساتىپ الۋ ءۇشىن قاھارىنا ءمىنىپ، كەك تاسقىنىڭداي اعىنداپ، تاۋ بۇركىتىڭدەي ءشۇيىلىپ جاۋدى جەردەن قۋماق، ەلدى جەرگە قوندىرماق بولعان-دى.
قازىبەكتىڭ قارا دومبىراسى باياۋلاي ءتۇسىپ، نازىك شەرتىسكە اۋىستى. ەندىگى مايدا اۋەن تىنشي قالعان جىرتىق شاپان، مالما تىماقتى موماقان جۇرت-شىلىقتىڭ ورداباسىنىڭ قىرقاسىنا ارنايى تىگىلگەن ءۇش قوسار ءۇيدىڭ اينالاسىنا جينالىپ، توڭىرەكتى كورسەتپەي جاۋىپ كەتكەن كوپتىگىنە قاراماستان، سول ۇيدەگى ءوتىپ جاتقان ديۋان كەڭەسىنىڭ شەشىمىن كۇتكەن شىدامدى سابىرىنداي سەزىلدى. مايدا اۋەن كەنەت ساڭق-ساڭق ەتكەن دىبىس شىعارىپ، الگى ءبىرىڭعاي لەبىنەن ايىرىلىپ قالدى. قوڭىرقاي سازعا قوبالجىتقان اششى ۇندەر ارالاستى. ساۋساقتاردىڭ الما-كەزەك شاناق سابالاعان تارسىل-گۇرسىلى كوبەيدى. ەكى ىشەكتىڭ ەكپىندى اۋەنى ەكىلەنە جونەلدى.
سول كۇنى سول ورداباسىداعى سول ىركەس-تىركەس التىن ۇزىك اق وردادا دا سابىرلى باستالعان كەڭەس كەنەت شيىرشىق اتقان ايتىس-تارتىسقا استاسىپ كەتكەن ەدى. ايتىس-تارتىس تاعى دا سۇلتانداردان شىققان بولاتىن. بۇرىننان دا كەڭ دالاعا سيماي، كەجىلدەسىپ قالىپ، كەڭىردەكتەسە كەرىلدەسىپ جۇرەتىن تورە تۇقىمى مىناۋ جان-جاعى قۋسىرىلىپ، جايلاۋى جۇقارىپ، بۇقاراسى بىتىراپ كەتكەن كەزدە دە ەكى يىعىن جۇلىپ جەمەي ءقايتسىن. ءار سۇلتان ءوزى شىققان توبەسىنىڭ بيىك بولۋى ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن ىستەمەدى مە؟ اننان قاشىپ، مىڭنان قاشىپ بوسقان ەلدىڭ بوشالاعاندارىن قۇرىقتاپ قۋىپ كەپ، قۋۋىنا ىلەسپەگەندەرىن قىرىپ كەپ، مال مەن باسىن كوبەيتۋمەن بولعان جوق پا. مالى ارتسا، بايلىعى ەسەلەنەدى. ەڭسەسى وسەدى. باسى كوبەيسە، سوڭىنا ەرگەن جاساعى مولايادى. جاساعى مولايدى دەگەنشە ودان مىقتى سۇلتاندى مىناۋ اركىم ءوز كەۋدەسىن قۇداي عىپ شانشىپ العان الماعايىپ كەزەڭدە تاۋىپ كور. قايدان تابارسىڭ. اپيىنىن يىسكەپ، كۇشالاسىن ەزىپ ىشكەن كوكساۋ بولات حان با ادىراڭداعان سۇلتاندى قايىرىپ اكەپ كەلەگە سالار. سالار بولسا، جەل اۋدارعان قاڭباقتاي وندا ءبىر كۇل توگىپ، مۇندا ءبىر كۇل توگىپ، كوشە بەرمەي، ورداسىن ورنىقتىرار ەدى عوي... ءارقايسىسى جوڭعاردىڭ ءبىر قۋىرشاق قۇدايىنداي كەكىرەيگەن ءابىلقايىر، سامەكە، باراق، باتىر، ابىلمامبەت، كۇشىك سۇلتاندار جاراعان بۋراداي بۇرقىراپ ۇلى حاندىقتىڭ تاعىنان دا، ۇلىس حاندىعىنىڭ تاعىنان دا دامەلەنىپ، جالاقتاپ العان ەدى. "كىم ءبىلىپتى، ب ا ق قۇسى تاققا دا، بوققا دا قوناتىنى، باسقا دا، تاسقا دا ساڭعيتىنى وتىرىك بولماسا، قۇداي قىرىن قاراماسا، كۇللى الاشتىڭ قۇمارتتىرعان تىزگىنى، ءتىپتى ۇلىس تىزگىنى-اق ساۋساعىنا ىلىكپەس پە! ال سول تىزگىنى قۇرعىر ءبىر ىلىكتى مە، كوكىرەكتە شەمەن بوپ بايلانعان ارمان ءيتتى قاڭسىلاتىپ تەۋىپ قاپ، ودان دا ارمەن، ودان دا زور تاعى ءبىر ارماننىڭ كۇشىگىن كوكەيىنە قوندىرماس پا.
مىناۋ ورداباسى-سول ىنتىزار تىلەكتىڭ، الاسۇرعان ارماننىڭ ورىندالار جەرى. ەندەشە تالماي، تابانداپ تارتىسىپ، قاجىماي قارىسىپ، باس ساردارلىقتى باسىڭا بوركىندەي ءبىر سۇعىپ ال. سودان كەيىن ساردار بوركىنىڭ حان تاجىنە اينالۋى وپ-وڭاي. ءۇش ءجۇزدىڭ جاساعىن باسقارار ساردار، قۇداي ءساتىن سالىپ كۇنى ەرتەڭ جوڭعاردىڭ جونىن تىلگىلەپ قۋىپ، جەردە ايقاي، كوكتە ايقاي جەڭىسپەن ورالسا، ۇلى حاندىقتىڭ التىن تاعى جامباسىنا ءوزى كەپ تۇسە قالماي ما! ەندەشە مىناۋ كەڭەسكە بارىڭدى سال. قاشانعى تۇياق سەرىپپەي جاتا بەرەسىڭ. ءوزىڭ وزەۋرەمەسەڭ، وزگەنىڭ سەنى ويلار دا، سەنى سايلار دا ءتۇرى كورىنبەيدى. سەنى اڭعارار ءۇيسىننىڭ ۇيپاپ ەتەر قۇدىرەتتى تولە ءبيى مە، ارعىننىڭ ازۋلى قاز داۋىستى قازىبەگى مە، الشىننىڭ ادىلەتشىل ايتەكەسى مە. جوق. كەۋدەسىندە جانى، بالاعىندا ءبيتى بارىن تانىتاتىن ءدال وسى ارا. سەمسەر بوپ سىلتەنبەسە، قىلىش بوپ قيىپ تۇسپەسە، كوك سۇڭگى بوپ قاقىراتپاسا، كولەڭكەسىنە دە وتىرعىزبايدى مىناۋ قارا بۇقارا حالىق. اناۋ دۇرىلدەپ جەتكەن ءتۇرىن كورمەيمىسىڭ. "حان-سۇلتانعا قارايلاۋدان، تورەگە تەلمەڭدەۋدەن نە تاپتىق؟ سور قاپتىق. جەر قۇشتىق. ەندى قارا حالىق تورەسىز دە كۇن كورەدى. تورەگە ەل كەرەك ەمەس ەكەن، قاندى اپانداي كەڭ كومەيىن تولتىرار قانسوقتا جەم كەرەك ەكەن. ەندى جەم بولا بەرۋگە كونبەسپىز!" دەپ قۇلشىنعاندارىن كورمەيمىسىڭ.
جوق! مىناۋ ساقالى شوشتاڭداعان ءۇش بيگە كىمنىڭ جالى تۇتاس، كىمنىڭ قۇيرىعى قالىڭ ەكەنىن كوزدەرىنە شۇقىپ وتىرىپ كورسەتپەسەڭ، ساعىز سورعانداي اۋىزدارىن مايميتە بەرگەننەن تانار ما. سول مايميگەن مىلجىڭ اۋىزدىڭ شارشاعان كەزدە الدەبىر بوقتىشاققا قيسايا سالماسىنا كىم كەپىل. توردەگى باستى ەسىككە سۇيرەپ، قاشاڭعى وزدەرى ءبىلسىن، وزدەرى ەكشەسىن دەپ، جاڭا تۇسكەن كەلىندەي بوپ كوتىڭمەن جەر يىسكەپ، كوزىڭمەن كوتىنە قاراپ ءموليىپ وتىرا بەرەسىڭ. اڭىسىن اڭداۋدىڭ ۋاقىتى وتكەن. بۇل جولعى تالاستىڭ ءجونى بولەك. جىعىلىپ قالدىم دەگەنشە-تۇرالاپ قالدىم دەي بەر". وسىنداي دامەلەر مەن تۇيىندەر كەۋدەلەرىندە ءتىرىلىپ، كوكىرەكتەرىندە تۇيىلگەن سوڭ ءبىرىن-بىرى كۇندەگەن، بىرىنەن ءبىرى قىزعانعان ءابىلقايىر دا، سامەكە دە، باراق تا، ابىلمامبەت تە كەزەك-كەزەك سۋىرىلعان ەدى. ءوز ءقادىرىن وزدىرىپ، وزگەنىڭ قۇنىن توزدىرىپ، جاتىپ كەپ تاجىكەلەسكەن ەدى.
قازىبەك سول كەڭەستىڭ سول تۇسىن ەسكە ءتۇسىردى مە، باس شايقاي بەرىپ، ساۋساق قاعىسىن باياۋلاتتى دا، اششى مىسقىلمەن مۇرت استىنان مىرس ەتتى.
"ءاي شىركىندەر-اي! سوندا ەل قامى، ۇلت بابى دەگەن بىرەۋى بولسايشى! ءارقايسىسى سيىردىڭ جورعاسىنداي ميتىڭداپ شاڭ بۇرقىلداتقانى بولماسا، ءىلىپ الار ءبىر پىكىرگە بارمادى عوي. پىكىر قايدان بولسىن. پىكىر تۇراتىن قۋىس قالدىرماي، تۇلا بويدى تەك "بولسام، السام، تولسام!" دەيتىن ءوزىمشىل قوماعايلىققا تولتىرىپ قويسا. اسىرەسە ءابىلقايىر سۇلتاننىڭ سۇرقيالىعى عالامات-تۇعىن. كوپ سۇعىنباسا دا، شىجبالاقتاعان جادىك تۇقىمىنىڭ سۇلتاندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى الدىنا كەپ سۇلايتىنىن كۇنى بۇرىن سەزىپ، تارتىس-تالاستان بويىن اۋلاق سالعان بوپ، ورتاعا تۇسكەن سۇبەلى سىباعاعا قىزىقپايتىن كىناز توبەتتەي بوپ شەتكەرى شوقيىپ الىپ ەدى-اۋ. ونداعىسى سىباعاعا تالاسقان سۇلتاندار ءبىرىن-بىرى جۇلقىلاپ، ءبىرىن-بىرى قانسىراتىپ شارشاپ شالدىققان كەزدە كوز الدارىندا قوماقتانىپ جاتقان سۇبەنى ءبىر-اق قىلعىپ، جوتالانىپ شىعا كەلمەك بولعان. ءسويتتى دە ول. كوبىك اۋىز كوپ سۇلتاننان شوقتىعى بيىك ەكەنى دە راس بولاتىن..."
دومبىرا تاعى ەكىلەنە جونەلدى. ەندىگى تەكىرەك قاعىستا ىشكى شيرىعۋدان تۋعان وكىنىش بار ما. وتكەن كۇننىڭ قاپىسىن ەندى اڭعارعان، قاتەلىگىن ەندى تۇسىنگەن كەمەڭگەر كوڭىلدىڭ ءوزىن-وزى قامشىلاۋى بار ما، دومبىرا بەزەكتەۋى ۇدەپ بارادى. ۇزاپ بارادى.
ورداباسىداعى القالى جيىن اقىرى ءابىلقايىردى بۇكىل قازاق جاساعىنا باس ساردار عىپ سايلاعان بولاتىن. قازاق جاساعىنىڭ الا بايراعىن كوتەرەتىن تۋ ۇستاۋشىعا قانجىعالى بوگەنباي باتىردى لايىق كورگەن ەدى. سودان كەيىن-اقجاۋدا كەگى، جوڭعاردا ەسەسى كەتىپ جۇرگەن قازاق ەكى الاقانىنا تۇكىرىپ بەرىپ ەدى، الاتاۋدى قىستاعان، ارقانى جايلاعان ويراتقا ال كەپ ءشۇيىلسىن! الدىمەن بۇلانتى مەن بولەنتى وزەنى بويىنداعى قاراسيىر دەگەن جەردە جوڭعاردى العاش تۇمسىققا سوعىپ، اق سۇيەك قىپ ارقالانعان الاش ەندى وزاڭداعان ءۇنىن اسپاننان دا ءارى اسىرا الار قۇدىرەتىنە سەنگەن بولاتىن. سول-اق ەكەن ءابىلقايىر جاساعىنا تۇس-تۇستان تاۋ سۋىنداي جوڭكىلىپ اتتىلى-جاياۋلى قۇيىلعان قازاق قاراتاۋ بويىنان قاشقان قالماقتى ىلەگە دەيىن ىعىستىرىپ، كوكشە تەڭىز-بالقاشقا قاراي دۇرىلدەتىپ شەگىندىرىپ جىبەرگەن.
ەندىگى ۇلى ايقاستىڭ دا، سول ۇلى ايقاس ارقىلى ەرتەڭگى نە جەڭىس، نە جەڭىلىس تابار ۇلكەن سىندى دا كۇتكەن ەكى جاق عايسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىنەن ەسەپتەلىنەتىن ءبىر مىڭ دا جەتى ءجۇز جيىرما توعىزىنشى دوڭىز جىلى حانتاۋىنىڭ ەتەگىندەگى يتىشپەستىڭ الاكولىنىڭ تۇستىگىندەگى جۋساڭدالادا توقايلاسىپ قالعان ەدى. قولدىڭ سالاسىنداي قاتارلاسىپ قۇلدي-لايتىن اقسۇيەك، ءبوتابورىم، تەسىك، جىڭعىلدى، قۇرعاقشولاق وزەندەرى تىلگىلەپ وتەتىن جۋساندالا ءدال سول جىلى جاسىلىن مولايتىپ، كوگىن كوبەيتىپ قىرمىزىنداي قۇلپىرىپ تۇرعان ەدى.
وسى شەشۋشى ۇرىسقا ەكى جاعى دا قاتتى دايىندىقپەن كىرىسىپ ەدى. سىبان-رابتاننىڭ قاناسىنان قان ۋىستاپ تۋعان ۇلى قالدان-سەرەن حونتايشى شەگىنە بەرۋدىڭ اششى ءدامىن تاتقان سوڭ قازاقتاردى قايتسە دە جەڭەمىن دەگەن دالباسا تىرلىكپەن ءۇش تۇمەن شەرىگىنىڭ ماندايىن جۋساندالاعا تىرەپ، جەلكەسىن توپارعا بەرىپ، قاسقيىپ تۇرا قالعان-دى.
ءۇش جىلعى جۇتتان جۇتالعان، جوڭعاردىڭ تالاۋ-توناۋىنا تۇسكەن شارۋاشىلىعىن ونشا وڭالدىرىپ اكەتە الماسا دا، قازاق جۇرتى بۇكىل دالاسىنا ساۋىن ايتىپ جيناعان جيىرما مىڭ ەرەۋىل اتتى ساربازدارىن، تاعى ون بەس مىڭداي جاياۋ جىگىتتەرىن جۋساندالانىڭ تاۋ بوكتەرىنە قاپتاتىپ جەتكەن ەدى.
ەلى ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ، جەرى ءۇشىن قىرقىسقان باتىرلاردىڭ قاشاندا مەرەيى ۇستەم بولاتىنى اقيقات. جۋساندالادا بولعان ۇلان-عايىر ايقاستا قازاق ساربازدارى زەڭبىرەگى گۇرسىلدەگەن، مىلتىقتارى شاڭ-قىلداعان ويراتتارعا قارسى جالاڭاش شاۋىپ-اق، جان شىداتپاعان. اقىرى جۋساندالادا جەڭىلىس تاۋىپ، ولىگى تاۋ بوپ ۇيىلگەن ويراتتىڭ كۇڭىرەنگەن، اڭىراعان داۋسى قۇلاق تۇندىرىپ تاستاپ ەدى. اڭىراعان جاۋىنىڭ داۋسىن قۇلاق تۇندىرسا دا، قۇلاق كۇيىندەي قۋانا تىڭداعان قازاقتىڭ ازۋلى ارىستان، قاجىرلانعان قابىلان، بۋىرقانعان ءبورى ۇلدارى قاتىنداي بوپ قاشقان جاۋىن تىرسەكتەي قۋىپ، بورلىكتىرىپ جاتقاندا وقىس جاعداي بولىپ ەدى.
الدەبىر وق قاڭعىپ كەپ ءتيدى مە، الدە قاستاندىق قىلعان الدەكىم ادەيىلەپ نىساناعا الدى ما-قازاقتىڭ ءاز تاۋكەسى جامباستاعان تاعىندا وتىرعان ۇلى حان دەيتىن اتى بار، ءبىراق ۇلى حانعا لايىق قۇرمەت-قادىرى جوق بولات حان اياق استىنان دۇنيەدەن وزعان ەدى. وپاسىز دۇنيە كىمنىڭ باسىنان وتپەگەن. وپاسىز دۇنيەنى وپاسىزدىق وپىرايتقان ءوز كەۋدەسىنىڭ ۇرەيلى قۋىسىمەن ولشەيتىن كوپ پەندەنىڭ وزگەنىڭ وپاسىز دۇنيەدەن وزعانىنا قاراپ، ءوزىنىڭ دە تۇبىندە ءبىر وزارىن ويلامايتىنى جامان عوي. ول ول ما، سول وپاسىز دۇنيەدەن وزعاننىڭ ارتىندا قالعان تىرىلەردىڭ سونداي كۇي وزىنە دە جەتەرىن ويلاپ ۇرەيلەنۋدىڭ ورنىنا، سول وپاسىز دۇنيەدەن وزعاننىڭ ۇڭىرەيىپ قالعان ورنىنا ۇڭىرەڭدەپ تالاساتىندارى قيامەت-اۋ. وزگەنىڭ وبال-ساۋابىنان گورى قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەيتىندەر قارعا-قۇزعىنداي قاپتاماي ما. ەلدەن بۇرىن قاعىپ تۇسپەسە، ەلدەن بۇرىن جۇلىپ وتپەسە، باسىرەسى باسقانىڭ تاقىمىندا كەتكەندەي ىشىمەن يتتەي ۇلىپ، سىرتىمەن قويماي كۇڭىرەنىپ عۇمىر بويى بار تىرلىكتەن باز كەشىپ وتپەي مە.
بولات حاننىڭ ءولىمى جەتكەن ساتتە-اق الا جىلان، اش باقا سۇلتانداردىڭ ىرىڭ-جىرىڭ باقاستىعى زاماتتا بالالاپ، كۇنشىلدىگى زاماتتا كۇشىكتەپ سالا بەرگەن ەدى. الدىمەن باراق سۇلتان بۇلىك باسى بولعان-دى. "وۋ، قاشقان جاۋعا قاتىن ەر" دەپ مەنى جاۋدىڭ كوتىنە جالاقتاتىپ سالىپ قويىپ، ماعان شاباق-تاتقىزىپ، كۇنى ەرتەڭ تاققا تالاس قىزعان كەزدە اڭىراقايدا جەڭىستى ساردار بوپ مەن اكەلگەم، جاۋدى مەن قاشىرعام، ەلدىڭ ايبىنىن مەن اسىرعام دەپ ءابىلقايىر سۇم زىركىلدەپ، كۇركىرەپ شىعا كەلمەي مە. ال حالىق دەيتىن داڭعازا شۋدان باسقا ەشتەڭەنىڭ پارقىنا بارماس كوتاقى توبىرعا كوكتەگى قۇداي دا ءابىلقايىر، جەردەگى قۇداي دا ءابىلقايىر بولىپ كورىنبەي مە. سودان كەيىن ءابىلقايىرعا قوپارىلا اۋعان ەل ىقىلاسى اناۋ باي اڭساعان جەسىردەي تۇل تاقىتقا سونى قونجيتىپ قوندىرا سالماي ما. سودان سوڭ ءبىر جۇيرىكتى ءمىنىپ، ءبىر جۇيرىكتى جەتەكتەپ قۋساڭ دا ءومىر بويى تۇلكى بوپ بۇلاڭداعان قۋ ارمان-جادىك تاعى جامان ۇسىكتىڭ شيبۇتىنىڭ تاقىمىنا تۇسكەن سوڭ ءسىرا جەتكىزەر مە".
وسىنداي ارام وي، قياناتشىل تىلەك باراقتىڭ جۇرەگىن وسىپ تۇسكەن. جانى تىزالاقتاعان سۇلتان قاشقان جاۋدى تىرسەكتەۋدى توقتاتقان. جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلىپ، ەندى-ەندى ءجانتاسىلىم قىلۋعا شاق قالعان جوڭعارلار كوكتەن سۇراعانىن باراقتىڭ قولىنان وپ-وڭاي الىپ، امان-ساۋ جىلىستاپ كەتە بارعان.
باراق بۇلىنگەن سوڭ وزگەلەردىڭ وزىنە وڭ قاباق تانىتپاسىن سەزىپ، ۇلى حاندىقتى بۇل تۇستا الماق تۇگىل، ماڭايىنا جولاماسىن بىلگەن ءابىلقايىر قاشقان جاۋدى قۋعىزباعان. قۋماعان. قۋۋ قايدا، قولدى ءبولىپ، ءوز جاساعىمەن اڭىراقايدان تايىپ تۇرعان.
ساتقىندىقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى. وپاسىزدىقتىڭ اۋىر-جەڭىلى بولمايدى. ەل مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنە جىعىپ بەرگەن ساتقىندىقتان وتەر قىلمىس جوق. ءوز ۇلىسىنا جاساعان وپاسىزدىقتان وتەر قيانات جوق. ءبىراق حانى ءولىپ، تۋى قۇلاپ، بىرلىگى بىتىراپ، بەرەكەسى قاشقان ەل تاعى دا جان-جاققا ىدىراپ، اۋا ءبولىنىپ، جىرتىلىپ-ايىرىلماسىن دەسەڭ، سۇلتانداردىڭ ساتقىندىعىنا دا، تورەلەردىڭ وپاسىزدىعىنا دا كوز جۇمىپ قاراپ، كورمەگەن بول. ەلەمەگەن ءالىپ تانىت. ويتپەسەڭ، جوڭعارعا كوتەرىلگەن قىلىشتىڭ ءوز باسىڭا قاراي سىلتەنۋى وڭاي. ويراتقا وقتالعان جەبەنىڭ ءوز وڭمەنىنە قادالۋى ابدەن مۇمكىن. دۇنيەنى قايتا بولۋگە، تاقتى تالاسقا سالۋعا دايىن تۇراتىن سۇلتاندار ويراتتىڭ قانى، قازاقتىڭ قانى، قالماقتىڭ قانى دەپ قاراۋىلداپ قاراپ تۇرمايدى. قانجىعاسىنا قوماقتى ولجا بايلانار بولسا، قاراۋىنا توپىرلاپ قاراشى كىرىپ، قوراسىنا قىلقۇيرىقتىڭ الاسى مەن قاراسى تولاتىن بولسا، جاس توگىلدى، قان ساۋىلدادى دەپ شىمىرىكپەيدى. توگىلگەن جاستىڭ كىمدىكى، ساۋىلداعان قاننىڭ كىمدىكى ەكەنىن ەجىكتەپ جاتار بولسا، ۇلىعان يتتەي ايدالادا سەندەلىپ، اۋزىنا تۇسەيىن دەپ تۇرعان سىباعادان ايىرىلىپ قالماس پا. سول مىڭ كۇدىك شاباقتاعان كەزدە وزگەدەن بۇرىن وكتەمدەمەيتىن، وزگەدەن بۇرىن ۇمتىلمايتىن سۇلتان جوق. ال ءبارىنىڭ جاماندايتىنى تاعى ءابىلقايىر. تاعى دا سامەكە مەن باتىر.
ال اڭىراقاي قازاقتىڭ تۇسكەن ەڭسەسىن كوتەرگەن، ەڭكەيگەن كەۋدەسىن تىكتەگەن ۇلان-اسىر شايقاسى ەكەنى ءقازىر دالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە اڭىز بوپ تاراپ، جىر بوپ جايىلۋدا. اڭىراقاي-تۇتاس قازاق تۋىن كوتەرىپ شىعا كەلسە ويبايلاتقان ويراتتى وپىرىپ جىبەرە الارىنا كوزىن جەتكىزىپ ەدى. ءتۇبى ءبىر، تەگى ءبىر، تۇبىر-توركىنى ءبىر الاش جۇرتى جۇمىلعان جۇدىرىق بوپ تۇگەل جيىلىپ جەتسە، المايتىن جاۋى، شىقپايتىن تاۋى بولمايتىنىنا سەنىپ قايتىپ ەدى. امال نە، سوعىستىڭ سويقان سۇمدىعىن قايتىپ ورالتپايتىنداي قىپ، جوڭعاردى باسقا ۇرىپ، ازۋىن قاعىپ تاستاپ، ومىرتقاسىن وپىرىپ جەڭىستىڭ كىلتىن ەندى-ەندى قولعا تۇسىرگەلى تۇرعاندا باقاس سۇلتانداردىڭ قىرسىعىنان شەگىنىپ كەتكەندەرىن قىنجىلا ايتادى. قىجىرتاتىندارى باراق سۇلتان. "ويباي-اۋ، بۇل نەتكەن تويىمسىز يت ەدى. اۋ، الدىمەن جاۋىڭدى جايراتىپ كەلسەڭ، سۇبەلى سىباعاندى مىناۋ ريزا بولعان قاراشىڭ-حالقىڭ التىن تاباققا سالىپ ءوزى-اق تارتپاس پا ەدى. جوق! "ءابىلقايىر نەمەڭ بارلىق جەڭىستى دە، اتاق-ابىرويدى دا يەلەنىپ كەتەدى دە، بۇكىل تاق پەن تاجدەن قۇر قالام!" دەيتىن باقاي ەسەپپەن قۇلايىن دەپ تۇرعان جوڭعاردى قولتىعىنان سۇيەپ شىعارىپ سالعانىن قايتەرسىڭ-ەي، ءا! تۇتىلىپ تۇرعان جوڭعار جاۋىڭ، امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتكەن سوڭ، بارماق تىستە نە، تىستەمە نە. ەرتەڭ-اق ەسىن جيناپ، جاراسىن جالاپ جازىپ العان سول جوڭعار نەمەڭەسە قۋىپ، ەدىرەڭدەپ اتويلاتىپ قازاقتى شاپپاس دەيمىسىڭ. شاپقاندا قانداي! جىلاۋ كۇندەر، بۇلاۋ كۇندەردىڭ كوكەسى سوندا بولادى!"
قارعايتىندارى ءابىلقايىر. "قۇداي-اۋ! باراق توبەتىڭ موڭكىسىن — اق. ءاي، باس ساردار ەكەنسىڭ. باسقا عاشكەرىڭ قۇرىپ قالىپ پەدى. سالمادىڭ با اناۋ شاتقاياقتاعان ويراتقا. ويسىراتپادىڭ با كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ. جوق! وعان ءابىلقايىر ولەردە بارسىن با. ونىڭ دا كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان الا باس قۇرتى-اناۋ بولات حاننىڭ استىنان ءتۇسىپ قالعان التىن تاق، باسىنان ۇشىپ تۇسكەن التىن ءتاج. قۇداي-اۋ، بۇل قۋ قۇلقىننىڭ تويار كەزى بولار ما. سۇراپىل سوعىپ تۇرعان وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا ءوز كۇيىن كۇيتتەۋدەن وتەر قيانات جوق شىعار — اۋ. ءابىلقايىر ساردارىڭ سوناۋ جان بەرىپ جان الىپ جاتقان ساربازدارىنىڭ جايىن ويلاپ، شايقاستىڭ ودان ارعى جاعدايىن قاراستىرۋدىڭ ورنىنا اركىممەن ءبىر پىش-پىش سىبىرلاسىپ، ءار بيمەن ءبىر وڭاشا كۇبىرلەسىپ، اقىرىندا ۇلكەن تاقتان ءۇمىتى ۇزىلەرىن سەزگەندە، "تاعىڭدى بەرمەسەڭ، ساعىڭدى سىندىرايىن سەنىڭ، قازاق!" دەپ كىشى ءجۇزدىڭ بار قولىن مايداننان سۋىرىپ شىعارىپ، "شۋۋ، قاراقۇيرىق!" دەپ وزىمەن ىلەستىرىپ ىرعىزىنا تارتىپ تۇرعانىن ايتساڭشى. بۇدان وتەر وپاسىزدىق بولار ما؟ بۇدان ارتىق ساتقىندىقتى تاۋىپ بەرىڭدەرشى، ءاۋ جاراندارىم! جاساقتىڭ جارتىسىن ويسىراتىپ الىپ كەتكەن سوڭ، قالعاندار ءقايتىپ سوعىسار. سوعىسام دەپ ءجۇرىپ وزدەرى وپات بولماس پا شەتىنەن قىلقان قىرىققانداي بەيكۇنا ازاماتتارىم! وپاسىزدىق ورتىنە شالىنعان بەيكۇنا بارشىندارىم!"
دومبىرا ىشقىنا بەزىلدەدى. دومبىرا اشىنا بەبەۋلەدى. دومبىرا جانۇشىرا جۇيتكىدى. ءىشقىنعان جاننىڭ اشىنعان كوڭىلىنەن جانۇشىرا ايقايلاعان، اتويلاعان ۇندەرى بوپ توگىلدى دومبىرا اۋەنى. وپاسىزدىققا قارسى قولىنان كەلەر دارمەنى بولماي سەلدىرەپ قالعان شەبىنىڭ ەندى جەڭىس ەمەس جەڭىلىس تابۋى مۇمكىن ەكەنىنە كوزى جەتكەن ساربازدىڭ ىشقىنعان، وكىنگەن، وكسىگەن جانىنىڭ اشىنعان كۇيىگىنىڭ سۇلتاندار مەن تورەلەرگە لاعنات ايتقان قارعىسى بوپ جۇيتكىدى دومبىرا سارىنى. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ دوڭگەلەنتە قويعان ساقالىنا ەكى تامشى جاس تىرس-تىرس تامدى. تىرس-تىرس تامعان قوس تامشى قىساستىققا ءالى دە شىداماي ەڭىرەگەن جۇرەگىن سولق ەتكىزدى. سولق ەتكەن جۇرەكپەن بىرگە تاۋى مەن دالاسى قوسىلا ءدىر ەتكەندەي بولدى.
جوق! قارا حالىقتىڭ، قالىڭ بۇقارانىڭ قارعامايتىن، قايتا كەۋدەلەردە ۇيىعان بۇكىل العىسقۇرمەتىن، ريزاشىلىق، العىسىن كۇنىنە ون مارتە، ءجۇز مارتە باعىشتايتىن ءبىر سۇلتانى بار. ول-ابىلاي! اڭىراقاي شايقاسى تالاي اڭىزعا ارقاۋ بولسا، سول
اڭىراقايدىڭ دۇنيەگە اكەلگەن جاڭا جاس باتىرى، دالانىڭ جاڭا جاس كوسەمى ابىلاي ءارتۇرلى اڭىزعا عانا ەمەس سان الۋان داقپىرتقا دا، سان ءتۇرلى قيسسا-داستانعا دا، سانداعان اڭگىمە-ەرتەگىگە دە ارقاۋ بولعان ەدى. ءبىر اڭىز بىلاي كوسىلەدى.
سابالاق دەگەن تۇلدىر جەتىم بالانىڭ جاستايىنان كورمەگەن قۇقايى، تاتپاعان ءزارى، جۇتپاعان شەرى، باسپاعان جەرى بولماپتى مىس. ايدالادا ايتاقىردا ءتىلى اۋزىنا سيماي قاتالاعان كەۋدەسىنەن جارىق جالعان بۇلدىراپ الىستاپ ەندى ۇشايىن دەپ تۇرعاندا پەرىنىڭ قىزدارى تاپ بولىپ ءوز جەرىنە الىپ ۇشىپ كەتىپتىمىس. سودان پەرىشتە ەلىندە الدەنەشە جىل تۇرىپ، پەرىلىكتى قابىلداپ، پەرىشتەگە ۇيلەنىپتى-مىس. اقىرى نە كەرەك، جەتى ىقىلىمنىڭ عالاماتىن يگەرىپ، جەتى ىقىلىمنىڭ ءىسىن ۇيرەنىپ، جەتى دۇنيەنىڭ ءتىلىن مەڭگەرىپ العان سوڭ، "يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە" دەپ باياعى ايدالاسىنداعى ايتاقىرىنا توپ ەتىپ تۇسە قالادى-مىس. ەندىگى ماقساتى-ەلىن ۇشپاققا شىعارۋ، جەرىن جەرۇيىققا اينالدىرۋ. سول ءۇشىن قالىڭ قازاعىن ارالاپ وتەدى، التى الاشىن اداقتاپ شىعادى. ءۇش ءجۇزدىڭ جۇرتشىلىعىندا تۇگەل بولعان ءابىلمانسۇر سول ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارىن سىناپ تا جۇرگەن عوي. ءاز تاۋكەنىڭ ءۇش جارعىش ءبيىنىڭ ۇلكەنى تولە ءبيدىڭ تالىم-تاربيەسىنەن ءبىراز ۇيرەنەيىن دەپ مالىن باعىپ، قاراپايىم باقتاشى بوپ تا جۇرگەن قايران سابازىڭ! ادەيى بيشارا مىسكىن كەيىپتە جۇرگەن ءابىلمانسۇردىڭ كىم ەكەنىن ءدال باققان دانا تولە بي سابالاق دەپ اتاپ، ۇلىنداي عىپ ۇستاپتى شىركىن شاحبازدى. "ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى" دەگەندى العىر توكەڭ دە ەسكەرگەن شىعار-اۋ. نە كەرەك اقىرى سابالاق بالا جۇرەگى كەڭ، قۇشاعى اشىق، اۋەنى اسقاق، ازاماتى-شەشەن، بيى-كوسەم دەپ ورتا ءجۇز قازاعىن تانداپ، سولاردىڭ اراسىندا تۇرىپ قالىپتى-مىس. اتىعاي داۋلەتبەك بايدىڭ كيىمشەڭ بالاسى بوپ توبەسىنەن ورىن الىپ، تورىنە شىققان سوڭ، داۋكەڭنىڭ بايلىعى ودان سايىن شالقىپ كەتكەن عوي. بىرەۋى ۇشەۋ بوپ، ۇشەۋى الدەنەشە بوپ اينالدىرعان ەكى-ۇش جىلدا داۋلەتبەك بايدىڭ ىرىسى تاسىعانى سونشا، مالىنىڭ تۇياعى جەردىڭ ءجۇزىن جاسىرىپتى. ابىروي-اتاعىن اسپاننان دا ءارى اسىرىپتى-مىس.
حوش. اڭىراقاي شايقاسىندا قازاق-جوڭعار تەكەتىرەس ءتۇسىپ، كىمدى-كىم قانجىعاعا بايلار دەيتىن تارازى باسى تەڭەسىپ تۇرعان ەڭ ءبىر قىسىل تاياڭ، ەڭ ءبىر شەپتۋشى ءسات تۋماي ما. ەندى قىلار امالدىڭ رەتىن تابا الماي باراق، باتىر، ابىلمامبەت سۇلتاندار ءوزدى-وزى كىرجىندەسىپ تۇرعاندا، ءقۇشالاسىنا ماڭگىرىپ بولات حان بۇيىققاندا، حايلاسىنىڭ بارىنەن جۇرداي بوپ باس ساردار ءابىلقايىر ساندالعاندا، جالىنقۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىزىپ، "ابىلايلاعان!" ۇرانىن قارا جەردەن كوك اسپانعا شاپشىتىپ ءابىلمانسۇر جاۋعا جالىنداي بوپ تيمەي مە! كىرگەن جەرىن تەسىك قىپ، شىققان جەرىن ەسىك قىپ، وي، كەپ جۇزدەپ، مىڭداپ جايراتپاي ما جوڭعاردى! اسىرەسە حونتايشىنىڭ ءبىر باتىر ۇلى سونداي الىپ بولعان كورىنەدى. تۋرا قۇجدىڭ اۋماعان ءوزى دەيدى. سول مايدانعا اقىرىپ كىرگەندە، قازاقتاردى كوك قۇراقتاي جاپىرىپ جىبەرەدى ەكەن. الگىنىڭ ۇلكەندىگى سونشا ءار قولى قۇرىقتاي، وندىرشەگى سىرىقتاي ەكەن. ءبىر كەزدە ءابىلمانسۇر بالاعا الگى دۇلەي نەمە تاپ بولماي ما... ءبىرى توبەدەي، ءبىرى سول توبەنىڭ باۋىرىندا جايىلعان كوبەدەي عانا. ءبىراق قۇدايدىڭ ءوزى قالاعان پەندەسى ەمەس پە سابالاق كۇشىك! وي، سويقاندى سالىپتى — اۋ. الدىمەن سول قولدى شاۋىپتى-اۋ! دۇرىلدەگەن داۋىس، ساۋىلداعان قان اڭىراقايدى تەگىس جاۋىپتى — اۋ. اققان قانمەن سالىنداي ىعىپ اعىپ كەتە جازداعان جالىنقۇيرىعىن بوربايعا تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ءابىلمانسۇر شىراق كوك سۇڭگىنى تولعاپ كەپ قالعان عوي. تولعاعان نايزا ۇشقاننان ۇشىپ بارىپ، اناۋ تاۋداي وڭكيگەن قۇج نەمەنىڭ كوزىنە ءتيىپ، وڭ كوزىن اعىزىپ تۇسىرگەن عوي. توڭكەرىلگەن وتاۋداي بوپ اعىپ تۇسكەن كوز سىلق ەتە قالعاندا جەر سولق ەتە قالىپتى. شاشىراپ ۇشقان جاس پەن قان سىركىرەپ سەل بوپ جاۋىپتى. تارسىلداپ دوپ بوپ تامىپتى. ءبىر تامشى قان سابالاق سابازدىڭ ءدال توبەسىنەن تۇسكەن ەكەن، ات — ماتىمەن كومىلىپتى دە قالىپتى. قۇداي ءساتىن سالعاندا ءابىلمانسۇر قاراق قىلىشىمەن ۇيي باستاعان قىزىل — كۇرەڭ قابىرشاق پەردەنى ءتىلىپ جىبەرىپ، الماس قىلىشتى كۇن كوزىندە نايزاعايداي جارقىلداتىپ، جالىن-قۇيرىقتى تەبىنىپ-تەبىنىپ قالعاندا، قۇدايعا ءتاۋبا، اتىنىڭ قوس قولتىعىنا قوس قانات ءبىتىپ، ۇشا كەپ جونەلمەي مە! ۇشا كەپ جونەلگەن سابالاق شاحباز قىلىشىن قۇلاشتاپ سىلتەپ كەپ قالماي ما! اسفاھاني اق الماس، كوك قۇرىش، اسىل بولات وكىرىپ-باقىرعان دۇلەي نەمەنىڭ شاڭىراقتاي باسىن دوپتاي دومالاتىپ شاۋىپ تۇسىرمەي مە! دومالاپ تۇسكەن شاڭىراق باس بۇرق ەتكىزىپ جەر قوپارىپ، شاڭ سۋىرماي ما! سۋىرىلعان شاڭ كۇن كوزىن بۇركەپ، جاۋىپ كەتپەي مە! ءبىر كەزدە باسسىز قالعان دەنەدەن اتقىلاعان قان اسپاندا قالىقتاعان قازباۋىر بۇلتتى قىپ — قىزىل ەتىپ بوياماي ما! باسسىز دەنە شايقالا تەڭسەلىپ قۇلاۋعا اينالماي ما! ەندىگى گاپ دەنەنىڭ قالاي قاراتا قۇلاۋىندا بولعان عوي. "نە ىستەۋ كەرەك؟ قانداي ايلا بار؟" دەپ ساتكە ويلانعان ءابىلمانسۇر شىراق قورامساققا قول سالىپ ساۋىتبۇزار جەبەنى الا-سالا ساداعىنىڭ سەرىپپەسىنە تىرەپ تۇرىپ، قۇلاشىن كەرە تارتىپ كەپ قالادى عوي. تولاعايداي تولىقسىپ تۇرعان تاۋ دەنەنى تىماق قۇرلى كورمەي جۇلىپ تۇسكەن جەبە توپىرلاعان كوپ ويراتتىڭ ءدال ۇستىنە توپ ەتكىزىپ تاستاي سالعان عوي. وكىرگەن، باقىرعان، ويبايلاعان ويراتتار ءوز باتىرىنىڭ استىندا جانشىلىپ، وڭەشتەن ساۋىلداپ اققان قىزىل قانعا تۇنشىعىپ قىرىلىپتى دەسەدى.
حوش! سونىمەن سول كۇنى ابىرويى اسقان، مەرەيى تاسقان ۇلان ازان شاقىرىپ قويعان ءابىلمانسۇر اتى دا، تولە بي بابامىز قويعان سابالاق اتى دا جوعالىپ ابىلاي سۇلتان اتانعان عوي. سۇلتان اتالۋى ءتىپتى قىزىق. ويباي — اۋ، تورە تۇقىمىنىڭ باقتالاستىعىنان، باقاس كۇنشىلدىگىنەن، جاۋىز قاتىگەزدىگىنەن وتەر زۇلىمدىقتىڭ اتىن اتاساڭىز، مۇرنىمدى كەسىپ، قولىڭىزعا ۇستاتا سالايىن. ءا-ا، اتاي المايسىز. ال ابىلايدىڭ اتاسىن دا، اكەسىن دە، اعا-باۋىرلارىن دا بىقپىرت تيگەندەي ەتىپ لاقشا باۋىزداعان ءوز اعايىندارى-سۇلتاندار كورىنەدى. اڭىراقايدان كەيىن ءبارى ايعاق بوپ، وققا ۇشقان بولات حاننىڭ ورنىنا جۇرت بىتكەن ابىلاي سۇلتاندى سايلاي جازداماي ما. پىسپەگەن جاستىعىن ايتىپ، تاجىريبەسىز البىرتتىعىن ەسكەرتىپ ابىلايدىڭ ءوزى ەكەن تاق پەن تاجدەن باس تارتقان. ءاي، سونىسى بەكەر بولعان!.. سۇلتانداردىڭ ىرىڭ-جىرىڭىن پىشاق كەس — كەندەي تيىپ تاستار ەدى-اۋ حان بوپ قاسيەتتى ءاز تاۋكەنىڭ التىن تاعىنا وتىرعاندا. دۇنيەنىڭ كىلتىن ۇستاتقان جەتى ىقىلىمنىڭ عالاماتى مەن ءىسىن يگەرگەن، جەتى ىقىلىمنىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن ادامعا ەل بيلەۋ قيىن بولىپ پا. تۇبىندە ابىلاي ەل بيلىگىن ۇستايدى-مىس.
داقپىرت داقپىرتقا جالعانسا، اۋىزدان اۋىزعا كوشسە، اۋىلدان اۋىلعا كەتسە، جاماۋ-جاسقاۋى كوبەيىپ، وتىرىك-شىنى ارالاسىپ، اقيقات پەن اڭىزى اجىراتىلماي جۇرتتىڭ كوكسەگەن ارمانىنىڭ ءدال وزىنە اينالىپ كەتپەي مە. ءبىراق ارمانشىل قازاقتىڭ ابىلاي سۇلتانعا دەگەن كوڭىلى كىرشىكسىز اق ەدى. نيەتى تاۋ سۋىنداي تازا ەدى.
2
دومبىرا مايدا شەرتىسپەن جورعالادى. مايدا شەرتىس ساباسىنا تۇسكەن كوڭىلدىڭ مامىراجاي حالىنەن حابار بەرگەندەي. كوڭىل كۇيدىڭ سان الۋان قۇبىلىسىن تاپ باساتىن قازاقتىڭ قالاقشاداي عانا قارا دومبىراسىنا جەتەتىن قۇدىرەتتى اسپاپ تابىلا قويار ما ەكەن. مىنە، باياۋ عانا قوزعالعان ون ساۋساق پەرنە مەن شاناققا نىق قادالىپ، كەۋدەگە الدەبىر قۋانىش قۇيىپ، جۇبانىش تاپقىزار سىرلى سازدى عانا ساۋمالايدى. الاسۇرعان جۇرەكتىڭ اڭساۋى كوپ ەدى. اسىقتىرعان، القىندىرعان كۇندەر ارتتا قالعان سوڭ، ەلىكتىرىپ اكەتەر كوپ قىزىقتىڭ اۋىلى دا ۇزاپ كەتىپتى. تەك سول وتكەن كۇندەردىڭ كۋاسى دە، حابارشىسى دا، ءتىلى دە بوپ دومبىرا عانا تىنشىمايدى. زار تولعاۋ، كەر تولعاۋ كۇيلەرىمەن، سابىرلى سارىندارىمەن وتكەننىڭ وگەيسىتكەن، وكسىتكەن شاقتارىنان كۇرسىنتىپ وتىرىپ شاڭ بەرەدى دە، سول وتكەن كۇندەر شەرىمەن قوسا ەرلىگى، ورلىگى، قايسار ازاماتتىعى دا بولعاندىعىن ايقىنداپ، سەرپىندى ۇندەرىمەن بەزەكتەپ كەتەدى. ودان ءارى ساتقىندىق پەن وپاسىزدىقتىڭ كۇيىگىن تارتقان ەلىنىڭ كۇيزەلىسىنەن تۋعان ءوز ىقىلىقتارىن ىشتەي ىشقىنا اتقىتقانداي ەكى ىشەكتى پەرنە بويلاي جۇگىرگەن سول قولدىڭ شاپشاڭ قيمىلىمەن شيرىعادى كەپ. تولعانادى كوپ. سودان با ىرعاق ءجيى وزگەرەدى. ءجيى الماسادى. قايتادان شيىرشىق اتقان وي، بويىن ءوزى تەجەپ، ەنتىككەن كوڭىلىن سابىرلىق جۇرتىنا قاراي جەتەلەيدى.
"ءيا! جاس داۋرەنگە قايتا ورالۋ جوق قوي. كەي — كەيدە سول شىركىنگە ويىڭمەن ورالعاندا دا بارقادار تابا الماي قينالاتىنىڭدى قايتەرسىڭ. ارينە جاستىعىڭدى قيا المايسىڭ! ارنەگە قۇمارلانعان قۇشتارىڭنىڭ بارىنە جەتە بەرۋدى ءتاڭىر حاق ماڭدايعا جازا بەرمەگەن دە عوي. كوكىرەگىڭدى قارس ايىراتىن كوكسەگەنىڭنىڭ ۇستاتپاي، ەلەس بوپ كەتكەنىن قايتا جاڭعىرتقاندا جانىڭنىڭ شورلانىپ بىتكەن جاراسىنىڭ اۋزىن تاعى ءبىر تىرناپ العاننان باسقا نە وندىرەرسىڭ. قايران شاراھاي! قولدى بولعان مالدى ايداپ، تۇتقىنداعى جاندارىمىزدى بوساتىپ الىپ، ەلدەي كوشىپ قايتقانىمىزدا جەر تۇبىنەن جالعىز قارا بوپ كورىنىپ، سىڭاراياق سۇرلەۋدىڭ شۇيكەدەي عىپ شاڭىن شۇباتىپ ارتىمىزدان قۋىپ جەتپەپ پەڭ، قايران ءقاراقوز!"
* * *
قازىبەك شوبەرە اعالارى بابانازار مەن داۋدىڭ قاسىندا كەلە جاتقان. وزگەلەردەن گورى وسى ەكەۋىنىڭ وزىنە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن سەزە مە، الدە وسى ەكى اعاعا دەگەن بوي ۇرۋى كوبەيۋدەن بە، ۇزاق اڭگىمەدەن جالىققان كەزدە ءتىپتى كەي — كەيدە قاتتى قالجىنداسىپ قالاتىن دا جاعدايى بولاتىن.
ايتقاندارى ءوتىپ، سۇراعاندارى الدىنا ءتۇسىپ كوڭىلدەرى بىرلەنگەن ەلشىلەردىڭ جۇزدەرىنە جاقسى كۇندەرىندەگىدەي نۇر ەنگەن. شەتىنەن قۋاقى تارتىپ، بىرىمەن-بىرى اشىلا سويلەسىپ، الدارىنداعى كوك مۇنارى كىلكىگەن توبە-شوقىلارعا سۇيسىنە قاراپ، جۇرىستەرىن دە شيراتىپ العان.
— باباكە، داۋ اعا، كوپتەن بەرى اۋىلدان شىققالى جاتىسىمىز دا، جايىلىسىمىز دا ءبىر بولسا دا، كۇيىسىمىز ءارقالاي بولا بەرەتىنى قالاي؟ كوڭىل كوپسىتكەن كۇدىك بولسا، ول ارىلعان، ارشىلعان ءتارىزدى بولدى عوي. ءبىراق وسى ۇلكەندەردىڭ كەۋدەسىنىڭ قۇلپىڭ اشا المايتىن دارمەنسىزدىگىمنىڭ كىلتيپانىن ايتا الارسىزدار ما؟ — دەپ بەتىنىڭ ۇشىنداعى قويۋ قىزىل رەڭىمەن ۇلكەن اق تىستەرىن جاراستىرا ءتۇسىپ قازىبەك تىڭ اڭگىمە باستادى.
العاش "مىنا شىركىن قۇرىقتى قايدا تاستايدى" دەگەن پىكىرمەن ءسال جىميعان كەڭ يىقتى، زور كەۋدەلى بابانازار داۋعا ءبىر قاراپ الدى دا، سابىرلى، سالماقتى كەيىپكە كوشىپ، قازىبەككە باس يزەدى.ءۇمىت اۋلاتىپ، ارمان قۋالاتاتىن جاستان اسىپ كەتكەن ۇلكەننىڭ الدى تارىلىپ، ارتى ۇلعايادى عوي، قازىبەكجان. بۇرىنعىداي الدىنا قۋانا قاراماي، كۇدىكپەن سىعالايتىن ەگدەنىڭ ءوز ىشىنە كوبىرەك ۇڭىلەتىنىن ەسكەرسەڭشى. ارتىنداعىسىنىڭ ەندى ورال-ماسىن، داۋرەن كۇندەردىڭ ەندى قىزىل-جاسىل بوپ جايلاۋىنا جولاتپاسىن سەزگەن كوڭىلدىڭ ءوزىن دە، وزگەنى دە وگەيسىرەيتىنىن سەن ءازىر بىلە دە بەرمەيسىڭ. سول شالقاق داۋرەننىڭ شالقىتقان جاستىعىن ەندى ەشقاشان تاپپاستاي بوپ جوعالتقان ادام سول جاس داۋرەننىڭ قىزۋىنا ورتەنىپ، كورىگىندە بالقىپ جۇرگەن جالىندى جاسىن قاي ءبىر جاقتىرا قويار. ءوزىمشىل كوڭىلدىڭ وزگەنى كۇندەۋى دە قياناتتىڭ ءبىر پاراسى بولسا، سول ءوزىمشىل كەۋدەسىنىڭ كىلتىن ايانشاق، كىنامشىل ۇلكەندەر ەكى ءجۇزدى قانجارداي قىلشىلداعان پارىقسىز جاستىقتىڭ قولىنا وڭايلىقپەن ۇستاتا قويار ما ەكەن. ادام شىركىن دۇنيەدەگى شەشۋى جوق ەڭ قيىن جۇمباق. ال سول ادام ءوز كىلتىن وزگەگە قاراپ تۇرىپ ۇستاتا سالىپ، الگىنىڭ قولىنداعى قىرىق اينالدىرىپ وينار قۋىرشاققا اينالعىسى كەلمەيدى عوي. اشىلۋىنىڭ قيىندىعى، مەنىڭشە، وسىندا بولار، — دەپ ەدى، داۋ ءارى قاراي ءىلىپ اكەتتى.
— باباكەڭ ءبارىن ايتتى. قازىپ ايتتى. الگى ءايتقانى-ىشى تەرەڭ، ۇققانى مەن كەۋدەسىنە تىققانى كوپ مولدىڭ، باردىڭ كەلبەتى. ال مەن ايتسام، بەتىنىڭ قىزىلسىراعان ارىنەن باسقا كوڭىلىنىڭ ءنارى، جۇرەگىنىڭ نۇرى جوق قۋىس كەۋدە كارىنى ايتام. وزىمەن ەركىن، تەڭ سويلەسەتىن ادامنان-جاسىنان دا جاسامىسىنان دا قاشقاقتاپ تۇراتىن ءپاستى ايتام. قۇنارى جوق كوكىرەكتىڭ وسيەتى قايدان بول سىن، قاسيەتى قايدان كەلسىن. ويشىل سەرگەك جۇرەكتەن ىشىمدەگى السىزدىگىمدى، جۇتاڭدىعىمدى سەزىپ قالار ما دەپ، كوزىن الارتىپ، ءتۇسىن سازارتىپ، سىرتقى تونىن سۋىققا سالىپ، بەزىنىپ وتىراتىن سولار عانا. وي مەن سەزىمنەن، ءتىل مەن دىننەن كەندە قالعانىن بۇركەمەلەۋدىڭ دە ءبىر ءتۇرى-قۋىس كەۋدەنىڭ كىلتىن ۇستاتپاۋ. سەن، قازىبەكجان، كوبىنە كوپ سوندايلارعا كەزىگىپ جۇرمەگەيسىڭ، — دەپ قاتارلاسا ۇزەڭگى قاعىسقان ءىنىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ قويدى.
— ءاي، راس ايتاسىزدار! سولاي ەكەنى كوڭىلگە قونا كەتتى-اۋ. ءبىراق وسى مەن ءسىز ەكەۋىڭىزبەن قۇربى-قۇرداستاي سويلەسەم. كەيدە كادىمگىدەي اڭگىمەمىز دە جاراسىپ قالادى. باسقا ۇيانىڭ كۇشىگى، بوتەن جەلى-كوگەننىڭ جاسى، تولى دەپ جاتىرقاپ جاسقامايسىزدار دا. سوندا دا كوپ جاسىراتىن، كوپ تاسالايتىن ءبىر قالقا تۇستارىڭىز بار. سوعان ونشا جاقىنداتا، جولاتا بەرمەيسىزدەر. ءسىرا، قىزىعى باسىلسا دا قىزعانىشى تاۋسىلماس ءارى ىستىق، ءارى قىمبات، ءارى ءار جەكە باستىڭ قۇپياسى مول دۇنيەسى-اۋ دەيمىن سول قويمالارىڭىز، — دەپ ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك كۇلىمدەي قاراپ الدى دا، جاستىقتىڭ ويناقى قىلىعىمەن سىقىلىقتاپ كۇلىپ الا جونەلدى.
— مىناۋ شىركىن قايتەدى؟
— تاعى ءبىر توسىن جايدان، قيىن شيىردان شاڭ بەرگەلى كەلەدى. تۇسپالى تىم كۇردەلىرەك ەكەن.
ەندى ەكەۋى بىردەي اشىق تۇسپەن اقتارىلا كۇلگەن قازىبەككە قىزىعا قاراپ قالدى. جاس جىگىتتىڭ بويىن-داعى وزىنە عانا جاراسار ەركىندىگىنە دە، كىممەن بولسا دا تەڭ سويلەسەتىن پاراساتتىلىعىنا دا، نە ءبىر قيىن ءتۇيىندى جەپ-جەڭىل شەشە قوياتىن اڭعارىمپازدىعىنا دا ءتانتى بولعان اعالار ەندى ءسوزۋار ءىنىنىڭ قاي اڭعارعا جالت بەرىپ، قالاي توسىپ تۇرعانىن پايىمداي المادى. ە، نە جاسىرىپپىز؟ سەنەن جاسىرارداي قۇپيامىز بار ما ەدى، قازىبەك شىراق؟ — دەپ بابانازار قۇلاعىن شۇلعي قۇلشىنا جورعالاعان شابدارىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، كەيىنگى ەكەۋدى قاتارىنا وتكىزدى.
وسى شىندىعى ەكەنىن كىرپىگى جىپىلىقتاماس قىراعى كوزدىڭ تىكە قادالعان اجارى بايقاتتى. سونى كورگەندە داۋ دا قۇپتاي ءتۇسىپ، يەك قاقتى.
— باباكەڭ ءجونىن ايتىپ تۇر. باسقاعا بولسا دا ءدال ساعان، قازىبەكجان، ەش بۇكپەمىز جوق. قايتا سەن ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگىنى بۇگىن دە ايتقىزباي-اق سەزەمىسىڭ دەپ تە قالام-اۋ.
قازىبەك ودان سايىن قيىنداتا، قۇيىنداتا ءتۇستى.
— تاعى دا ارنەمەن بۇلتارىپ كەتتىڭىزدەر، جاقسى اعالارىم. ىشىمدەگىنى كورەسىڭ دەيسىزدەر دە سول كورەر تۇستى، كومە بۇركەپ تاستايسىزدار. قيانات سول ەمەس پە. جاتتان ەستىسەم، سىرتتان ەستىگەن بولار ەم. وندا قوسپاسى، جالعانى جالعاسا جۇرەر ەدى. "ءىنىم، باۋىرىم!" دەيسىزدەر. "قۇپيام جوق، كىلتىم مىنە!" دەيسىزدەر. الاقاندى اشپاي عانا جۇدىرىق ۇستاتاسىزدار. سەنىسكەن سيقىمىز وسى ما سوندا.
— وۋ، شىراق! سەن ءتىپتى وكپە ايتىپ كەتتىڭ عوي. سونشالىقتى جاسىرىنىپ نە جازىپپىن؟ ءتىپتى جاسىراتىنداي... وزگەدەن ەمەس، تاپ مىنا وزىمدەي وزىڭنەن جاسىراتىنداي نە قۇپيام بوپتى. اشىپ ايتشى؟ — دەپ بابانازار كادىمگىدەي قۋىستانىپ، امالسىز كۇيمەن جاپاق-جاپاق ەتكەندە، قازىبەك ءالى دە سول كىرپىك قاقپاس بايسالدى پىشىنمەن: "ەندى ءوزىڭدى تىڭدايىق، اعا! ال سويلە!" دەگەندەي داۋعا نازار تىكتەدى. داۋ دا ادال، اڭعال ادامنىڭ جازىقسىزدان-جازىقسىز دەگبىرسىزدەنە قالاتىن ادەتىمەن ساسقالاقتاي جونەلدى.
— وۋ، قازىبەكجان-اۋ! ويپىراي، اينالىپ ۇيىرگەن داۋىلداي قاجالاي بەردىڭ عوي قايتا-قايتا. ايتقىزباي قويماستاي ءشۇيىلدىڭ. جالتارعالى تۇرعام جوق. ءبىراق نەنى كومبەلەگەنىمدى سەن بىلسەڭ دە، ءوزىم بىلە الماي دال بوپ تۇرمىن. قولقاڭ بولسا، باۋىرىم، قولقامدى سۋىرماي اشىپ اتاساڭشى! — دەپ تىزگىن ۇستاعان قولىنىڭ الاقانىن اشىپ جاپتى.
قازىبەك سول جىم-جىرت قالپى ەكەۋىنە قاباعىن تۇكسيتىپ جىبەرىپ، كەزەك-كەزەك شانشىلىپ ءوتتى. "وتىرىگىڭدى ۇستادىم! بەكەر اقتالاسىڭ!" دەيتىن ءزىلدى قاراستاي كورىندى سول شانشىلۋى. ەكى اعاسى ودان سايىن قيپاقتادى. قيپاقتاعان ەكەۋ بىر-بىرىنە جاپاقتاسىپ قالدى.
قازىبەكتىڭ قاز قاڭقىلدى داۋىسى قاتقىل ەستىلدى.
— اۋ، قوس بايتەرەكتەي قوس اعام. سايالارىڭدا تىنىقتىم. سامالدارىڭدى جۇتتىم. جاپىراقتارىڭنىڭ سۋىلىن ەستىدىم. ءبىراق سول جاپىراقتاردىڭ تاڭ سازىندا عانا بىرىمەن-بىرى سىبىرلاسا قالاتىن، بىرىمەن-بىرى سىرلاسا قالاتىن تىلسىم سىبدىرى بار ەدى عوي! تىلسىم سىبدىرى جۇرەگىنىڭ جىرى، جان-جۇيەسىنىڭ ءانى ەدى عوي. سىزدەر قوس بايتەرەك اعالارىم! ماعان سول جۇرەك سىرىنان، جان دۇنيە جىرىنان، ادەمى انىنەن ءنار تاتقىزبادىڭىزدار عوي. وكپەلەمەي قايتەيىن. بۇرتيماي نە عىلايىن.
— نە دەيد؟! تىلسىم دەپ... جۇرەك سىبدىرى ... سىبىرى دەپ قايدا بۇرىپ بارادى؟ — دەپ بابانازار ءالى دە ەشتەڭە ۇعىنا قويماعان كۇيمەن اجىرايا قاراپ قالدى.
داۋ دا قازىبەكتىڭ نەنى تۇسپالداي تۇساعانىن اڭعارمادى. ءبىراق تۇساۋلى حالدە الىسقا ۇزاماسىن سەزدى. اشىعىنان كەتتى.
— سەن ەندى ءبىزدى سوناۋ كەيىندەپ قالعان كۇندەرگە شاقىرىپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟ ونىڭ نەسى تاڭسىق؟ قاڭسىعان سۇلدەرى عانا قالعان.
— بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق دەيتىن وزدەرىڭ، ۇلكەندەر ەمەس پە.
— وي، ءباتىر-اۋ! نەنى قويماي تىمىسكىلەپ كەلەدى دەسەم... وعان سەن قۇمارتپاي — اق قوي، قازىبەك شىراق!
— ءوزى-اق قۇمارتقىزىپ جەتەدى ءالى، — دەپ كۇن ۇزىنعى قۇرساۋىنان تەز بوساعانىنا قۋانعان بابانازار ۇلكەن دەنەسىن سەلكىلدەتە كۇلىپ الدى. جانى تازانىڭ جايدارى كۇلكىسى جانىنداعى ەكەۋدى دە جادىراتا كۇلدىردى.
— ە، باسە! سەنەن جاسىرار كومبەمىز جوق دەمەپ پەم! ءاي، قازىبەكجان-اي! كەيدە ءوستىپ ادامدى اياق استىنان ساستىراتىنىڭ بار-اۋ! — دەپ داۋ رياسىز كوڭىلمەن قارقىلداي كۇلگەندە اق تىستەرىنىڭ دىمقىلىندا كۇن نۇرى شاعىلىسا وينادى.
قازىبەك كۇلكىسىن كىلت تيىپ الا قويدى.
— ءبارىبىر جالتارىپ كەتتىڭىزدەر. ويداعىنىڭ ءبارىن قاشان ايتىپ ەدىڭىزدەر ماعان؟ قويماداعىلارىڭىزدان قاشان ءدام تاتقىزىپ ەدىڭىزدەر ماعان؟ ەندى كەپ ءبىرىڭىز سۇتتەن اق سۋدان تازا بوپ، ءبىرىڭىز سۋدان تازا سۇتتەن اق بوپ سۋسىلداي جونەلدىڭىزدەر. قاستارىڭىزعا وتىرعىزباق تۇگىل ءاۋىل-ۇي قوندىرماساڭىزدار، مەن نەگە بۇرتيمايىن.
— ءاۋ، ەندى سونى ايت، سونى ءبىلدىر دەپ توق ەتەرىنە نەگە كوشپەيسىڭ؟ نەمدى جاسىرىپ، نەمدى تىققانىمدى ءوزىم دە بىلمەسەم ارتىما قالجۋىر بايلاعانداي قىلعانىڭ نە؟ — دەپ بابانازار ىشكى دۇمپۋمەن جىعىلا باستادى.
— ال ايتايىن. باباكە، وسى ءسىزدىڭ شاقشاڭىز قايدا؟ — دەپ قازىبەك وقىس سۇراق قويدى.
بابانازاردىڭ تۇيىلە باستاعان قاباعى جازىلىپ سالا بەردى. كەسەك قىر مۇرىننىڭ تاناۋى جەلپىلدەدى.
— ءاي، شىراق، ۇستادىڭ-اۋ! مانادان نەگە ءتۇتىن سالىپ، كوپ ىندەتتى دەسەم، ءدال وسى تۇسى بار ەكەن-اۋ! — دەپ ەندى زور دەنەنىڭ وزىنە لايىق داۋسىمەن قارقىلداپ ۇزاق كۇلدى.
— تاعى جالتاردىڭىز. كورسەتپەدىڭىز عوي شاقشاڭىزدى.
بابانازار قونىشىنا قول جۇگىرتىپ، ارقار ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىرىپ الدى.
— مىنە! ناسىباي اتۋشى ما ەڭ.
— جوق! كورىنگەن جەرگە كولكىلدەتىپ تۇكىرە بەرۋدى جانىم جەك كورەدى. بەرى اكەلىڭىزشى. جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەگەن. ادەمى زات ەكەن، — دەپ قولىن سوزدى.
سوزعان قولعا بابانازار شاقشاسىن ۇستاتا سالدى.
— ءجىبى قايدا؟
— نە ءجىپ؟ قاي ءجىپتى ايتاسىڭ؟
— ءاي، باباكە! باباكە! قاقپاڭىزدى قانشا قاقسام دا، سىقىرلاتقىڭىز كەلمەيدى. اشىلۋى قيامەت. ەندى مەن ايتايىن با؟
بابانازار قازىبەكتىڭ بەتىنە شاقشيا قارادى. ءۇنسىز باس يزەدى.
— باباكە، وسى ءسىزدىڭ مىناسى ما، الدە باسقاسى ما، شاقشاڭىزدىڭ ءبىر عالامات قاسيەتى بولىپتى دەيدى عوي بىلايعى جۇرت.
— ە-ە، ول قانداي قاسيەت ەكەن؟ — دەپ داۋ ىنتىعا قالدى.
— داۋ اعا، كەيدە جانسىز زاتتىڭ دا ادام قىزىعار مىنەزى بولاتىن كورىنەدى. ەستۋىمشە بابكەم اعانىڭ سول شاقشاسى بۇلاڭداعان ءتاۋىر كەلىنشەگى بار، سىلاڭداعان سۇلۋ قىزى بار ءۇيدىڭ نە تورىندە، نە بوساعاسىندا اعامىزدىڭ قونىشىنان سۋسىپ ءتۇسىپ، تىعىلىپ قاناتىن ادەت تاپقان دەسەدى. ال شاقشاسىز جىگىت جىگىت پە. شاقشاسىن ىزدەپ كەپ بۇلاڭداعان كەلىنشەكتىڭ ۇستىنەن وڭاشا شىعاتىن، سىلاڭداعان سۇلۋ قىزدىڭ وڭ كوزىنە ىلىنەتىن اعامىزعا سول سيقىر تىلسىمدى الگى شاقشاسى سىڭىرگەن دەسەدى.
— وي، بار بولعىر! قايداعىنى قايدان ەستيدى، — دەپ بابانازار ىڭعايسىزدانا جىميعاندا، داۋ قازىبەكتى قازبالاي ءتۇستى.
— وۋ، ول شاقشاڭ قىزىق شاقشا ەكەن. ودان ءارى نە بوپتى؟ سىلقىم كەلىنشەك، سىلاڭ سۇلۋلار نە ىستەپتى؟
— وۋ، داۋكە-اۋ! ول بەلگىلى جايت ەمەس پە. سىلقىم كەلىنشەك، سىلاڭ قىزدا كوز جوق دەيمىسىز. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، ەكى جانارى سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي جايناعان، قىران قاباق، قىر مۇرىننان نۇر توگىلگەن جىگىتتىڭ سۇلتانى قولىنا كۇندە تۇسە بەرەر مە، قۇلشىنىپ قۇشاعىندا تۇنشىقپاسا، نەسىنە ۇرعاشى اتانباق، — دەپ قازىبەك ءسوزىنىڭ اسەرى قانداي بولدى دەگەندەي بابانازارعا قاباق استىنان قيىستادى. اعانىڭ "راس! راس!" دەگەندەي ءسال باس يزەگەنىن بايقاپ قاپ، ءارى جالعاستىردى.
— كەلىنشەكتەردىڭ كۇيەۋى، قىزداردىڭ ايتتىرعان جەرى بولادى عوي. كەلىنشەك كوڭىلشەك بولعانمەن، كۇيەۋ قىزعانشاق. قىز قىلىمسىعانمەن، قۇدا قىتىمىر. اڭدىپ ءجۇرىپ اۋدارىپ العان تالاي تالتاق كۇيەۋ بۇل اعامىزدان تاياق جەگەن دەسەدى. بايقاستاپ ءجۇرىپ بۇلىك شىعارىپ، تالاي قولىمەن ۇستاعان قۇدا باتا بۇزعان دەسەدى. سونىمەن اعامىزدىڭ شاقشاسى جوعالۋىن قويماعان سوڭ ەل اراسى بۇلىنبەسىن دەگەندى ويلاپ شىركىن كارسون شەشەمىز... بيباتيما انامىز الگى شىدامسىز شاقشاعا جىبەكتەن ءجىپ تاعىپ، ءبىر ۇشىن اعامىزدىڭ كىسەسىنە مىقتاپ تۇرىپ بايلاپ بەرگەن دەسەدى. بۇلار ەلدەن ەستۋىم عانا. باباكە، سىرتتان ەستىگەننىڭ قوسپاسى كوپ بولادى. وزىڭىزدەن ەستيىن دەگەنىم وسى شاقشا جايى ەدى. كۇنى بويى ىشىمدەگى ءبىر اسىعىس تىلەك: "وسىنى ايت، وسىنى سۇرا!" دەپ تىقاقتاپ قويماپ ەدى. مەنىڭ سىزدەردى قيناعانىم دا سوندىقتان بولاتىن. مەن دە سول شىدەر سالىنباعان شاقشا ارەكەتىنە بوي ۇردىم با، ءبىر جاققا بوشالاپ كەتكىم دە بار. ءاي، ءبىراق... — قازىبەك الگى ويناقىلىقتان اداسىپ قالىپ، لەزدە وزگەرگەن ءجۇزىن ەكەۋىنەن بۇرىپ اكەتتى دە قولىن سىلكىپ قالدى.
— وي، قازىبەكجان! نەگە توقتادىڭ؟ شاقشاڭ دا راس.شاقشاڭنىڭ كوزدىڭ جاۋىن العان كورىكتىنىڭ كوز قىسىسىمەن ءتۇسىپ قالاتىنى دا راس-تۇعىن. اپامنىڭ، ءداۋ اپانىڭ كەيىگەنى دە، ۇرىسقانى دا راس. ءبىراق ءجىپ تاقتى دەگەنى كەيىنگى كەيبىرەۋلەردىڭ قوسقانى. ءداۋ اپانىڭ باس شايقاعانى-شايتان شاقشانى ءجىپسىز-اق بايلاپ تاستاعان. بايلانعان شاقشا مەنى دە ماتاعان ەدى. جىبەرمەپ ەدى سودان كەيىن، — دەپ بابانازار اق جارىلدى. كەۋدەسىنە الدەنە تولدى ما، توبىلعى ساپتى قامشىسىن مىتىپ تۇرعان بويدا تەرىس اينالا بەرىپ تىنىسىن دىرىلدەتە شىعارىپ، ىقىلىق اتا كۇرسىندى.
قاتارىندا كەلە جاتقان ەكەۋدىڭ ءبىرى كۇرسىنىپ، ءبىرى تىعىلىپ قالعانىن كورگەندە، داۋ كادىمگىدەي ابىرجىدى. قۇبىلعىش كوڭىلدىڭ سان ساققا جۇگىرەتىنىن بىلسە دە، ءدال قازىرگى قوسارلى ۇنسىزدىك بۇنى دا قوبالجىتايىن دەدى.
— اۋ، باكە! ءاۋ، قازىبەكجان! سەندەرگە ەندى مەن سالەمشى بولماسام، تىم تومسارا قالعاندارىڭ قالاي. باكەندىكى، مەن بىلسەم، وتكەن قىزىعىن، اشىق-ماشۇعىن اڭساۋ. قىلاڭ بەرگەن ءبىر ەلەستى قايتادان ۇشىراتقان جاننىڭ بەيمازا الاڭداۋى. ول وز باسىمدا دا بار. ۇلكەننىڭ ۇمىتتىم دەگەنى ۇمىتپادىم دەگەنى. "باسىلدىم" دەگەنى باس ۇرعانى ەمەس. ءبىراق العاش كورىسكەندەگى وتتاي جانعان ءجۇزدىڭ الاۋ دەمىن، قارا كوزىن ۇيالا كۇركەلەگەن ۇزىن كىرپىكتىڭ جاساڭعىراعانىن قۋ كوكىرەك ولسە ۇمىتار ما. شىن ساعىنعان جانداردىڭ ءبىرىن-بىرى اڭساي ىزدەپ، ەلەۋسىز نارسەنىڭ وزىنەن ەلەۋلى ءمان ىزدەپ، سونى تاۋىپ، سوعان ءتاۋاپ ەتكەندەي ءمىناجات تۇتاتىنى اركىمنىڭ-اق باسىندا كەزدەسەدى. ءلۇپىل قاققان جۇرەكتىڭ اۋىزعا تىعىلا سىر اشقانىن، جاس توككەنىن سەن، قازىبەك، ءالى بىلمەيسىڭ. بىلسەڭ، ءبىزدى قيناماس ەدىڭ.
قازىبەك تە، بابانازار دا داۋدىڭ "سالەمشىمىن" دەپ باستاپ، ودان ءارى ءوز ءىشىن اقتارمالاپ كەتكەن ساتىندە — اق قاتارلاسا بەرىپ، ىنتىعا تىڭداپ كەلە جاتقان — دى. ەكەۋى قوسارلانا ءتىل قاتتى.
— تاعى، داۋ اعا! ايتا ءتۇسىڭىزشى!
— شىركىنىڭ قالاي سىلتەيدى، ءا! بوگەلمە، داۋ! ارى قاراي جالعاپ جىبەر.
داۋ جابىسقان ەكەۋگە وزگە دۇنيەدەن اداسىپ كەلگەندەي باجىرايا قاراپ وتىرىپ، باس يزەپ قالدى.
— ايت دەيمىسىڭدەر؟ نەنى ايتىپ ەم؟.. نە ايتىپ كەلە جاتىر ەم؟.. — دەپ توسىلىڭقىراپ قالدى.
قازىبەك جاستىقتىڭ شاپشاڭدىعىن تاعى تانىتتى.
— نەنى ايتپادىڭىز ءسىز، داۋ اعا! كوپ قوي. قويلى اۋىلدىڭ قورداباي بايىنىڭ اقساۋلە دەيتىن سۇلۋ قىزىن تورىپ، قوتان ورتاسىندا بوي باعىپ جاتقانىڭىزدا، قويعا قاسقىر شاۋىپ، قاسقىر قۋعان جىگىتتەر ءسىزدى ۇستاپ الا جازداعانىن ايتتىڭىز...
ءشيلى وزەننىڭ جاعاسىندا جايلاۋدا وتىرعان شىلىك بايدىڭ كورگەننىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇريتىن مۇگىلسىم اياشتى الىپ قاشام دەپ ءجۇرىپ اپانعا قالاي قۇلاپ كەتكەنىڭىزدى، اپانداعى وزىڭىزگە ارس ەتىپ ۇمتىلعان كوكجال قاسقىردىڭ جاق سۇيەگىن قاقىراتىپ قالاي ايىرىپ جىبەرگەنىڭىزدى ايتىپ كەلە جاتقانسىز...
الپاۋىتتىڭ استىرتىندا وتىرعان الپىسباي تورەنىڭ جىلىكتىڭ مايىمەن اسىراعان اق ۇلپەك توتىسىن...
— ءاي، ءاي، بولدى! توقتاي قال.
— وۋ، داۋ شىراق! بولمە ءسوزىن. وزگەنى ايت، وزىمە سوقتىقپا دەۋىڭ قاي قىرىڭ. باسقامىزدىڭ باقشامىزعا ءتۇسىپ، شاقشامىزعا دەيىن سۋىرعاندا دا ۇندەمەپ ەدىك. اۋىز قاقپايلاۋعا جەتىك ەكەنسىڭ، — دەپ بابانازار قازىبەككە قۋلانا كوز قىسىپ، وتىرىك قيعىلىق سالدى.
— اپىراي، باكە! مەنىڭ ساسقالاقتاعانىم... مىنا ورەكپىگەن جاستىڭ وزىمە سوعۋىن قاراڭىزشى. كۇنى بويى كەۋدەڭدى اشپادىڭ، كىلتىڭدى ۇستاتپادىڭ دەپ تىمىرايىپ وتىرىپ، دۇنيەنىڭ تۇگەل ءتۇبىن قوپارىپ ءجۇر ەكەن-اۋ. جاسىرعان نەمىز بار ەكەن سوندا؟ نەمىزدى بۇگىپ، تىعىپ، قۇپيالاپ قالىپپىز؟ كوكتەگى قۇداي بىلەدى، سونسوڭ ءوزىم عانا بىلەم دەگەن سەلكەۋسىز سىرىمىزعا دەيىن قانىق بولسا.
بابانازار سىلق-سىلق كۇلدى. كۇلىپ تۇرىپ ەندى قازىبەككە ەرگە ءبىر جامباستاي وتىرىپ، ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— ۋاي، قازىبەكجان! ءتىلىمىزدى قىشىتقان ءوزىڭ. ەركىندەۋ كەتسەك كوڭىلىڭە الما. ءبىر اسۋدان ەندى سەنىڭ ءوزىڭدى بىزگە توسۋدىڭ دا رەتى كەپ قاپتى.
— و نە دەگەنىڭ، باباكە! "ءازىلىڭ جاراسسا اتاڭمەن وينا" دەۋدى مەنىڭ شىعارماعانىمدى بىلەسىز. قىسىلماي ايتا بەرىڭىز.
— ايتسام، قازىبەكجان، اكەڭنىڭ، كەلدىبەك ءبيدىڭ، ول كەزدە ول ارينە بي ەمەس-تۇعىن، قىز تاڭداپ كوپكە دەيىن ۇيلەنبەي ءجۇرىپ العانىن بىلمەيسىڭ. شانشار ابىزدىڭ بۇلعاقتاعان بوزبالاسى قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىندا تالاي ءتۇن قاتقانىنان ءوزىمىز دە حابارلاسپىز. ەسىمىز كىرىپ قالعان، شەت جاعاسىن كوردىك تە. سونان سەنىڭ اكەڭ اياق استىنان شاكەڭە "وسىلاي دا وسىلاي؛ دەرەۋ قۇدا ءتۇسىڭىز، ماعان قالىندىق ايتتىرىڭىز" دەپ ءبىر قىزدى كورسەتپەي مە. ءاي، قازىبەكجان، كوڭىلىڭە اۋىر الىپ قالما، توقمەيىل ساعان-شەشە، ماعان-جەڭگە. سول جەڭگەمىزدى شانشار اتامىز كورىپ، ءا دەگەندە زارەسى ۇشىپ كەتكەن عوي. "بالام-اۋ، اياعىن سىلتىپ باسادى عوي" دەسە، سەنىڭ اكەڭ: "كوكە-اۋ، مەن ونى جارىستىرىپ بايگەگە قوسۋ ءۇشىن الام با" دەمەي مە. شانشار اتامىز، تاعى دا بولاشاق كەلىنىنە قيىستاي قاراپ وتىرىپ: "بالام-اۋ، كوزى قيسىققوي" دەسە، سەنىڭ اكەڭ تاعى دا: "كوكە-اۋ، مەن وعان مىلتىق اتقىزۋ ءۇشىن الام با" دەمەي مە. ۇستار جەرىم وسى بولار دەگەن دالباسامەن ابىز اتامىز: "ويباي-اۋ، ءسوز بايلاسقان بۇرىنعى قۇدالاردىڭ بەتىنە ەندى قالاي قارايمىن" دەسە، سەنىڭ اكەڭ دومبىرانى الا ساپ، سابالاپ-سابالاپ جىبەرىپ:
قايماعىن پىسكەن ءسۇتتىڭ الدىم قالقىپ،
اياعى اقساق بولعانمەن، اقىلى ارتىق.
كوزى قىلي، ءسوزى مەن ءىسى ءتۇزۋ،
سويلەسكەننەن ءون بويىم كەتتى بالقىپ،
— دەپ اكەسىن جەڭىپ كەتىپتى.
سوندا سەنىڭ اقىلدى ابىز اتاڭ:
"جەتەر. ەندى كوڭىلىم ورنىقتى. تاباشىعا دا جاۋاپ تابىلدى" دەپ، كول-كوسىر توي جاساپ، ەكەۋىن قوسقان ەدى.
ۇشەۋى جايراڭداسا كۇلىپ، جادىراپ قالىستى.
— بىلەم، باباكە. ءسىز ەندى مەنىڭ شەشەمنىڭ دە نە دەگەنىن ايتىڭىز. جۇتپاڭىز.
— ونى مەن ايتايىن، قازىبەكجان. وعان ءوزىم كۋا بولعاندىقتان ايتام. كوكەڭ مەنى كوبىنەسە جىگىتى قىپ قاسىنا ەرتىپ ءجۇردى عوي. شىرشىقتىڭ تومەنگى جاعىندا استىق جيناتقىزىپ جاتقانبىز. ءبىر توپ قوناق ساۋ ەتە تۇسكەنى. كىلەڭ قوڭىراتتىڭ اتقامىنەر جاقسىلارى. وزدەرىنىڭ كەلدەكەڭمەن ناعاشىلى — جيەندى بوپ ويناي بەرەتىن ءجونى دە بار ەكەن. كەلگەننەن، توقمەيىل جەڭگەمىزدى كورگەننەن كوكەڭدى قاعىتىپ، سوقتىعا بەردى. شەشەڭنىڭ جاڭا تۇسكەن جاس كەزى. اياعىنىڭ سىلتىپ باسقانى سانىڭدەي، كوزىنىڭ ءسال قىليلىعى اسەمدىگىنە ودان سايىن جاراسىمدىلىق بەرگەندەي كورىنۋشى ەدى بارىمىزگە. سول كەلىنشەك سىپايى عانا:
— ءاۋ جىگىتتەر! — دەپ كەنەت داۋىس سوزعانى عوي. شىركىن، توقمەيىل جەڭگەمنىڭ سول كەزدەردەگى سىڭعىرلاعان داۋىسى-اي! ولگەندى تىرىلتەردەي ناعىز سىڭعىر داۋىس ەدى-اۋ!
جىگىتتەر قارق-قارق كۇلكىسىن تەز قويىسىپ، جالت-جالت قاراستى. توقمەيىل جەڭگەم سىپايى عانا:
— كوزىم قىلي، جاسىرمايمىن اقساقپىن.
كەلدەكەڭمەن سونداي تاتۋ، جاقسى-اقپىن.
تاتۋلىقتىڭ بەلگىسىندەي تاماشا
بەس بوشاندى بيلەيتىن ۇل تاپپاقپىن،
— دەپ باسىن يگەندە، الگىلەردىڭ اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلىپ، ۇندەرى ءوشتى دە قالدى.
— بىلەم، داۋ اعا، ونى دا بىلەم، — دەپ قازىبەك جىميعان كۇيى باس يزەدى.
— بىلسەڭ، سول ۇل ىلايىم سەن بول. ءوزىڭ بول، قازىبەكجان. كىم ءبىلسىن، قۇداي توقمەيىل اپاڭنىڭ اۋزىنا الگى ءسوزدى تەگىن سالماعان بولار، — دەپ داۋ قاتتى ءۇمىت ەتكەنىن سەزدىرگەندە، بابانازار باس شۇلعي ءتۇسىپ تۇردى دا:
— "قۇداي بۇيرىعى، تاعدىر جازۋى" دەگەندى كوپ ايتا بەرمەۋشى ەم، كەيدە سوعان قاتتى يلانام. ەمەۋرىن دەمە، شىراق، وسى ساعان شىن سەنىمدىمىن. سەنىڭ شەشەڭنىڭ الگى ءبىر اۋىز ولەڭىندە ءتورت بوشان بولاتىن. مىناۋ داۋ اعاڭ ءوزىڭدى وتە جاقسى كورگەندىكتەن ءبىزدى دە،— سىرت بوشان ماشاي تۇقىمىن دا قوسىپ، بەس بوشان دەپ وزگەرتىپ ايتتى عوي. باۋىر بوشان ءقازىر — اق تۇگەلدەي كەلدەكەڭنىڭ يەگىنىڭ استىندا. سەن، قازىبەك، بەس بوشاندى عانا ەمەس، ءتىفا-تىفا، ءتىل اۋزىم تاسقا، سەن بۇكىل ورتا ءجۇزدى، ودان ءارى ارلەسەم ءدۇيىم الاشتى اۋزىڭا قاراتار ءدۇلدۇلىم بولارسىڭ، — دەپ جاقسى كورگەن ءىنىسىن ءتىپتى شارىقتاتىپ جىبەردى.
قازىبەك قىسىلىڭقىراپ ىڭعايسىزدانا باستادى.
— وۋ، اعالار! اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەگەندەرىڭىز تىم اسىعىس ەمەس پە. باپ شابا ما، ب ا ق شابا ما، الداعى كۇن، الىس شابىس كورسەتەر. بەكەر كەسىپ-پىشپەڭىزدەر. اعالارىمنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، كەڭەستەرىن بۇزباي تىڭداۋعا جاراسام، باسقاسى ارتىقتاۋ.
— نە دەيدى! وي، شىركىن، بۇقپالاعانىڭ نە. اكە بالاعا سىنشى بولسا، اعا دا ىنىگە سىنشى. بىزدە دە زەردە بار شىعار. ءدال وسى ەلشىلىكتەگى سەنىڭ تالپىنىسىڭ، سونىڭ الگى ءبىز ۇيعارعان ءۇمىتتىڭ ايعاعى بولدى عوي. ىزعارىمەن جارتى الەمدى بۇرىستىرگەن قالدان سۇمدى ىقتىرعان سەنەن بۇرىن قازاق بار مەد. قالتىراپ وتىرىپ "قاز داۋىستى قازىبەك" دەپ جالعانعا جاريا ەتكەنى سەنىڭ ەل باستار قۇدىرەتىڭدى سەزگەنى. ەندىگارى ىلديلاعانىڭدى كورسەتپە ماعان! — دەپ بابانازار ءسوزىنىڭ سوڭىن اعاسىنىپ قوديلانا ءبىتىردى.
— راس ايتاسىز، باكە! تىنىمى از، تىپىرلاۋى كوپ تىرلىك پەشەنەڭە جازىلعانىن، قازىبەكجان، بىزدەن گورى ءوزىڭ كوبىرەك سەزەسىڭ. سەرگەكتىگىڭە ريزامىن، — دەپ داۋ جورعاسىن ءسال شيراتىپ وزا بەرگەن كوكقاسقا ايعىردىڭ تىزگىنىن قىمتىپ بوگەڭكىرەي قويىپ قيسايا بۇرىلا جاس جىگىتكە قاراي بەرگەن، كەنەت كوزىن ارتقا شۇيىلدىرە تىگىپ، ساڭق ەتتى.
— ءاي، اناۋ شاڭ نەتكەن جۇردەك ەدى. اسىعىس كىم بولدى ەكەن؟
بابانازار دا، قازىبەك تە جالت-جالت قاراستى.
— قاتتى كەلەدى!
— جالعىز قارا!
— جاپادان جالعىز جۇرگەنىنە قاراعاندا، تەگىن ءجۇرىس بولمادى!
قازىبەك ءجۇزى الدەنەگە سان قۇبىلدى. سونى داۋ بايقاپ قاپ ەدى.
— ءاي، اناۋ، قازىبەكجان، تاپ سەنى ىزدەپ كەلەدى. دومبىراڭنىڭ سوڭعى كۇندەرى تىم بۇلىنە بەبەۋلەۋىنەن سەزىكتەنىپ ەم.
قازىبەك تىقىرشىپ تۇردى دا:
— سول! ءوزى ەكەن!— دەدى قاتتى تاناۋراي دەمىككەن تۇرمەن. كوزى جايناپ، جالىنداپ بارادى.
— سول دەگەنىڭ كىم؟ كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ بابانازار ەنتەلەي قالدى.
— سول دەگەنىم-جوعالتقان شاقشامدى اكەلە جاتقان، كۇزەتەر قوتانىم مەن تۇسەر اپانىمدى ىزدەتكىزەر شاراھاي قىز! شاراھاي سۇلۋ! — دەپ قان جيرەن اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ، قازىبەك قارسى اتىلدى.
بۇل جاقتان دا تامىرى كەۋىپ، ساباعى قاتايا باستاعان كودەنىڭ ۇستىنەن تىك تۇسكەن سىلەكەيلى شاندى شۇيكەدەي سۋىرتپاقتاپ جالعىز ءىز ءتۇستى. سالدەن سوڭ كوز ۇشىندا توقايلاستى دا، ۇيىتقىپ كوكتە جۇمارلانىپ قاپ تۇيىلگەن تۇبىتتەي سەلدىرەپ تۇرىپ، سەيىلىپ كەتتى.
تۇرىپ قالعان ەكەۋگە ەندى عانا ءتىل ءبىتتى.
— اپىراي! جاستىق-اي! جالىنسىڭ-اۋ!
— قىزدى ايتساڭىزشى، باكە! قىزدى!..
— ءبىزدىڭ جىگىتتى قاي قىز ىزدەمەس دەپ ەڭ. وي، داۋ-اۋ! سەن مىناعان ءمان بەردىڭ بە... اناۋ قىزدىڭ مىناۋ كەلەسىنەن قورقا باستادىم.
— نەگە؟ نەدەن قورقاسىز؟
— Ay، ول قىز وڭاي جەردىڭ قىزى بولماس. وڭاي جەردىڭ قىزى بولماسا، كەيىنگى ءدۇمپۋى بىزگە بەل اسىرماس. ءاي، بەل اسىرماس!
داۋعا دا تۇيتكىل ەنە باستادى.
— سونىسى بار ەكەن-اۋ. جاس پەن جاس ۇعىسقاندا، ەل مەن ەل تابىسقاندا... نامىستان كۇيەر اكە بارىن ەسكەرمەپپىز. ەسكەرمەسەك، ارپالىستىرعان كەز جەتەدى. جەتەدى-اۋ، — دەپ شىن كۇيزەلىپ، اناۋ بىرىمەن-بىرى وڭاشا تىلدەسكەن قىز بەن جىتىتكە مۇسىركەي قارادى.
...قازىبەك شاراھايعا انادايدان داۋىستاپ قالعان-دى.
— قايران شاراھاي! نەتكەن اسىل ەدىڭ!
— نەگە جەتكەنىمدى، قالاي كەلگەنىمدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر ءوزىڭدى ءبىر كورىپ قالماسام... ءبىر تىلدەسىپ قالماسام، عۇمىر بويى وكىنىشتە وتەردەي كوردىم.
شاراھايدىڭ ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارىپ قۇبىلىپ تۇرعان جۇزىنەن، ۇشقىنداپ كەتەتىن قاراقات كوزىنەن كوز الماي تۇرعان قازىبەكتىڭ كوز قيىعى كەنەت قىزدىڭ كيىمىنە تۇسە كەتتى. تۇسە كەتكەندە بۇكىل ءون بويىن وت قۇيىنى دۋىلداتا جونەلدى. شاراھاي سۇلۋ باستان-اياق قازاقشا قوس ەتەك ءدۇريا كويلەك، بەلىن قىناعان التىن قاۋسىرمالى قىزىل ءپۇلىش جەڭسىز، ۇكىسى جەلكىلدەگەن اسەم كامشات بورىك كيىپ الىپتى. وسى ءتۇرى: "قالىندىق ساناساڭ، قالىڭدىققا لايىقپىن!" دەپ تۇرعانداي. قانداعى قىزۋ ەندى جالىن بوپ بەتىن شارپىعان قازىبەك الاۋ دەمىن دىرىلدەتە ىتقىتتى.
— شاراھاي-اي، ءقادىرىڭ ارتىق-اۋ! قاسيەتىڭ بولەك-اۋ، شاراھاي!
باسقا ءتىل، باسقا ءسوز جوق. ءبىراق وسى سوزدەر شاراھايعا كوپ جايدان حابار جەتكىزدى. قۋارعان جۇزگە ەندى ىستىق قان مۇلدە ورناپ، اقشا بەتتىڭ ەندى بىلىنەر-بىلىنبەس تومپاعىن بوياۋعا مالىپ العانداي قىزارتتى. قىزىل ەرىندەر ودان ءارى ۇلبىرەي قاپ، جىگىن اشىپ، ادەمى ءاپپاق تىستەردىڭ مارجانىن ءتىزىپ سالدى. اق ماڭدايدىڭ تەگىس جازىلىپ، قىلاۋسىز اشىلعانى، قيىلعان قاستىڭ الگى اقشا ماڭدايعا قاراي تىك شاپشىعانى، قاراقات كوزدەردىڭ قۋانا قاراعانى، كوكشىل كۇڭگىرت وتىمەن كۇلىمدەي ءقاراعانى-بارى-بارى تازالىق، اسەمدىك كوركىڭدەي كورىنگەن ەدى، قازىبەك ەركى بايلاندى دا قالدى.
— مەن... مەن ءسىزدى ۇنەمى ويلاپ... كەلمەدىڭىز. اناۋ قويتاسقا قايتىپ ورالمادىڭىز.
قازىبەككە شاراھايدىڭ ءار ءسوزى، ءار ءسوزدى ايتقان داۋىسى سونداي ىستىق... ىنتىق... بايىبىنا جەتەر-جەتپەس كۇيدە بالقىپ تۇر. اشىلىپ جابىلعان ەرىندەردىڭ ادەمى قيمىلىنا كوزى مۇلدە بايلانىپ قالىپتى، باسقا دۇنيە ءدال ءقازىر ۇشتى-كۇيلى جوعالعان.
— اياعىڭىز قالاي ءقازىر... اۋىرماي ما؟
— اياق؟ قانداي اياق؟
شاراھاي سىڭعىرلاپ كۇلىپ جىبەردى. سول سىڭعىر كۇلكىسىنەن ىڭعايسىزدانعانداي ەكى ەزۋىندەگى كوبىگى ءالى كەپپەي ومىراۋى تەرلەگەن كۇرەڭ ايعىردىڭ جالىن ساۋساعىمەن تاراقتاي بەردى.
— ءا، ءا... جازىلعان. ءبىراق، باسقا جارانىڭ، باسقا جەرىمنىڭ سىزداتقان اۋرۋىنا قانداي ەم تابارمىن؟ تابا الارمىن با... تابا الارمىز با، شاراھاي؟ — دەپ ەندى توتەلەي سالدى.
شاراھاي ودان سايىن قىپ-قىزىل بوپ، ۇزىن كىرپىكتەرىن كەڭ اشا، جالت قارادى. ۇلكەن كوزدەر ايناداي مولدىرەپ تۇر ەكەن، سىر جاسىرا المادى.
— تابۋى قيىن-اۋ، قازىبەك اعا... تابىلۋى قيىن عوي. قينايتىنى دا سودان عوي...
باياۋلاتا كۇرسىندى. ۇلكەن كوزدەردىڭ ۇزىن كىرپىكتەرى جاپىرىلىپ، اسەم اينانى بۇركەپ كەتتى.
— نەگە، شاراجان! نەگە قيىندايدى؟ — دەپ ءسال قىرىنداعان قىزدىڭ بۇلتاڭ ەتە قالعان التىن سىرعا-سىنا كوزىن ءسۇرىندىردى.
— نە دەرمىن. نە دەپ جەڭىلدەتەرمىن. باسىم بايلاۋلى عوي، قازىبەك اعا.
— بايلاۋلى ءجىپ شەشىلمەس پە... شەشپەيمىز بە سەن ەكەۋمىز؟ — دەپ قازىبەك قينالا جاۋاپ توستى.
— شەگەلەنگەن دۇنيە عوي. امالى جوق. قايىرىمى جوق، قازىبەك! — العاش رەت "اعانى" قوسپاي ايتتى. سوعان دا رازى ءارى دامەلى جىگىت ازەۋرەي ءتۇستى.
— شەشىلمەگەن شيەنى قانجارمەن كەسەتىن. تاۋەكەلگە بارمىسىڭ، شاراجان! قيىپ تۇسسەك قايتەر ەدى؟!
— زار عوي... شەر عوي ودان ارعىسى. قيىپ ءتۇسۋدىڭ ارتى تاۋسىلماس زوبالاڭ عوي، قازىبەك، — دەپ شاراھاي ەندى جىگىتتى ءارى جاقىنداتپاي، ءارى الىستاتپاي قيماس قاراسپەن ايمالاپ كەتتى.
— جەلەك جامىلساڭ، قول ۇستاسساق، ونىڭ نەسى زار، نەسى شەر، شاراجان؟
— زار ەلگە، اكە-شەشەگە تۇسەدى عوي. شەر ەلگە تارايدى عوي. ەل مەن ەلدى تاتۋلاستىرعان ەلشىلىكتەن كوڭىل قالادى عوي، قازىبەكجان. ارتى ۇلكەن ىلاڭعا ۇلاسادى عوي.
ساناعا ەندى عانا ساڭىلاۋ كىردى. سول ساڭىلاۋدان ۇركىتىپ ۇرەي ەندى. ىسقىرىپ ىزعىرىق سوقتى.
"ەلشىلىك!... ءيا، ەلشى اتىمىز بار. ەلدەستىرگەن ءوزىمىز. جاۋلاستىرماق تا ءبىز بولادى ەكەمىز-اۋ. ول جاعىن ءوزىمشىل جۇرەك بايقاماپتى-اۋ. بارماپتى-اۋ ول تۇسقا. قايران دا عانا اقىلدىم-اي! شاراجان-اي! تىلەگىڭ دە، جۇرەگىڭ دە مەن دەپ سوعارىن جەتكىزىپ جاقىنداساڭ دا، الىستاپ سالا بەردىڭ — اۋ! تاپتىم دەگەنىمدى ءبىرجولاتا جوعالتقانىمدى بىلمەپپىن — اۋ. ءىش جىلاي ما؟.. ەزىلە مە ەت جۇرەك. ول شە؟ شاراتاي شە؟ ونىڭ ءىشى قان جىلاپ تۇر-اۋ. قانداي سابىرلى!... سەزدىرگىسى، رەنجىتكىسى كەلمەيدى. مەنى ايايدى. ال ءوزى شە؟ ونى مەن ايادىم با؟ ايامادىم عوي. نەتكەن ءوزىمشىلمىز. ەركەك بىتكەننىڭ كەۋدەمسوقتىعى تاۋسىلار ما؟ باسىم بايلانعان دەيدى. بۇلار دا ايتتىرىپ قويا ما ەكەن. ايتتىرعانى كىم ەكەن؟ ونى بىلگەندە قايتەم؟ بىلمەسەم نەم قۇريدى؟ قايران شاراجان! نەگە كەزدەستىك؟ كەزدەسپەسەك، ءبىر-بىرىمىزدى كورمەسەك، ءدال ءبۇيتىپ قان جىلاپ ايرىلماس ەك... ايرىلىسامىز با؟!"
وسى ويدان شوشىپ ويانعانداي ەس جيدى. قازىبەكتىڭ ۇزاق ءۇنسىز قالعانىنان قىسىلىپ، قينالىپ تۇرعان قىزدىڭ بەتىنە، اتىن لىقسىتىپ كەلىپ، قولىن تيگىزدى. ساۋساعىنا دىمقىل ءبىلىندى.
— نەگە جىلادىڭ؟ — سۇراعىنىڭ وعاشتىعىن ءوزى دە تەز ءتۇيسىندى دە، — مەنىڭ دە ءىشىم جىلاپ تۇر عوي، شاراتاي. ەزىلە ەڭىرەپ تۇر عوي،— دەدى.
— ءسىز ەگىلمەڭىز... ەر ادامعا جاس اۋىر. وزەكتى ورىپ تۇسەدى ول. بەركىنىڭىز، قازىبەك. قيناماڭىز ءوزىڭىزدى. تاعدىر جازۋى وسى بولسا، قوس جاعادان قول سوزىپ قانا، الىستان اڭساپ قانا وتەرمىز، — دەپ بەتىندەگى قولدىڭ سىرتىنان الاقانىن باستى. قولى كۇيىپ تۇر ەكەن، وت قارىعانداي بولدى.
— كەيىسەك تە، كۇيىنسەك تە تاعدىردان كورەمىز. سول تاعدىر نەمەڭ كونبىستىك ەمەس پە، شاراتاي؟ — دەپ قازىبەك ءالى دە قيالاپ بولسا دا وتەر وتكەل ىزدەپ تۇر.
— مۇمكىن. كونبەسكە شارا بار ما. تاتۋلىق دەپ كەلىسكەن ءحالدى تاعى بۇزارداي سىنا قاقپايمىز با؟ — دەپ ءوزىنىڭ شىنىن ايتقىزعان كوڭىلىن جايىپ سالدى. "ەل اراسى سوگىلمەس جاي بولسا، سەندىكپىن!" دەگەنىن بۇدان ارتىق ءقايتىپ ايتۋشى ەدى. قازىبەكتىڭ ورەكپىگەن جۇرەگى اتتاي تۋلادى. سول دۇرسىلدەگەن كەۋدەگە نۇر ساۋلە ەنىپ، ىشكى الەمى جارقىراپ سالا بەردى.
— شاراتاي-اي! ساتكە عانا تابىستىرىپ ايىرعان سول تاعدىرىما ءبارىبىر وكپەم جوق. قۋانىش بەرگەن، باقىتقا بولەگەن وسى ءساتىمدى، ماعان دەگەن ىنتىق لەبىڭدى سەزدىرگەن وسى ءدال قازىرگى ءوڭ-جۇزىڭدى ماڭگى ۇمىتارمىن با. ۇمىتا الارمىن با.
وسى كەزدە وكپە تۇستان تاعى بىرەۋ قيىستاۋ شاۋىپ، شاڭ بۇرقىراتىپ شىعا كەلدى. قىز دا، قازىبەك تە بايقاپ قاپ ەدى، تۇستەرى بۇزىلىپ، قۇبىلىپ قويا بەردى.
"ءاي، تاپقان ەكەن!.. اڭدۋى مىقتى-اۋ!" — دەپ قىز قينالا قاباق ءتۇيدى دە، الگى قارادان كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، قازىبەككە قايتادان جادىراي قارادى.
— ۇمىتپاسپىن مەن دە. جۇرەگىمە تىلىك بوپ تۇسكەن ءساتتى دەرتپەن ىزدەپ وتەرمىن، — دەپ ساۋساعىنداعى گاۋھار كوزدى جۇزىگىن سۋىرىپ الدى. — بەلگىم بولسىن. كوڭىلىڭىز قوبالجىپ، بەي-جاي تارتقان كەزدە، كوزىمدەي كورىپ ەسكە الىپ جۇرەرسىز.
قازىبەك جۇزىكتى باسىن يە قۇرمەت كورسەتىپ تۇرىپ الدى دا، شىناشاعىنا كيگىزدى. جالما-جان كىسەسىندەگى قالتادان كۇمىس وتتىعىن الىپ، شاراھايعا ۇسىندى.
— مەنىڭ دە بەلگىم بوپ قالسىن. جاس عۇمىردىڭ ءبىر عانا جارىق كۇنگە تالپىنىپ گۇلىن اشار ءساتىن باستان كەشتىم. اشىلدىم دا باسىلدىم دەپ كەتەرمىن كۇرسىنىپ. ەسەن-ساۋ ءجۇر، شاراھاي!
— مەن دە كەشتىم عوي ءدال سول كۇيدى، قازىكەن. شۋاق تاپتىم عوي كەۋدەڭنەن. شومىلدىم عوي ءمولدىر تازا ساۋلەسىنە. قايتەيىن. ءار ءىزى اڭدۋلى شەرلىمىن. شەرلىمىن! وكسىك جۇتىپ كەتەرمىن تاعى! — دەپ كوز جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەردى.
سول ەكى ورتادا الگى جالعىز قارا دا جەتىپ قاپ ەدى. بابانازار مەن داۋ دا الدەنەدەن سەزىكتەنىپ، جاۋ جاراعىنا جارماسىپ قالعاندى.
قازىبەك كەلگەندى تانىدى. وتكەندە اق وردادا وتىرعانداردىڭ اراسىنان كورگەن ەدى. "كوپ نوياننىڭ ءبىرى شىعارسىڭ. ءبىراق اۋزىڭ سالىمدى ەكەن" دەپ تۇر ىشتەي. داۋىستاپ امانداستى.
اناۋ سالەم قايتارعان جوق. قياستانعانى سونشالىق تۇگى تۇگەل تىكىرەيىپ كەتىپتى.
— اۋ، جارقىنىم! سونشاما تۇنەرگەنىڭ نە؟ امان-سالەمدى الماساڭ دا، ءتۇسىندى جىلىتشى ازداپ. قاباعىڭنان جاۋعان قار دالانى كومىپ كەتەر،— دەدى جانى كۇيىپ تۇرعان قازىبەك ەڭ بولماسا مىناۋ اۋزىنىڭ سالىمى بار باسەكەلەسىن ءبىر قىجىرتىپ.
— تاعى الماعان نەڭ قالىپ ەدى بىزدە؟ ماڭگىرىپ قالىپ، قاڭعىرىپ كەلگەن قازاق، اتتەڭ ەلشى اتىڭ بار. ايتپەسە... — دەي بەردى دە شاراھايعا بۇرىلىپ، ءوز تىلىنشە دۇرسىلدەپ ۇرسا جونەلدى. قىزدى نە دەپ بالاعاتتاعانىن تۇسىنبەسە دە، نە ايتىپ جاتقانىن جورامالداعان قازىبەك تاعى دا كيمەلەپ كەتتى.
— ۋاي، نويان! ءبىزدىڭ قازاق قىزدى باسىنا حان كوتەرىپ، قۇدايداي سىيلايدى. قاباعىن باعادى. بابىن تابادى. اسىرەسە وزگەنىڭ الدىندا وزەكتەسىنە اكىرەڭدەمەيدى. سەندەردە سونداي جوسىق جوق پا ەدى؟ شاراتايدا نە جازىق بار، سەن دۇرسىلدەيتىندەي؟
— كىرىسپە، قازاق! جانىڭدى ولجالاپ جونىڭە قايقاي!
— جانىمدى سەن ەمەس قۇداي بەرگەن. ءجونىمدى سەنەن سۇراماسپىن.
شاراھاي ءىستى ناسىرعا اينالدىرمايىن دەدى مە، قازىبەككە كۇلىمدەي قارادى.
— ال، ناعاشى! بار تىلەك ايتىلدى. باسقا نە قالدى. قيىسپاعان، قيماعان كوڭىلدەردە جازىق جوق. وكسىك كوپ. جولىڭىز بولسىن! — دەپ بار شىندىعىن قاسىنداعى قوقاڭداعان بولاشاق كۇيەۋىنەن دە جاسىرماي اشىق ايتىپ، ات ۇستىنەن باس ءيدى.
— ءيا، ايتىلعاننىڭ ازىن دا، نازىن دا ازىرقان-باسپىن. بەرىش بوپ ورنار جۇرەككە ول، جيەنجان. ساۋ بول! — دەپ قازىبەك قولىن سوزعاندا، نوياننىڭ شوشاڭ ەتكەن قامشىسى جارق ەتكەن قىز كوزىنەن جاسقانىپ بارىپ، اتىنىڭ ساۋىرىنا سارت ەتە قالدى. شاپشىعان اتىنىڭ باسىن قوس قولداپ بۇرىپ اكەلىپ، الگى قازىبەككە تاقالىپ، قانتالاعان قىسىق كوزدەردى ءىن تۇبىنەن قىزارتا وڭمەڭدەتتى.
— ناعاشى، جيەن بولا قالدىڭدار، ءا. باردى ايتىپ، ناز بولىستىڭدەر، ءا. جوق! كەتەرسىڭ. امان كەتەرسىڭ بۇل ساپار. ءبىراق شانداتىپ ەلىڭدى شاپپاسام، كەۋدەڭنەن باسىڭدى ۇشىرماسام، سۇم قازاق، قارا-مانجى اتىم ءوشسىن!
— بولسىن ايتقانىڭ. سىرەسۋگە دە، تىرەسۋگە دە دايىنمىن مەن. اياسپايتشعا ءبىز بۇرىننان كەتكەنبىز. ءبىراق ادالىڭمەن كەلۋگە تىرىس. ۇرلانىپ كەلىپ ادىلەتسىزدىك جاسايتىندارىڭنان، تىعىلىپ كەلىپ، توناپ كەتۋدەن تىيىلىڭدار. كەڭ قولتىق بولعانبىز. ەندى ول بولماس. قامسىز قالماس بۇرىنعىداي قازاق. سەندەردىڭ جىرتقىشتىقتارىڭنان جەرىنىپ، اقىرى ايبالتاعا جارماسقانىمىزدى ەسكەر سەن دە، قارا-مانجى! ەندىگى مۇيىزدەۋدى ءبىز جاسارمىز. ءبىز! سوندا ات كوتىڭدە كەتەر قىزدارىڭدى ويلا. كۇڭىرەنەر، شەرلەنەر اپالارىڭدى ويلا. جاۋلىقتىڭ جاۋىزدىعىن دا ويلا! — دەپ قاتتى كەتىپ بارا جاتىپ، جالت بۇرىلىپ شاراھايعا قارادى. جۇزىنەن قيماستىقتىڭ كۇيىنىشى كورىندى. — شاراتاي، شاراسىزدىقتى سەزىنگەنىم ومىرىمدە وسى بولار. مىناۋ ويرات نوياننىڭ الدىندا ارىلعانىمدى ەستىدىڭ. قورىقامىن دەگەم جوق. ەندىگارى قورىقپايتىنىمىزدى ايتتىم. ەل مەن ەل كەلىسكەنمەن، ەر مەن ەردىڭ كەرىسى بىتپەسىن ۇقتىم. سول كەرىستەردەن تەرىستىك تۋماۋىن عانا تىلەيمىن. وزىڭە ب ا ق تىلەر ەدىم... باقىت تىلەر ەدىم... وعان كۇماندىمىن دە. ءبىراق الدىڭنان جارىلقاسىن، شاراتاي. كىم بىلەدى، "ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ەكى باسادى" دەيتىن بار. ۇشىراستىرار ايىرعان جازمىش. تاعدىرعا ءتابدىل جوق قوي. ىڭعايلاستىرار ءالى دە. ساۋ بول! — دەپ قازىبەك تاعى دا وڭ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، ءىلتيپات ءبىلدىردى.
شاراھاي اسىقپاي كامشات بوركىن شەشىپ اپ، باسىن يگەندە، ءتۇيىپ العان قوس بۇرىمى قوس بۇلاقتاي بولىپ، الدىڭعى وڭىرىنە توگىلىپ كەتتى.
— جولىڭىز بولسىن، قازىبەك. اينىماسپىن...
قازىبەك بۇكىل دەنەسىنىڭ مىڭ سان ينە قادالعانداي دۋىلداي جونەلگەنىن سەزگەندە، ودان ءارى بوگەلۋگە شاماسى جەتپەسىن ءبىلىپ، اتىن بۇرىپ الىپ، كەيىن قاراي بۇلكىلدەتە جونەلدى.
"اپىراي، قانداي ەر! قانداي وجەت! "اينىماسپىن" دەدى-اۋ. قاسىنداعى اڭدۋشىسى، قاراۋىلى تۇرعاندا سونى ايتقانى، بارىن ايتقانى نەگە تۇرادى. جان بەرۋدىڭ بۇدان ارتىق ءتۇرى بولار ما. اتتەڭ دۇنيە-اي! ءوستىپ تە ادامنىڭ جۇرەگىن جارالاپ وتە بەرگەنىڭ بە. ءوستىپ تە سول جارالى جۇرەكتى عۇمىر بويى سىزداتىپ كەتە بارارمىسىڭ؟ بىرىنە ءبىرى ۇمتىلعان ەكى جاستى ءبىر — بىرىنەن ايىرىپ، اراسىنا ەكى ەلدىڭ جاۋىعۋىن، ەكى ەردىڭ كەكتەسۋىن قارسى قويا بەرەرمىسىڭ؟ شاراتاي — اي، شاراسىز كۇنىڭ ودان ءارى شيرىعار ما؟ شيرىعار — اۋ. اناۋ قاسىڭداعىڭنىڭ قاباققا قارار ءتۇرى جوق قوي... ول شىركىندى دە تۇسىنۋگە بولادى ارينە. ايتتىرعان قالىڭدىعى تاپاتال تۇستە جاۋىنىڭ سوڭىنان كۋىپ جەتىپ "ءسۇيدىم، كۇيدىم" دەپ جاتسا، قاي ەركەك كۇيزەلمەس ەدى. قاي ەركەك بۇلىنبەس ەدى؟.. ەندىگى كۇنىڭ نە بولار سەنىڭ، شاراتاي؟ زىمىرىقتان سۋ ىشەرمىسىڭ؟ بيىگىڭنەن... مىناۋ كىسىلىك بيىگىڭنەن قۇلدىراپ، كۇڭدىك، مۇساپىرلىك كۇيگە تۇسەرمىسىڭ؟ نەگە عانا كەزدەستىك؟ ءاي، اتتەڭ-اي! ءانىڭدى تاعى ءبىر ەستي الماي كەتكەنىم... ءانىڭ ەدى عوي ەركىمدى الىپ، وزىڭە دەدەكتەتىپ اپارعان. مەنى جۇباتار، وزىڭە دەم بەرەر سول ءانىڭ بولار ما... بولار دا. قوش بول، شاراجان!"
بابانازار مەن داۋ ەكپىندەتكەن كۇيى قاستارىنان وتە بەرگەن قازىبەككە ءۇنسىز ىلەستى. ەكەۋى دە ءمان — جايدى ايتقىزباي — اق بىلگەن ەدى. مىناۋ شيرىعىپ كەلە جاتقان جاس دوستىڭ، جاقسى ءىنىنىڭ ءدال قازىرگى حالىنە مەدەۋ بولارلىق ەشتەڭە تاپپاس ءوز كۇيلەرىن سەزە مە، جاق جازبايدى.
اسىرەسە داۋدىڭ ءتۇسى قاشىپ كەتكەن. الگىندە دالانىڭ ءتوسىن ءتىلىپ، جالعىز تاسپا شاڭ سۋىرىپ جەتكەن جەكە ويراتتى كورگەندە: "قاپ! بەكەر بولدى-اۋ! ونسىز دا ايرىلىسۋدىڭ اششى ءدامىن تاتىپ تۇرعان ەكى جاستى، قىزعانىش ىزعارىنىڭ ەندى ءزارلى ۋىن ىشكىزەتىن بولدى-اۋ. ءاي، قۋ دۇنيە-اي! ساتىڭمەن جەتەر كۇنىڭ جوق قوي ءبىر. قايدا بارساڭ شەر قاپقان كوڭىل. زار قۇشقان جۇرەك... اھ ۇرعان جالىن. نەگە سويتكىزە بەرەدى. ىرزالىق تاپسا، دۇنيە بۇزىلار ما؟ كوڭىل كونشىسە، زامان بۇلىنە مە؟ نەگە وكسىگى كوپ ءومىردىڭ؟ وگەيسىتە بەرەر بولسا، تولىنە نەگە ءدىل بەرەدى؟ جۇرەگىن نەگە تاسقا اينالدىرمايدى وندا؟ تەبىسۋى كوپ، كەلىسىمى جوق تىرلىكتىڭ نەسى ءسان؟ ەتەك العان، ەسە تيگەن ەل بولدىق دەپ لەپىرگەن جۇرەك بار ەدى. تاعى دا كۇلگە اينالدى عوي سول جالىنداعان جاس جۇرەك. قىز بايعۇس شە؟ قاڭعىتار ما، قان جۇتار ما؟.. تاڭ اتقان سايىن ىرگەسىنەن دومبىتپاسى بىتپەس ىزعار شالىپ تۇرسا... كۇيىگىمەنەن — اق جىڭىشكەرىپ ۇزىلمەس پە؟!."
قازىبەك ءبىر بەل اسىپ بارىپ، ات باسىن ىرىكتى.
— شاقشامدى دا، قاتىنىم مەن اپانىمدى دا كومىپ كەلدىم، اعالار دەپ ارت جاققا، جوتا جوتالارى ءبىرىن ءبىرى قۋالاي جارىسىپ، كوكجيەكتەگى سۋسىلداعان كوك مۇنارعا ءسىڭىپ كەتكەن جازىققا كوزىن ۇزاتتى. قۇلازىعان كوڭىل دە سول ارتتا قالعان، كوزدەن جاس ىرشىتپاسا دا، سول ىستىق جاسىن ىشىنە سەلدەتە قۇيعان قىزدى ىزدەپ كەتكەندەي.
— قوي، شىراق، ويدەمە! ومىردەن ءتۇڭىلۋ بەكەر. جوعالتقان ادام تاپپاس پا. تابىلعان نارسە جوعالماس پا. ماڭگىلىك نە بار؟ دەپ داۋسىن ادەيى قاتايتا شىعارعان بابانازار اعاسى ۇلكەنسىپ، قيالاعان بولدى.
— جوعالتۋدىڭ دا جوعالتۋى بار، باباكە! ورنى تولماس دەيتىندى بۇگىن ۇققاندايمىن. تولماس ورنى... — دەپ قازىبەك اۋىر كۇرسىندى. سونىسىن، كۇرسىنىسىن جاسىرعان جوق.
— ورنى تولماس ولقىلىق قانا، قازىكەن!.. — دەي بەرگەن داۋدىڭ جاناسىپ كەپ تىزەسىنەن شاپ بەردى.
— قازىكەن دەدىڭىز بە؟! تاعى ايتىڭىزشى، داۋ اعا!.. اناۋ شاراتاي الگىندە العاش رەت وسىلاي دەپ ەدى. سوڭعى رەت ەستۋىم بولار دەپ ەم. ءدال سونى ءسىز قايتالادىڭىز.
ۇزاتپاي قايتالادىڭىز. ومىرىمدە ەكىنشى-اق ەستۋىم! — دەپ قازىبەك تەز تۇتاندى. ءوڭى دە قۋقىل ءتۇسىن وزگەرتىپ، شاربىلانعان قىزىل رەڭك تاپتى.
— ءا...ءا، قازىكەڭ، ولقىلىق دەپ پە ەم... بۇلقىنعان جۇرەكتىڭ تابارى... ىزدەۋى توقتالماسىن. كۇڭىرەنگەن دۇنيەنىڭ ءدابىر-دۇبىرلى كۇيگە بوككەن دۇنيەگە اۋىساتىن دا كەزى بولادى. كۇن مەن ءتۇننىڭ الماسۋى بەكەرشىلىك پە؟ قاراڭعىنى اق قۋماسا، اققا قارا جارماسپاسا، دۇنيەنىڭ اۋرە-سارساڭدى قىزىعىن بىلمەس تە ەدىك، قازىبەكجان.
— وۋ، داۋ اعا! مىناۋىڭىز كاكەيگە قونادى-اۋ. ءبىراق كۇڭىرەنگەن دۇنيەمنىڭ الاساپىرانى ءسىز ايتقان اۋرە — سارساڭنان اسىپ ءتۇسىپ تۇر عوي. سونىسىمەن كەۋدەمدى نىعىزداپ باسىپ تۇر عوي.
— كۇڭىرەنبەسە ول كەۋدە بولار ما؟ كۇيىنبەسە، كۇيمەسە ول جۇرەك بولار ما؟ ءبىراق ەر جىگىتكە سىن كوپ. توسقاۋىل، بوگەت كوپ. كوتەرمەسە، ءجۇنجىپ كەتەدى. جىڭىشكەرىپ ۇزىلەدى. سىلكىنسە، قاجىرلانادى. سونى باققانىڭدى قالايمىز مىنا باكەڭ ەكەۋمىز، — دەپ داۋ ءىنىنىڭ يىعىنان ەلەۋسىزدەۋ عىپ سيپاپ ءوتتى. سول سيپاۋ قازىبەككە تىرەك پانا بولارلىق تاۋ ورناتقانداي سەزىلدى.
* * *
ءوز توبىنان اجىراپ قالعان بۇل ۇشەۋ سول كۇنى تىم ارشىنداپ كەتپەي، كەشكە قاراي قازاق جەرىنىڭ شەبىنىڭ ەڭ شەتىندە وتىرعان كىشىرەك اۋىلعا كەپ ءتۇستى.
ءات-جونىن سۇراسىپ، اسىرەسە جاس، جاڭا پەرى قازىبەكتىڭ اڭىز بوپ جەتكەن اتىن ەستىگەندە، بۇكىل اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى دابىرلاسا جينالىپ قالعان ەدى.
— وركەندەرىڭ ءوسسىن، ازاماتتارىم!
— ەلدەي كوشىرىپ، ەل قايتاردىڭدار. سەلدەي ەسىپ جاۋدىڭ بەتىن قايتاردىڭدار.
— ايداپ مالىمىزدى اكەلدىڭدەر. بوساتىپ جانىمىزدى بەردىڭىزدەر.
— ۋاي، قازىبەك دانا قايىسسىڭ ەڭ؟
— اپىراي! جىگىتىم-اق ەكەنسىڭ جاپ-جاس باسىڭمەن! اقشۋلان ساقالدى، ءاپپاق سالدەلى جاق سۇيەگى بوساعان كارىدەي كورۋشى ەم، ءتىل — اۋزىم تاسقا، قاراعىم.
— اۋزىڭنان اتىلار جالىن ەلىڭە شۋاق، جاۋىڭا دوزاق بولايىن دەپ تۇرعان ناعىز بارشىنىم بوپ شىقتىڭ، — دەپ ەلتىرى تىماقتىڭ ءبىر جاق قۇلاعىن ەدىرەيتە جوعارى ءتۇرىپ العان موسقال ەركەك ەكى قولىن انادايدان جايىپ كەلىپ، قازىبەكتىڭ مول، ءىرى دەنەسىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ، ەڭكەيتە بەرىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— راحمەت، اعا!
— وۋ، راحمەتتى ءبىز سەندەرگە ايتايىق. سەندەر بولماساڭدار، ولاي ءوتىپ بارا جاتىپ ءبىر دومالاتىپ جەيتىن، بىلاي وراعىتىپ قايتىپ كەلە جاتىپ قالعان — قۇتقان مالدى تىرقىراتىپ قۋىپ كەتەتىن وبىر ويرات ءوز اياعىمەن مال-جانىمىزدى ايداپ اكەلىپ تاستار ما ەد؟ تۇياققا تۇياق، باسقا باس الۋ، و زاماندا بۇ زامان بۇرىن بولىپ پا ەدى؟ ءتاۋبامىزعا كۇنىنە ون ۇيىپ، باتامىزدى وزدەرىڭە، اسىرەسە قازىبەك بالام، سەنىڭ وزىڭە، سىرتتاي ءۇيىپ — توگىپ بەرۋدەن شارشادىق پا. اناۋ حونتايشى الدىندا ايتقان ءسوزىڭ بۇگىن بار-بار جۇرتىڭنىڭ اۋزىندا. "ە، باسە! ورلىك سولاي ورلەۋى كەرەك. تالاپ سولاي ورەكپۋى كەرەك. ەركىندىكتى ازۋلى ەلدىڭ ايباتىنان تابۋ كەرەك" دەۋمەن ءوزىمىز دە ارقالانىپ قالدىق-اۋ، — دەگەن الگى ادام ۇشەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ، الىستان اڭساعان جاقىن اعايىنى كەلگەندەي ەسى شىعىپ كەتتى.
— ەكى-ۇش كۇن جاتىپ قوناق بولاسىزدار.
— جىبەرمەيمىز. جاتا-جاستانا قايتارسىزدار.
— اڭگىمەلەرىڭىزدى ءوز اۋىزدارىڭىزدان ەستىمەي، ءسىرا، ماۋقىمىز باسىلماس.وسى كەزدە جاسى وتىزدارعا كەپ قالعان كەڭ يىقتى جىگىت ورىستەن مال ايداپ كەلدى مە، مال قايتارىپ كەلدى مە، اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شىلبىرىن ۇستاعان ادامنان جۇرگىنشىلەردىڭ كىم ەكەنىن سۇراپ بىلسە كەرەك، سوندايدان قولىن كەۋدەسىنە توسەپ "اسسالاۋماعالايكۋمىن" سوزا سالەم بەردى.
— ۋاعالايكۋماسسالام! — دەپ ۇشەۋدىڭ ۇلكەنى بابانازار قولىن ۇسىندى.كەلگەن جىگىت ۇشەۋمەن امانداسىپ بولعان سوڭ، الگى ءسوزۋار ەلتىرى تىماقتىعا ىم قاقتى. اناۋ قاسىنا جەتىپ باردى.
— قاراگەر جاباعىنى جايعاستىرىڭىز، جاكە!
— و-و، سول جاباعى دىيلى! — دەپ قۋانىپ قالدى. — ءقازىر اقتىندىرامىز، باكەن. وندا قوناقتاردى ءوزىڭ...
باكەن بابانازارعا تىلەك ءبىلدىردى.
— ىزدەسەك تاپپاس، شاقىرساق كەلمەس قوناعىمىزسىزدار. ۇيگە كىرەلىك، اعا! — دەپ ءوزى ىلگەرى باستادى.
التى قانات كەڭ ءۇيدىڭ دۇنيە مۇلكى جاڭالاۋ بولعانىمەن، مۇنتازداي عىپ قوياتىن ايەل قولى تيمەگەنى بىردەن ءبىلىنىپ قالدى.
بەتىندە قارا قوشقىل قۇرىم تابى بار سالقىن سارى قىمىزبەن ءشول باسقان قوناقتارىنا ءۇي يەسى "الىڭىزدار، ىشىڭىزدەر" دەگەننەن باسقاجارىتىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. وڭ جاققا قۇرىپ تاستاعان شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان ىڭىرسىعان با، قىڭسىلاعان با، ءبىر داۋىس شىققان كەزدە، ونسىز دا سىنىق ءجۇزىنىڭ قاباعى شىتىناي تۇسەدى. سونى بايقاعان ۇشەۋ: "ە-ە، اۋرۋ، ءىادامى بار ەكەن عوي. سوعان الاڭداعان كوڭىلى قاياۋلى بولار" دەپ جورامالداعان.
ءبىر كەزدە ماناعى سوزشەڭ ەركەك ىشكە كىردى. ىشكەقاراي كىردى، اڭگىمەنى دە قىزدىردى. ءوزى دە ەسىپ سويلەپ كەتتى. وزگەلەردى دە سويلەتكىزدى.
وسى ويراتتىڭ وبىرلىعىن كورگەندە، وسىلاردى جەڭەتىن، ءتاۋباسىنا تۇسىرەتىن قانداي قۇدىرەت بار دەپ وز-وزىمنەن قينالۋشى ەم. قارىنداسقا قايىرىم جاسايتىن ادەت قازاقتا عانا عوي. ال ويرات نەمەندە ومداي قايىر جوق. ول شىركىندەردىكى جاتپاي، تۇرماي ءىنىلايتىنى قازاققا قانداي ايلامەن قان قۇستىرسام دەۋ عانا. سونى، سول قوس اياقتاپ شاپشىعان اساۋدى قۇلاقتان باسىپ، نوقتالاپ الىپ، استىڭعى ەرنىن شۇرايلاپ تاستاعان وزدەرىڭدى، ۋاي، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىر-بىر ازىرەتى الىدەي كورەم. اناۋ حونتايشى قالدان سۇمنىڭ ماندايىن قاسقالاعان سوزدەرىڭنەن بەرگى سەندەرگە دەگەن قۇشتارىم كەرەمەت ەدى. ەندى وزدەرىڭدى كورىپ ودان سايىن قۇمارتىپ بارام. اپىراي، مەن جاق بارىمىزدە دە بار. سول زارجاق ءتىل بىزدە دە بەزىلدەۋدەن ايانبايدى — اق. ءبىراق، قازىبەكجان، سەنىڭ سول تاستى تەسىپ شەگەلەگەن، تەمىردى ءتىلىپ قاقىراتقان ونەگەڭە ون قايناتسا سورپاسى قوسىلمايدى-اۋ. قايران قازەكەم: "ونەر الدى-قىزىل ءتىل" دەپ وسىندايدا ايتقان-اۋ.
— ءاۋ، جاكە! ونەگە ونەگەدەن جۇقپاي ما. ارقانىسالعاننىڭ كوپ ۇلگىدەن كەندە قالارى انىق. ىزدەگەننىڭ تابارى كوپ، ارەكەتتەنگەننىڭ باعارى كوپ. ارمانسىز ادام-قاناتسىز قۇسپەن تەڭ. بيىكتە ۇشا المايدى. شىڭعا قونا المايدى. ال مىناۋ قازىبەكجانداردىڭ زامانى-ازۋلىنىڭ ەمەس، ءتىلدىنىڭ زامانى. ءبىلىمدىنىڭ، ونەرلىنىڭ زامانى، — دەپ بابانازار ءبىر تىڭ وي ءتۇيدى. وسى پىكىرگە داۋ دا، قازىبەك تە، جاقىپ پەن باكەن دە باس شۇلعي بويلادى.
— راس ايتاسىز، باكە!
— ءادىلى وسى ەكەن-اۋ. ونەرلىنىڭ ورگە ۇمتىلارى حاق.قازىبەك مانادان بەرى ءۇي يەسىنىڭ توماعا تۇيىقتىعىنىڭ ءبىر سىرى بار-اۋ دەپ وتىرعان، ەلەڭ ەتكەن كوڭىلىمەن ەندى اڭگىمەگە ارالاسا باستادى.
— ونەردىڭ قۇتتىسى دا، جۇتتىسى دا بولارىن بىلمەي، شاتاسىپ قالاتىنىمىز بار — اۋ، باباكە. قىمىزعا قىزىپ، قىز كورىپ، قىزىق قۋىپ قىزارا بورتكەندى دە، قۇرىقتى قارۋ عىپ كوتەرىپ، قامشىنى قىلىش قىپ سىلتەپ باس جارىپ، كوز شىعارىپ، ناشار اعايىن مەن ءالسىز جەكجاتتىڭ مالىن ايداپ الىپ، جەلەكتىسىن بايلاپ العاندى دا ونەر كورەتىن جامان ادەتكە ۇيىرسەكتەنگەنىمىز دە بارشىلىق. ەل ىشىندە جوق — جىتىك كوبەيىپ، قايىرشى كەزدەسىپ، ەن جايلاۋدىڭ قاڭىراعانىن ەسكەرمەس، وزىمدە بولسا، وزگەنى قايتەم دەگىش ونەرشىلەرىمىز دە از ەمەس. يىقتان باسقان قارالى كوڭىلدى اشىلماستاي كورەتىن، جىلاۋىق ءىشتىڭ ەشقانداي بەيىلگە اۋەسى جوق تىلسىزدىگىنە بەيىمدەلگەن مىلقاۋ ونەرپازدى تابۋعا دا بولادى.
— ءاي، مىناۋىڭ تىم سۇمىرەيگەن ونەر بولدى-اۋ، قازىبەكجان. مىنەزدىلىك پەن مومىندىق سىڭگەن، جاقسىنى اڭساعان ەلدىڭ تىلەگى دە اسەرلى بولماق قوي. سەن سونى ەسكەر، باۋىرىم. سوندا مۇمكىن مىنەزدىڭ كەلىستىلىگى كوبەيگەن جۇرتتا، ادالدىقتىڭ مايەگىنەن تازالىققا ۇيىعان جۇرتتا باكەڭ ايتقان قاناتتى ارمانشىلدار كوبەيىپ، سەن جەرىگەن جەلبۋاز ونەر-شىلەردى ۇيپاپ كەتەر. سويتەر، — دەپ داۋ قيالادى.
جاقىپ جانىپ ءتۇستى. ەلتىرى تىماقتى جەرگە الىپ ۇرعاندا دوڭگەلەپ كورىنگەن تازىنان دا قىمسىنعان جوق.
— اپىراي! جارق-جۇرق اتىلعان نايزاعايدىڭ ورتاسىنا ءتۇستىم بە، جالت-جۇلت ەتكەن اسىل سوزدەردىڭ ارپالىسا شارپىسقان مەزەتىنە تاپ بولدىم با، مۇلدە بۇرىن ءوزىم كەشپەگەن اسەرلى دۇنيەگە سۇڭگىپ كەتتىم — اۋ! ءاي، قايران ءتىل! قۇدىرەت ەكەنسىڭ عوي ناعىز! قۇنارىڭ قانداي قويۋ ەدى! ءنارىڭ قانداي شىرىن ەدى! ءبىز عۇمىر بويى ءمان بەرمەستى وسى تاپ ءقازىر ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن، ۇشىراستىرىپ جۇرگەن جەرىنەن كەسەك-كەسەك قىپ ويىپ الىپ، "مىناۋسى بىلاي، اناۋسى وسىلاي" دەپ ۇستاتا سالعاندارىڭا بولايىن. زەرەكتىك دەپ وسىنى ايتاد تا. ايتپەسە ارمانشىل ونەرلىنى ءبىز ەستىمەپ پەك. ونەرلىنىڭ وتكەندى بۇگىنگىگە جالعاپ، ەرتەڭگە سۇيرەرىن سەزبەپ پەك. ءبىراق قيۋلاستىرا الماۋشى ەك. ەپسەكتىك جاساماۋشى ەك. وعان ەندى اقىل دا جەتە بەرەر مە.
— ءسىزدىڭ دە سىلتەسىڭىز ەشكىمنەن كەم ەمەس — اۋ، جاكە. اياق تاستاسىڭىز كەي جورعانى جاڭىلدىرارداي، — دەپ بابانازار كوتەرمەلەپ ەدى، جاقىپ ودان سايىن اعىندادى.
— ەندى ول بەلگىلى جايت، باكە. مالدى باي سويلەسە، "ءسوزىنىڭ ءبارى قۇپ" دەپ، جارلى-جاقىباي جاقسى سويلەسە دە، "مالتاسىن ەزگەن قىرت!" دەپ بىرىنە كۇلمەڭ قاعىپ، بىرىنە ەدىرەيە قاراۋدى ادەت ەتپەدىك پە. جار باسىندا جاپالاق قۋعان جارتى كەش جاقىپتىڭ جاراپازانى كىمگە داركەر. تىڭدار قۇلاق، سىڭىرەر كەۋدەسى جوق ءسوزدىڭ اۋىزدى اۋىرتىپ، ءتىلدى قىشىتقاننان باسقا نە قاسيەتى بولسىن. جاڭعىرىعى كەۋدەدەن ءوشىپ، تاستا تىرىلگەن داۋىستىڭ قارلىعۋى تەز، قۇمىعۋى جىلدام. جاڭعىرىققا جالپىلداي بەرمەڭىز، — دەپ تىماعىن توبەسىنەن تىك كوتەرىپ اپارىپ ءوز توبەسىنە توڭكەرە سالدى. باسىن ءسال قيسايتا ءتۇسىپ، باكەنگە نازار قىدىرتتى. باكەننىڭ وڭ قاباعى جوعارى سەرپىلدى. جاقىپتىڭ الگىندەگى ءسوز جۇيتكىتكەن تۇستاعى قىزۋلى، قاجىرلى ءجۇزى بوساپ سالا بەردى. ەكى قولىمەن جەر تايانا ورنىنان بوكسەسىن كوتەرە، سيىرشالاپ ارەڭ تۇردى.
— سىزدەر اڭگىمەلەسىپ وتىرا تۇرىڭىزدار. مەن ءقازىر... ءقازىر كەلەم، — دەپ تاعى دا اسىعىس قيمىلداپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— تۋىسىڭىز بولار...— دەدى داۋ ءۇي يەسىنە قيىستاپ.
— جوق. قوڭسى ادام عوي. بوسىپ جەتكەن. وعان دا ەكى-ۇش جىل بوپ قاپتى. وسى اۋىلعا تۇراقتاپ قالدى عوي. شارۋاعا يكەمى مول. ءار نەنىڭ باسى-قاسىندا ءوزى جۇرگەندى ۇناتادى، — دەپ باكەن كادىمگىدەي سويلەپ كەتتى. قاباقتاعى كىربىڭى دە جازىلىپ، جوعالىپ بارىپ، ورالدى.
— ءاي، باكەن شىراق! وسى سەن ناۋقاس ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ بابانازار وقىس قويىپ قالدى.
— جوق! ءتانىم ساۋ.
— ە-ە، جانىڭ اۋىرا ما؟ نەگە؟ الدە ويراتتان ءالى ورالماعاندارىڭ بار ما ەد؟
— ورالعان... ءبىراق... — باكەن كۇمىلجىدى.
سىرتتان لەگەن مەن جەز قۇمان كوتەرگەن جىگىتتى ىلەستىرىپ جاقىپ كىردى. قوناقتار قول جۋۋعا كىرىستى.
ۇلكەن استاۋمەن ۇستىنە شەكە قوندىرىلعان ەت كەلگەندە قۇرۋلى شىمىلدىق ءبىر قوزعالىپ قالىپ، ءىش جاعىنان تاعى دا ىڭىرسىعان با، قىڭسىلاعان با — بەلگىسىز داۋىس ەستىلدى. باكەن ءۇنسىز عانا تاڭدايىن قاقتى. الگى داۋىس ساپ تيىلدى.
جاقىپ باستى ۇستاپ، بابانازارعا ۇسىنا بەرىپ ەدى:
— ءدال وسى جولعى رەت قازىبەكجاندىكى،— دەدى اناۋ.
قازىبەك ىرشىپ تۇسە بەرگەن، داۋ باسا قويدى.
— باكەڭ ءجونىن ايتتى.
— باباكەڭنىڭ جاسى ۇلكەن... نەنىڭ اقىسى ءۇشىن؟
— شىراق، اقىسى دەيمىسىڭ؟ اقىسى كوپ. ازاماتتىعىڭ ءۇشىن. وتكەندەگى حونتايشى الدىنداعى جەڭىسىڭ ءۇشىن. ەل مەرەيىن اسىرعانىڭ ءۇشىن، — دەپ ءوز قولىمەن شەكەنى قازىبەكتىڭ الدىنا قويدى. جاقىپ تا شاپشاڭ ەكەن، شۇبىرتىپ جاتىر.
— ويباي-اۋ، قازىبەك قاراق-اۋ! ساعان جاباعى ەمەس اتان تۇيە سويسا ارتىق ەمەس. سەنىڭ اتىڭ اۋىزعا كوپ ەمەس-اۋ، مول ىلىنۋدە وسى كۇندەرى. ساعان اۋعان ەل مەيىرىمىن، قاراعىم، سەن ءالى بىلە بەرمەيسىڭ. جەر شەتىنە ەندى عانا جەتتىڭدەر. بۇدان ءارى سىزدەر، ەلشىلەر، ەل توبەسىمەن جۇرەسىزدەر. توسىندە تۇنەيسىزدەر. ال سەنى، قازىبەكجان، بۇكىل قازاق، مۇقىم الاش "جاناشىرىمنىڭ بايتەرەگى، كۇن جاعىما ىعىم، جەل جاعىما پانام. اقىلدىم، اسقارىم! كەمەلىم، كەمەڭگەرىم!" دەپ وتىر. باتاسى ۇشان-تەڭىز. تەك ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن...
داۋ باس يزەدى.
— راس! راس! ءاي، جاكەسى، جاقسى ايتتىڭىز-اۋ. ەردىڭ اتىن ەلى شىعارادى، ەلى وشىرەدى دە. امسە شارىقتاتا بەرسىن. تەك داڭعويلىقتان امان قىلعاي، — دەپ الدەنەنى قيالاتىپ توقتادى.
قازىبەك كۇلىپ جىبەردى.
— مەنى ءبىر تاۋ كوتەرگەن تولاعاي كوردىڭىزدەر عوي. ەلىم دەسەم، ەل نامىسىن جىرتسام، ەل قامىن ويلاسام، پەرزەنتتىك پارىز، قارىزىم ەمەس پە ولار. ونىڭ مىندەت قىلار نەسى بار. اياق جەتەر جەرگە بارماسام، ءتىل بەزەر جەردە ءۇنسىز قالماسام، ودان باسقا قانداي ەڭبەك سىڭىرەرمىن. ال داڭعازالىقتى، داۋ اعا، وزدەرىڭىز باستاعان جوقپىسىزدار؟ دۇرىلدەتپەي-اق وسى شەكەنى، اعالار، وزدەرىڭىز ۇستاپ، ماعان اۋىز تيگىزسەڭىزدەر، اعاعاقۇرمەت، ىنىگە-داۋلەت دەپ ەركىنسىپ، ەركەلەپ وتىرام عوي. ونداي داڭعويلىققا دايىنمىن.
— ءاي، مىناۋسى دا اقىل... — دەپ جاقىپ باستى قايتادان بابانازاردىڭ الدىنا سىرعىتتى دا:-قالاي دەدىڭ؟ "اعاعا-قۇرمەت، ىنىگە-داۋلەت". بۇرىن ەستىمەگەن نارسەم ەكەن.
قازىبەكتىڭ داۋىسى ساڭق ەتىپ، قاز قاڭقىلىنا ۇلاستى.
— جاقىپ اعا، بۇرىن ەستىمەۋىڭىز مۇمكىن...
داۋ كەۋدەسىن تىكتەدى.
— مىناۋىڭ... وسىڭ، قازىبەك، تىڭ ماقال بولدى عوي. وزىندىكى بولدى عوي، — دەپ ءارى قۋانا، ءارى تاندانا ىنىگە مەرەيلەنە قارادى.
— سولاي دا سياقتى، اعا. ماقال دەدىڭىز بە. بولار مۇمكىن. اعاسى قۇرمەتتىنىڭ ءىنىسى داۋلەتتى بولاتىنى ەجەلدەن بەلگىلى نارسە. سول بەلگىلى ءجايت ءبىر ساتكە وي تۇيىنىنە اينالعان دا. وعان نەسىنە ۇزدىگەمىز.
داۋ ىشتەي ريزا. "شەبەر ءتاڭىر پەرزەنتىنە ىقىلاس تۇسىرسە، تۇگەل تۇسىرەدى-اۋ!.. قۇداي تىل-كوزدەن ساقتاسىن. كورە الماۋشىلاردان، كۇنشىلدەردەن اۋلاق قىلسىن. قازاقتىڭ ءسوزى دە جۇيرىك. وسەگى دە سۋماڭداعىش ەدى. پىش-پىشىنا جولاتپاسىن. پالە-جالاسىن جۇققىز-باسىن!"
باكەن كىشىرەك اعاش تاباققا بولەكتەپ ەت تۋراپ وتىرعان. قوناقتارى: "اناۋ شىمىلدىق ىشىندەگى ناۋقاسقا دايىنداپ وتىرعان بولار. كىم بولدى ەكەن. شەشەسى مە؟ ايەلى مە؟ الدە قىز بالاسى ما؟" — دەپ دالباسا جورامالدايدى.
— الىڭىزدار. جەڭىزدەر! — دەپ جاقىپ سارىمساق قوسقان تۇزدىقتى قۇيىپ قوناقتارعا ءىلتيپات جاسادى.
جاس جاباعىنىڭ استاۋ تولى ەتىن ەڭسەرىڭكىرەپ قوناقتار سورپا ىشە باستاعان كەزدە، باكەن ورنىنان تۇرىپ بارىپ، قۇرۋلى شىمىلدىقتى ءتۇرىپ قالدى. اعاش توسەكتە جاتقان جۇندەس توبەت يت باسىن كوتەرىپ الىپ، سىلەكەيىن شۇبىرتا قىڭسىلاپ قويا بەردى. اعاش تاباقتى تۋرالعان ەتىمەن ءيتتىڭ الدىنا قويا سالدى.
قوناقتار ءۇن-تۇنسىز اڭ-تاڭ بوپ قالدى. كۇنى بويى ناۋقاس دەپ وتىرعاندارى اعاش توسەكتە، قۇرۋلى شىمىلدىقتىڭ ىشىندە ءشانيىپ جاتقان ساپ-ساۋ ءبورى باسار بولسا، سول ءبورىباسارعا جاباعىنىڭ جىلى-جۇمساعىن مايدالاپ تۋراپ، ءبىر تاباق قىپ الدىنا قويسا، تاڭدانباسقا بولا ما.
جاقىپ قانا ەشتەڭە بولماعانداي، ەشتەڭە كورمەگەندەي ۇشەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ:
— سورپالارىڭىز سۋىپ قالدى عوي. الىڭىزدار، ىشىڭىزدەر! — دەپ وتىر.
ءۇي يەسى ءلام دەمەي سىرتقا شىعىپ كەتكەن.
داۋ جاقىپقا بۇرىلدى.
— اۋ، جاكە! بۇ نە؟ مىناۋ نە تىلسىم!
جاقىپ قولىن ءسول جايقاپ، "ۇندەمە!" دەگەن يشارا تانىتتى.
وسى كەزدە سىرتتان باكەن كىردى. جالعىز ەمەس، الدەكىمدى موينىنا سالعان قارعىباۋىنان جەتەكتەپ كىردى. ىمىرت ورالعان كەشكى بەيۋاقتىڭ الاكولەڭكەسى بولسا دا، سىرتتاعى جەروشاقتىڭ جالپىلداعان وتىنىڭ جارىعىندا ىشتە وتىرعاندارعا جەز تىرناق ايەل كىرىپ كەلگەندەي كورىنىپ، قاتتى اسەر ەتتى. ويتكەنى الگى جەزتىرناق پا، الدە جەزتىرناققا ۇقساس ايەل مە ۇستىندەگى البا-جۇلما كيىمىمەن، موينىنا اسىپ تاستاعان اپ — اۋىر دورباسىمەن، دۋدارلانا ۇيىسقان شاشىمەن كورگەن جاننىڭ كوڭىلىنە ۇرەي ۇيالاتارداي ۇسقىنسىز ەدى. اسىرەسە جىلۋى جوق، نۇرى وشكەن كۇڭگىرت كوزدەردىڭ ەشكىمگە تىكتەپ قادالماس، ءبىراق ءبىر ورىندا تۇراقتاپ تۇرماس جىلت-جىلت قاراسى جۇرەك سۋىلداتارداي. ءتۇسى بوزارا كوگەرگەن.
ايەل ەشكىمگە كوز توقتاتىپ قاراعان دا جوق. امانداسۋ، تىلدەسۋدىڭ يشاراسىن دا سەزدىرمەدى. سوعان قاراپ: "ە-ە، بايعۇس، ەسى اۋىسقان ناۋقاس جان بولدىڭ عوي" دەگەن اياۋشىلىق توردەگى ۇشەۋدىڭ جۇزىنە قالقىپ شىعا كەلدى.
باكەن قارعىباۋدى جۇلقىپ قاپ، ايەلدى شوڭكيتىپ ءتۇسىردى. سودان سوڭ ءبىر قولىمەن ۇستاي كىرگەن يتاياققا داستارقانداعى سۇيەك-ساياق، سىڭىر-جەلكە سياقتى قالدىقتاردى سالىپ، ايەلدىڭ الدىنا دىك ەتكىزىپ قويا سالدى.
قازىبەك مايلىققا قولىن ءسۇرتىپ، تىكسىنگەن كۇيى كەيىن شەگىندى دە، ارقاسىن جۇكاياققا سۇيەدى.
بابانازار مەن داۋ دا سۇمدىق كورگەندەي كەيىن سىرعىستى. جاقىپتىڭ باسى سالبىراپ كەتىپتى.
ايەل عانا سۇيەك-ساياقتى كەمىرىپ، اش قارىندى الداپ جاتىر.
قازىبەك ەكى اعاسىنا كەزەك-كەزەك بۇرىلا قارادى دا، قاسىن قيعاشتاي كەرە ۇي يەسىنە شانشىلىپ قالدى.
باكەن سول شانشىلعان قاراستان ىققانداي، قوزعالاقتاپ كەتتى.
بابانازار داۋسىن كەنەدى. قاباعى قاتتى تۇيىلگەندە كەڭ ماڭدايدا ەكى قاستىڭ كۇيىسكەن جەرى جۇدىرىقتاي بوپ تومپيىپ شىعا كەلدى.
— ءاي، جارقىنىم! مىناۋ نەڭ؟ ادال اسىڭدى ارامداعانىڭ قالاي؟ الدە جەگەنىمىزدى جەلكەمىزدەن شىعارماق پەڭ؟ نەتكەن ءتالىمىڭ ەدى بۇنىڭ؟ تالكەگىڭ بە؟
بابانازاردىڭ ءزىلى باكەندى ورنىنان اتىپ تۇرعىزىپ، اياق قۇشقىزدى.
— وۋ، اعالار! قازىبەك باۋىرىم! ونداي ويىم جوق. ادالىما ارام ارالاستىرعان ەمەن! الماڭىزدار كوڭىلگە! مىناۋ كورگەندەرىڭىز ءوزىمنىڭ عانا بىلەتىن ءومىر بويعى ازابىم! ەشكىمگە كورسەتەيىن دەگەن نازارىم ەمەس! ەمەس!
داۋ ءالسىز داۋ ايتتى.
— وندا باۋىرىڭدى نەگە سۋىتاسىڭ؟ ادامنان ءيتتى ابزال ەتكەنىڭ قاي تازالىعىڭ؟
— اعاتتىق ەتسەم عافۋ وتىنەم. ءوز ءىشىمنىڭ كىرنەسى وزگەگە وعاشتىق كورىنەرىن بىلمەپپىن. باسقا كىناراتىم جوق. ال ءيتتى ادامنان نەگە ابزال ەتتىڭ دەسەڭىزدەر، ونىڭ ۇلكەن سەبەبى بار. ادامنىڭ يتتىگى ومىرىمە ءقاۋىپ توندىرگەن. ءيتتىڭ ادالدىعى جانىمدى اراشالاپ قالعان. بىرىنە العىس قۇرمەتىمدى جاساعانىم ەدى. بىرىنە قارعىس — نالامدى كورسەتكەنىم ەدى. سىزدەرگە سول قىلىعىم ۇناماي قاپتى. ولاي بولارىن، كۇندەگى ادەتىممەن ويلاماپپىن، — دەپ باكەن ءوز كۇيىگىمەن تۇرعاندىقتان قوناقتارىنا ەندى قايمىقپاي قارادى.
— ايتشى، وۋ، اشساڭشى وندا اناۋ يت ولگەن ءىشىندى! — دەپ بابانازار اقىرعانعا بەرگىسىز ءزىلدى ۇنمەن نىعارلادى.
— بىلمەيمىن... سىزدەرگە ونىڭ قاجەتى بولا قويماس، — دەپ باكەن اشىلعىسى جوعىن سەزدىردى.قازىبەك ءسال ىڭىراندى. جۇكاياقتاعى جوتاسىن بوساتىپ، كەۋدەسىن تىكتەپ الدى.
— باكە! ءسىزدىڭ بىزدەن جاسىرعان ۇلكەن سىرىڭىز بارىن سەزىپ تە وتىرمىز. سەكەمدەنىل تە وتىرمىز. ءوز كۇيىگىڭىز بولسا دا، ورتەنسەڭىز دە وزگەنى قوسا ورتەگەنىڭىز ادىلەت ەمەس. ال وزگەنىڭ كۇيىگىن قوسا ارقالاساڭىز، و دۇنيەنىڭ الدىندا بەتىڭىز شارىق. ءسىز دە پەندەنىڭ ۇلىسىز. مىناۋ ايەل دە پەندەنىڭ ءبىرى. ءبارىمىز ءتاڭىردىڭ قۇلىمىز. ءبىراق ءتاڭىر ەمەسپىز. ءتاڭىردىڭ ءىسىن پەندە اتقارماس. ءتاڭىر تارازىسىن پەندەسى جۇرگىزە الماس. ال ءسىز كوڭىلگە قاتۋ بىتىرەتىن اياۋسىزدىق جاساپ، قاتالدىق ەتكەنسىز. پەندەنىڭ كىنا-جالاسىن تەكسەرەتىن جەردە قازى، كوكتە قۇداي بار. ال مىناۋ قىلىعىڭىزدى ادام دا، ءتاڭىر دە قۇپ كورمەيدى.
باكەن قازىبەكتىڭ ءوزىن جەڭەر دالەلىن تۇگەل ءتۇسىندى. پەندەلىك كۇيدە ءجۇرىپ قۇدايىن، قۇدايشىل ادىلەتىن ۇمىتىپ كەتكەنىن ءبىلدى. باسىن يزەدى.
— شالاعاي كەتكەن ەكەم. ءوز كوڭىلىمدە ءتۇزۋمىن، ءادىلمىن دەۋشى ەم. تىس جايىلىپ كەتكەنىمدى سەزگەندەيمىن. ايتايىن. ءبارىن ايتايىن وندا، — دەپ باكىر قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، باس ءيىپ، ءوز حيكاياسىن باستاپ كەتتى.
البا-جۇلبا، كىسى قاراعىسىز كەلىنشەك جىگىتتىڭ قىزداي ايتتىرىپ العان ايەلى ەكەن. كورگەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ادەمى كەلىنشەگىن باكەن سونداي ۇناتقان عوي. جولاۋشىلاپ كەتسە، ۇيىنە جەتكەنشە، كەلىنشەگىن كورگەنشە اسىعادى ەكەن. ايتەۋىر وت باسىنا جەتىپ، وشاق قاسىنان قىبىرلاعان ءاميناسىن كورسە، ءتورت قۇبىلاسى قۇلپىرا تۇگەندەلىپ سالا بەرەتىن قىزىق داۋرەن كەشىپتى. سول قىزىق داۋرەنىن وسىدان ەكى جىل بۇرىن اۋىلىن شاپقان ويرات قولى ويران عىپ كەتكەن كورىنەدى. قولدى بوپ كەتكەن ءاميناسىن جاۋدان ايىرىپ اكەلۋگە دارمەنى جوق، بارماعىن تىستەۋمەن جۇرگەندە، قۇداي ءساتىن سالىپ، مىناۋ قازاق-ويرات ءبىتىمى بولا قالماي ما. ونسىز دا قولىنا تۇكىرىپ وتىرعان باكەن ءبىتىم بولادى، مال — جان قايتارىلادى دەگەن حابار تيىسىمەن-اق اتقا قونادى عوي. كەلىنشەگىن ىزدەپ ويرات ەلىنە دە بارادى. ءاميناسىن ىزدەپ تە تابادى. تاپقانى نە كەرەك، قۇداي توبەسىنەن ۇرعان سوڭ. نەكەلى جارى-اسەم ءاميناسى باكەننىڭ كەۋدەسىنەن يتەرگەن عوي. تۇتقىندا ءجۇرىپ جاڭادان تۇرمىس قۇرعان ويرات كۇيەۋىنە ابدەن باۋىر باسىپ العان ءباتشاعار شىركىن باكەنگە ءتىپتى پىسقىرىپ تا قاراماي قويىپتى. "قولعا تۇسكەندەردى تەگىس قايتارۋ كەرەك" دەيتىن قالدان باشىقتى حونتايشى ومىرىنە ەرىكسىز باس يگەن ويرات جىگىت: "قازاعىم، ايەلىڭ كونسە، قولىڭدى قاقپايمىن، الىپ كەتە بەر!" دەپ مارتتىك تانىتىپتى. ال ءامينا ايتقانعا كونە قويسىن با. وتكەن كۇننىڭ بال داۋرەنىن ايتىپ، قىزىق كۇندەرگە قايتا ورالاتىندارىنا سەندىرىپ، جالىنىپ تا، جالپايىپ تا ايتىپ، كوڭىلى بۇزىلعان ايەلدى يلىكتىرە الماپتى. ابدەن مىسى قۇرىعان باكەن" "الىستان ادەيى ىزدەپ كەلىپ ەم، ءامينا — اۋ. ەڭ بولماسا اۋدەم جەر شىعارىپ تا سالمايسىڭ با؟" — دەيدى عوي ءمولت ەتكەن جاسىن سىعىپ تۇرىپ. ءامينا امالسىز باس شۇلعىپ، سوڭىنان ءىلبي باسىپ ەرە بەرىپتى. ۇزاپ شىقپاي جاتىپ — اق، باكەن ايەلىنىڭ موينىنا قىل ششبىردى تاستاپ جىبەرىپ، ارتىنا قاعىپ سالىپ، ءىلىپ الا جونەلەدى. ەر جىگىتتىڭ اتى-قاناتى. قاناتىنا جالبارىنىپ قامشى باسادى عوي. تۇنىمەن قۇيعىتىپ، تاڭ اتا قازاقتىڭ جەر شەبىنە جەتتىم دەگەن مەزەتتە ارتىنان شۋدالانىپ شاڭ كورىنەدى عوي. جارامدى اتپەن قوسارلانىپ قۋىپ جەتكەن كەڭ جاۋىرىندى، نار تۇلعالى ويرات كۇيەۋ ەكەن. و دا ءبىر "جاۋ قايداسىڭ؟" دەپ ەكى الاقانىنا تۇكىرىپ جۇرەتىن ءدۇردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. انادايدان ايقايلاپ، دابىلدى دۇبىرلەتە قاعىپ قالادى عوي. "ەندى بۇل ايەلدى جەڭگەن الار. كەل، قازاعىم! سەنىمەن ايانباي ءبىر وينايىن!" دەپ اتىنان تۇسە سالا قىلىشىن الا ۇمتىلادى.
باكەن دە نامىستى جىگىت ەمەس پە، جەرگە قارعىپ ءتۇسىپ، قارسىسىنا شىعا بەرىپتى. ەكەۋ ۇزاق سايىسىپتى. ءبىرىن — ءبىرى الا الماي، تيتىقتاي باستاعاندا سۇم ايەل وپاسىزدىق ىستەپ، باكەننىڭ اياعىنان شاپ بەرگەن. ءسويتىپ ەكەۋلەگەن ولار جىگىتتى جەرگە الىپ ۇرادى عوي. قاپىدا جاۋىنىڭ استىنا ءتۇسىپ، ەندى ولگەلى قالعاندا كۇشىگىنەن اسىراعان ءيتى كومەككە كەلمەي مە. ءيتى جەلكەدەن ءبۇرىپ جۇلىپ العاندا، باكەن قىلىشتى ويراتقا بويلاتا سۇعىپ جىبەرىپتى.
باكەن سول وقيعانى ەندى عانا باسىنان وتكىزىپ وتىرعانداي كۇيزەلىپ، ەنتىگىپ توقتادى. كوزىنىڭ قيىعىمەن قوناقتارىنا قونىستادى. وقتى جاناردى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان ايەلگە باعىشتادى. ءامينانىڭ ءمىز باقپاي سازارا قالعان جۇزىنەن بەتىن تايساقتاتىپ اكەتتى.
— بارىم... سىرىم وسى. جانىمدى اراشالاپ، جاقسىلىق جاساعان ءيتىم اناۋ. يتتەن دە بەتەر يتتىك جاساپ، وپاسىزدىق كورسەتكەن ايەلىم مىناۋ. كىم ادال، كىم ارام؟ كىم وڭ، كىم تەرىس؟ ەندىگى بيلىك سىزدەردە. ىشتەي كۇڭىرەنۋىم كوپ ەدى. كۇيزەلىسىم مول ەدى. سولار اداستىرسا، بەتىمدى بۇرارسىزدار.
مىنا اڭگىمەدەن سوڭ بابانازار دا، داۋ دا باكەننىڭ كۇنى بويعى سالىڭقى قاباعىنىڭ اجارىن ەندى سەزگەندەي مۇلدە جۋاسىپ قالدى. قايتا اناۋ ءالى دە سۇيەك-ساياقتى كەمىرىپ، سورىپ وتىرعان ايەلگە دەگەن ىشتەي قىجىل تاۋىپ، توسەك ۇستىندە جاتقان ماڭتوبەتكە ريزالىق قاراستى جولداستى.
— ءبىز نە دەي قويايىق. اراز اعايىندى جالعاستىرۋ، جاناستىرۋ، ءاي، قيىن ءىس بولسا دا، ايتەۋىر ءبىر ىلىك بەرەر ەدى. ال سەن ەكەۋىڭدى كەلىستىرۋدىڭ ەش ىڭعايى بولا قويار ما ەكەن؟.. قىزداي الدىم، قيمادىم، ىزدەدىم دەدىڭ. سەنىڭ قيماس كوڭىلىڭدى قولجاۋلىق ەتكەنىن ەستىگەندە جۇرەگىم تىكسىنگەنىن قالاي جاسىرارمىن. كۇرەك ءتىسىن قاسقايتا قاراتىپ، قولاڭ شاشىن قۇلاشتاي تاراتىپ كوز الدىندا بۇلاڭداعان قوساعىڭنىڭ وزگە ەركەكپەن... وندا دا جات، جاۋ ۇرپاعىمەن امپەيلەسۋى ەستىگەن قۇلاققا ەگەۋ ءتۇرپى عوي. سىن سەنىڭ دە، باكەن، ونىڭ دا، كەل... ايەلدىڭ دە باسىندا بوپ تۇر بۇل جەردە. وپاسىزدىق ەتكەنىن كەشىرە الماسىمدى... ءوزىمنىڭ كەشىرە الماسىمدى بىلەم. جاتپەن امپەيلەنگەن اۋەيىلىگىن ويلاسام، شاريعات جولىنا ويىسقان دا ءجون ءتارىزدى... وندا دا تاس اتقىلاۋ... ال ءيتىندى ولە-ولگەنشە اسىرا. ءبىراق ارتىق كەتىپ، اسىلىق ەتپە. ءار جان يەسىنىڭ ءوز ورنى بولاتىنىن ەسكەر. ادام تۇسەر، كىسى وتىرار جەرگە يت شىعارعان ابەستىكتەن ارىلعايسىڭ، — دەپ بابانازار ءوز ويىن، ءوز شەشىمىن وسىلاي تۇيىندەدى.
باكەن كەلىسكەنىن ءبىلدىرىپ باس يزەدى.
داۋ "باكەڭنەن كەيىن نە ايتام؟" دەگەندەي شالقايا بەرىپ ەدى، قازىبەكتىڭ وزىنە قادالا قالعانىن كورگەندە، كوزى ءىنى كوزىنەن تايقىپ كەتتى. ەرىكسىز تۇكىرىگىن جۇتىندى.
— باكەڭنىڭ شاريعات جولى دەگەن تايعاقتاۋ تۇسىنان باسقاسىنىڭ بارىنە قوسىلام. قيىن جاعداي ەكەنى راس. جەلكىلدەتىپ جەلەك كيگىزىپ العان جارىڭنىڭ ىستىعى باسىلماي، قولدى بولسا، وكسىگى بىتپەيدى ارينە. وزگەنىڭ ساۋىرلاعانى جانىڭا باتات تا. باتپاي، بال قىزىققا سول العاشقى شۇيكەباسىمەن ۇيىعان قازاققا دۇنيەنىڭ باسقا راحاتى بار مەدى. ءبىراق قاتالدىقتىڭ دا رەتى جوق-اۋ، باكەن شىراق. ەر جىگىت كەكشىل بولعانشا، كوپشىل بول ماس. ايەلمەن ۇستاسسا، ۇساقتاپ كەتكەنى دە. ىرىلىك، كەسەكتىككە نە جەتسىن. كەشىرىلمەس كۇنانى جاساعان پەندەسىن دە قۇداي كەشەتىن. ۇرعاشىنىڭ ۇرشىقشا قۇبىلاتىنى، تۇتىنشە شالقيتىنى ايان. تىم تۇقىرتا بەرگەنىڭ بايعۇستى دۇرىس بولماس، — دەپ داۋ قينالا تولقىپ توقتادى.
اياق استىنان قانداي كەسىم جاساي قويسىن. ايتقانى اياۋشىلىق. مەيىرىمدىلىك. قاتىگەزدىكتى جۇمسارتۋ ەكەنىن باكەن دە ۇعىندى. از — ازداپ وي-بويدى قۇرساعان قاتال شەڭبەردىڭ بوساڭسي تۇسكەنىن دە باجايلاعانداي.
قازىبەك كىرپىگىن قيۋلاستىرىپ، قاباعىن ءتۇسىرىپ الىپتى. قالىڭ ويعا شومعانداعى ءىنىسىنىڭ وسى ادەتىن سوڭعى كەزدەرى داۋ جيىرەك كورىپ جۇرگەن. الگى تۇيىلىڭ-كىرەگەن جۇزگە دامەلەنە قاراپ قالدى. سونى بايقاعان بابانازار دا قيىستاپ ەدى، شىدامسىز جاقىپ كيمەلەپ كەتتى.
— ارينە، ءسىز ەكەۋىڭىزدىڭ ايتقاندارىڭىز كوكەيگە قونادى. نە ىستەيمىن دەسە دە، ءبىزدىڭ باكەنجان ءوزى بىلەد تە. سوندا دا بولسا ءيتتى تىم اسپەتتەۋدىڭ قاجەتى جوعى راس. كەلىندى...ءا، ءا... شاتاسىپ بارام — اۋ...ايەلدى اندا — ساندا ءبىر شىقپىرتىپ الىپ وتىرسا... ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق، ساباسىنا تۇسەر. بۇرىنعى قازان — وشاعىنا ارالاسىپ، ءتۇسىنىپ كەتەر. كوڭىل قالدى دەگەنمەن... ايەل اتى ايەل، باۋىرىڭا تارتساڭ ەرسىنىپ، ەرىپ جۇرە بەرەدى عوي بۇلار... — قازىبەكتىڭ قوزعالاقتاعانىن كورىپ، تەز قايىردى. — ءا-ا، مەن ايتقاندا... "قالىڭ بەرگەنىڭ، ايرىلما" دەپ مالساقتىق جاسادىم بىلەم... قازىبەكجان، ءوزىڭ تۇيىندەمەسەڭ. ءا-ا، سويتە-مىسىڭ؟.. وندا مەن قويدىم.
قازىبەك بەرى ەڭسەرىلە بۇرىلىپ، باكەنگە سۋىق قارادى. ءۇي يەسىنىڭ كىرپىكتەرى جىپىلىق قاقتى.
— الگىندە اعالارىم سويلەدى. كوڭىلىڭىزگە قارادى ما، سىيلاستىقتان اسپادى. سيپاي قامشىلاپ كەتتى.
بابانازار مەن داۋدىڭ باستارى تومەن تۇقىردى. سىيلاستىقپەن سيپاي قامشىلاعانىن، وزدەرىنىڭ ورەسى جەتكەن جەردى شيىرلاعاندارىن بىلەتىن. ودان ءارى سەكىرگەنمەن الىسقا ۇزاماس تا ەدى. قازىبەك ءسوزىن ءارى جالعاستىردى.
— ءسىزدىڭ قاتەڭىز مىنادا، باكەن مىرزا. جۇرەككە ەشقانداي ءامىر جۇرمەيتىنىن بىلمەي، ال قۇشتارلىقتىڭ قىزىل ءتىلدى قۇرمەيتىنىن بىلمەي، ءسىز جۇرەكتى بىلەكپەن جەڭبەك بولىپسىز. جاقتىرماعان قۇشاققا وكتەمدىكپەن ەنبەك بولىپسىز. وكتەمدىگىڭىزگە كونبەگەن ايەل ايىپتى ەمەس، جۇرەككە ەرىك بەرمەگەن ءسىز ايىپتىسىز. ودان سوڭ بۇل ايەل باسقانى ۇناتقانى ءۇشىن ەمەس، جاۋىڭىزعا بولىسىپ، ءسىزدى قۇلاتقانى ءۇشىن ايىپتى، — دەپ ەكەۋىنە كەزەك شانشىلدى. بوكەن قىزاراقتاپ، كوزىن جاسىرعاندا، ايەلدىڭ كۇڭگىرت جانارىنا جىلت ءبىلىنىپ، قادالا قالدى. قازىبەكتىڭ اشىق داۋىسى تاعى دا قالىقتادى.
— سونىمەن ايىپتى ايىپ جۋسىن دا، اشۋدى اقىل قۋسىن. بۇل ايەل توركىنىن تاپسىن. ءسىز، بوكە، وشپەندىلىكتەن بوساپ، ەركىندىگىڭىزدى تابىڭىز!
جاقىپ قوپاڭ ەتىپ قاپ، ەلتىرى بورىكتى جەرگە اتىپ ۇردى. وسىسى ۇيرەنشىكتى ادەتى بولسا كەرەك.
— اب-بارەكەلدى! قانداي شەشىم! قولمەن قويعانداي ەتتى-اۋ! قايران دانالىق! قيىندى وڭايلاتىپ، اۋىردى جەڭىلدەتىپ جىبەردى-اۋ!
بابانازار دا باس شۇلعىدى.
— قازىبەك شىراق! دۇرىس تاپتىڭ! كوكەيگە قونا كەتتى. جۇرەككە ءومىر جوعىن قالاي ەسكەرمەگەنبىز،ءا. مويىنداعى قارىزدى ۇمىتتىرا بەرەتىن وزىمشىلدىگىمىزدەن — اۋ بارشاسى. ايەلگە بۇيىم دەپ قاراۋدىڭ قاتەسى قايدا اپارىپ سوعارىن وكىنىپ بارىپ ۇعامىز. ۇعىندىردىڭ، قازىبەك، — دەپ ءارى كەلىستى، ءارى مويىندادى.
داۋ دا تۇيسىنگەنىن بۇگىپ قالا المادى.
— اشەيىندە مەيىربان كورىنەمىز. قاتالدىق ءبىراق ءار ارەكەت-قيمىلدا عانا ەمەس، ءار پيعىلدا دا جاتادى ەكەن-اۋ. جاۋىمنىڭ جاۋى — دوسىم. جاۋىمنىڭ دوسى — جاۋىم دەۋمەن اپىراقتاي بەرىپپىز. مۇمكىن جاۋىمنىڭ دوسى دوسىم شىعار. جاۋىمنىڭ جاۋى — جالماۋىزىم شىعار. ونى تۇپتەۋگە شىدام جەتپەيدى. الىستاساق اتىسىپ، تاقالساق تاياقتاسا قالاتىن ادەت باسقاعا الاڭداتپايدى. الاڭدامايتىن ءوزىمىز. ايتپەسە، بىرەۋ قۋىپ، بىرەۋ جەتەكتەپ كەلە جاتقان جوق قوي. سىرتتاي جاقسىمىز. جاراسىمدى-اقپىز. ال ىشكە ۇڭىلسە... قولقا قابار سۇمدىق كوپ — اۋ.
بوكەن مىرزا، قازىبەكجاننان بۇدان بىلاي ارتىق تا، اسىپ تا سويلەيتىن وسى قازاقتا ادام بولماسىنا كوزىم انىق جەتۋمەن كەلەدى. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر بولسا، بۇگىن شاڭىراعىڭا قىدىر ەنگەنى دەپ ءبىل. ايتقاندى قىل. جۇگىڭنەن ارىل، دەرتىڭنەن تازار.
3
دومبىرا بەزەكتەۋى بىتپەيدى. كوڭىل مازاسىزدىعى ساۋساق ۇشىنان قوس ىشەككە توگىلە مە، ولگىندەگى مايدا ءۋىل اياق استىنان باسقاشا تۇتانىپ، راقىمسىز دۇنيەنىڭ الدەبىر سوقپاعىندا قالعان سىڭاراياق ءىزدىڭ بولار-بولماس وكشە تابىمەن جورتىپ الا جونەلەدى. سول-اق ەكەن دومبىرا شيرىعادى كەپ. شاناق دۇنيەنىڭ ءوز ءتىلى بوپ ah ۇرادى كەپ. ەكى ىشەك — ءبىرى مۇڭ شاققان، ءبىرى زار توككەن قوس كەيۋانا بوپ كۇڭىرەنەدى كەپ. ناداندىق پەن قاتالدىقتىڭ قۇربانى بولعان تالاي جاننىڭ اماناتىنداي سالدەن كەيىن قوس ىشەك باياۋلاي قاپ، جىڭىشكە، ۇزاق سارىنمەن بەبەۋلەيدى كەپ. دامىلسىز كۇدىك كەشكەن كوكىرەكتىڭ شەرلى سىرىن قوڭىرلاتادى سونسوڭ. وشىككەن قاستاستىقتىڭ قويىن — قونىشتى تىمىسكىلەپ، ون بويدى سۋىتىپ، جۇرەك سۋىلداتار كۇيزەلتۋىمەن كۇڭىرەنەتىن كەپ. ار سىنالاتىن جەردە باقاستىق جاساپ، ادامشىلىقتان اتتاپ كەتەتىن ايارلىقتان جازىقسىز جاپا شەككەن ازاماتتىڭ شامىرقانعان كۇيىمەن دۋىنداي، دۇرىلدەي قاپ، اسقاق ءۇن اسپانعا شاپشيتىن كەپ. سودان سوڭ ىستىق — سۋىقتا ىسىلعان كەۋدەنىڭ سابىرلى دەمىمەن كۇبىرلەپ كەپ، كۇمىلجىپ كۇڭگىرتتەنىپ بايىرقالايتىن.
"قايران داۋرەن-اي! شاراھاي دا جوق. ءامينا دا جوق بۇگىندە. قارا-مانجىنىڭ ۇلى سارى-مانجى جالاقتاپ، جوڭعار قولىن باستاپ دالامىزعا سان كەلدى. سان رەت ويران سالدى. سول سارىنىڭ اكەسى سالعان مول ىلاڭىنا شىداماي، ويراتتان گورى قازاقتىق قانى كوپ شاراھاي ارۋ قۇسا مەن كۇيىكتەن كوز جۇمدى. الدە كوكىرەگىنە نان پىسكەن قارا-مانجى شابىندىدان كەلگەن كۇندەي عىپ كۇن كورسەتپەدى مە ەكەن. ەستۋىمشە، ويتپەگەن عوي. الپەشتەپ-اق ۇستاعان دەسەدى. ءبىراق وكپە سىزى كەتە قويدى ما ەكەن؟ ويراتتىڭ وشپەندىلىگىنە باسقا جۇرتتىڭ ەشقايسىسى دا جەتپەيدى. بۇل شىركىندەر قابىرعاڭدى تىرىدەي سوگىپ، باۋىرىڭدى كەسىپ اپ وتقا قاقتايتىن ناعىز قاتىگەز عوي.
ءامينا دا اۋرۋىنان وڭالماپتى. الدە سول ويرات كۇيەۋگە اۋعان كوڭىلى دۇنيەنىڭ باسقا قىزىقشىجىعىنان مۇلدە باز كەشىپ، سۋىپ، سۋىنىپ كەتتى مە ەكەن. تالپىنعانىن تالاق ەتكەن عۇمىردىڭ اياز ىزعارلى لەبىنە جارالى جۇرەكتىڭ تىك قاراۋعا دارمەنى جەتپەدى مە؟ دىمكوس دۇنيەنىڭ ناۋقاس جاندارى كوپ بولارى نەلىكتەن؟ قىبىرلاعان پەندەنىڭ جەر بەتىندە تىك باسىپ، تىكە قاراپ جۇرۋىنە بوگەتتىڭ كوبەيە بەرەتىنى قالاي؟ ادامزاتتى ءبىر — بىرىنە جاۋ قىلىپ، جاۋىقتىرىپ قوياتىن وشپەندىلىكتى سولارعا كىم سەبەدى؟ اتا — انا ما؟
قىسقا كۇندە قىرىق ءولىپ وتىراتىن قازاقتىڭ كەمپىر — شالىنىڭ تىلەگى: ەلدىڭ امان، جۇرتتىڭ تىنىشتىعى ەمەس پە. ەندەشە الگى كەسكىلەسكەن تىرلىكتىڭ كەساپات تىلەگىن تۋىنداتاتىن كىم؟
ءتاڭىر حاق پا؟ نەگە سويتەدى؟ جوڭعارى دا، قازاعى دا، قالماعى دا، ءتىپتى ءشۇرشىت پەن ورىسى دا ءوز پەندەلەرى ەمەس پە؟ بىرىمەن — ءبىرىن قىرقىستىرىپ، بىرىمەن — ءبىرىن جاۋلاستىرىپ، اتىستىرىپ-شابىستىرىپ قويعاندا، ءتاڭىر حاقتىڭ تابارى نە؟ الدە ويىن بالالارىن كۇيت-كۇيتتاپ توبەلەستىرىپ قويىپ قىزىعىنا قاراپ وتىراتىن اۋىل تەنتەگىنىڭ مىنەزى مە؟ قۇمارى سونىمەن قاناتىن بولسا، ونىڭ قۇدىرەتتىلىگى قايدا، قاسيەتتىلىگى قانشاما؟ كەرەمەتتىلىگى نەدە؟"
سىرتتان دابىر — ءدۇبىر داۋىس ەستىلدى دە، الدەكىم ىشكە كىردى. قاباعىن ءسال تۇيىلدىرە دومبىراسىن الاقانىمەن سيپاي شەرتىپ وتىرعان بي باسىن ءسال كوتەردى.
— بياعا! رۇقسات ەتسەڭىز...
— سەن بە ەدىڭ، تۇيتە! ايتا بەر.
— بياعا، كەشەگى قوناقتارىڭىز كەلسەك، وزىڭىزبەن سويلەسسەك دەيدى.
— ءا، ءيا!.. سولاي ەدى-اۋ. وندا تۇسكى استى وسى ۇيگە قامداتسىن، — دەپ بي كەلىسكەنىن ءبىلدىرىپ، دومبىراسىن كەرەگەگە سۇيەدى. — نەشەۋ وزدەرى؟
— كوپ ەمەس ونشا. ون شاقتى ادام. سىزگە بوكەڭ ەكەۋى عانا كىرمەك، — دەپ تۇيتە قوناقتاردىڭ تىلەگىن دە جەتكىزدى.
قازىبەك شايقالىڭقىراپ قالىپ، شانشىلىپ الدى.
— وڭاشا بەر كارىنى دەي مە جاس بارشىن.
— سولاي ءتارىزدى.
— قۇپيا ساقتاي ما، قۇپيا ساقتاتا ما — سالماق سالارى بار — اۋ، — دەپ بي جاقتىرماعاندا جاسايتىن ادەتىمەن كەسەك قىرلى مۇرىندى وڭ قولدىڭ سۇق ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ ءوتتى. — بوكەڭ نە دەيدى؟
— بوكەڭ نە دەسىن. اناۋ جىگىتتىڭ اۋزىنا قاراپ، باس شۇلعۋ - بوكەندىكى. اۋليەسى دە، پايعامبارى دا سودان تابىلعان با باسقا تىرلىكتى مۇلدە ۇمىتقان سىڭايلى.
— ءوزىڭ نە ويلايسىڭ؟
— مەن بە؟.. — تۇيتە توسىلىپ قالدى. — نە دەيىن... الىستان ات تەرلەتىپ تەگىن جۇرمەيتىنى بەلگىلى. قولقا سالار ما، الماسا بەرمەيتىن جاننىڭ كەيپى بار-اۋ دەيمىن وندا.
— ءجون، ءجون... سەن وسى اۋىلىڭنان قاشان كەلىپ ەڭ؟ داۋ اعامدى تۇسىمدە كوردىم... — ءسال كىدىردى. قاباعى سالىڭقى تارتتى. ۇلكەن كوزدەر كىشىرەيە جۇمىلىپ بارىپ، قايتا اشىلدى. — جارىقتىق، جاقسى ادام ەدى عوي. تۋعان اعامنان ارتىق كورۋشى ەم. تۋعان ىنىسىندەي ايالاۋشى ەدى. الاقانىن ساعىنىپپىن... ەرتە كەتتى عوي...
قازىبەك ءبيدىڭ ءدال وسىلاي پەندەلىك كۇيمەن كۇرسىنگەنىن بۇرىن كورمەگەن تۇيتە، كوكەسىنىڭ ءقادىرىنىڭ بيگە قانشالىقتى بولعانىن قاتتى سەزىپ تۇر.
— مەن كەلگەلى ءبىراز بولدى عوي، بياعا. ءوزىڭىز ءبىزدىڭ اۋىلدى تاسقۇدىققا قوندىرعالى بەرى ارامىز مۇلدە جاقىنداعان سوڭ، "كەلىپ-كەتىپ تۇرساڭشى" دەگەنىڭىزبەن وندا دا، مۇندا دا جۇرەتىن بولدىم.
— ءجون ەكەن، تۇيتەجان. سەن بيىل نەشەگە تولدىڭ وسى؟
— قىرىق جەتىگە تولىپ ءوتتىم عوي، بياعا.
— وعان دا قىرىق جەتى جىل بوپ قالعان ەكەن-اۋ، — دەپ قازەكەڭ تاعى ءۇنسىز قالدى. سول قىرىق جەتى جىل بۇرىن بولعان وقيعاعا ويمەن سۇڭگىدى مە، ەسىنە الىپ وتىر ما، تۇيتە ولاردان حابارسىز. — سەن تۋعان جىلى، تۇيتە، ءبىز بەرتىس كوكەم، تايكەلتىر اعا باستاعان قىرىق ادام قالدانعا... بۇگىنگى قالدان سەرەن ەمەس ازۋلى، ءمۇيىزدى قالدان باشىقتى... بەسوقتىعا بارعامىز. سوندا بابانازار اعامدى دا، داۋ اعامدى دا ولە — ولگەنشە جوعالتپاستاي جاقىنىم، جاناشىرىم، اقىلشىلارىم دەپ تاپقام.
— بىلەم، بياعا. كوكەم ماعان ءسىزدى ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. بياعاڭنىڭ ىقپالىندا بول. ىرقىمەن ءجۇر دەپ. ءتىپتى جونىن بەرسە دە، سوڭىنان ىلەس. اۋلاقتانبا دەيتىن ءاردايىم.
— تازا ەدى-اۋ، كوكەڭ. سىرتى قانداي كەلبەتتى بولسا، ءىشى سونداي نۇرلى ەدى-اۋ. ازايدى عوي قاتارلارى. اماناتىن ارتىپ ارتىندا قالدىرىپ كەتتى عوي مەنى... ەل جۇگىن ءبولىسىپ كوتەرەرلەر قالماي بارادى. قارىمى شولاقتار كوپ قوي ءالى دە. قايىرىمى مولى سيرەك بولعان سوڭ، بارماق تىستەۋدەن باسقا امال نە.
بي تاعى دا كىدىردى. سوناۋ ساعىنتقان كۇندەر مۇنارىن تىلگىلەگەن قيال كوزىمەن الىسقا، ارتىنا ۇڭىلە مە، اۋقىمدى ساقال قاۋسىرعان يەگى ومىراۋىنا تىرەلىپ قاپتى.
تۇيتە جوتكىرىندى. بي قوزعالدى.
— وي، داۋرەن-اي!.. زىمىراعان ۋاقىت-اي! جۇردەك-ay. داۋرەن وتكىنشى. اركىمنەن دە وتەدى ول. بۇقتىرام دەپ بۇل اۋرە، ۇقتىرام دەپ مەن اۋرە. بۇقپانتايلاپ كوپ اۋرە. كەلىسپەستىك كوبەيدى. تىلەكتەستىك ازايدى... — دەپ ۇزاق كۇرسىندى. تۇيتەگە ۇڭىلە قارادى. — قۇرداستارىڭ قالاي، قۋاتتى ما؟ بايلانىسىپ تۇراسىڭدار ما؟
تۇيتەنىڭ بەتىنە قان جۇگىردى. كوزدەرى شىراداي جاندى. قۋانعانىن، قۇلشىنعانىن بي دە اڭعاردى.
— جاقسى عوي. كۇيلى — قۋاتتى عوي!.. بياعا-اۋ! ول ۇشەۋمىزدىڭ ءبىر جىلى تۋعاندىعىمىزدى بۇكىل ەل ءبىلىپ العان. بىرگە تۋعان ەگىزدەر دەيمىز تۋرا. تۋىسىم، جاقىنىم تاڭىباي قۇرداستان بۇقار جىراۋدى ءبىر ەلى كەم كورەر مە ەكەم. قايتا كەيدە تاڭىباي ەكەۋمىز قايسىمىز مىقتى نايزاگەر، قايسىمىز جاۋعا كوبىرەك قىزىل بورىك كيگىزدىك دەپ داۋلاسىپ قالا بەرگەنىمىزدە، ءبىر — ءبىرىمىزدىڭ شاڭىمىزدى قاعىپ، ءتاۋبامىزعا كەلتىرەتىن بۇقار قۇرداس قوي. سەركەمىز دە ءوزى.
— بولسىن سەركەلەرىڭ. تاڭىبايداي قۇرداسى، سەندەي باتىرى، بۇقارداي جىراۋى بار ۇشەۋىڭنەن وتەر، ۇشەۋىڭنەن ابزال نە بار. تۇنىق، ءمولدىر دوستىقتارىڭنىڭ بۇلاعى بىتەلمەسىن ىلايىم، — قازىبەك قولىن سوزدى. تۇيتە لىپ تۇرەگەپ، ءبيدى قولتىعىنان سۇيەپ تۇرعىزدى. — سىرتقا شىعىپ كەلەيىن. سونسوڭ قوناقتارىڭدى باستاپ كەلە بەر، تۇيتە.
تۇيتە ىشتەي ماسايرادى. "باستاپ كەلە بەر" دەگەنى بياعانىڭ "ءوزىڭ كەڭەستە بىرگە بول" دەگەن ەمەۋرىنى. بياعانىڭ كەڭەسىنە ىلۋدە — شالۋدا بىرەۋ قاتىسپاسا، بىلايعى كوپشىلىك تەبە كورسەتە بەرمەيدى.
— سويتەم، بياعا!..
— اس-سۋدى دۇرىستات.
— جارايدى، بياعا.
اۋىل شەتىنە اسىقپاي اتتاعان قازەكەڭنىڭ سوڭىنان كۇتۋشى بالانى قۇمعان كوتەرتىپ جىبەرىپ، تۇيتە اسىعا اتتاپ قوناقتار وتىرعان ۇيلەرگە بەتتەدى.
* * *
قاسىندا ءبىر توپ نوكەر جىگىتى بار جاس جىگىت تىلەنشى اۋىلعا ەنە بەرگەننەن-اق ءبىر توپ جاڭا قوناق باسىپ جاتقانىن كورىپ، ادەيىلەپ بايلاۋلى اتتار تۇرعان كەرمە جاققا بۇرىلا ءجۇردى.
— وي، پالە، مىناۋ "شىن" ارپىندەي تورە تاڭباسى عوي. تاعى ءبىر سۇرانشاعى اتاما تىلەنىپ جەتكەن ەكەن-اۋ. ءاي، وسىلار شەتىنەن ءبىر تويىمسىز — اۋ. نەتكەن وبىر ەدى وزدەرى. ءبىرىن-بىرى كورە الماي، ءبىرىن — ءبىرى جامانداپ، وسەكتەپ كەلىپ اتامنىڭ مازاسىن الۋمەن بولادى. وسىلار ما ەل باسقاراتىن، تىزگىن ۇستايتىن؟ اتامنىڭ قولىنداعى ورتا ءجۇز بيلىگى وسىلارعا ءبولىنىپ-بولىنىپ ءتيدى مە، وندا بۇلار بورىدەن دە جامان بورلىكتىرىپ ءتيىپ، قازاعىڭدى قان قاقساتادى. كىم ەكەن، ءا؟
— كىمدى ايتاسىڭ، مىرزا؟
— مىناۋ تورە تاڭبالى شابداردىڭ يەسى كىم بولدى ەكەن؟
— ە، ونى كورۋ وڭاي عوي. اتىنا قىلبۇراۋ سالىپ شىڭعىرتساق، اتىپ شىقپاي ما؟ — دەپ تەنتەك سەرىك وجارلانا قالدى.
— راسىندا سويتسە قايتەر ەد؟ — دەپ تىلەنشى قىزىندى.
— نەسى بار. ءقازىر مىناۋ جارىلعاپ قوس قۇلاقتان باسىپ قاپ، شوكەلەتەدى دە، قىلبۇراۋدى قىسادى دەيسىڭ. وۋ، مىرزابەك-اۋ، سەن ءوزىڭ جارىلعاپتىڭ اساۋدى ۇستاعانىن، تىرپ ەتكىزبەي جىنىن قاعىپ العانىن كورمەگەنسىڭ عوي. كورسەڭ، تاعى ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ تۇرار ەدىڭ، — دەپ تەنتەك سەرىك قۇتىرتا ءتۇستى.
— جارىلعاپ، مىنانىڭ... ءبورىبايدىڭ ايتقانى راس پا؟
— ءاي بۇل ايتا بەرەدى، — دەپ جارىلعاپ قولىن سىلتەدى.
— ايتا بەرەتىن بۇل. ال مەن ساعان شابدارعا قىلبۇراۋ سال دەسەم، ورىندار ما ەدىڭ، — دەپ تىلەنشى قادالا قارادى. جۋان اتانىڭ جۋاندىعىن كوبىنە كوپ قۇرداستارىنا قىر قىلا جۇرەتىن ادەتىنە باسقان ەدى. جارىلعاپ تايساقتاعان جوق.
— جوق! قولبالا بوپ كەتكەن مالعا وبال جاساماۋ كەرەك. شۋۋ اساۋ بولسا، وندا تاكپىن.
— نەگە؟ تەكەسىنگەن الدەقانداي ءبىر تورەنىڭ جامان شابدارىنان مەنىڭ ءبىر ءوتىنىشىم ءقادىرسىز بولعانى ما؟ — دەپ جاس جىگىت كەۋدەمسوق مىنەزىن ىلگەرى ىتقىتتى.
— مال سورلىدا جازىق نە؟ تىلەكتىڭ قۇندى، قۇنسىزى، ءوتىنىشتىڭ وكتەمى، وزەكتىسى بولادى دەگەن اتام. تىلەكتى ايىرا ءبىل، ءوتىنىشتى اجىراتا ءبىل. ايتاقتاعانعا ارسىلداپ ۇمتىلۋ ارسىزدىڭ ءىسى دەگەن اتام، — دەپ جارىلعاپ زور دەنەسىن قازىقتاي قاعىپ الىپ، ەر ۇستىندە تىك وتىرعان كۇيى تىلەنشىنىڭ ءزىلدى قاراسىن قايمىقپاي توسىپ الدى.
تىلەنشى جارىلعاپتان بىرەر جاس ۇلكەن. بيىل ون التىعا تولادى. سول ۇلكەندىگى بار، مۇقىم ورتا ءجۇزدىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان ايبىندى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ نەمەرەسى ءھام سول ايدىندى اتانىڭ ازۋلى ۇلى بەكبولات ءبيدىڭ مىرزابەك بالاسى دەيتىن اتاعى بار بۇل مىناۋ بەدەل تۇسىرگىش نەمەنى بىرەر دۇمپۋمەن — اق جالپى ەتەك قىلىپ الماس پا. سول ادەتپەن ءشۇيىلىپ ءتۇستى.
— ءاي، سەنىڭ "اتام، اتام!" دەپ تاقىلداپ تۇرعانىڭ قاي اتا؟ قۇدايدىڭ ءوزى بولماسا، اتى بار شىعار سول قۇدايداي قۇتىرتقان اتاڭنىڭ؟
— ءيا! بار اتى. اتسىز ادام جوق قوي. اتام ...بياتام-قاز داۋىستى قازىبەك!— دەدى جارىلعاپ داۋسىن نىق-نىق شىعارىپ.
تىلەنشى ساتتە وزگەردى. ىزعار شاشقان كوزدەر جىپىلىق قاققان كىرپىكتەردىڭ تاساسىنا تىعىلدى. "انداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدىنىڭ" كەرىنە ۇشىراعانىن سەزدى. كەي — كەيدە وعاش، وجار قىلىعىمەن وزىنەن كوپ ءۇمىت قىلاتىن اتاسىنىڭ اشۋلى نازارىنا ىلىگىپ قالاتىنى كوبەيىپ بارا جاتقانىن دا بايقادى.
"ءاي، مىناۋ جارىلعاپ نەمەسى اياقتى قالاي باسادى، ءا! مەنەن اتاما بۇل جاقىن بولعانى ما سوندا. قالاي دەدى الگىندە. "تىلەكتىڭ قۇندى، قۇنسىزى، ءوتىنىشتىڭ وكتەمى، وزەكتىسى بولادى" دەپ پەدى. اتام سونى ماعان بۇرىن نەگە ايتپاعان. ءوز وتىنا قان قۇيعان!.." وكپە تاعىپ بارا جاتقانىن دا بايقار ەمەس. اتامەن ۇستاسۋدان دا قاشپايتىن ءتارىزدى. ءبىراق... سول اتانىڭ الىستان شارپىر ىزعارى ءقازىر-اق جەتىپ، جون ارقاسىن مۇزداتىپ جىبەرگەندەي قۇرىستاندى.
— ءجا! اتام ايتسا، تالاس جوق. وندا ساعان ايتار ءوتىنىشتىڭ وزەكتىسىن تابارمىن. سەن، جارىلعاپ، بۇدان بۇلاي بورىشكەرىم بولعانىڭدى ۇمىتپا، — دەپ تىلەنشى اتىن تەبىنىپ ىلگەرى لىقسىتتى. اتاسىنىڭ ءۇيى مەن قوناق ۇيلەردىڭ ورتاسىندا يىقتى اسقاق اق ۇزىكتىڭ قاسىنداعى كەرمەگە جاقىنداعاندا، الدىنان شىققان جىگىتتەر تىلەنشىلەردى اتتان ءتۇسىرىپ الدى.
جول سوقتى دەنەلەرىن شايقاپ سەرپىپ، قيرالاڭداپ اتتاي بەرىپ ەدى، قوناق ۇيدەن شىققان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، بۇلار ىركىلىپ تۇرىپ قالدى.
ۇيدەن شىققان ون شاقتى ادامنان ەكەۋ ءبولىندى دە، بەرى قاراي، ۇلكەن ۇيگە قاراي بەتتەدى. ەكەۋدىڭ دە دەنەلەرى ءىرى، الىپ تۇلعالى ەدى. اسىرەسە سول جاقتاعى قاپساعاي دەنەلىسى اۋىرلاي، ىرعالا باسقاندا الدەبىر سالماقتىلىق، كۇشتىلىك سەسى سەزىلەتىندەي. تۇرعاندار اتاقتى قانجىعالى بوگەنباي باتىردى تانىپ، الىستان — اق، قوزعالاقتاي باستاعان ەدى، تىلەنشى زەكىپ قالدى.
— تىقىرشىماڭدار! باتىر باتىر دەگەنگە بوركىن داڭعاراداي ەتىپ ءبالسىنىپ كەتىپ ەدى. تاپقان تورەسى مىناۋ، ابىلاي بولدى عوي!
"ابىلاي!" دەگەندە جارىلعاپ ءبىر اتتاپ، الگى ەكىنشى جاس جىگىتكە قىراعى كوزدى قاداپ قالدى. كەڭ يىقتى، ۇزىن بويلى، قىران قاباقتى، قىر مۇرىندى كەلىستى كوركەم جىگىت سونادايدان كوز تارتىپ كەلەدى.
"ناعىز جىگىتتىڭ سۇلتانى-اق ەكەن!" دەپ سۇقتانعانىن جاسىرا الماي تۇرعان جارىلعاپتىڭ قازىرگى كوڭىل كۇيىن ءبىر قاراعاندا — اق تىلەنشى تاپ باسىپ ەدى. قىزعانىشى ۇدەدى. سۇلتاندى دا، جارىلعاپتى دا سىناماق بولدى. داۋسىن كەلە جاتقاندارعا ەستىرتە قاتتىراق شىعاردى.
— ءاي، جارىلعاپ! وزەكتى ءوتىنىشتىڭ رەتى جەتىپتى. وسپەي جاتىپ وكتەم بولعىسى كەلەتىندەردىڭ باسىن الماساق تا، تىماعىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، ءوز ورنىنىڭ قايدا ەكەنىن كوزىنە كورسەتىپ قويعان دا قاجەت — اۋ. سەن اناۋ حاندىقتان ءۇمىتتى بوپ تورە توبەدە توڭكەرىلگەن تەلپەكتى جۇلىپ ءتۇسشى! ءوتىنىشىم دە، بۇيرىعىم دا وسى!— دەدى.
وسىنى ەستىگەندە بوگەنباي باتىر جالت ەتىپ جاستارعا شانشىلا قاراپ، "نە ىستەمەك مىنالار!" دەگەندەي بوگەلىڭكىرەپ قالعاندا، تۇك بولماعانداي ابىلاي سۇلتان ءجۇرىسىن دە وزگەرتپەستەن، ءتۇسىن دە بۇزباستان جاقىنداي بەردى.
جارىلعاپ باس شايقادى. ونىسىمەن دە قويماي، ەسىك پەن توردەي تايانعان جاس سۇلتان مەن باتىرعا قولىن كەۋدەسىنە توسەپ ءيىلدى دە، ىلە شالا:
— اسسالاۋماعالەيكۋم! — دەپ قولىن سوزا قارسى ءجۇردى.
— ۋاعالايكۋمسالام! — دەپ بوگەنباي دا، ابىلاي دا جارىلعاپتىڭ ۇسىنعان قولىن كەزەك-كەزەك كوسىپ الدى. سول — اق ەكەن تىلەنشىنىڭ سەرىكتەرى جاپىرلاسا قول بەرە باستادى. سوستيىپ تۇرىپ قالۋدىڭ رەتىن تاپپاي تىلەنشى دە بەرى اتتادى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، باتىر اتا. ات ءىزىڭىزدى سالماي كەتىپ ەدىڭىز. ارقا سۇيەگەن اسقار تاۋىڭىز بيىك پە دەسەم، الدەبىر لاق تەكە سەكىرگەن توبەشىك قانا ەكەن عوي.
— كەي — كەيدە سول توبەنىڭ لاق تەكەگە تاۋدان ارتىق جۇعىمدى ىعى بولادى، تىلەنشى باۋىرىم، — دەپ ابىلاي ءوزى قول سوزدى.
— قايدام. ءبىز ءۇشىن باتىر اتام بۇرىن لاق تەكە ەمەس، ناعىز ارقار قۇلجانىڭ ءوزى بولاتىن، — دەپ تىلەنشى سوزعان قولدى الاقانىمەن كوسىپ الدى.
— ءاي، تىلەنشى بالام، تەگىننەن تەگىن جارىقتىق شانشاردىڭ ۇرپاعى بولار مەڭ، ءوستىپ شاعىپ، شانشىپ تۇرماساڭ، — دەپ بوگەنباي مول دەنەسىن سەلكىلدەتىپ كۇلىپ، وسىناۋ ىلىكپەنى جۋىپ-شايماق بولدى. جىگىتتەر قارقىلداپ كۇلىپ الا جونەلدى.
— ءيتتىڭ ءبارى ءبورىباسار، جۇرتتىڭ ءبارى شانشار بولماس، — دەپ ابىلاي سۇلتان ءارى، ۇلكەن ۇيگە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. جارامساقتانىپ كومەيلەپ كۇلگەندەردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلعانداي ۇندەرى ءوشتى. وڭىنەن قانى قاشىپ سازارا قالعان تىلەنشىنىڭ قاينار اشۋعا مىنگەنىن كورگەندە كەيبىر اۋزى جەڭىلدەرى كۇڭكىلدەسىپ كەتتى.
— قاپ! ابىلاي سۇلتان بولماق تۇگىل، قۇداي بولسا دا كوزىڭدى اشىپ قارا دەۋ كەرەك ەدى!
— كوكەسىن تانىماي، كوزىنىڭ ەتى ءوسىپ ءجۇر عوي.
— ءبىزدىڭ مىرزانىڭ ءتىلىپ تۇسكەنىنە شيرىققان عوي.
— بوكەڭە نە جوق، ەي! تۋرا يەسىنىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەگەن تازىداي-اۋ.
— تازىڭ نە، قورباڭداعان جۇرتتا قالعان توبەتتەي دەمەيمىسىڭ، — دەپ تاعى بىرەۋى ءىلىپ اكەتىپ ەدى. جارىلعاپ جاقتىرمادى.
— بوكەڭە ءتىل تيگىزبەڭدەر! بوكەڭدى بياتامنىڭ ءوزى اۋليەدەي سىيلايدى. وڭ جامباسىنا وتىرعىزعان ورتا ءجۇزدىڭ باتىرى ول!
— "باتى-ەر، باتى-ەر". تاپقان ەكەنسىڭ باتىردى. باتىرىڭنىڭ ءقازىر قاتىن قۇرلى ءقادىرى جوق. وۋ، ابىلاي بالا كىم، بوگەنباي باتىر كىم؟ سونى نەگە تۇسىنبەيدى. اناۋ سۇلتان ابدەن باسىن اينالدىرىپ العان. بەس مەيرام مەن جەتى مومىننىڭ اراسىن اجىراتىپ، اعايىندى جىك-جىك قىلماق. كورەسىڭ بە، سەن، جارىلعاپ، سول سۇمدىقتى. جەتى مومىندى بىزدەن ءبولىپ اكەتسە، ارتىنىڭ نە بولارىن ەسكەردىڭ بە سەن. تۇتاس ارعىندى دار-دار ايىرادى دەگەن تىرلىك ول. ءقازىردىڭ وزىندە اناۋ اتىعاي، قاراۋىل مىنا جاس، جادىگوي سۇلتاننىڭ اۋزىنا قاراپ، يەگىنىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتتى.
ەگەر اكي، ارعىن مىناۋ دوپتاي بەرىك تۇتاستىعىنان ايىرىلدى ما، وندا نايمانىڭ دا، ۋاقكەرەيىڭ دە، قىپشاق، قوڭىراتىڭ دا قىڭىراتقيدى. نايماندى جەكە بيلەيمىن دەپ باراق سۇلتان قاراكەرەي قابانباي باتىردى قولتىعىنا كىرگىزىپ الىپ، شورە-شورەگە باسىپ جۇرگەنىن كورمەيمىسىڭدەر.
جاس جىگىتتەر مىنا توسىن اڭگىمەدەن كوپ سىر ۇققانداي بولدى. ءار سۇلتاننىڭ، ءار باتىردىڭ ءوز كۇيىمەن، ءوز كۇيتىمەن بولام دەۋى، شىنىندا دا جۇرەك شوشىتىپ، جاعا ۇستاتار قىلىق ەكەندىگىن قينالا سەزىندى. اسىرەسە ات باسىن تارتىپ ءمىنىپ، كوزگە ەندى-ەندى تۇسە باستاعان جاس جارىلعاپقا كوپ جاعداي جىڭىشكەلەپ اشىلىپ كەلە جاتقان-دى. "ەل اراسىنا سىزات تۇسسە، بىرلىگىمىزگە اقاۋ تۇسەدى عوي. سونى ۇلكەندەر قالاي سەزبەيدى. "بۇلىنگەنىمىزدى، ءبىر-بىرىمىزدى قاراقتاعانىمىزدى قۇدايلارىنان كۇن سايىن تىلەپ وتىرعان قانكۇيلى كورشىلەرىمىز كوپ" دەيتىن بياتامنىڭ سوزىنە دە قۇلاق اسپاعاندارى ما. اپىراۋ، ءۇي ىشىنەن كۇركە تىككەندەي بۇل سۇلتاندارعا نە جەتپەيدى. الدە "تورەگە ەرسەڭ ەرتوقىمىڭدى جاياۋ ارقالارسىڭ" دەيتىن ءسوز بەكەر ايتىلماعان با؟ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلەتىن كوپ تورە بياتامنىڭ قولىنداعى ءاز تاۋكە حان ۇستاتقان كۇللى ورتا ءجۇزدىڭ بيلىگىنىڭ تىزگىنىنە تالاسىپ ءجۇر ەكەن-اۋ. تالاسىپ، تارماسىپ اركىمى — اق جىلىكتىڭ مايلى باسىن اۋىزعا تىقپاق قوي. ۇلى ءجۇز اناۋ جوڭعار بودانىڭدا. جولبارىستىڭ حان دەگەن اتى عانا. تولە بي ويراتقا باس شۇلعىماي، تاشكەنت قالاسىنىڭ بيلىگىن مىقتى ۇستاپ وتىر. بەرى وتكىزبەيدى ونى. ايتەكە اتام بىلتىر قايتىس بولماعاندا، بياتاممەن تىزە قوساتىن ەدى. اتامدى جالعىزدىق قاجىتىپ ءجۇر عوي. قازاق قامىن جەيدى دەيتىن باتىرلاردا دا باقاستىق كوبەيدى دەپ كوكەم رەنجىپ ەدى وتكەندە. اسىرەسە شاقشاق جانىبەك باتىردان تۇڭىلە سويلەگەنىن كورگەنىم سوندا ەدى. ول باتىر سوندا نەنى كوكسەيدى ەكەن، ءا. وعان دا بيلىك قاجەت پە؟ وي سۇمدىق — اي! جۇرەك شايلىقتىراتىن سۋىق، ارام ويعا قالاي بارادى؟ ءبىر قازاقتى ونعا ءبولىپ وڭدىرا ما؟ ولاردى سونسوڭ ورىسى دا، ويراتى دا، قالماعى دا، باشقۇرتى دا اياسىن با؟ سونى سەزبەسە، حالىقتى قارا جەرگە وتىرتقانى عوي".
— ءاي، جارىلعاپ! جارىلعاپ دەيمىن!
جارىلعاپ سەلك ەتىپ، ويىن ىدىراتىپ الدى.
داۋىستاپ تۇرعان تىلەنشى ەكەن. كوزىن شۇيىلدىرە تىرسيىپ، كۇيىپ تۇر.
— اۋ، سەن وسى تۇرەگەپ تۇرىپ تا ۇيىقتاۋدان ساۋمىسىڭ. الدە كەرەڭ بەڭ؟
جارىلعاپ قاباعىن شىتىپ، مىرزابەكتىڭ كوزىنە كوزىن تىكتەدى. كىرپىگى جوق ادامنىڭ قارسى اتىلعان سۇستى جانارى كىمدى دە بولسا قاتتى قالتىراتاتىن. تىلەنشىنىڭ كوزى تايقىپ كەتتى.
— ءيا، قۇلاعىم سەندە.
تىلەنشىنىڭ الگىندە زىركىلدەگەن داۋسى جۋاسىپ قاپتى.
— سەن، جارىلعاپ، اتامنىڭ ۇلكەن ۇيىنە بارىپ، كەڭەسكە قاتىسساڭ قايتەدى. اتام ساعان دۇرىس قارايتىنىن مەن دە سەزەم. الگىلەردىڭ نە دەگەنىن بىلسەك، ءا.
جارىلعاپتىڭ ءوزى دە سۇلتاننىڭ ۇلىس بيمەن نە سويلەسكەنىن بىلگىسى-اق بار. ءبىراق بياتانىڭ كەلىسىم رۇحساتىنسىز كىرىپ بارۋ ادەپتەن اتتاۋ عانا ەمەس، ۇلكەن اعاتتىق جاساۋ. باسىن شايقادى. تىلەنشى تۇلەن تۇتتى.
— ءاي، وسى سەنىڭ باس شايقاۋىڭ بىتپەيدى ەكەن. بۇگىن وسىمەن باسىندى ءۇش شايقادىڭ. شايقالعان باستىڭ ۇشىپ ءتۇسۋى وڭاي. نەگە بارمايسىڭ؟
— اتامنىڭ شاقىرىلماي بارىپ كەڭەسىن بۇزعىم كەلمەيدى. ونداي اعاتتىق جاساعانشا باسىم كەسىلگەنى ارتىق.
— ىرىقتان شىعام، قۇرىق اكەتەم دەيسىڭ عوي.
— جوق! وندايدان اۋلاقپىن. ءبىراق ءجونسىز بۇيرىققا باس شۇلعۋ ادەتىمدە جوق،— دەدى جارىلعاپ جايباراقات قانا.
— ءاي، سەن اناۋ ابىلايدىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ تىلەنشى تىزالاقتادى.
— بىلەم. كەشەگى اڭىراقايدا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ازامات. ەلدىڭ باتاسىن العان ۇلانى. بياتامنىڭ مەيىرى تۇسكەن سۇلتان، — دەپ جارىلعاپ قايمىقپادى.
— اتاڭنىڭ باسى بىلەسىڭ. تۇك تە بىلمەيسىڭ. ءبارىڭ دە ەشتەڭە بىلمەيسىندەر. جۇرىڭدەر! مەن سەندەردىڭ ءتاڭىرى تۇتقان سۇلتاندارىڭنىڭ كىم ەكەنىن، ىشەك-قارنىمەن قوسا اقتارىپ بەرەيىن، — دەپ تىلەنشى التىن ۇزىك ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اسىعا اتتادى.
كۇتۋشى جىگىتكە قىمىز الدىرىپ، بەتىندە قۇرىم بەلگىسى بىلىنەر-بىلىنبەس، توبىلعىمەن ىستاعان سارى قىمىزدىڭ ءبىر-بىر توستاعانىن تاستاپ-تاستاپ الىستى.
تىلەنشى كۇتۋشى جىگىتتى شىعارىپ جىبەردى.
— ەشكىمدى ماڭايلاتپا بۇل ۇيگە!
— جارايدى، مىرزابەك!
— ءاي، جارىلعاپ قۇداي! سەن بۇگىن مۇلدە قۇدايىمسىپ ءبىتتىڭ عوي. تىڭدا، ەندەشە، تاڭىرىڭە بالاعان تورەڭنىڭ كىم ەكەنىن.
— ايتا بەرسەڭشى.
— ايتۋعا ەرتىپ كەلمەدىم بە سەندەردى. سەن داۋلەتبەكتى بىلەمىسىڭ؟
— قاي داۋلەتبەكتى؟ ءوزىمىزدىڭ ماشاي داۋلەتبەك پە؟ — دەپ ءبورىباي شاپشاڭدىق تانىتتى.
— سەن ءبورىباي، بار بولسا، كوتىڭدى قىسىپ قانا، جايىڭا وتىر ءسوز بولمەي. سەنىڭ ماشاي توڭىرەگىنەن باسقا بىلەرىڭ بار مەد. Ay، جارىلعاپ! سەنەن سۇراپ وتىرمىن.
جارىلعاپ مالداس قۇرىپ وتىرعان، توبىلعى ساپتى توعىز ءورىم دويىرىنىڭ جەتىم شەگەسىن بارماعىمەن شەرتىپ قالدى.
— اتىعايدىڭ باي داۋلەتبەگىن ايتاسىڭ عوي.
— ءيا! سول باي داۋلەتبەك، بار داۋلەتبەك. مول، زور داۋلەتبەك! سىر بويىندا، شىرشىق بويىندا جۇرگەنىن، قونىستانعانىن ۇمىتپاعان بولارسىڭ.
— ءوزىم دە سىردىڭ جاعاسىندا تۋىپپىن.
— ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ قاتار وتىرعان كەزى ەدى عوي جيىرما-وتىز جىل بۇرىن.
— ءۇيسىن مەنىڭ ناعاشىلارىم عوي، — دەپ ءبورىباي تاعى دا كيلىگىپ كەتتى.
— جاپ اۋزىڭدى! بەس مەيرام، جەتى مومىننىڭ تۋىستىعىنىڭ قايماعى شايقالماعان سول تۇستا داۋلەتبەك مەنىڭ اتاممەن كورشى بولعان عوي.
جارىلعاپ سول كۇندەردى ءوزى كورمەسە دە، كوكەسىنىڭ ايتۋىمەن ەسىنە ءجيى الاتىن. تۇتاسا، كورشى-قولاڭ وتىراتىن ارعىن بالالارىنىڭ ىنتىماعى عالامات بولعان دەسەدى. باسقالار تار جەردە تارتىسىپ، تالاسىپ قالىپ جاتقاندا، بۇكىل ارعىن ءبىر تۋعاندىعىن جاساپ، شىرىق بۇزعان تەلى مەن تەنتەگىن تەز باسىپ، ىڭ — شىڭسىز كۇنەلتكەن عوي. ەندى مىنە سول كۇندەرگە تىلەنشى جەتەلەپ بارادى. تىلەنشى اڭگىمەسى ۇيىتىپ بارادى.
قارا مەن تورە قاشاننان ءبىرى — بىرىنە قىرباي بولعان عوي. تورەسىز توبەگە شىعا المايتىنداي، توبەسىز قاراۋىل قىلا المايتىنداي داعدىنى ابدەن ميىنا ءسىڭىرىپ وسكەن قازاق كۇندەردىڭ كۇنىندە سول تورەلەردەن مۇلدە زاپىلانادى عوي. "تاۋىقسىز دا تاڭىم اتقان" دەپ تورەسىز دە توبەگە شىعىپ كورسەك قايتەر ەدى دەيتىن ءوزارا ۇيعارىمعا ۇيىماي ما قارادان حان شىققان ءۇش ارداگەر-تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر. ويتكەنى سول تۇستا ءارۋاعىنان اينالايىن ءاز تاۋكەنىڭ كوزى جۇمىلىسىمەن — اق تاققا تالاسقان تورە — سۇلتاندار قارا قازاقتى تۇس-تۇستان جۇلمالاۋعا، تۇس-تۇستان دار-دار ايىرۋعا جانتالاسىپ جۇمىلعان عوي. قايىپ حانى، ءابىلقايىر، بولات، سامەكە، باتىر سۇلتاندارى ەشقاشان ەل بابى دەمەگەن، ەل قامىن جەمەگەن عوي. ورىس پەن ويراتتىڭ تاقىمىندا كەتىپ بارا جاتقان اتا-بابانىڭ قاسيەتتى قانىمەن سۋارىلعان اتامەكەندى قۇتقارام دەپ اپاتپەن ارپالىسىپ جاتقان اعايىنعا قايىرىم ەتپەك تۇگىل، سول "ەلىم! جەرىم!" دەگەن قارا حالىقتى اۋىزدىقتاپ تارتىپ، ىشتەن قۇرتىپ، بۇرسەڭدەتىپ قويعان تورە تۇقىمىنىڭ ىلاڭىن كورگەن ءۇش ساڭلاق ەندى ەلدىڭ تىزگىنىن، ۇلتىنىڭ بيلىگىن ۇستاتار بىلىكتى، بىلەكتى، جۇرەكتى جاندى ءوز اراسىنان، ءوز ورتاسىنان، ءوز قاراسىنان شىعارماق بولماي ما. سودان بولاشاق ەل تۇتقاسىن ۇستار وعلاندى ۇشەۋى جاعالاي جۇرتىنان جاسىرىن ىزدەمەي مە. ءسويتىپ جۇرگەندە قازەكەڭنىڭ كوزى جەتى-سەگىزدەردەگى الىبەك بالاعا تۇسپەي مە. سۇراستىرسا، ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن جاماعايىنى داۋلەتبەكتىڭ ۇلى بوپ شىقپاي ما. ءۇش ارىستىڭ دا كوڭىلىنەن شىعىپ، باتاسىن العان بالاعا ەندى تالىم-تاربيەنىڭ، ونەگە-ونەرىنىڭ كاۋسارى سىڭىرىلمەي مە. قاسىنا ساقا سارباز قوسىپ، اسكەري ويىننىڭ ءتۇر-تۇرى ۇيرەتىلمەي مە. كوپ كوزدەن تاسالاۋ ۇستاۋ ءۇشىن داۋلەتبەك بايدى تەزدەتىپ كوكشەتاۋ جاققا كوشىرىپ جىبەرمەي مە. حوش. الىبەك بالا سول جاققا ءجيى بارىپ، ۇزاق جايلاپ قالاتىن قازىبەك اتانىڭ ۇلاعاتتى تاربيەسىن تولىق كورمەي مە...
ەندىگى تاربيەنىڭ ءبىر پاراسى ۇلى ءجۇز ءۇيسىن تولەنىڭ وزىمەن ءجۇرۋى كەرەك قوي. سول سەبەپتى الىبەك بالا سابالاق ۇلانعا اينالىپ، ءبىر جىلداي ۇلكەن ساڭلاقتىڭ باۋىرىندا بولماي ما. ونسىز دا قاتارىنان اسىپ ءتۇسۋدى، وزگەلەردەن وزىپ شىعۋدى جاستايىنان قانىنا سىڭىرگەن الىبەك وسكەندە حان بولاسىڭ، ءقازىر تورە اتاعى بار سۇلتانسىڭ دەگەن سوڭ داڭققۇمارلىق دەرتىنە مۇلدە شالدىقپاي ما. اسقىنعان كوكىرەك كەي-كەيدە اكەنى ەلەتپەۋگە دە، جاقىن-جەك جاتتى مەنسىنبەۋگە دە جەتكىزبەي مە. سول-اق ەكەن بۇرىنعى اتا-انا، ءاعا-ىنى، اپا-قارىنداس دەيتىن تۋىسقاندىق، باۋىرمالدىق سەزىمدەر سۋالىپ، ەندى تورەگە ءتان قاتالدىق، قاتىگەزدىك مىنەزدەر ورالماي ما. ءوز وسيەتى مەن تاربيەسىنەن، ونەگەسى مەن ۇلگىسىنەن قاتتىلىق ەنبەگەنىن بىلەتىن زاڭعار تولە بي مىناۋ ورەلى جاستىڭ كوپ تۇيگەنىنىڭ اراسىندا قاتىباستىقتىڭ قاباتتاسىپ جۇرەتىنىنە قاتتى قايران قالاتىن دا، وزدەرىنىڭ "تورەنىڭ قاتتىلىعىن، قاتالدىعىن، ماقتانشاقتىعى مەن مانساپقۇمارلىعىن، قىزعانشاقتىعى مەن كۇنشىلدىگىن الما" دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قاقساپ وتىراتىن ۋاعىزىنىڭ وزگە ونەگەلەرىنەن تەزىرەك جۇعىسىپ كەتكەنىن پايىمداماي ما.
— حوش. ەندى الىبەك بالانى تورە تۇقىمىنا جاناستىرۋدىڭ ءجونى قالاي قيۋلاسقانىن حاباردار قىلايىن،— دەدى تىلەنشى اۋىزدارى اشىلىپ قالعان سەرىك جولداستارىنا. سودان ءارى تاعى دا شۇبىرتا جونەلدى.
اتاقتى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ ۇلى جاڭگىردەن ءۋالى باقى مەن تاۋكە تۋعان عوي. تاۋكەنىڭ باعى جانىپ اتا تاعىنا وتىرعان سوڭ ءۋالى وكپەلەپ، ۇرگەنىشكە مە، تاشكەنگە مە، ايتەۋىر وزبەك، سارتتىڭ اراسىنا كەتىپ قالعان كورىنەدى. ءوز قارا توپىراعىنان الىستاعان سوڭ، ءقايبىر قاسيەت قالماق، باۋىرى سۋىعان اكەدەن ابىلاي دەيتىن ۇل تۋادى. مەيىرىمدى ءجۇزدى قاسىنان كورىپ وسپەي، ادامشىلىق قايىرىم قۇيار جانعا كەزىكپەي قاتتىلىق، جاتباۋىرلىق سۋسىنىن قانىپ ىشكەن الگى سۇلتان وسە كەلە اينالاسىنا جاۋىعىپ ءتيىپ، تالاي جازىقسىز قاندى سۋداي اعىزعان سوڭ قانىشەر ابىلاي اتانعان عوي. سول ابىلايدان تۋعان ءۋالي دەگەن بال اسى ءبىر جوسىن جۋاس، توڭىرەگىنە تىنىش بوپ ءوسىپ كەلە جاتقاندا، الگىنىڭ جۋاستىعىن پايدالانعان وزبەك، سارت ىشىندەگى تورە تۇقىمى بالا — شاعاسىمەن قىرىپ تاستاپ، تاعىن تارتىپ العان عوي. سول كوركەم ءۋاليدىڭ وراز قۇل جاسىرىپ قاپ، امان الىپ قالعان ءابىلمانسۇر اتتى بال اسى دەپ الىبەكتى ۇيعارماي ما ءۇش كەمەڭگەر. ۇرگەنىشتە مە، تاشكەندە مە، ءتىپتى كەيبىرەۋلەر ايتاتىنداي تۇركىستاندا ما، شەيىت بوپ كەتكەن ءۋاليدى كىم قايتا ءتىرىلتىپ "مىناۋ سەنىڭ بالاڭ با؟" دەپ سۇراي قويار. سونىمەن الىبەك بالا تورەدەن تۋعىزىلىپ، ءابىلمانسۇر اتانىپ، ودان تولەنىڭ تۇيەسىن باققان سابالاققا تۇسەدى عوي. اڭىراقايدا اتاق پەن داڭق تۇعىرىنا كوتەرەيىن دەگەن ءتوڭىردىڭ وڭ كوزى ءتۇسىپ، ابىلايلاپ شاۋىپ، قىدىر دارىپ، ب ا ق قاراپ، قاسيەتى وسپەي مە. اتى اڭىزعا اينالىپ ابىلاي سۇلتان اتالماي ما.
— انە ابىلايىڭنىڭ بار سىرى. ءۇش داڭعىلدىڭ ەلىنىڭ قامىن جەپ جاساعان تىرلىگى دەپ وتكەندە ءبىر اعام ايتىپ ەدى. كىم ەكەنىن سەندەر بىلمەي-اق قويىڭدار. شىنعا باقساق، كەيدە شىندىقتى بۇركەۋدىڭ دە قاجەتتىلىگى بولادى. ەل ارمانىن كوكسەۋ ءۇشىن ەلدىڭ ءوز ءتولى، ءوز ۇرپاعى ءوسىپ جەتىلۋى كەرەك دەگەن سول ادام. مەن سول كىسىگە سەنەم. اتتەڭ مىنا كيىمشەڭ تورەنىڭ اتامنان العان ۇلگى-ونەگەدەن اداسىپ جۇرگەنىن عانا تۇيتكىل كورەم. ايتپەسە وعان داۋ ايتىپ، كەكەسىن ءبىلدىرىپ، جولىنا كولدەنەڭ تۇرىپ نەم بار، — دەپ تىلەنشى ءسوزىنىڭ سوڭىن بايسالدى ءبىتىردى. مىنا اڭگىمە — كەپكە يلانارىن دا، يلانباسىن دا بىلمەي جارىلعاپ داعدارىڭقىراپ قالعاندا، ءبورىباي باستاعان جاستار دۇرلىگە دۋىلداسىپ كەتتى.
— ءاي، ءبىر شيكىلىك بار-اۋ دەۋشى ەم ءوزىم دە.
— راس ايتاسىڭ، ساتان. ابىلاي باسقا تورەلەرگە ۇقسامايدى عوي. مۇلدە ۇقسامايدى.
— ءاي، قاتىپ كەتتى-اۋ، تورە دەپ توبەمىزگە شىعارىپ جۇرسەك، ءوزىڭ مەن وزىمدەي قارا قازاعىم بوپ شىقتى — اۋ. قامشىمدى ءبىر جوتاسىنا اياماي-اق ويناتاتىن بولدىم-اۋ! — دەپ ءبورىباي ال كەپ قارقىلداسىن. تاپ ءقازىر ساباپ، تۋلاق قىپ جاتقانداي — اق دويىرىمەن وت باسىن كومىپ-كومىپ جىبەردى.
— ءجا! جەتەر! تىستەڭدەر تىلدەرىڭدى! بۇل راس بولسا، مەنىڭ ەمەس ءۇش كارىنىڭ، ءۇش داڭعىلدىڭ قۇپياسى. قازاق قامىن ويلاپ جاساعان ارەكەتتەرى. ەلدىڭ مۇڭ — شەرى ونسىز دا كوپ. كەۋدەدەن نۇر سورعالاۋدىڭ ورنىنا مۇڭ سورعالار. ويتكەنى سەندەر، ەندى بۇل قۇپيا سىردى جارياعا جار قىلۋدان تانباسسىڭدار.
— جوق! و نە دەگەنىڭ تىلەنشىجان!
— مىرزابەك-اۋ، جۇتتىم دا باتىردىم تۇڭعيىققا!
— نەگە اشايىق. بياتانىڭ وزىنەن سۇرامادىڭ با؟
— جوق! جالعان بولسا، اتامنىڭ اشۋى قاتتى. راس بولسا، كۇيزەۋلىك كورگەن حالقىنىڭ ءبىر جىرتىعىنا جاماۋ بولسىن دەپ ىستەگەن ايلاسى شىعار بيلەردىڭ. پاناسىزدىق، شاراسىزدىق قاۋساتقان جۇرتىن قۇرساۋلاماق دالباساسى دا شىعار. اتتەڭ ابىلايدىڭ كەيدە اۋا جايىلىپ، اسقاقتاپ كەتەتىنىنەن عانا اتام سەكەم الادى. سول ءور كوكىرەك وزىمشىلدىك وكتەپ جەتە مە، اسقىنىپ كەتە مە دەپ ۋايىم ويلايدى. ايتپەسە، وسى سۇلتاندى ۇنەمى ىزدەپ، كەڭەس بەرىپ، قاسىنا تارتىپ وتىرادى ىلعي اتامنىڭ ءوزى. ءتۇبىنىڭ قايىرىن ويلاسام، قازاقتى وسى ۇيىتار-اۋ، باستار-اۋ دەگەنگە اتاممەن بىرگە سەنگىم بار. كوپتىڭ دەرتىنە ەمدى بىرەۋ تاپسا، وسى ابىلاي تاپسىن دا. سوندىقتان دا اۋىزدارىڭا قۇلىپ سالدىم! كىمدە كىمنەن سىبىس شىقسا، الاش ۇرانىمەن انت ەتەم، ايامايمىن! تىك تۇرعىزىپ باۋىزدايمىن! — دەپ تىلەنشى بۇيىرعانداي قىپ اۋىر ءتۇيىن ءتۇيدى.
جارىلعاپ ابىلايدىڭ اتىنا، اتاعىنا بۇرىننان دا ءتانتى ەدى. ەندى ءتىپتى جاقىنداپ جىلىۇشىراپ سالا بەردى. اركىمنىڭ — اق ءوز ىشىندە "وزىمىزدەن نەگە شىقپايدى؟ ءار ۇلىستىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان ءۇش بي كىمنەن كەم. قايتا قاراسىنىڭ حال — جايىن تەرەڭىرەك بىلۋىمەن، زامان ۋايىمىن حالقىنىڭ دەرتىمەن قوسا ساباقتاپ كەلمەدى مە؟" دەيتىن تىلەۋلەس ءۇمىت بولاتىن. سونداي تىلەكتەستىك جارىلعاپ ۇلاننىڭ كەۋدەسىندە دە تۇتانا باستاپ ەدى. ەندى ابىلايدىڭ بويىنان مىنەزدىلىك، كەندىك ىزدەپ ارمانداپ كەتتى. "ءاي، العىر-اۋ! الگىندە عوي ءبىر عانا لەپپەن تىلەنشىنى تۇقىرتىپ كەتپەدى مە. "ءيتتىڭ ءبارى ءبورىباسار بولماس، جۇرتتىڭ ءبارى شانشار بولماس" دەدى مە. وسىنى "اتتىڭ ءبارى تۇلپار بولماس، جۇرتتىڭ ءبارى شانشار بولماس" دەپ ءسال وزگەرتسە، ماقالدان نەسى كەم. شىركىن بياتانىڭ كەڭەسىنە قاتىسار ما ەدى؟ بىلەر ەدى جاس سۇلتاننىڭ بەت — باعدارىن. الىسىن شالار ما، ماڭايىن شولار ما، تۇپتەر ەدى — اۋ".
ۇلكەن ۇيدە كەڭەس ونشا قىزباي، كارى مەن جاستىڭ ءبىرىن ءبىرى اڭدىسقان ءىلىپ — قاقپالارىن عانا سامارقاۋ كۇيتتەۋدە. وسى ساپاردا ۇلكەن ۇمىتپەن سەنىم مەن تىرەك تاپقالى كەلگەن سۇلتان كۇڭگىرت كەشتەن جابىق كوڭىل توسپاي، ءوز ءىشىنىڭ بار سىرىن اشىپ تاستاماق ەدى. ءبيدىڭ ءا دەگەننەن اشىق قاباق تانىتپاعانىنا قىڭىرايدى ما، كوپكە دەيىن كومەيدە تۇرعانىن كوسەپ شىعارعان جوق.
قاز داۋىستى قازىبەك بي جوتاسىن اعاش توسەككە سۇيەپ، ءبىر كەز كەۋدەسىن تىكتەپ الدى. ادەتتەگى قاعىس — قاقتىعىس ساتتەرىندەگى ماشىعى كەۋدەنى بوساڭسىتۋ دەيتىنىن تۇيتە سەزە قويدى. بياعاسىنا قاباق استىنان قاراپ ەدى، ەكى بەتىنىڭ ۇشىنا تاناكوز تۇيمەدەي بوپ قىزىلشاربى ورناپتى. ال كوزدەرى ادەتتەگىدەن دە ۇلكەيىپ، كەڭ اشىلىپ، دۇنيە سىرىن ءدال ءقازىر تۇگەل بايقاپ، ءسۇزىپ شىعىپ تۇرعانداي كورىندى. سول-اق ەكەن ءوزىنىڭ بويىنا دا سەرگەك، ەكپىندى تولقىن ەنگەندەي ارقالاندى دا، اعاسىنىڭ اۋزىن باعىپ قالدى.
— ابىلاي شىراق، قازىق اينالا كۇمىلجي بەرگەننەن جەر تاقىرلاعاننان باسقا تۇك ونبەيدى. كۇن ۇزارتىپ، كەجەگەلەپ، كەش باتىرۋدىڭ پايداسى از. ونسىز دا كوڭىل جۇدەتەر كۇيلەر كوبەيىپ كەلەدى. بيىلعى جازدىڭ دا جىلداعى جاز ەمەسىن بايقاعان بولارسىڭ. جازدىڭ ءوزى جابىرقاۋ كۇزدەي عوي. كۇن رايى سولاي بولسا، ەل شىرايى قالاي اشىلماق. بۇركەۋ كوڭىلدەردى ءبىز دە مولايتپايىق. قونىس ورىسكە تالاسقان الاشىڭ بولۋشى ەدى بۇرىن. جۇتتان جۇتاعان جۇرتىڭ جۇگەن، قۇرىق ۇستاپ قالعان سوڭ جىلداعىداي جايلاۋ جاعالاۋدى ازايتپادى ما. تومسارعان جۇزدەردىڭ كۇيزەلگەن ءىشىن كورە بىلسەك، مولشىلىق دەيتىن اعايىننان دا اداسىپ قالىپ وتىرعان مىنا جاعدايدا مايىسقاقتىقتان وتەر كىساپىر جوق. دۇنيەنى تۇگەل اش ارىق قاپتاپ كەتكەن كەر كەزەڭنىڭ كۇڭىرەنىسى قۇلاق تۇندىرىپ بارادى. باسقا ۇندەردىڭ ءبارى جوعالىپ، وسى ۇزاق مول كۇڭىرەنىستىڭ تاساسىندا قالعان. سول زاردى سەرپىپ جىبەرەر، كارىڭە ءنار بەرەر جىلۋىڭ، شۋاعىڭ بار ما، سونىڭدى سال ورتاعا. قۇلاعىما ازداپ بولسا دا جۇبانىش تاپ. كەيىس قياستى قاباقتى جادىراتار قۋانىش بەر.
ابىلاي سۇلتان قازىقتاي شانشىپ العان دەنەسىن قوزعالتپاي، باسىن بۇرىپ، ۋىتتى جاناردى الدىمەن قاسىندا وتىرعان بوگەنباي باتىرعا شانشىلتا قارادى. باتىر وتكىر كوزدىڭ ىزالى جىلتىن قاپىسىز تانىپ، سول وتكىر قاراستىڭ تەگىن تۇتانباعانىن جانە سەزدى. "اپىراي، مىناۋ جاس شىركىن اپىراقتاپ كەتىپ جۇرمەسە جارار ەدى. قازەكەمنىڭ حالىقتىڭ امان كۇنىن اڭساعان كۇرسىنىسكە تولى ءحالىن دۇرىس تۇسىنبەي شيرىقتىرىپ الار ما ەكەن. كوزىنىڭ ۇشقىنداۋى جامان ەكەن" دەپ ىشتەي قينالىپ قالدى.
ابىلايدىڭ الگى قاراسى ەندى بيگە اۋىستى. ءبيدىڭ دە كۇتكەنى سول ما، بەت ءجۇزدىڭ ەش قيمىل-بەلگىسىن بىلدىرمەي، توسىپ الدى.
ابىلاي باس يزەدى.
— ەل زارى ءبىر قۇلاقتى تۇندىرىپ قانا قويماي، مۇلدە تۇنشىقتىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن، قازەكە. ەل زارىن بولە تىڭداعان جەردە كۇڭىرەنىس ازايارى ايان.
قازىبەك ۇلكەن كوزدەردى جارق ەتكىزدى. قاز داۋىسى ساڭق ەتىپ شىقتى.
— كىم بار بولىسەتىن؟ "ارقار" ۇراندىلار ما؟ "الاش" ۇراندىلار ما؟ قىرىلىپ، قينالىپ جاتقان سول الاشىڭدى "ارقار" ۇراندىلار قاشان كورىپ ەدى؟ قاشان ەلەپ ەدى؟ توبەڭنەن ورىن بەر، تومەنگە ءوزىڭ تۇس، قارا قازاق، دەيتىن تورەڭنەن تورەلىك تاۋىپ پەڭ الدە. كورسەتشى سونى كوزىمە!
— ءسىز تۇڭىلگەن تورەلەردەن مەنىڭ تۇڭىلمەسىمدى قايدان ءبىلدىڭىز، قازەكە. ءبىراق الىستاعى جاۋدى ۇمىتىپ، جاقىندى تاقىمداي بەرۋدىڭ جارامايتىنىن دا ەسكەرىڭىز. توبە ءبيسىز. سىزدەن توبەسى بيىك بۇل وڭىردە كىم بار؟ توپەلەپ وتىرساڭىز، سول تورەلەر شىرىق بۇزار مەدى، بۇيدا ۇزەر مەدى؟ ايىپكەردى تاپساڭىز، ايىبىن نەگە سالمايسىز موينىنا. كەسىگىن نەگە كەسپەيسىز باتپاڭداتىپ؟ كۇيزەلگەن ەلدىڭ كۇڭىرەنىسىن ۇيدە جاتىپ كۇيىنىپ تىڭداۋدان نە ونەدى؟ ءىس قايدا؟ ارەكەت، ايلا قايدا؟
ابىلايدىڭ وزىنە تاپ بەرگەنىن بي ءا دەگەندە جاقتىرماي قالعان. ارەكەت، ايلا قايدا دەگەندەرىندە بايبالامشىل كەۋدەنىڭ وزىمشىلدىگى جاتقانىن بايقاي قويدى. جۇزىنە مىسقىل كۇلكى تابى جۇگىردى.
— تىم تەز شاپشىدىڭ، سۇلتان. ارىنىڭ جىلدام باسىلاتىنىنان دا سەسكەنبەدىڭ. الىسىم جاقىنىمنان ابزال بولسا، جاقىنىم جاۋىمنان بەتەر جاعامنان السا، مەن قايسىسىمەن جاعالاسۋىم كەرەك ەدى؟ جاۋىم ەلىمە ازداپ بولسا دا ەرۋ بەرسە، جاقىنىم دەگەنىم شاڭى-راعىما شەرۋ تارتاتىنى قالاي؟ جۇتاعاننىڭ جايىن ايتسام، جانىنا ماڭايلاتپاسا، كۇيىك شالعان جۇرتىڭا قارا كوبەيتەم، اۋماعىمدى مولايتام دەپ قۇرىق سالعانىن ايتسام، قۇرانى مەن قۇبىلاسىن تانىماسا، تورەڭدى نەمەن توپەلەيىن؟ كەسىگىمدى قالاي ورىنداتايىن؟ سونىڭ ءجون-جوباسىن كورسەتىپ بەرە قويشى مىنا زاپىلانعان توبە بيىڭە! — دەپ شانشىلا قارادى.
ابىلاي ىعا قويعان جوق. ىرعاسۋدى ەندى باستايمىن دەگەندەي، بوساپ كەتكەن كىسەسىن قاتايتىپ الدى. "ماڭايلاتقىڭ كەلمەيدى. كومەيىمدەگىنى كورىل، تانىپ وتىرسىڭ. كومەيىمە سولاردى شىعارتپاستان تىقپاقسىڭ عوي. ازۋ ءتىسى شىقپاعان بالا كورەمىسىڭ ەلدىڭ ءبارىن. تورە-تورە دەپ توقىلداقتاي تاقىمداعانىڭمەن ءبارىبىر الدى — ارتىمدى وراي المايسىڭ. مەنىڭ دە ءوز بەلدەۋىمە شانىشقان سويىلىم مەن نايزام بار. وڭاي بەرىلە قويماسپىن. ءىشىڭدى بەرمەسەڭ دە، سىرتىڭدى سۋىتپاعانىڭ ءجون. سول ءوزىڭ ايتقان كوپ تورەنىڭ ارەكەتىن باقسام، مەن دە بويلاۋىق اتتاي بوي بەرمەي كەتپەيمىن بە. مىناۋ قيراكەزىك زاماندا "ويتپەدى، بۇيتپەدى" دەپ مەنى كىم تەكسەرە، تەرگەي قويار. الدىڭا كەلگەنىمارىما جۇگىنگەنىم ەمەس پە ەدى. ارىنىمدى نەگە باسپاق بولدىڭ" دەگەن قيان بۇرىس وي كەۋدەسىندە تەز تۇتانىپ، سول كەبىنگەن كەۋدەسىن تىلگىلەپ ءوتتى.
— ەل كەلەسى، حان بيلىگى قايدا قالعان؟ توبە بيلىكتىڭ اساۋ مەن قىرشاڭقىنى ەزۋىن ءتىلىپ اۋىزدىقتاپ وتىراتىن قايىس تىزگىن، قىل شىلبىرى قولىڭىزدا ەمەس پە؟ ادىلەتسىزدىكتەن ءوزىڭىز جاپا شەكسەڭىز، وزگەنىڭ ومىرەم قاپقانى ەمەس پە؟ بيىكتەگىم مەن بيلىكتەگىم بيلىك تەتىگىن تاپپاسا، ھۇكىم، جارلىعىن وتكىزە الماسا، وكتەمدىگى جەتپەسە... وندا... — ءسال كىدىردى. ۋىتتى جاناردان ەر ەرەگىستە شاشىرار كوكشىل وت ۇشقىندادى. — وندا سول حاندىق پەن بيلىككە قوس قولداپ جارماسپاي، جامباستى جەلىمدەمەي، نەگە بوساتپاسقا. ەكسىم-وكسىمى مىقتى، وكتەمدىگى مول، ايتقانىن وتكىزەتىن، اتقانىن تيگىزەتىن لايىقتىعا نەگە بەرمەسكە.
قازىبەكتىڭ مىسقىل كۇلكىسى انىق ءاجۋاعا اينالعانىن كورگەندە تۇيتە ءوز ويىنىڭ دۇرىستىعىنا يلاندى. "ءاي، مىناۋ اقىلدى تەنتەك پە دەسەم، ءتىپتى شولاق قايىردى — اۋ. سەنەم دەپ اداسقام با؟ اداسقانىمىز با شەتىمىزدەن. ابىلايدىڭ ءابىلقايىر، باراق، باتىر، ابىلمامبەت سۇلتانداردان نەسى ارتىق. ولاردىڭ دا كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان الا باس قۇرتى-حان تاعى، حان ءتاجى عوي. بۇنىڭ دا سوعان ساۋساعىن تاربيتا سوزعانى ما؟ ورتا ءجۇز بيلىگىنەن دامەلى ەكەنىن اشىقتان اشىق ايتىپ سالدى عوي. "تالاسپا، قولىما ءوزىڭ ۇستات!" دەۋدى بۇدان ارتىق قالاي ايتسىن. نەگە كەلگەنى، نەگە جەتكەنى بەلگىلى بولدى. وزگەدەن ءوزىن مىقتىمىن دەپ الدەن-اق ءتوس قاقسا، ابىلايىڭ دا ءورىسىن تىم الىسقا ۇزاتپاس".
تۇيتە يەگىن كوتەرگەندە، بي سويلەپ وتىر ەكەن.
— اقىل ايلا تابۋ وڭاي. سول وڭايدى قيىنداتاتىن سۇلتاندار تىرلىگى. ۇلى حانىڭنىڭ ەسەبىندەگى ءاز تاۋكەنىڭ تاعىن جامباستاعان سامەكەنىڭ دارمەنسىزدىگىن ايتىپ بەتىمە سالىق قىلام دەدىڭ. "بىلىكسىز ايعىر ەنەسىنە شابار" دەگەندەي بيلىگىڭنىڭ بيىگىنەن ءتۇس دەپ وزىمە دە باس سالدىڭ.
ابىلاي قوزعالاقتاپ كەتتى. جالت ەتىپ بوگەنبايعا قارادى. بوگەنباي سۇلتاننىڭ قاراسىن تۇسىنە قويدى.
— ۋاي، بايتەرەگىم! ۋاي، قاز داۋىستى قازەكەم. قازاعىمنىڭ قايىسپاس قارا نارى. سۇيەكسىز ءتىل، جيەكسىز ەرىن كەيدە جارعا سۇيرەيتىنىن، كەيدە سورعا سۇيرەيتىنىن مەنەن ارتىق بىلەسىز. سۇيەكسىز ءتىلدىڭ ءبىر بۇرالاڭداپ كەتكەنىنە بولا، تىرەكسىز ۇلدىڭ ءبىر قوجىراپ كەتكەنىنە بولا بيلىگىڭىزدى دە، بيىگىڭىزدى دە الاسارتپاڭىز، — دەپ باتىر كەڭ كەۋدەگە باسىن قۇلاتتى.
"سول سەنىڭ ءسوزىڭ بە؟" دەگەندەي بي سۇلتانعا قيىستادى. ابىلايدىڭ دا يەگى ومىراۋىن ەكى-ۇش رەت يىسكەپ ءوتتى.
— توبە بيلىكتىڭ جۇلىپ تۇسەر تۇزاعى قايدانى، ابىلاي شىراق، سەن عانا ەمەس باسقا ايتۋشىلار دا كوپ. توبە بيلىكتىڭ قۇرىعى قارادان وتكەن جوق، تورەڭە ءبىراق جەتكەن جوق. ەستيارىم ەسالاڭ، اقىلدىم اتارمان بولعان سوڭ اناۋ بىت-شىت ەلگە بۇلىك سالعان باتىر سۇلتاندى ءبىر بۇقتىرام دەگەن بيلىگىمدى ءوزىڭ دە، وزگە دە بىلەدى. "العانىڭدى قايتار. جىلاعاننىڭ كوز سۇرتكىسىن بەر. ولگەننىڭ قۇنىن تولە!" دەگەنىمدە نە ىستەدى؟ ءبىر-اق كۇندە كىشى جۇزگە اۋماعىن تۇگەل اۋداردى دا قوپارىلىپ كوشتى دە كەتتى. سونى ازعىرعان كىم؟ قۇپتاعان، قىزدىرمالاپ قوستاعان كىم؟ تاعى دا تورە تۇقىمى. ءاز ءازىل بولعان ءابىلقايىر سۇلتان! ايىپكەرىمدى قۇزىرىمنان جۇلىپ الىپ، التى شەكتىگە ۇلىس بەگى ەتىپ قويا سالدى. ءسويتىپ ورتا جۇزدەن مۇلدە الشاقتاتىپ اكەتتى. وسىدان كەيىن ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، جالاقتاپ جۇرگەن ورتا ءجۇز سۇلتاندارىباراق، ابىلمامبەت، كۇشىكتەر ايىلىن جيا قويار ما. قيت ەتسەڭ، ءبىرى جوڭعارعا كۇيلەگەن شىبىشتاي ارتىن تىعىپ، ءبىرى ۇلى ءجۇز حانى جولبارىسپەن ۇيلىققان توبەتتەي اۋىز جالاسىپ، جىمىسقىلانا جىلىستاپ جۇرگەنى.
ال ءابىلقايىرىڭنىڭ جىمىسقىلانىپ الگى ارەكەتكە نە ءۇشىن بارعانىن سەزەمىسىڭ؟ سەزەسىڭ ارينە. مىڭ جەردەن تىرباڭداعانىمەن باتىر سۇلتانعا ورتا ءجۇز بيلىگى ەشقاشاندا تيمەس ەدى. مۇرتىن الىپ ۇرتىنا جالعايتىن، تاۋسىلماس كۇڭكىلىمەن — اق توبىر كوبەيتىپ، ەلدىڭ ىعىرىن شىعاراتىن ونداي وبىرلارعا ءوزىم ولمەي ىڭعايىم جوق. ال زىميان ءابىلقايىر سۇمدىقتى ارىدەن ويلايدى. كەشەگى ۇلى حاندىقتىڭ تاعىندا وتىرىپ ورتا جۇزگە ىقپالىن جۇرگىزگەن قايىپتىڭ بالاسىن پاناسىنا السا، قازىرگى قاتىن پاتشاڭنىڭ سۇيەك تاستاعانداي ەتكەن شالا حاندىعىنا، ەرتەڭ ورتا ءجۇزدىڭ كەسەك حاندىعىن قوسىپ الا قويماق. ورتا ءجۇزدىڭ ايبارلى تىزگىنىنە قولى ءبىر ىلىنسە، ۇلى جۇزدەگى جولبارىس اعاسى وزىنە باس يزەۋدەن اسپايتىنىن جانە بىلەدى. ءسويتىپ قولدان دا، جولدان دا الا الماعان ۇلى حاندىقتىڭ التىن تاعىن قۋلىق-سۇمدىقپەن وپ-وڭاي جامباستاپ، جالپايا كەتپەك.
ءبيدىڭ ءسال كىدىرگەندە، قىرىنداڭقىراعان داۋسىنان تاماعى كەبەرسىگەنىن بايقاپ، تۇيتە سارى قىمىز تولى توستاعاندى قولىنا ۇستاتا قويدى. قىمىزدى ءبىر — اق ءسىمىرىپ، مۇرتىنىڭ شالعىسىن بارماق سىرتىمەن ەگەپ وتكەن قازىبەك ابىلايدىڭ ءۇنسىز باس يزەپ وتىرعانىن قالت جىبەرمەدى.
"ءابىلقايىر سۇلتان — سەنىڭ ەڭ ءبىر وسال جەرىڭ عوي، ابىلاي بالام. ۇستاسارىڭ دا، دوستاسارىڭ دا جالعىز سول عوي. اسىپ تا، باسىپ تا، قاشىپ تا كەتە المايسىڭ ودان. ەكەۋىڭدى ءبىر جىپكە مىقتاپ بايلاعان دارمەنسىز دالاڭ، پارمەنسىز حالقىڭ، قاراڭداعان قاراشىڭ. ەل قامىن شىن ويلاساڭ، ءابىلقايىردىڭ الەككە بەرگىسىز ارەكەتى ۇنەمى ءبىر بۇيرەگىندە جاتۋى ءتيىس. ودان عۇمىر بويى ساعان ارىلۋ جوق. قورباڭداعان قونجىقتاردى باتىسقا قونجيتىپ قويعان سوڭ، ەرىكسىز ارالاسۋىڭا تۋرا كەلەدى-اۋ. "قولى ەتكەننىڭ موينى كوتەرەدى" دەپ ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالساڭ، سول ەتكەن قول تاعى ءبىرازدى شيەلەۋى مۇمكىن. ءبىراز ۇلكەن بولەنى ءتۇيۋى دە عاجاپ ەمەس".
ءبيدىڭ كوبىرەك ويلانىپ كەتكەنىن وتىرعاندار تەگىس بايقاپ ەدى، بوگەنباي تاماعىن كەنەدى.
— قازەكە، ءابىلقايىردىڭ ىستەگەن ىسىنە ءىسىنىپ، قىلعان قىلىعىنا كىجىنبەگەن جان بۇل دالاڭنان تابىلماس. ءبىراق قۇر كىجىنگەنمەن امال نە، ازات باسقا ازاپ نوقتانى سالعىزدى دا جىبەردى. ەندى تۇرەگەپ تۇرىپ دارەت سىندىراتىن ايەل پاتشا ءوزى ەرتتەپ مىنە مە تاڭىنىڭ ءيىسىن بۇرقىراتىپ. الدە تەمەكىسىن قورقىراتىپ مۇجىعىن موينىمىزعا وتىرعىزىپ قويار ما، ايتەۋىر ەلدەن ەرىك، قولدان قۇرىق، ساۋساقتان تىزگىن كەتكەن زامان بولدى عوي. جاقسىڭدى جادىلاپ، اياۋلىڭدى ازعىرىپ، توبەڭدى تومپەشىك قىلعان قاتىباس ۋاقىتقا بىرەۋ مويىماسا، قاسيەتتى قازەكەم، ءوزىڭىز مويىماس دەۋشى ەم. قاتىگەز دۇنيە ءسىزدى دە قاجىتا باستاپتى-اۋ...-"وسى ايتقانىم قالاي بولدى؟ وزەگىنە بايقاۋسىز وت تاستاپ جىبەرگەم جوق پا" دەپ قۋىستانعانداي باتىر ءۇنسىز تومسارعان بيگە شۇڭىرەك كوزدەرىن جاپاق ەتكىزدى. ءبىراق قازىبەك سول ادەتتەگى ورەلى تارتىسقا شىنداپ تۇسەردەگى زار كۇيىنە كەلىپ، كوزى وتكىرلەنىپ، ءتۇسى سۇرلانىپ، يىعى زورايىپ الىپتى. "ءاي، تەرەڭسىڭ-اۋ! ءاي، بيىكسىڭ — اۋ! نە بويلاتپايسىڭ، نە شىڭىڭا تۋ بايلاتپايسىڭ!" دەپ پاسەيگەن كوڭىلمەن ءسوزىن ءارى جالعادى. — ارينە جالىڭىزعا ەشكىمگە قول تيگىزبەيسىز، كەۋدەڭىزدى شىبىنعا باستىرمايسىز ءالى دە. اناۋ شاراسى قۇرىعان توكەمدەي... تولە بيدەي ويرات قولىنان سۋ ءىشىپ، ءدام تاتۋ ءسىز ءۇشىن قۇراندى ورتەپ، قۇدايدى قۇلاتۋمەن بىردەي. وسى ايباتىڭىز — اق الىس-جاقىندى تەگىس سەسكەندىرىپ، وزىڭىزبەن الىسپاق بولعاننىڭ دا، وزىڭىزبەن تابىسپاق بولعاننىڭ دا جۇرەگىن شايلىقتىرادى. كەي — كەيدە ءسىزدىڭ جالعىزدىعىڭىزدى، شارشاپ-شالدىققانىڭىزدى ەسكەرىپ قول ۇشىن بەرگىسى كەلگەن، شىن بەرگىسى كەلگەن شىنايى ەستيارعا "ارالاسپا، كيلىكپە!" دەيتىنىڭىز دە بار. وۋ، جاراتقان ءتاڭىر، ەلدىڭ ءبارى ەسالاڭ ەمەس، ەستيارى بار شىعار. جۇرتتىڭ ءبارى جۇلىنقۇرت ەمەس، جانكۇيەرى بار شىعار. سولاي ەمەس پە، قازەكە؟
بوگەنباي اۋزى ايتقانمەن كومەيى باسقاشا بۇل كىلدەرىن تانىتقانداي، سۇراعىنا جاۋاپ كۇتكەن كىسىنىڭ كەيپىمەن قارسى الدىنداعى ادامنىڭ بەتىنە شانشىلا قاراۋدىڭ ورنىنا، كىرپىگىن جىپىلىقتاتىپ تومەن تۇقىردى. ءدال سونىسىن تۇيتە باتىر مۇلدە جاقتىرمادى. تۇيتەنىڭ تاماعى جىبىرلاپ سويلەگىسى كەپ وتىرعانىن سەزگەن بي اقىرىن كۇلىپ جىبەردى.
— ءيا، تۇيتە باتىر، كوپ قوپاقتاپ كەتتىڭ عوي. نايزاڭدى تىم شوشاڭداتقان ەكەنسىڭ. ورىنسىز وندى-سولدى سىلتەمە. ال، شىعار لەبىندى، — دەپ باس يزەدى.
تۇيتە كەۋدەسىن كوتەرە ىلگەرى لىقسىدى.
— ءاي، بوگەنباي! ەسالاڭ مەن ەستىنىڭ، بالا مەن ەستياردىڭ ارا جىگىن سەن قاشان تۇستەپ ەدىڭ. تۇستەمەك تۇگىل سونىڭ بار-جوعىنا ءمان بەرىپ كورىپ پەڭ بۇرىن. ال ەندى مىناۋ بۇگىنگى كەلىسىڭە دە، ميمىرتتاپ شاڭ سۋىرعان شابىسىڭا دا يت جىنىم كەلىپ، ارقا-باسىم قۇرىسىپ وتىر. ەلدەن ەرىكتى، قولدان قۇرىقتى، ساۋساقتان تىزگىندى ورمانداي ورىسقا ۇرلاپ اپارىپ، تىعىپ بەردى دەگەن ءابىلقايىرىڭ ءوزىڭنىڭ ءورىسى دە، جۋساۋى دا ءبىر دوسىڭ ەمەس پە ەدى. ءار قولدى ءبىر جالاعان كۇشىكتەي، ءار مىقتىنى ءبىر ساعالاعان تىرلىگىڭ ءوزىڭدى تۇڭىلتپەي مە؟ "ارالاسپا، كيلىكپەنى" بياعا كىمگە ايتىپ، كىمدى تىيعانىن اجىراتا الدىڭ با. الدە الدەبىر جەلاۋىزدىڭ داقپىرتىنا قوسىلىپ، دالاقتاپ ءجۇر مە ەدىڭ بەتالدى قاڭعىرعان بەتىڭمەن. باتىردى جاۋدا سىنايدى، داۋدى باسقاعا بەر. ەركەكپەن ەركەكشە بەلدەسە الماساڭ، قاتىن وسەكپەن باتىرسي بەرۋدى قويعان ءجون. "ارالاسپا، كيلىكپەنى" قازەكەم ەمەس، مەن ايتام. ساعان ايتام. كونەكتى سىرتتان سالىپ، اعايىننان اۋا كوشىپ، بولىنە جونەلگەننىڭ ءجونى قايدا، جولى قايدا؟ مۇرات جولى ما، ماقسۇت جولى ما؟ اعايىنعا الالىق اكەلگەن اداسقاننىڭ جولى ما؟ سونى ايىرۋ ءۇشىن دە كەي — كەيدە وزگەگە ازەۋرەمەي، ءوز ىشىڭە ۇڭىلگەنىڭ دە قاجەت-اۋ. بەس مەيرام، جەتى مومىننىڭ ىرگەسىن اجىراتا باستاعان جانىبەك ەكەۋىڭ ەمەس پەڭ. اناۋ قۇلدىق نوقتاعا باستى كەردى دەگەن ءابىلقايىردىڭ استى — ۇستىنە ءتۇسىپ، اساي-مۇسەيىن ءارۋاقتاندىرعان ەكەۋىڭ ەمەس پە ەدىڭ. ەندىگى جاعالاعان شالشىق وزەنىڭدى دە كوردىك، ساعالاعان وزەگىڭدى دە كوردىك، بىلدىك. وزەنىڭ شالشىقتاي شولاق، وزەگىڭ ۇراداي قىسقا ءتارىزدى — اۋ، بوگەنباي. ءتامام ەلدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، الاش جۇرتىنىڭ باعىتىن اپانداي اشىلعان قاندى كومەيگە بۇرىپ جىبەرگەن ءابىلقايىرىڭ اناۋ. ازعان جەرگە سۇڭعىلا شىعار دەپ، ەسىرىكتەنىپ ساقالعا جارماسقان تۇعىرىڭ مىناۋ. قاي انىق بەتىڭدى بايقاتىپ ەدىڭ؟ سۇراعالى كەلىپ سىناعاندارىڭ قالاي؟
قازىبەك تانداي قاقتى. ەسىلىپ بارا جاتقان تۇيتە ءبيدى جالت ەتكەن جانارمەن شالىپ ءوتتى. "ءقازىر بىتىرەم!" دەگەنىن تانىتىپ ءسال يەك قاقتى.
— بياعا، "قۇلعا دا ءبىر كۇندىك تەندىك" دەگەن، ارتىق كەتسەم ايىپقا بۇيىرماڭىز. مەنىكى بوگەنبايعا اعالىق، ناز عانا. ءبىر جاس كىشى بولسا دا ۇلكەندىگىمدى بۇلداپ تۇرعام جوق. قاۋىپ ايتار ارەكەم دە ەمەس، تاپتاي ايتار كەلەكەم دە ەمەس. ىشتەگى كوپتەن ساقتاعان ىنىمە دەگەم كىرنەم ەدى. ماقۇلداي ما، شاقىلداي ماايتەۋىر ويىنا تۇرتكى سالعىم بار، — دەپ توقتادى.
بوگەنباي ۇلكەن دەنەسىن ىرعالتا شايقاپ، تۇيتەگە قادالىپ وتىرىپ، باياۋ كۇرسىنىپ قالدى.
— نە دەيىن، تۇيتە اعا. وسال سالماق ەمەس ايتقانىڭىز. نە دەپ جابىسا تۇسەيىن. جالعىز-اق سىناعالى كەلمەگەنىمىز ايان. اداسقانىم بار شىعار، ءبىراق مەنى وزگەنى اداستىردى دەگەنىڭىزگە كونە المايمىن. ال كەيىنگى شيىرىمدى كىممەن كەڭەسىپ، كىممەن اقىلداسىپ سالعانىمدى بىلمەسەڭىز، بوسقا اۋرەلەنەسىز، تۇيتە اعا.
قازىبەك مىرس ەتتى. قازىبەكتىڭ مىرس ەتكەنى اناۋ-مىناۋدى سەلك ەتكىزەتىن. ۇشەۋى دە دەمىن ساناپ شىعارىپ تىنشىپ قالدى.
— ءاي، بوگەنباي، ءىشى قۇپيالىنىڭ اۋزى قۇلىپتاۋلى ەكەنىن ۇمىتپا! تۇيتە، ءبىر — بىرىمىزگە ۇپاي سالىسقانداي بول ماي، قۇر باقسىنا تانتىراپ جىن شاقىرعان ادەتكە باقپايىق. سەنىڭ دە سان سوققىزعان قاپىلىقتان ىزالانعانىڭدى سەزدىم. ءبىراق ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز وسى ارادا دا تۇرتپەكتەسەك، سول ىزا نازامىز ودان سايىن ورشىمەس پە.
ءجا! جاقسى مىنەزدىڭ قۇت ەكەنىن، پالە ءتۇبى جۇت ەكەنىن بىلمەيتىن بالا ەمەسپىز. نيەتتىڭ قارالىعى، ءىستىڭ ىلاڭدىعى كۇنشىلدىكتەن، باقاستىقتان. بارىنەن دە بۇرىن مانساپقورلىقتان. اياعىممەن جەر تەپكىلەپ، توبەممەن كوك تىرەسەم دەيتىن قۇمارپازدىقتان.
ال ارىدەن ويلاساق، تۇپتەن قوزعاساق، جۇرەكتىڭ سىزى كوپ تە، نازى جوق. بۇرىندارى ... اينالاسى ەكى-ۇش جىل دا بۇرىندارى بوپ بارادى-اۋ. بۇرىندارى بولات حاننىڭ كۇرشىم ءىشىپ، قۇشالا تارتقانىنان باسقا قارەكەتى جوق دەپ قۇستانالاۋشى ەك ءۇش كارىڭ. ال ءقازىر سەڭ سوققان بالىقتاي ماڭگىرگەن سامەكەدەن توكەڭ دە، مەن دە مۇلدە كۇدەر ءۇزىپ بىتتىك. نە وزىندىك ايتارى جوق، ال ايتقانىڭا جاڭعىرىق بوپ قايتارى جوق. نە ارەكەتى جوق، نە ارەكەت ەتەر، ەتتىم دەر ابىگەرى دە جوق، ءۇنسىز ءتىلسىز مەڭىرەۋ. مەڭىرەۋلىك جارتاسقا جاراسقان. جان-تالاسقان ەلدىڭ اعا حانىنا ول مۇلدە قول ەمەس. ۇعارى جوق باستىڭ اقىل تۇرار قانداي تۇراعى بولسىن. جاناسىپ بارىپ، تۇسىنەر اڭعارىن، تۇيسىنەر سىڭايىن تاپپاي، ءتۇڭىلىپ تۇنەرىپ سان ورالدىق... كوسىلىپ الىپ، كورپەسىن تۇيىقتاپ جاتا بەرۋدەن جاڭىلىسار ءتۇرى، ايىرىلىسار كۇنى جوق.
سامەكەمىز وسىنداي بولسا، ءابىلقايىرىمىز اناۋ. باتىر سۇلتاندى كۇيەۋ بالام دەپ ارقاسىنان قاعىپ قويادى دا، جارعاق قۇلاعىن جاستىققا تيگىزبەيدى. باتىرىڭ تاعى دا ات ۇستىنەن ءتۇسۋدى قويدى. تۇسىرمەيتىن دە ءابىلقايىر.
ابىلاي قىزىنىپ، كيلىگىپ كەتتى.
— دۇرىس ايتاسىز، بياعا! ءقازىر سول باتىر سۇلتانىڭىزدان ءقادىرلى جان بار ما ەكەن قازاق اراسىندا. جوق قوي. قارا قاسقا اتتى قامباردان ءبىر دە كەم ەمەس. "قىزىل قارىن جاس بالانىڭ قامى ءۇشىن باسىن وتقا تىگىپ، ارىستاننىڭ اۋزىنا سان ءتۇسىپ، تۇرىكپەننىڭ جەرىنە بارىپ استىعىن قاپتاپ اكەلىپ، مالدارىن توپتاپ قۋىپ كەلىپ، اش-ارىقتارعا پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ بەرگەن ناعىز قۇلان اياق قۋ شەكە ارعىماعىم دا، كوك نايزالى، كوپ تىلەۋلى اسىلزاتىم دا باتىر سۇلتان" دەپ اش وزەككە اس تۇسكەن تالايدىڭ تامسانىپ ماداقتارى سول.
ال ءابىلقايىردىڭ اسىعى تۇگەل. ەرتەڭ — اق "ەسىڭ شىققاندا ەسىگىڭە مال بايلاپ، اۋزىڭا ءدان سالعام، ەسەبىڭدى ءوزىڭ شىعارىپ، ەسەمدى قايتار، اعايىن" دەپ ۇيىرلەپ جىلقى، قورالاپ قوي جينايدى. ونىڭ ۇستىنە مىناۋ جۇتتان جۇتاعان جۇرتتىڭ كوز الدىندا باتىر سۇلتان مەن ءابىلحايىر حاننان ابزال ادام بولماس. وزگە سۇلتاندار بۇك ءتۇسىپ بۇيىعىپ جاتقاندا، ەل اۋزىنا سۋ تامىزعان ەكەۋى عانا بوپ كورىنبەك. ال ءبىز...— ابىلاي قولىن تاعى دا سەرمەپ قاپ، تىعىلىپ توقتادى.
قازىبەك ونىڭ نەگە توقتاعانىن ءبىلىپ وتىر. "ال، ءبىز" دەپ جادىكتەن شىققان سۇلتانداردىڭ شورە-شورە تىرلىگىنەن جەرىنگەنىن، سولاردان ابدەن كوڭىلى قالعانىن ايتقانى. ءوز بەتىنشە تورەلەردىڭ جاسارى جوق. قيمىلى ءۇي اراسىندا عالامات. بىلاي اۋىلدان، ەل شەتىنەن ۇزاي بەرە كەرەمەتتىلىگىنەن ايىرىلىپ، ءجۇنجىپ سالا بەرەتىن ۇساقتىعى وراسان. سونى وزدەرى بىلسە دە وزگەلەر كورمەيتىندەي، بىلمەيتىندەي دۇرىلدەيتىندەرىن قايتەرسىڭ. كۇنشىلدىگى سونداي، ىشتەرىنە پىشاق اينالمايدى-اۋ. ات — اتاعى كۇن سايىن ءوسىپ، دابىرايىپ بارا جاتقان ابىلايدان سەسكەنەتىندەرى دە، ءتىپتى قولدارىنان كەلسە، قونجيتا سالۋعا دايىن تۇرعاندارى دا بەلگىلى. جەر استىنان جىك شىعارىپ شىعا كەلگەن باقتالاستى... باقتالاس قانا ەمەس، تاقتالاستى ەل اۋزى الدەن-اق اناۋ قۇدىرەتتى تاۋەكەل مەن ەسىم حاندار وتىرعان، جاھانگەر جاڭگىر، قاسيەتتى ءاز تاۋكە حاندار جامباستاعان التىن تاققا وتىرعىزىپ قويعان جوق پا. "قۇداي-اۋ، جادىكتىپ. ءوز بولتىرىكتەرى ءبىرىن — ءبىرى تىرسەكتەپ، بىرىنە — ءبىرى ارسىلداپ تالاسىپ جۇرگەن جالعىز تاققا قايدان تۋىپ، قايدان شىققانى بەلگىسىز الدە بىرەۋدى تاپ جەلكەمىزدەن قويعانىڭ قالاي؟ قانقۇيلى قولدى بىلەككە دەيىن مايلاپ وسى كوكەي تەسكەن الاباس قۇرت — تاق ءۇشىن قايىپقا ۋ بەرىپ كوزىن جويىپ، بولاتتى ادەيىلەپ وققا بايلاتىپ بوساتقان ەڭبەك تەككە كەتكەنى مە. ءابىلقايىر نەمەڭ وزەگىن ورتەگەن وزىمشىلدىك ءورتىن ورىس پاتشايىمىنىڭ قولىمەن سوندىرمەك بوپ ءالى تىراشتانۋمەن كەلەدى. بويدان بيىك سەكىرۋگە ءال قايدا. ءوز ورەسىنە جەتتى دە، تىندى ول. ەندىگى ۇلكەن ءقاۋىپ مىنا ابىلاي سابالاقتا. سۇر بۇلتتاي تۇنەرىپ، اسپانىمىزدى تۇگەل قۇرساۋلاپ الا قويماسىن كىم ءبىلسىن. الماي قويماس-اۋ. جيىرماعا تولماي جاتىپ، ماڭايىنا توپىرلاتىپ ارعىن، نايماننىڭ باتىرلارىن ءۇيىرىپ الا باستادى عوي. اناۋ قانجىعالى بوگەنباي ءتىپتى سونىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنداي-اۋ تاپ ءبىر. قاسىنان ءبىر ەلى قالمايدى. قاز داۋىستى قازىبەك بي نە ءبىتىرىپ وتىر.بوگەنباي-بيدىڭ سەسى مەن سۇسى ەمەس پە ەدى. سەسى مەن ۇسىن ءبيدىڭ ءوزى ۇستاتقانى قالاي شوشانداپ شىققان نەمەگە؟ جاستىڭ ارىنىڭ باسار بول، ايبىنىن اسىرار سول دەپتى-اۋ. ال سوندا باتىرسىز قالا بەرسە، سول قازىبەك ءبيىڭ قولىنداعى ورتا ءجۇزدىڭ ۇلىس بەگى دەيتىن بيلىگىنەن دە ايرىلىپ قالاتىنىن بىلە مە ەكەن؟ بىلسە،ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوزىن جىلان بوپ شاعاتىن سول جىلاننىڭ جۇمىرتقاسىن ۇياسىندا نەگە سىندىرمايدى؟"
باراق، سامەكە، كۇشىكتەردىڭ وسىلاي ويلايتىندارىن قازىبەك ايتقىزباي — اق سەزەدى. ابىلايدىڭ بۇگىن نەگە، قانداي تىلەكپەن كەلىپ وتىرعانىن دا بىلەدى. كەلەشەكتە الدارىن وراپ كەتەر ابىلايعا الگى سۇلتاندار بۇگىن كۇن كورسەتە قويار ما؟ تەندىك بەرە قويار ما؟ "اتاسى بيلىك قۇرماعان، اناسى ۇلگى كورمەگەن ءجۇن باستى، كۇيەك استى شاتانىڭ قۇزىرىنا بايلانار بولسا، قۇتىرىنعان يتتەي ءقازىر نەگە شايناماسقا جاس قۇلاق پەن جاۋ القىمدى" دەيدى ولار. وزدى-وزدەرى ارپالىسقاندا جەكە-جەكە قىزىلشەكە بولاتىن سۇلتاندار، ابىلايعا كەلگەندە بىرىگىپ، تىزە قوسىسىپ الاتىندى شىعارىپتى. سوندىقتان ابىلايعا از دا بولسا بيلىك كەرەك. الدىندا ەلى، ارتىندا قولى بولسا، باراقتىڭ ازۋىن قاعۋعا، باتىردىڭ نايزاسىن جايقاۋعا، كۇشىكتىڭ قۇيرىعىن بۇراۋعا، ابىلمامبەتتىڭ ارەكەتىن تيۋعا قاھارى مول جاستىڭ قاۋقارى جەتەر ەدى. ەندەشە، ءوزى ورتاسىندا وتىرعان اتىعاي، قاراۋىلعا ۇلىس سۇلتانى ۇلىس بەگى ەتۋ دۇرىس بولار. مىناۋ بوگەنباي دا مەنىڭ اقىلىممەن ەكى-ۇش جىلدان بەرى وسىنى توڭىرەكتەپ ءجۇر عوي. ۇشقالاقتىق جاساتا قويماس. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادالدىعى جەڭسە، ەل تىزگىنىن دە قولىنا الار. شىركىن سونداي اسىلىم بوپ شىعار مەد؟!"
قازىبەكتىڭ كوز الدىنا وسى تىلەكتى ارمان ەتكەن ەكى اعاسى ايتەكە مەن تولە ورالدى. ايتەكە ناعىز سۇڭعىلا جان ەدى عوي. تۋىسى بولەك، ءبىتىمى ەرەكشە، كۇتىمى ارتىق بەكزاتتىڭ وي-بويىنان دا ۇنەمى تازالىق، ەستىلىك، مىنەزدىلىك ەسىپ تۇراتىن. ازات ەلدىڭ ارداقتى ازا-ماتتارىن، اياۋلى ارۋلارىن باقىتتى، باقتىلى، ۋايىمسىز، شابۋىل-شاندۋىلدان ادا كۇيدە، ءوز اتا جۇرتىندا ەركىن، ەركە كۇيدە كورسەك-اۋ دەپ ارمانداۋشى ەدى اسىل اعا. "ەركىن، ەركە كۇيگە ءالى جەتە الماي كەلەمىز. اتا-جۇرت ءالى جاۋ تاقىمدا. شابۋىل-شاندۋىل ءالى قانىمىزدا. ۋايىم، مۇڭ جىلاۋلى جانىمىزدا، ايتەكەم!" تۋرالىعى اڭىزعا اينالعان، ادالدىعى اۋليەدەي تابىندىرعان تولە اعاسىنىڭ جولىن ويراتتىڭ وقپانى قيىپ تاستادى عوي بۇگىندە. "باسقان ءىزى اڭدۋلى داڭعىلدىڭ ەلىم دەيتىن جۇرەگى ەگىلىپ ءجۇر — اۋ. قايران دا شىركىن توكەم-اي! ءدال ءقازىر ءبىر اۋىز سوزىڭە زار بولعان مەندەي ءىنىڭدى، وسىناۋ الاشىڭدى ماڭدايىنان قاشان سيپارسىڭ."
قازىبەك وسى ەسەڭگىرەتكەن ويىمەن قوسا ويانعانداي كوزىن كەڭ اشىپ، وزىنە قادالىپ وتىرعان ۇشەۋگە ءبىرتۇرلى مۇڭايا قارادى. ۇشەۋى دە ءبيدىڭ ءدال مۇندايىن كۇتپەسە كەرەك، قىپىلىقتاپ قالىستى.
— بالا كۇنىمنەن ساعىنعان جانىمدى وسىلاي ءۇنسىز جابىعا ىزدەيتىنىم بار، ىنىلەرىم مەنىڭ! ىشتەگى ءورتتىڭ وپىق جەگىزۋى كوپ قوي. وپاسىز دۇنيە اركىمدەردەن وتەتىنىن بىلسەم دە، كەيدە ولشەپ بەرگەن دەمى بىتكەن قيماستارىمدى ويلاعاندا جانىم كۇيزەلەدى... اسىرەسە ايتەكەمدى ەسكە العاندا...
قازىبەكتىڭ كىدىرىپ قالعانىنا ۇشەۋى دە قينالدى. جاپاقتاپ ءبىر بىرىنە قاراستى. بوگەنبايدىڭ: "ۇلكەنىمىز ءوزىڭسىڭ! بىردەمە دەسەڭشى. بوساعان كوڭىلدى جۇباتساڭشى!" دەگەنىن ۇققان تۇيتە ءبيدىڭ قازىرگى كوڭىل كۇيىنە ءوز تۇيسىگىن قوسارلادى.
— بياعا، ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارى راس. وگەيسىتەر وكىنىشتىڭ ەڭ اۋىرى ازاماتتىڭ ءولىمى عوي. ءبىراق " سىنباستى ۇستا، ولمەستى قۇداي جاراتپايتىنىن" الگىندە بىزدەن دە ارتىق ايتتىڭىز. ارعىماق ارىعانىن بىلدىرمەس، اسىلزات قايعىرعانىن بىلدىرمەس. اينالىپ ارتقا قاراپ اقىرماس ارىستانىمىز ءوزىڭىز ەدىڭىز عوي. اعايىنعا ساۋىن ايتىپ، ات تەرلىگىن قۇرعاتپاعان كۇندەرىڭىزدە سىزگە مىناۋ بوگەنباي، اناۋ ارالباي ۇشەۋمىز كەزەكتەسىپ ارەڭ ەسۋشى ەك-اۋ، بياعا! دۇنيەنىڭ شولاق ەكەنىن، جاننىڭ سول دۇنيەگە قوناق ەكەنىن ءوزىڭىز ايتۋشى ەدىڭىز عوي. ايتەكە اعامىز، ءارۋاعىنان اينالايىن، ءسىزدىڭ دە، ءبارىمىزدىڭ دە قامقورشىمىز ەدى. ەندىگى پانامىز ءوزىڭىزسىز. كوڭىلىڭىز پاسەيمەسىن.
قازىبەك كەڭك-كەڭك كۇلدى. كۇلكى جاسى ما، باسقاسى ما، كىرپىك جاساۋراتقان دىمقىلدى سۇق ساۋساقپەن سىعىپ تاستادى.
— اۋ، تۇيتە، سەنىڭ دە سىپەكەيدەي ءسوزىڭ بار ەكەن-اۋ. كادىمگىدەي ەە بەردىڭ ماعان. راحمەت، باۋىرىم.
ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتە بەردى دەمەڭدەر مىنا اعالارىڭدى. كوپ تىڭداپ از سويلەر جاسقا جەتكەنىمدى ءوزىم دە بىلەم. ادالدى سەرىك ەتپەيتىن ۇرىنىڭ ناداندىعىنداي ۇركەپپە ويلارىمەن وزەگىمدى ىلاستاعاڭدار كوپ بولعان سوڭ، كەيدە ءىشتى ارشىپ تاستاۋ ءۇشىن اقتارىلىپ الام. ال، ابىلايجان، ءجونىڭدى ايتا وتىر، — دەپ ابىلايعا تىزگىن تاستادى.
ابىلاي ءدال وسىلاي بىردەن سىلتەي سالار دەپ ويلاماسا كەرەك، قاپەلىمدە وي تۇيمەگەن بە، سۇر ءتۇسى ءسال قىزارىڭقى تارتىپ تۇردى دا، قايتادان ءوز تۇسىنە كوشتى. سۇلتان سابىرلى قالپىنا كەلدى.
— قازەكە، ەرلىك مىنەزدى ەزدىككە ساتقان تالاي سۇلتاندى مۇرنىنان ءتىزىپ، كوز الدىمنان وتكىزدىڭىز. ءتالىمىڭىزدىڭ ءبىر سالاسى عوي بۋ دا. الدىڭىزعا كەلگەن سايىن كوپ نارسەگە كوزىم اشىلىپ، كوڭىلىم سايراپ قويا بەرەدى. بۇگىنگى ءبىر تۇيگەنىم: ەڭبەكپەن تاپقان مال جاقسى ەكەنى. ءبىراق سول ەڭبەككە كۇش تابىلسا، ەپ كەلمەيدى. ەپ كەلسە، قول تابىلمايدى. قىسقا ءجىپتىڭ كۇرمەۋگە جوقتىعىنداي تىرلىك قوي. ەڭ، ەڭ قاجەتتىسى بۇگىندە، ەرتەڭ دە، تۋۋ-تۋۋ الىس كەلەشەكتە دە ءبۇتىن ەلدىڭ جاقسى بولارى، قۇتتى جەردىڭ جاقسى بولارى عوي. سول ەلدى بۇتىندەۋگە بەل بۋعان جولىمدى ءوزىڭىز ارشىپ سالعانسىز، بياعا. قۇتتى جەردى جاۋ تاقىمنان قايتارۋعا وزىمە بەرگەن انتىم بار. ودان ولسەم اينىماسپىن.
ەسىتكەن-بىلگەندى ايتپايمىن. ەستىگەننىڭ قالپى كوپ، بىلگەننىڭ ۇساقتىعى مەن كۇيكىلىگى مول. مەن كۇيزەلتكەنىمدى عانا سەزدىرەم وزىڭىزگە. جالىمنىڭ قىسقا، قۇيرىعىمنىڭ شولاقتىعىن ايتام. اقىلىڭىزدىڭ ۇنەمى كوكەيىمە قونعانىن، قوناتىنىن قايتالاپ وتىرىپ، قاقپاڭىزدى قاققانىما ۇيالسام دا، وكىنبەيمىن. مال اڭدىعان ءدىننىڭ جامان ەكەنىن، ەت اڭدىعان ۇلدىڭ جامان ەكەنىن ۇعار جاستان الدەقاشان وتكەم. جىلدىڭ جاقسىسى جاز دەپ، ۇنەمى جاز ىزدەي دە بەرمەسپىن. جاستىڭ جاقسىسى قىز دەپ، قىزدى دا قاراقتاي بەرمەسپىن. الدىڭىزعا اداسپاي انىق باسىپ كەپ وتىرمىن. تەرەزەمدى وزگە سۇلتاندارمەن تەڭەستىرەسىز بە، كەرەگەمدى كەڭ جايعىزاسىز با، ايتەۋىر ايعا ۇمتىلىپ مەرت بولار ارىستان ەمەس، الدى-ارتىن تەڭ شولعان ارىسىڭىز عانامىن، — دەپ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، ءسوزىن اياقتادى.
بوگەنباي مەن تۇيتە ءدال وسىلاي قيىستىرار دەمەسە كەرەك ىشتەرىنەن:
"قالاي قيالايدى مىناۋ وعلان. ءوزىن دە، وزگەنى دە ءبىر كوگەنگە نەلىكتەن تىزگەنىن جاقسى ايتتى-اۋ، جاقسى ءىنىم. ايانبايىنشى. ايامايىنشى قولىمنان كەلگەنىمدى" دەپ بوگەنباي ماعۇرلانسا،
"ءاي، مىناۋىڭ ارىدەن سىلتەدى-اۋ. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وزگەلەردەن وسى وزادى-اۋ. وزار-اق. الدەن-اق ورەسىنىڭ كەندىگىن تانىتىپ جاتقان جوق پا. بياعامنىڭ ىقىلاسى جاي ادامعا تەگىننەن تەگىن نەگە قۇلاسىن" دەپ تۇيتە باتىر قاتتى ىرزا بولدى.
قاز داۋىستى قازىبەك ەسىكتەن كورىنگەن كۇتۋشى جىگىتكە "ءتۇسىندىم" دەگەندەي بەلگى بەردى.
لەگەن مەن قۇمىرا كوتەرە كىرگەن ادام وتىرعانداردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ شىقتى.
كولدەي تازا اسجاۋلىق جايىلدى.
ۇلكەن استاۋمەن سارىالا تۇزدىقتاتىپ ەت كەلدى. جاباعىنىڭ جاس ەتىنە ءسۇردىڭ قوڭىر قازىسى سالىنعان ەكەن، تاڭسىق ءيىسى مۇرىنداردى الىپ كەتتى.
جاباعىنىڭ شەكەسىن بوگەنبايعا تارتقىزىپ، قويدىڭ باسىن قازىبەك ابىلايدىڭ الدىنا قويعىزدى. وسى ىلتيپاتىمەن — اق سۇلتاننىڭ ءوتىنىشىن ورىنداي باستاعانىن بىلدىرگەندەي بولىپ ەدى.
اس جەپ بولعان سوڭ تاعى دا بالداي قىمىزدان ءبىر-بىر تاستاپ الىپ، سىرتقا شىعىپ كەلگەن بۇلار ەندى قىزۋ اڭگىمەگە اۋىستى.
قازىبەك دومبىراسىن جايلاپ شەرتىپ وتىرعان. بەتىنە سۇيەك قاقتاعان ءبۇيىرلى ادەمى اسپاپقا ابىلايدىڭ كوزى ءجيى تۇسە بەرگەنىن بايقادى ما، ءبىر كەز سۇلتانعا دومبىرانى ۇستاتا بەردى.
— ابىلاي، ەسىندە مە "نوعايلى قازاقتىڭ ايىرىلىسۋىن" تىڭداعاندا كوزىڭە جاس الاتىنىڭ؟
— ەسىمدە عوي، بياعا! نەگە ۇمىتايىن. سول كۇيشى قايدا ەكەن؟
قازىبەك كۇرسىندى. ساقالدى يەك ومىراۋعا سۇڭگىدى.
— قالدى عوي قايران ەر، توپىراق استىندا. اقتابان شۇبىرىندى دا انەت بابانىڭ بوسقان جۇرتقا ەرە الماي، تەبە باسىندا شوقيىپ وتىرىپ قالعانىن كورىپ، كوشتەن جىرىلىپ قالىپ، بابانىڭ قاسىنا قايتىپ ورالعان عوي... كوشسە نۋعا جەتەر، قازسا سۋعا جەتەر كۇندى اڭساعان ابىزدى ءوزى ولمەي كورگە جىبەرمەي، قاسىندا بولعان عوي ازامات. دەمەۋشى دوس، قارماۋشى ءىنى سونداي بولساشى!
— اپىراي، قازەكە، سول انەت بابانى ارقالاپ بولسا دا الىپ كەتەرلىك ءبىر ادام شىنىمەن-اق تابىلماعان با؟ — دەپ بوگەنباي نامىستانعانداي زور داۋسىن باسەڭدەتە ءبىتىردى.
— بولعان عوي، بار عوي. انەت بابانىڭ ءوزى عوي قاشقىن تىرلىكتىڭ ازابىنان ءولىم تاڭباسىن ارتىق ساناعان. "جەرىمنەن قاشقانىم ولىمنەن قاشقانىم، وزىمنەن قاشقانىم. كوز اشىپ كورگەن اسپانىم مىناۋ، كوز اشىپ كورگەن اسقارىم اناۋ، كوز اشىپ اتقىلاپ ويناعان تاستارىم مىناۋ — كارى سۇيەكتى ساۋدىراتىپ تۋعان جەردەن الىپ كەتكەندە، قاي وگەي جۇرتتىڭ جەروشاقتاي قۋىسىنا تىققىزامىن. ودان دا ءوز ولەڭىم، ءوز توسەگىم-وز توپىراعىمدا كوز جۇمايىن" دەگەن عوي ەسىل ابىز. ال اناۋ كۇيشى قاق جۇرەكتەن وق تيسە قاقىراماس قاس باتىردىڭ سويىن تانىتقان عوي. سوندا، سول بابامەن بىرگە قالعان. كەيىن بىرگە كومىلگەن. الگىنىڭ، كورگەندەر ايتادى، ون ساۋساعىن جوڭعارلار كەسىپ تاستاپتى دەپ. كىم ءبىلسىن، قاس جاۋىنا قارعىس ايتقان كوكىرەگى دومبىراسىنان كۇي بوپ توگىلدى مە ەكەن؟ قارا داۋىلداي قۇتىرىنىپ، قاۋعا تيگەن قارا ورتتەي لاۋلادى ما ەكەن؟ ويراتىڭ تەگىننەن تەگىن ون ساۋساقتى شاۋىپ تاستامايدى. سول اسىل ازامات انەت بابانىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن قاسىندا بولىپ، دوستىعى ۇزىلمەس باۋىرمال قۇشاقتىڭ قۇدىرەتىن ايعاقتاپ كەتكەن عوي.
ۇمىتپاپسىڭ، ابىلاي بالام. ونداي كۇيدى، ونداي كۇيشىنى ۇمىتپاۋ كەرەك. كوزدەن نۇر، كوكىرەكتەن جان كەتكەنشە ارداقتاۋ كەرەك.
ابىلايدىڭ سۇرعىلت ءجۇزى قانىن ىشىنە تارتىپ الا قويعان ەكەن. ۋىتتى وتكىر كوزدەر ءدال ءقازىر سول ءبىر ايانىشتى سۋرەتتى انىق كورىپ وتىرعانداي قارسى الدىنداعى الدەبىر بەلگىسىز بەدەرگە قادالىپ قالىپتى.
كەنەت دومبىرا "زىڭ" ەتتى. زىڭ ەتكەن ءۇن جەر تۇبىنەن ءالسىز عانا "ۋھ" دەگەن بايەك دىبىستى جەتكىزگەندەي بولدى.
سودان كەيىن ون ساۋساق كىبىرتىكتەپ پەرنە قۋالادى. تۇرتپەكتەپ شاناقتى تىقىرلاتتى. ساعادان شاناققا تەكىرەكتەدى. شاناقتان ساعاققا قاراي ورمەلەدى. كىدىردى. كىبىرتىكتەدى. قايتا جەلدى، قايتا باياۋلادى. ساۋساقتار تەكىرەكتەدى. ءسال تىنىم تاپتى. ارتىنشا — اق ساۋساقتار ويناقتادى. سول قولدىڭ بەس ساۋساعى ءبىرىن — ءبىرى قۋالاپ، پەرنە جاعالاعاندا، وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعى شاناقتى تەپكىلەپ الا جونەلدى. دۇرمەك ۇندەر تولقىنداپ لىقسىدى. دۇبىرلەپ كوبەيدى. ءبىر ءسات بەزگەكتى دىرىلمەن شىرىلداپ تۇرىپ الدى دا، قايتادان قاجىرلى دا قۇتىرىڭقى تولقىنعا اۋىستى. الگىندەگى سونار شالىس ازايىپ، تاق-تاق قادالعان ساۋساقتاردان جۇردەك شابىستى تىلەيتىن نىق-نىق قاعىس جەبەلەدى. دولدانعان كۇيدەن جالاقتاعان جاۋدىڭ داۋىلداي دولى ىزعارى ەستى. كۇڭىرەنگەن دالانىڭ زارلى ءۇنى جەتتى. سودان ءارى شىرىلداعان انانىڭ بايەك ۇنىمەن، "ەلىم-اي!" "ەلىم-ايلاعان!" كۇيىك ءانى توگىلدى. دومبىرا قايتادان شيرىقتى. ەندىگى الاپات ەكپىنىندە اناۋ زارلى، شەرلى ۇندەردى باسا جەتكەن قاجىرلى قايرات، اسقاق ايبىن، اقىرعان ايبات قات — قابات تۇنا قالعان ەدى. ول ۇندەر، ول كەك قايراۋلار — توبە ۇستىندە قوناقتاپ وتىرعان كارى بۇركىتتەي جالعىز قالعان انەت بابانىڭ شاڭقىلى ەدى. كۇيىمەن ويرات جەندەتتەرىنىڭ وزەگىنە ءورت سالىپ، دەرت قۇيىپ ورشەلەنگەن كۇيشى قازاق ەدى. قايراتىن ەسەلەپ، كۇيبەڭ قارەكەتتەن بيىك ارمانشىل ارەكەتكە شاقىرعان ازامات، ازات قازاقتىڭ شامىرقانۋى ەدى. ىزالى شارپۋمەن الەم بەتىنەن دۇلەيلىكتى، مەڭىرەۋلىكتى، جابايىلىقتى، جاركەشتەنۋدى، جىلبىسقىلىقتى قۋىپ بارا جاتقان ادىلەت پەن شىندىق ۇرانى ەدى.
ارۋانا بوپ بوزداي بىلگەن، اقساق قۇلان بوپ تەكىرەكتەي بىلگەن، "تەپەڭكوك" بوپ قيرالاڭداي بىلگەن، قوس قىزدىڭ جىلاعانىنا نوعايلى مەن قازاقتىڭ ايىرىلۋىن قوساقتاي بىلگەن قايران كونە اسپاپ — قارا دومبىرا تارتا الار شەبەر ساۋساقتارعا تيگەندە، ەگەس سەرپىنت مەن شەر اقتارىپ، اڭىز ءتىرىلتىپ، وتكەن كۇندەردىڭ الىس سۋرەتتەرىن الدىڭا اكەلىپ اشىپ، جايىپ سالادى-اۋ.
مىنە، ءقازىر دە قىل ساعاقتى قىسىپ العان سول قولدىڭ ساۋساقتارى دىرىلدەپ تۇرىپ الدى دا، ىلە ىشەك ۇستىمەن كوبەسىن ونشا تيگىزبەي تومەن قاراي جۇيتكىپ كەپ كەتتى. سودان جوعارى قايتا شاپشىپ، ورتا تۇستا ءۇش-تورت پەرنەدەن ۇن اۋلاتىپ، وي ءبىر سۇڭقىلداتىپ الا جونەلدى — اي. سودان قايتادان بەبەۋ ىرعاققا ورالىپ بەزەكتەتتى — اي! سودان قوڭىر ۇنگە ويىسىپ بارىپ، "ەلىم! ەلىم — اۋ! ەلىم-اي!" دەيتىن سارىن-ىرعاقتى شىمىرلاتا سوزدى-اي! سودان نازىك ورالىمدى مايدا ناقىشتى بۇرالتىپ تۇردى دا، نارەستە ۋىلىندەي، قارىنداس كۇلكىسىندەي اسەماۋەندى سىزىلتا توگىلدىردى-اي! سول مايدا ناقىشتى اسەم اۋەننەن كوڭىل بايىرقالانار ۋانىش تاپتى ما، ساۋساقتار باسقا ىرعاق-سارىن ىزدەمەي الگى نارەستە ۋىلگە بايلانا قالدى دا، ۇزدىكتىرىپ، ىنتىقتىرىپ، ەلىكتىرىپ تۇرىپ ءۇزىلىپ كەتتى. كۇي ءبىتتى.
كۇيشىنىڭ ساۋساقتارى قىبىرسىز قالدى.
تۇيتە الگى باتىرعا ءتان ۇزىن، جۋان، كۇشتى ساۋساقتاردان ءدال وسىنداي نازىك اۋەن، سىرلى اۋەز جۇرەك تەربەتىپ قالاي تۋادى دەيتىندەي قادالىپ قالىپتى.
"اپىراي! ابىلاي سۇلتاندى بىلمەيدى ەكەم-اۋ!.. وركوكىرەك، تاكاپپار جانعا بالاۋشى ەم سىرتتاي. ول اناۋ سۇستى ءجۇزدىڭ، وتكىر كوزدىڭ وزگەنى وڭايلىقپەن پيكە كىرگىزە قويماس ساقتىق پەردەسىنەن ەكەن عوي. قايران قازاقتىڭ قارا دومبىراسى — اي. قۇدىرەت قاناسىڭ عوي سەن! ءبىر اسىل ازاماتتىڭ جان دۇنيەسىنە سۇڭگىتىپ، سول تازا ءمولدىر جان دۇنيەدەن تازالاتىپ، جۋىندىرىپ، اسپەتتەپ شىعاردىڭ-اۋ ءبىزدى. اسقاقتىقتىڭ تازا بولسا، ادەمى، ءساندى بولارىن تانىتتىڭ — اۋ. تاكاپپارلىقتىڭ سەرگەك شىنايى بولسا، اسەم كەلبەتتى بولارىن، كىسىلىكتىڭ كەڭ بولارىن ايعاقتادىڭ-اۋ!"
— وركەنىڭ ءوسسىن، ابىلايجان! قانداي تازا ەدى ءىشىڭ! — دەپ تۇيتە ويىنداعىسىن سىرتقا ىتقىتتى.
— جارايسىڭ، اقيىعىم. سەنىڭ ءدال وسىلاي سىلتەرىڭدى سەزىپ ەم. كۇيشىنى دە ءتىرىلتتىڭ. انەت بابانى دا ءوز تۇعىرىنا قوندىردىڭ. ەندى ولاردى ءولدى دەپ كىم ايتار. ولمەس عۇمىر، وشپەس وزەك بولماس دەسەك تە، ءولىمدى جەڭەر ەر بارىن، اۋىردى كوتەرەر نار بارىن تاعى تانىتتىڭ. كەۋدەمە انەت باباما دەگەن ءبىر ۇلكەن تۇينەك بەرىش بوپ ورناپ ەدى. ۋاقىت وزعان سايىن سول بەرىشىم مولايا ءتۇسۋشى ەدى. بەلگى، بەدەرسىز ۇمىتىلىپ كەتەر مە دەگەن قورقىنىشىم ەدى ول. سوندايدا سالقىن تۇسپەي سۋالماس بيەنىڭ ۇرپىنەن سورعالاعان سۇتتەي جاسىم ءىشىمدى كەرنەي كەپتەيتىن. جەلبىرشەگىنەن وق تيگەن بالىقتاي ورگە قارسى جۇزە المايتىن كوپ كارىنىڭ ءبىرى بوپ كۇرسىنگەننەن باسقا نە ىستەي الۋشى ەم. "ەلىڭدى سۇيسەڭ — ولىمنەن قورىقپاعان انەت باباڭداي بول، بالالارىم! جەرىڭدى سۇيسەڭ-جاۋ تابانىنا باستىرتپاس كوكىرەگىمەن قۇشىپ جاتىپ، توقىمداي بولسا دا تۋعان توپىراعىندا جان تاپسىرعان انەت باباڭداي بول، ۇلدارىم!" دەۋدەن جاق سەمبەدى. ءبىراق جاقسىنىڭ ورعا جىعىلعانىنان جاماننىڭ ەشتەڭەسى قۇرىماسىن كورىپ، جانىم ىشقىندى. نەگە ەكەنىن قايدام، اتالى سوزگە توقتاماس ناداننىڭ بۇگىندە تارتىنشاق تۇيەسى جۇرگىش، تەبەگەن بيەسى جۋاس، جىمىسقى جيەنى كوشەلى بوپ باراتقان سياقتى. ۇرماي-سوقپاي تالدىراتىن وسەكشىدەن بەزىنگەندە كوڭىل جۇباتارىم وسى دومبىرا بولۋشى ەدى. ەل قونباي جەتىمسىرەگەن جەرىمنىڭ مۇڭىن قوزعاۋشى ەدى. قۇس قونباي قۇلازىعان كولىمنىڭ نازىن تولعاۋشى ەدى. ءبىراق ءدال وزىندەي، ابىلاي وعلانىم، بيىك تاۋدىڭ توبەسىنەن دە اسىرىپ، وزەن-سۋدىڭ كوبەسىنەن دە وتكىزىپ، ۇلى دۇبىردەن ەلەس-ەلەس لەپ بەرە الماۋشى ەم. كونەنىڭ كورگەندىگىنەن جاستىڭ تۇيگەن بىلگەندىگى وزارىن سەزدىردىڭ. ءوزىڭ كۇيىندەي تەرەڭ ءنارلى بول. كۇيىڭدەي اسقاق، ارلى بول، ورەنىم. كۇيىندەي شالقىپ وت، شالقىتىپ، بالقىتىپ وت حالقىڭدى، قازاعىڭدى، — دەپ اسا قاتتى تەبىرەنە سويلەگەن بي ءسوزىنىڭ سوڭىن باتاداي عىپ بىتىرگەندە، بوگەنباي دا، تۇيتە دە شىداي الماي جايعان الاقاندارىمەن بەتتەرىن سيپاپ قالىسىپ:
— ايتقانىڭىز كەلسىن، قازەكەم! دۋالى اۋزىم، قۇتىم، بەرەكەم! ۇيىپ-توكتىڭىز-اۋ ادال، اق كوڭىلىڭىزدى!
— امسە، ءارۋاقتاردىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن! بياعا، قالاي ايتتىڭىز! كۇيدىڭ قۇدىرەتىن قالاي قۇدىرەتتەندىرىپ جەتكىزدىڭىز. ءيا، انەت بابام ولمەپتى! ساعىنۋشى ەم مەن دە!.. ىزدەۋشى ەم بەيجاي كوڭىلمەن الاڭداپ. الاقانى... الەمدى ايالاعان الاقانى ارقامنان تاعى ءبىر قاقسا... قاقپاي ما دەپ ەزىلۋشى ەم ىشتەي... — تۇيتەنىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. تاماعىنا وكسىك تىعىلدى. جۇتىنا الماي قىلعىنا بەردى.
— ءاي، تۇيتەم! جانىڭ نازىك، جۇرەگىڭ تازا بولماسا سەنى وزگەلەردەن ارتىق كورەر مەم. توسىمدە ۇستار مەم. قوي ەندى. انەت بابا سەنىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ عانا ەمەس، مىناۋ بوگەنبايدىڭ دا، مىناۋ ابىلايدىڭ دا... ءيسى قازاقتىڭ قاسيەتتى باباسى، ابزال ابىزى، كيەسى مەن قاسيەتتىسى ەدى عوي. بوساما، تۇيتەم! قايتا قۋان! — دەپ قازىبەك ءوزىنىڭ دە بوساڭسىعانىن داۋسىنىڭ ءسال دىرىلىنەن بايقاتىپ قالدى.
— قۋانىپ تۇرمىن عوي، بياعا. مەن ابىز بابامنىڭ قايتا ورالعانىنا... بابامدى قايتا ورالتقان مىناۋ كۇيگە... كۇيشىگە... اينالايىن ابىلاي بالاما، باۋىرىما قۋانىپ تۇرمىن عوي... اتتەڭ، جارىلعابىم ەستىمەدى-اۋ.
ءۇي ىرگەسىنەن، ءبيدىڭ كۇندىز وتىراتىن كولەڭكەلى ورنىنان سىبدىر ەستىلدى دە، ىلە داۋىس قوسا شىقتى.
— ەستىدىم، كوكە!
قازىبەك كەيىن شالقايىپ، ادەمى اق شۇلاڭ ساقالىن وڭ يىعىنا قوندىرا قويدى.
— وي، جارىلعاپپىسىڭ؟
— ءيا، بي اتا! مەنمىن!
قازىبەك كەڭكىلدەي كۇلدى. ىرزالىق تاپقاندا كەڭ كوزدەرىن مەيىرىمگە تولتىرىپ جىلۋ ورالادى ەكەن، سول جىلۋ ءۇي ىشىنە شۋاق شاشقانداي.
— كۇيدى تىڭدادىڭ عوي؟
— ءيا، اتا! سونداي كۇشتى كۇي. جۇيرىك اتتىڭ تۇياعىنان وت ۇشىرعانداي. تامسانىپ قالدىم عوي.
— ءاي، جارىلعاپ! كىر ۇيگە. سالەم بەر قوناقتارعا.
ىشكە ەنگەن جارىلعاپ كەۋدەسىنە قولىن توسەپ، باسىن ءيدى. ءبىراق ادەتتەگى "اسسالاۋماعالەيكۋمدى" داۋىستاپ بياعاسىنا عانا بەرىپ، قولىن ۇسىندى.
— مىنا اكە-اعالارىڭا نەگە سوزبايسىڭ قولدى؟
ابىلاي شاپشاڭدىق تانىتتى.
— و، بۇل جىگىتپەن وسى وزىڭىزگە كىرەردە قول دا الىسقانبىز، كوڭىلمەن دە تانىسقانبىز.
— ءاۋ، تۇيتە، جارىلعاپ بالام سەنىڭ ۇلىڭ با ەدى. باسە، ءبىر كورگەننەن جىلى ۇشىراپ ەدى. كەلشى، ۇلىم!
بوگەنباي قولىن جايدى. جارىلعاپ قاسىنا جاقىنداي بەرىپ ەدى، ۇزىن قولدار ۇلاننىڭ باسىن ەرىكسىز ەڭكەيتىپ، دوبال ەرىندى ماڭدايىنا جاپسىرا سالدى. جەڭەر ەر بارىن، اۋىردى كوتەرەر نار بارىن تاعى تانىتتىڭ. كەۋدەمە انەت باباما دەگەن ءبىر ۇلكەن تۇينەك بەرىش بوپ ورناپ ەدى. ۋاقىت وزعان سايىن سول بەرىشىم مولايا ءتۇسۋشى ەدى. بەلگى، بەدەرسىز ۇمىتىلىپ كەتەر مە دەگەن قورقىنىشىم ەدى ول. سوندايدا سالقىن تۇسپەي سۋالماس بيەنىڭ ۇرپىنەن سورعالاعان سۇتتەي جاسىم ءىشىمدى كەرنەي كەپتەيتىن. جەلبىرشەگىنەن وق تيگەن بالىقتاي ورگە قارسى جۇزە المايتىن كوپ كارىنىڭ ءبىرى بوپ كۇرسىنگەننەن باسقا نە ىستەي الۋشى ەم. "ەلىندى سۇيسەڭ — ولىمنەن قورىقپاعان انەت باباڭداي بول، بالالارىم! جەرىندى سۇيسەڭ — جاۋ تابانىنا باستىرتپاس كوكىرەگىمەن قۇشىپ جاتىپ، توقىمداي بولسا دا تۋعان توپىراعىندا جان تاپسىرعان انەت باباڭداي بول، ۇلدارىم!" دەۋدەن جاق سەمبەدى. ءبىراق جاقسىنىڭ ورعا جىعىلعانىنان جاماننىڭ ەشتەڭەسى قۇرىماسىن كورىپ، جانىم ىشقىندى. نەگە ەكەنىن قايدام، اتالى سوزگە توقتاماس ناداننىڭ بۇگىندە تارتىنشاق تۇيەسى جۇرگىش، تەبەگەن بيەسى جۋاس، جىمىسقى جيەنى كوشەلى بوپ باراتقان سياقتى. ۇرماي-سوقپاي تالدىراتىن وسەك-شىدەن بەزىنگەندە كوڭىل جۇباتارىم وسى دومبىرا بولۋشى ەدى. ەل قونباي جەتىمسىرەگەن جەرىمنىڭ مۇڭىن قوزعاۋشى ەدى. قۇس قونباي قۇلازىعان كولىمنىڭ نازىن تولعاۋشى ەدى. ءبىراق ءدال وزىندەي، ابىلاي وعلانىم، بيىك تاۋدىڭ توبەسىنەن دە اسىرىپ، وزەن-سۋدىڭ كوبەسىنەن دە وتكىزىپ، ۇلى دۇبىردەن ەلەس — ەلەس لەپ بەرە الماۋشى ەم. كونەنىڭ كورگەندىگىنەن جاستىڭ تۇيگەن — بىلگەندىگى وزارىن سەزدىردىڭ. ءوزىڭ كۇيىندەي تەرەڭ ءنارلى بول. كۇيىڭدەي اسقاق، ارلى بول، ورەنىم. كۇيىندەي شالقىپ وت، شالقىتىپ، بالقىتىپ وت حالقىڭدى، قازاعىڭدى، — دەپ اسا قاتتى تەبىرەنە سويلەگەن بي ءسوزىنىڭ سوڭىن باتاداي عىپ بىتىرگەندە، بوگەنباي دا، تۇيتە دە شىداي الماي جايعان الاقاندارىمەن بەتتەرىن سيپاپ قالىسىپ:
— ايتقانىڭىز كەلسىن، قازەكەم! دۋالى اۋزىم، قۇتىم، بەرەكەم! ۇيىپ-توكتىڭىز-اۋ ادال، اق كوڭىلىڭىزدى!
— جارايسىڭ، جارىلعابىم! ءان مەن كۇي قازاقتىڭ قوس قاناتى عوي. ءان ايتقاندا قايعى-مۇڭىڭدى ۇمىتاسىڭ. كۇي شالعاندا شەرىڭ تارقايدى. نە شەرىڭە شەر جامايدى. دومبىرا كيەلى اسپاپ. قولىڭا ۇستادىڭ با، قاستەرلەي ءبىل. ال، نە شەرتىپ ءجۇرسىڭ؟
— "ەلىم-ايدى" شەرتەم. ەڭ العاش ۇيرەنگەنىم دە سول عوي. دومبىرامنىڭ قۇلاق كۇيىندەي.
قازىبەك باسىن يزەپ وتىر، يزەپ وتىر.
— قۇلاق كۇيى... ەلىم دەگەن ەرلەر وسىلاردان شىقپاس پا. سەنىڭ، سەندەردىڭ قۇلاق كۇيلەرىڭ ەلىڭنىڭ... ەلىمنىڭ زارى بولسا، وندا ءبىز نەگە دۇنيەدەن تۇڭىلەردەي كۇڭىرەنە بەرەمىز. ءبىراۋىق ءتاۋبامىزعا ۇيىعان دا ءجون — اۋ. "ەلىم — اي" دەدىڭ، ءا. قايران ءان... زار ءانى، مۇڭ ءۇنى. قايىرىمىڭ تەز، اۋەنىڭ جەڭىل بولعانمەن سالماعىڭ زور عوي. زور عوي ءار جۇرەككە باتپانداپ تۇسىرەر جۇگىڭ مەن جىگەرىڭ. بوسقان ەلدىڭ، وشكەن ەردىڭ، بەلگىسىز ءقابىردىڭ، شىرىلداعان ءسابيدىڭ، كۇڭىرەنگەن بابانىڭ... انەت بابامنىڭ اماناتىسىڭ عوي "ەلىم-اي!"
ءجا! جارىلعاپجان، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتكەن اتاڭ وسى. مىناۋ ابىلاي بالام كوڭىلىمدى قوزعاعان. ون ساۋساق تەك قارۋ عانا ۇستامايتىنىن، ون ساۋساق قوس ىشەكتى دۇنيەنىڭ ءتىلى عىپ سويلەتەتىنىن دە كورسەتتى.
راحمەت، ابىلايىم، بارشىنىم!
ابىلاي باس يزەدى.
— قازەكە، كوڭىلدىڭ بەيجايلىعى دا، كوڭىلدىڭ شامىرقانۋى دا كەزىنە بايلانىستى. بىلمەيىم، الگى ءبارىڭىز جاعالاي ماقتاپ جاتقان كۇي... كۇي مە، كۇي ەمەس پە... تەبىرەنگەن جاننىڭ سەرپىنى عانا. كەۋدەدەن لىقسىعان سەرپىنى... ايتپەسە كەۋدە كەۋدەدەن كەم بە، ساۋساق ساۋساقتان كەم بە... اركىم-اق دومبىرا شەرتەدى عوي... ايتەۋىر ءوزىڭىز ايتقان كۇيشىنىڭ قازاسى، اسىرەسە قيىلىپ تۇسكەن ون ساۋساق... قۇدىرەتتى، سيقىرلى ون ساۋساق... بۇگىنگى اتى اڭىزعا اينالعان انەت بابا...ءبارى-بارى ويىمدى قوزعادى ما... وعان ءالى كۇماندىمىن. ءبىراق نيەتىم تازا.
جارىلعاپ قوزعالاقتاپ قازىبەك بيگە جالت قارادى. الدەبىر قىزۋ لەپپەن ءجۇزى قىزارىپ الاۋلاپ تۇر ەكەن، بي يەك قاقتى.
— سويلە! سويلەي عوي، جارىلعابىم!
— بياتا، ۇلكەن تۇرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز دەيدى عوي. سوندا دا بولسا ءوزىڭىز رۇقسات ەتكەن سوڭ ءوز ويىمدى بىلدىرسەم دەپ ەم. ارتىق-اۋىس كەتسەم ايىپ كورمەڭىزدەر.
ابىلاي اعا، ءوزىن-وزى ماقتاعان ناداندىقتىڭ بەلگىسى دەپ ۇلكەندەر ايتىپ وتىرادى. وزگەنى وزگە ماقتاسا، ادالدىقتىڭ بەلگىسى دەپ مەنىڭ انىقتاعىم بار. ىزگىلىك پەن يگىلىكتىڭ وتكەن-كەتكەنى بولمايدى. ۇلكەن-كىشىسى دە بولمايدى. ىزگىلىك سەپكەن كوڭىل ساياسى كوپ بايتەرەكپەن تەڭ بولسا كەرەك. سايام جوق، پانام از دەيتىن بايتەرەك كورگەن ەمەسپىن. بايتەرەك ولاي دەمەس تە ەدى. ال ادام... ءوزىنىڭ بويىنداعى ءنارىن ەلەمەسە، وزگەنىڭ اسىلىن كورە الار ما؟ ءوز ءقادىرىن تۇسىنبەسە، وزگەنىڭ قاسيەتىن باعالاي الار ما؟
ابىلاي اعا، بياتام سىزگە سەنىپ ايتتى، ءۇمىت ارتتى الگىندە. "كونەنىڭ كورگەندىگىنەن جاستىڭ بىلگەن-تەرگەندىگى وزار" دەدى. ەندىگى زاماننىڭ سىزدىكى ەكەنىن ايتقانى. ال ءسىز... كۇماندىمىن دەيسىز. بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسكەنىڭىزدى جۇرتىڭىز قالايدى. سولاي عوي، بياتا؟ — دەپ ءوزىنىڭ تىم باتىلسىنىپ كەتكەنىنەن قىسىلدى ما، ءسوزىنىڭ سوڭىن اتاسىنا سۇيەي سالدى.
قازىبەك تە سول جاعىنا ەڭسەرىلە بۇرىلىپ، جارىلعاپتىڭ ماڭدايىنان ۇزاق يىسكەدى.
— قاراعىم جارىلعاپجان-اي! وسىمەن ەكى رەت نازارىما ءىلىندىڭ... نارىڭمەن، بويىنداعى بولايىن دەپ كەلە جاتقان بارىڭمەن ءىلىندىڭ. اسىلىڭ اشىلا تۇسكەي، جارقىراي بەرگەي. سەن ءوزى كىلەڭ سۇلتاندارمەن ىلىكتەسەتىن كۇي، شالىنىساتىن جاعداي ىزدەيمىسىڭ، تاستۇلەگىم! وتكەن جولى باراق سۇلتاندى بابىنا كەلتىرىپ ەڭ، بۇگىن ابىلاي اعاڭا ىنىلىك بازىنا جاسادىڭ. ىلايىم وزىندەگى مەن كوزىندەگىڭ وزگەنىڭ وزەگىندەگى بولىپ، وسىلاي اشىق ايتىلار بولسىن. سەنىڭ، بايقاۋىمشا، كوپتىڭ تىلەگىن تيەك قىلار كوڭىل دومبىراسىنا اينالاتىن سىڭايىڭ بار — اۋ. جاڭىلتپاسىن ءتاڭىرىم وسى ويىمنان. جاڭىلمايتىن جاعىڭ بولسىن، جاقسىعا قۇمار جانىڭ بولسىن، ۇلانىم. الگىندە "ەلىم-ايدى" شەرتىپ ەدىم دەدىڭ بە؟ قانە، شەرتشى وندا.
قازىبەك يىسكەگەن ماڭدايىنان تولقىنداپ جىلۋ قۇيىلعانداي سەزىنگەن ۇلان دومبىراعا ساۋساق كوبەسىن جايلاپ تيگىزدى. سەرگەك اسپاپ دەر كۇيىندە ەكەن، ۋىلدەپ قويا بەردى. سول ءۋىلدى توقتاتپاستان جارىلعاپ قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش شۇبىرتتى. كوش سوڭىنان جالعىز تايلاقتى بوس ەرگىزدى. قارا ورمان اتا — جۇرتىنان ايىرىلعان بوسقىننىڭ قارا كوزدەرىنەن ءمولت — ءمولت جاس اعىزدى. سودان ءىشىن تارتقان كەيۋانانىڭ ۇزاق سولىعىمەن "ەلىم-ايلاتىپ" كۇيىك اتقىزدى. زار توككىزدى.
ساۋساقتار جورعالاپ جۇگىرىپ كەتتى. ساۋساقتار الگى كۇڭىرەنىسكە، وكسىككە تولى شەرلى اۋەننەن اجىراپ قالىپ، سونى ىرعاققا جول اشتى. سول — اق ەكەن سول جاق قولدىڭ بەس ساۋساعى ءۇش-تورت پەرنەدەن ءۇن اۋلايتىن سارىندى سۇڭقىلداتا جونەلدى.
— وي، مىناۋ قايتەدى، ەي! الگى كۇي عوي مىناۋ! — دەپ كۇيدى وزگەلەردەن كەش بولجاپ، كەش تانىعان بوگەنباي باتىر بۇكىل مول دەنەسىمەن ىرعالا قوزعالىپ، ەكى جاعىنداعىلارعا كەزەك-كەزەك كوز تاستاپ ءوتتى دە، قاسىنداعىلاردىڭ كۇيگە قۇلاي بەرىلىپ، سازعا ۇيىپ قالعانىن كورىپ، قايتادان دەن قويدى.
دومبىرا بەبەۋ ىرعاققا قۇيىلا ورالىپ بەزىلدەي بەردى دە، نازىك ورالىمدى ناقىشتى ءسال وزگەرتىڭكىرەپ جىڭىشكەرتە بۇرالتىپ قالىپ، ءۇزىپ جىبەردى. ىزىڭ جايلاپ بارىپ جوعالدى.
ءۇي-ىشى جىم — جىرت تىنىشتىققا بوكتى.
تۇيتە قازىبەككە ءبىر، ابىلايعا ءبىر قاباق استىنان كوز جۇگىرتتى. قازىبەكتىڭ قاتتى تۇيىلە تىڭداعانىن، ابىلايدىڭ سۇر جۇزىنە ىستىق قان تەپكەنىن بايقاپ، لەپىرگەن، مەرەيلەنگەن جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ قويا بەردى.
— قاپ! بەكەر ءۇزدىڭ-اۋ! الدە وسى جەردەن ۇزىلگەنى دە دۇرىس پا ەدى؟! — دەپ ابىلاي ۇنسىزدىكتى ءبۇزدى.-جارىلعاپ شىراق! ناعىز مىقتى ءوزىڭ بولدىڭ. شىركىن قۇيما قۇلاق، قۇنارلى كەۋدە وسىنداي — اق بولار! ءوز كۇيىمدى وزىمنەن ارتىق شەرتتىڭ عوي. ءتىپتى وزگەرتكەنىڭ دە كوكەيگە قونا كەتتى-اۋ! — دەپ ابىلاي قاتتى ءسۇيسىنىپ رازى بولعانىن جاسىرمادى.
— ازداپ شەرتەم دەگەنىڭ مىناۋ بولسا، جارىلعاپجان-اۋ، سەن ءتىپتى شارىقتاپ كەتتىڭ عوي. ارىق ايتىپ سەمىز شىققان ءجون. سەن ابىلايعا زامان سىزدىكى دەسەڭ، ەندى مەن ساعان سونى ايتام. داۋرەن دە سەنىكى، دۇنيە دە سەنىكى، مايدان دا سەنىكى، جەڭىس-جەڭىلىس تە سەنىكى. ءبىراق داۋرەنىڭ وزىق بولسىن. توزىعىنان اۋلاق بول. جەڭىسىڭ ايتۋلى، جەڭىلىسىڭ ۇساق بولسىن. جولىڭ بولسىن امان — دا، — دەپ بي كەتۋىنە رۇقسات بەردى.
ورنىنان تۇرىپ ۇلكەندەرگە باس ءيىپ كەتە بەرگەن ۇلانعا بوگەنباي قوپاڭداي ۇمسىندى.
— ءاي، جارىلعاپ بالام! توقتاشى!
جارىلعاپ جالت بۇرىلدى.
— كەلشى بەرى! مەن ءوزى سوزگە ونشا جوق اكەلەرىڭنىڭ ءبىرىمىن. مىناۋ تۇيتە كوكەڭ بىرەر جاس ۇلكەندىگىن بۇلداپ ۇرسىپ، ۇيرەتىپ ابدەن شوكەلەتىپ تاستاعان، — دەپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ ۇلكەن تىستەردىڭ ءتۇزۋ قاتارىن اشتى. "اپىراي، باتىردىڭ تىستەرى ءالى ءبۇتىن عوي. شوقپار، سويىل تيمەگەنىنە قاراعاندا، ايلا — تاسىلگە شەبەر-اق ەكەن!" دەپ قىزىعىپ تۇرعان جارىلعاپقا قولىن سوزدى. — مەن سەنىڭ الگى كۇي شالعانىڭدى سونداي جاقسى كوردىم... ونىمدى ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. ماعان جەلدىڭ سۋىلى، جەبەنىڭ ىسىلى، وقتىڭ ىسقىرىعى اۋەن. ولاردى قاپىسىز باعام. ال ەندى مىنا جۋان ساۋساقتار دومبىرانى قۇر تىڭقىلداتقانى بولماسا، جۇگىرىپ، سويلەپ، سايراپ كەتۋگە جوق. ءاي، كوپ سويلەپ بارام با... جارىلعاپجان، سونىڭا قاراپ... مىنا كوكەڭنىڭ ۇستانعان جولىنا قاراپ، ءالى — اق سەن ەكەۋمىزدىڭ سۇرلەۋ-سوقپاعىمىزدىڭ قاندى جورىقتىڭ شاڭداعىندا تۇيىسەرىن سەزىپ وتىرمىن. ەر قارۋى-بەس قارۋ. ونى تۇيتە كوكەڭ ارناپ سوققىزعان شىعار. سوققىزباسا، جاساتپاسا، جاساتادى ءالى. مىناۋ مەنىڭ قۇلىندى بيەگە ادەيى جاساتقان قامشىم. توعىز ءورىمدى دويىر. وزگەگە سيپاتپاۋشى ەم. ساعان كوڭىلىم سونداي قۇلادى. تاسباۋىردىڭ ءوتىن ءتىل، قاس جاۋىڭنىڭ ماڭدايىن ايىر. ءما، بالام!
جارىلعاپ بياتاسىنا — قازىبەككە سۇراۋلى قاراسپەن جالت ەتتى. بي انتەك باس يزەدى. كوكەسىنە كوز ءسۇرىندىردى. تۇيتە ىرزالىقپەن كەلىسكەندىكتى مەيىرلى جۇزىمەن تانىتتى.
جارىلعاپ قامشىنى قوس قولىمەن ىستىق وت قاريتىنداي ۇلكەن ىجداعاتتىقپەن قىسىپ الدى.
— راحمەت پەيىلىڭىزگە، باتىر كوكە! سەنىمىڭىزدى اقتاۋعا تىرىسارمىن. سول جورىق جولىنىڭ شاڭداعىنا سىزبەن بىرگە ىلەسسەم، ارماننىڭ باسقا باسقاسى بولماس.
جارىلعاپ شىعىپ كەتىسىمەن ءبىراز توسىر-قاتىڭقىراتقان ۇنسىزدىكتى قازىبەكتىڭ ءوزى بۇزدى.
— ال، ابىلاي بالام! سەن ايتتىڭ، مەن ۇقتىم! جالىڭ مولايار، قۇيرىعىڭ ۇزارار، ينشاللا. وزگە سۇلتانداردان شوقتىعىڭ ءقازىر — اق اسقاق. ورەڭ الدەن — اق بيىك. تەرەزە تەڭەستىرەم دەگەنىڭدى ەسكەردىم. ەرتەڭ وزىڭمەن بىرگە اتتانارمىن. بۇگىن جاتا — جاستانا دەم الىڭدار، — دەپ قوناقتارىن بوساتتى.
وڭاشا قالعان سوڭ دومبىراسىن ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى شەرتىسىنە ءتۇسىردى دە، قاباقتى سالبىراتىپ، وي شىتىرمانىنا باتتى.
ءابىلقايىردىڭ وزگەلەردەن گورى وسى ابىلاي سۇلتاننان قاتتى سەسكەنەتىنىن دە، ابىلايدان تۇبىندە حان تاعىنا تالاسار ۇلكەن تاقتالاس شىعاتىنىن سەزەتىنىن دە ءبيدىڭ بايقاپ ۇلگەرگەنى راس. اناۋ ازۋلى سۇلتاننىڭ توڭىرەگى تۇتاسىپ بارا جاتقانى سالماعىن دا اسىرا تۇسەتىنى بەلگىلى. ابىلايدىڭ ەل اۋزىنداعى دابىرا بولعان اڭىزى عانا بولماسا، ازىرگە قولىنا تيگەن تىزگىن بيلىگى از. سول سەبەپتى دە ماڭايىنا توپتالا باستاعان باتىرلاردان ءتۇپتىڭ تۇبىندە ايرىلىپ قالۋ ءقاۋپى دە جوق ەمەس. قازاقتىڭ ءالدىسى مەن مالدىسى دا، باتىرى مەن باعلانى دا العاندى جەك كورمەيدى. ايداعاندى بەك ۇناتادى. قاسىندا باتىر ۇستاۋ ءۇشىن، نە بايلىعىڭ، نە بيلىگىڭ بولۋ كەرەك. ايتپەسە باتىردى بارىمتاعا جۇمساپ، بەرەكەسىزدىككە دۋشار بولۋىڭ ابدەن مۇمكىن. اشىققان باتىر دا ءبىر، اشىققان ءبورى دە ءبىر. سوعان دالەلدى اناۋ شاقشاق جانىبەك كورسەتپەدى مە. اڭىراقايدان كەيىن ابىلايدى الاقانعا سالعانداي عىپ اتىعاي، قاراۋىلداعى داۋلەتبەك بايدىڭ اۋىلىنا الا جونەلگەن باتىرلاردىڭ باسىندا جۇرگەن جانىبەك ءابىلقايىردىڭ مول اساتۋىنىڭ ارقاسىندا قازانى تەز قاڭسىعىش ابىلايدان اۋناپ شىعا بەرگەن ەدى. ءقازىر كوبىنە كوپ ءابىلقايىردىڭ سويىلىن سوعادى. وتكەن جىلعى پاتشايىم ەلشىلەرىن باستاپ كەلگەن شوقىندى مامەت تەۋىپكەلدىڭ ءبىر قۇلاش قىزىل ساتەنىنە بولا قۇلاپ ءتۇستى دە عوي. كىم ءبىلسىن، ادام پەندە دە ەمەس پە. ورىس پاتشالىعى ءابىلقايىردى بۇكىل قازاققا ءدۇرديتىپ حان سايلاي سالسا، سول دۇرديگەن ءابىلقايىر حان بايا-عىداعىداي سۇقسىرداي سۇلۋ قارىنداسىن سىيلاعانداي شاقشاق جانىبەككە بۇكىل ورتا ءجۇز بيلىگىن نەگە سىيلاماسقا. دامە شىركىن پەندەنىڭ وي — بويىن ءبىر شىرماسا، عۇمىر بويى بوساتپايتىن قۇرساۋمەن شىرماپ تاستايتىن شىرماۋىق قوي. جانىبەك تە مۇمكىن سول قۇمار ويدان، باققۇمار دامەدەن قۇتىلا الماي كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان الا باس قۇرتتىڭ جەمىنە اينالىپ كەتەرىن ءوزى دە سەزبەي مە ەكەن؟ سودان دا بولار ابىلايدان تەز سۋىنىپ، ايلاسى دا، مايىسقاق ءتاسىلى دە مول، ءبىردى بەرىپ ەكى الاتىن ءابىلقايىردى جاعالايتىنى. وتكەندە بىرەۋلەردىڭ جانىبەكتىڭ جەلپىنىپ وتىرىپ: "ات جەتكەن جەرگە ءىزىم ءتۇستى. ءىزىم تۇسكەن جەرگە قۇزىرىم ءوتتى. ويراتقا ويران سالعانداردىڭ الدى ءوزىممىن. بوگەنباي-بوگەنباي دەيتىن جەلاۋىزدار ونىڭ تاقىمى كەپپەس ۇرلىعىن باتىرلىق كورەدى عوي اشەيىن. ءوز لاعىن تەكە قوياتىن ۇركەپپەلەر ءوز جۇرتىنا سيماي، اعايىنعا ارزۋ قىلعان قاراكەرەي قابانباي دەيتىن الدەكىمدى اسپەتتەگەنمەن ءبارى قوسىلىپ مەنىڭ ءبىر ساپارىمدا جاساعان ەرلىگىمنىڭ شيرەگىن دە تولتىرا المايدى. قاشپاعان جاۋدىڭ كۇشى بار، جانتاقتى جەردە سونا بار. جاۋ قاشىرا الماس جانتاقتى جەردىڭ سونالارى عوي ولار. ال ورتا ءجۇز بيلىگىنىڭ تىزگىنىنەن قولى بوساسا قۇلاپ ءتۇسىپ، مۇردەم كەتەيىن دەپ تۇرعان قازىبەكتى قاز داۋىستى دەپ قوپاڭداتىپ جۇرت اۋرە. بوس كەسپەكتىڭ داڭعىراۋىق بولاتىن ادەتى. ەندىگى بيلىك ماعان كوشەدى. كوشە باستادى دا عوي. قازىبەك ءوزى ءبىلىپ بۇيدامدى اكەلىپ قولىما ءبىرجولاتا ۇستاتپاسا، كارى قولدان جۇلىپ الۋىم وپ — وڭاي. بوس مىلجىڭدى كەمەڭگەرلىك دەيتىن كەمەلەردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيام ءسويتىپ. ايتپەسە تۇيە قوتىرىن بوتاسىنا جۇقتىرادىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ، بيلىك دەپ شاتىپ بۇت-قانىمەن ەلدى بۇلدىرەر" دەپتى دەگەنىن ايتىپ كەلگەندى. قازىبەك ەستىگەن دە قويعان. باستان جاقتى ايىراتىن وسەكشى قازاقتىڭ قاي اۋزىنا قاقپاق قويا الارسىڭ. جانىبەكتىڭ جەلپىنەتىنىن دە بىلەتىن بي، سانالى، سالماقتى جانىبەكتىڭ جەڭىلتەكتەنگەنىن، جەلىكماسى بولعانىن ەش كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس. "ەل بارداەر بولادى. ەلى جوق ەر-قور بولادى" دەيتىن بۇل بىلەتىن نار جانىبەك، زور جانىبەك ونداي ۇساق كۇيكىلىككە بارا قويماس. ءبىراق... التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايار... تايعىزدى ما ەكەن التىننىڭ بۋىنداي ىستىق بيلىك قۇمارلىق. ءاي، ءبىراق.... كۇنشىل اعايىننان، وسەكشى قاتىننان بۇل دالاڭ جىرتىلىپ-ايىرىلىپ جاتقاندا، ەكى اراعا وت تاستاعىش ادالسىنعان شاعىستىرۋشى كاززاپتاردىڭ ىشىنە كىرىپ شىعۋدان قيامەت جوق قوي.
ابىلاي، ارينە، جىلى قاباق كۇتەدى. سول جىلى قاباق وعان "ارقار!" ۇراندىلاردان ولسە جەتەر مە. قاراسى جابىلا كوتەرىپ توبەگە شىعارعىسى كەلسە، تورەسى ەتەكتەن قوس قولداپ تارتىپ تومەنگە تۇسىرۋگە قۇمبىل. بىلەكتەگى قارۋىنا بيلىكتەگى دارۋى ساي بولماي تۇر عوي. ايتپەسە باتىرلاردىڭ ءبارىن باي قىلارلىق، باعلاندارىنىڭ ءبارىن بي قىلارلىق ويى دا، سويى دا بار. تارازى باسىن تارتارلىق سالماقتى ەندى وزگەدەن ىزدەۋگە ءماجبۇر بولعان ءحالىن باسقاعا بىلدىرەر مە ەدى. بۇعان كەلگەنى — سەنگەنى عوي. ءاي، ءبىراق... سەنىم دەگەنىڭ دە قىردىڭ كۇن سايىن مىڭ قۇبىلاتىن ساعىمى ەمەس پە. جەل تۇرسا جىرتىلىپ، كۇن تۇتىلسا جوعالىپ كەتە قوياتىن الدامشى پەردە عوي ول. ءوز تەكەشىگىڭ ءوز باسىڭا سەكىرسە، ەشكى تۇياقتان گورى، ەسكى وكىنىشتى كومىپ تۇسەتىن جاڭا وكىنىش جانىڭدى تىلگىلەيدى — اۋ. ءاي، سونىڭ ءبارى دالانىڭ وزىندەي داليىپ ءوسىپ، ىشكە سيماي بارا جاتقان باققۇمارلىقتان، اتاققۇمارلىقتان، جالعان نامىسقويلىق پەن كەۋدەمسوق كەردەندىكتەن — اۋ. الدەبىر وسەك كەۋدەگە كەسەك تاستاپ كەپ جىبەرسىنشى، شابالانىپ، شابىنىپ شىعا كەلسىن. اكەنى بەتتەن الار بالا، اعانى اياقتان شالار ءىنى سەنىڭ ادىلەتىڭدى ءقايتسىن. ادالدىعىڭا، تۋرالىعىڭا پىسقىرسىن با. ءوز تومپەشىگىن توبە قىلماي، ءوز توبەسىن تاۋ دەگىزبەي كوڭىلى كونشي مە. وعان ەندى داڭعوي ماقتانشاقتىقتى قوس. ءقايتىپ قاپ — قارا وتتىڭ جالىنىڭداي شالقىماسىن ول. قىمىزعا قىزعان جەل وكپەنى جەر تۇبىنە جەلدىرتىپ جىبەرەتىن ازعىرۋشى ازازىلدەر از با... وي، باسسىن كەپ قامشىنى قاشايىن دەپ تۇرعان جالعان نامىس — ەلىككە. جۇيتكىسىن سونسوڭ پىش-پىش وسەك، قاپ-قاپ قاۋەسەت كەڭ دالامەن. قىرىقپىشاق قازاق جاتسىن سونسوڭ قىرىق بولىنە قاڭ-قىلداسىپ...
و، توبا! وسى ءبىر قۇبىجىق سەكەم ءبىر بوساتپايدى-اۋ. بۇكىل قاراڭ مەن تورەڭنىڭ ارىلماس دەرتى سول بولعان سوڭ، ءدارۋ ىزدەپ اۋرە بولا ما الدە. سول ءدارۋدى قايدان تابار؟ تاپسا، قالاي، ءقايتىپ ەمدەر؟ ەمدەۋگە كونە قويار قازاق بولار ما ەكەن. ءدارۋىڭدى ۋ دەپ، مەرەيىڭدى مەرەزدىك دەپ وزىڭە سويىل الا جۇگىرۋدەن دە تانباس-اۋ...
ابىلايدى اتىعاي-قاراۋىلعا ۇلىس سۇلتانى سايلاپ، الدى-ارتىن بۇتىندەپ بەرگەن ءجون بولار. اتىعاي،
قاراۋىل جاقسى قارايدى. ءوزىمسىنىپ العان سۇلتاندى. ەندى تەك بيلىگىن بەكەمدەپ بەرسە، وزگە سۇلتاندارمەن تەرەزەسى تەڭەسەدى. ايتپەسە جەتپىس مىڭ جىلقىسىنىڭ اۋانىمەن جۇرگەن سامەكە ءوزى كەلىپ شوبەرە ءىنىسى ابىلايعا قول ۇشىن بەرمەيدى. بەرۋ قايدا؟ قارسىسىنا شىعار پالەنى باسىن كوتەرتپەي باسىپ تاستايىن دەپ جۇرگەن جوق پا. تاڭق-تاڭق سويلەيتىن سۇلتانداردىڭ ماڭق-ماڭق ۇرەتىن يتتەر سياقتى بەلى مىقتى، بەتى ءتۇزۋ بىرەۋى شىعا قالسا، سوعان قارسى بىرىگە قالاتىن ادەتتەرى-اق جامان.
دومبىرا اۋەنى وزگەرە باستاعانىن ءوزى سەزبەي قالدى. اڭ-تاڭ كۇيدە ساۋساقتارىنا ءۇڭىلدى. الگىندەگى ابىلاي شەرتىپ، جارىلعاپ ءسول وزگەرتە قايتالاعان كۇيدىڭ نوبايى ەكى ىشەككە ءىلىنىپ قالىپتى.
"اتىن قويماعانىمىز-اي، ءا!.. تاعى ءبىر كۇي تۋعان كۇن بولدى — اۋ. ءبىراق سونى كىم ەسكەرىپ جاتىر. شەرتىلدى. تىڭدالدى. قالدى. نەگە قالدىرامىز؟ اۋ، دۇنيەگە پەرزەنت كەلگەندە التى الاشقا بولماسا دا، التى اۋىلعا ات شاپتىرىپ، توي جاسايمىز عوي. ەندەشە دۇنيەگە كۇي تۋعاندا، ءان كەلگەندە نەگە كىندىك كەسپەيمىز! نەگە ايقايلاتپايمىز. ازانداتپايمىز. و دا كوڭىل كۇي پەرزەنتى عوي. قانداي پەرزەنتى دەسەڭشى! ال ءبىز سول مارعاۋ حالدەن ايىعا قويمايمىز. التى اۋىل تۇرماق، التى ادام بىلمەي قالادى. بىلدىرگىمىز كەلمەي مە؟ نەگە بىلدىرگىمىز كەلمەيدى؟ ول دا ءوزىمشىل قىزعانىشتان ەمەس پە تاعى دا؟ مۇمكىن قىزعاناتىن شىعارمىز. ايتپەسە الگى ابىلاي شىراقتىڭ ادەمى، اسەرلى كۇيىن بۇكىل اۋىل بوپ تىڭداپ، بۇكىل اۋىل بوپ نەگە ۇيىمايمىز؟ نەگە قۋانبايمىز. نەگە تۇساۋكەسەرىن قىلمايمىز؟"
دومبىرا سۇڭقىلدادى. دومبىرا بەزەكتەدى. دومبىرا قايتادان بايىرقالادى.
ەكى ىشەكتىڭ ەندىگى شەرتىسى وزگەشە اۋەنگە اۋىستى. وسى اۋەندى سوندا ارالباي ءىنىسى، بابانازار اعاسىنىڭ تۇڭعىشى تارتىپ ەدى — اۋ. سونداعى قۋانىش، سونداعى سەرپىن مىنا اۋەندە ءسال قوڭىرقاي تارتىپ، ءبيدىڭ بۇگىنگى شاۋ تارتقان حالىنە كوبىرەك بەيىمدەلگەندەي تارىزدەندى.
"ارالباي كوپتەن بەرى كەلمەي كەتتى — اۋ. اۋىل اراسى تاياۋ دەگەنمەن ونىڭ دا قولى قاي ءبىر تيە بەرسىن. ونىڭ ۇستىنە تالاي شايقاسقا تۇسكەن كارى كوكجالدىڭ ەسكى جاراقاتتارى سىرقىراماسىن با؟ ءاي، ءوزى دە ءبىر جۇرەك جۇتقان-اۋ. "جاۋ! جاۋ!" دەگەن حابار جەر تۇبىنەن ءتىرىلىپ جەتسە بولدى-اق ات بەلىنە تىرەلگەن ارالبايدىڭ قارا — كەسەك جاساعىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، اي قاسقا ايعىرىن ويناقتاتىپ بارا جاتقانىن كورەسىڭ. ساعىنىپ قالعام با؟ نەگە ساعىنبايىن. سول كۇيگە دە ات قويىپ، ايدار تاقپادىق. سالاقتىق پا، الدە سالعىرتتىق پا؟ بۇگىندە سول كۇيدى اركىم — اركىمنىڭ شەرتكەنىن ەستىدىم. ءبىراق الگىنى العاش كىم شىعاردى؟ كىم شەرتتى؟ كوبىسى بىلە دە بەرمەيدى؟ سول كۇنى جارىلعاپ كۇشىك تۋعان. جانە قالاي تۋىپ ەدى... اناسىن قينالتىپ، كوكەسىن قورقىتىپ، بۇكىل اۋىلدى... اۋىل ەمەس-اۋ ءبارىمىزدى اياعىمىزدان تىك تۇرعىزىپ قويماپ پەدى. وعان دا مىنە ون ءتورت جىل بوپتى. بالانىڭ اتى بار. ال كۇيدىڭ اتى جوق. نەگە قويمادىق؟ الگىندەگى ابىلاي كۇيىنىڭ دە اتسىز كەتكەنى مە؟ ەرتەڭ بۇكىل اۋىل ادامىنا تىڭداتىپ، ازان شاقىرتىپ ات قويساق شە... دابىرانى سۇلتان قاجەتسىنەر مە؟.. جارىلعاپ قاعىپ الدى عوي... ءوزى-اق سۇلتانسىز دا ويناپ بەرەدى. اتىن قويامىز سوندا. ونسىز بولمايدى. ەل ءبىلۋى كەرەك. ايتىپ جۇرۋگە جاقسى. ال جارىلعاپ بالام ون تورتتە. ودان بەرى دە ون ءتورت جىل وتكەن ەكەن-اۋ..."
دومبىرا كۇمبىرلەي جونەلدى. دومبىرا كۇمبىرىنەن سۋدىڭ سىلدىرى، تولقىننىڭ جاعاعا سوققان ەكپىنى، نار قامىستىڭ سىبدىرى ەستىلدى. دومبىرا كانىگى كۇمبىرمەن وتكەن كۇندەر ەلەسىن تاعى دا جايىپ سالدى.
4
ايناداي تازا اسپاندا شوكىم بۇلت جوق. الگىندە عانا تاڭ قاراڭعىسى ايرانداي بوپ ۇيىپ تۇسكەندە توڭىرەك تۇگەل قارا پەردە تۇتىپ العان ەدى. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي قاۋىن تىلىگىڭدەي سارعايعان اي سولعىنداپ تۇردى دا، قىر استىنان قىلتيىپ شىعىپ كەلە جاتقان قىرمىزى ءشولىنىڭ شاشاعىڭداي التىن شاپاعىمەن اسپان تىلگىلەگەن كۇنمەن تالاسا الماي مۇلدە جۇدەپ ءجيدىپ كەتتى. سول-اق ەكەن قىر ۇستىنە قونجيعان كۇننىڭ قىزىل الاۋى سىرعاناپ قانا اققان سىردىڭ سۋىنا سۇڭگىپ كەتكەندە جويقىن ايدىن قىزىل بارقىت ورانعانداي، قىزىل ورتكە شارپىلعانداي قىپ-قىزىل بوپ جىبىرلاي جوڭكىدى. وزەن جاقتان تاڭعى سامالمەن ەسكەن تازا اۋا تىنىس كەڭىتىپ سالا بەردى. جاز ورتاسى ەندى جەتكەندىكتەن دالانىڭ اجارى ءالى قايتا قويماعان. وزەن جاعاسىنىڭ قالىڭ بالاۋسا كوك قۇراعى كورگەن كوزدى وزىنە اسىقتىرا شاقىرىپ، "كەل، كىر قۇشاعىما! اۋنا توسىمە!" دەگەندەي حوش يىسىمەن تازا اۋا ارالاسىپ مۇرىن قىتىقتايدى.
سىردىڭ ەكى قاپتالىندا تاۋسىلماس توبە-توبەلەرمەن جاعالاسا جارىسقان جال-جال قۇمداردى الىستان اجىراتا قويۋ قيىن. سارى دالانىڭ سازارتقان ساعىنىشىنداي سۋسىعان ساعىمىنان ءدال ءقازىر ەرتەگىنىڭ جالعىز كوزدى الىبى، جالىن اتقان ديۋى، جالاقتاعان جالماۋىزى، ساقىلداپ كۇلگەن سايتانى، اقسيعان الباستىسى شىعا كەلەردەي ەرىكسىز ەلەگىزىتەدى. كەنەت تۇستىكتەگى قوس وركەش توبەدەن قاراڭ — قاراڭ ەتىپ اسىپ ءتۇسىپ كوش كورىندى. بىرتىندەپ كوتەرىلىپ، بىرتىندەپ كوبەيىپ بەرى اسىپ تۇسكەن تۇيەلى كوشتى، قارا جورعا مىنگەن زور تۇلعالى ادام ۇستىنە شاڭىراق ارتقان سارى اتاننىڭ بۇيداسىنان جەتەكتەپ الىپتى. ءساندى كوشتىڭ ءسانىن اشقان الگى ۇلكەن شاڭىراقتىڭ قوسپالارىن بەكىتكەن كۇمىس ساقينالى شەڭبەرلەر، كۇلدىرەۋىشتەرىنە ورناتقان كۇمىس ورامدار الىستان كۇنگە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتىپ كەلەدى. كىلەم جاپقان، كەبەجە ارتقان تۇيەلەردىڭ ماڭ — ماڭ باسقان جۇرىستەرى كوشتىڭ قونار جەرىنە جاقىنداپ قالعانىن سەزدىردى مە، تاي — قۇنانعا مىنگەن جاستار الدارىنان تاڭ شۋاعىندا التىنداي بوپ سىرعاناپ، سۇلۋ كەرىلىپ جاتقان سىردى كورگەندە، شىدامسىز شۋىلداسىپ، ايقايلاي دابىرلاسىپ، راحاتتانا كۇلىسىپ قۇيعىتا جونەلدى.
— ءاي، جاسپىسىڭ دەگەن! شىداماۋلارىن قاراشى.
— ءاي، ساكەنتاي! تۇسپە سۋعا!
— بالالار! ساق بولىڭدار! قامىسقا جولاماڭدار.
ۇلكەندەردىڭ وسىنداي پىسىقتاۋىن ەستىر-ەستىمەستەن ءبىرىن — ءبىرى قۋالاي دۇبىرلەتە جونەلگەن جاستار الگىندەگى تىپ — تىنىش جاتقان دالانى دۇركىرەتىپ وياتتى.
كوشتەن ءبولىنىپ شىققان توپ اتتارىن جەلە-شوقىتىپ اۋىل قونار كوك شالعىندى يىڭكەنىڭ ىرگەسىندەگى توبەنىڭ ۇستىندە ىركىلدى.
— بۇگىنگى كۇن دە كەرىم! اناۋ جىلداعى جۇرتىمىز دا اسەم. سىر اناۋ انانداي بوپ اق ءتوسىن كەرىپ جاتقان.
— ارۋداي دەسەڭشى!
— ءيا-يا! سولاي ەكەن-اۋ! دەگەنمەن قايران سىر، قايران دايرا انانداي عوي. مالعا دا، جانعا دا ناعىز مەيىرلى وزەن قازاق ءۇشىن ءدال وسى عوي!
— قۇتتى قونىس بولعاي!
— قازاق ءۇشىن كوشۋ وڭاي، قونۋ قيىن بولسا دا، كوشە-كوشە زاپى بولعانىمىز دا راس.
— ءجا، جارايدى. ءاي، سالمەن! بار! كوشتى بۇرىنعى ورنىنا قوندىرا بەرسىن. سونى ايت.
سالمەن اتىن قۇيىقتىرىپ كەيىن قاراي شابا جونەلدى.
اۋىل يەسى تۇيتە باتىر ەدى. ۇلى سۇيەگى-ورتا ءجۇز ىشىندەگى مەيرام سوپىنىڭ توقالى قارقابات انادان تۋعان قاراكەسەك (بولاتقوجا). وسى قاراكەسەكتەن اقشا مەن تۇيتە اتتى ەكى ۇل تۋعان. تۇيتە (بۇل مىناۋ ءبىزدىڭ تۇيتە ەمەس، ارعى تۇيتە) مايقى مەن تاناس دەيتىن ەكى ۇل سۇيگەن. مايقىدان-التەكە، سارىم تۇقىمدارى وربىسە، تاناستان — تىمىرىسقى، سارى ۇرپاقتارى تارايدى.
قاراكەسەكتىڭ تۇڭعىشى اقشادان بوشان تۋعان. بوشاننان تۋعان بەس ۇلدى-جانتۋ، تاز، ءبايبورى، ماشاي، ماناتتى — بەس بوشان دەپ اتايدى. اتاعى جەر جارعان، قۇدىرەتتى قاراكەسەكتى تىرەپ تۇرعان بەس اتا ەدى بۇلار. جانتۋدان — توقتاۋىل، تازدان — ناماناي، بۇلبۇل. بايبورىدەن ولجاشى، جۇگىنەي، تەمىرالى، كوشىم، شوپتەمىس، ال ماناتتان-انتىقباي تۋعان.
كەيىنگى كەزدەرى قارقارالى توڭىرەگىن جايلاعان بۇل ءتورت بوشاندى-باۋىر بوشان دەپ اتاپ كەتكەن دە، ال ماشاي بۇتاعى-سىرت بوشان دەيتىن اتقا يە بولعان. بۇلبۇلدان — ابىز اتانعان شانشار تۋسا، سول شانشاردىڭ بەل بال ال ارى كەلدىبەك بي جانە بەرتىس حان. كەلدىبەكتەن قازىبەك تۋعانى ءمالىم.
اتاقتى باتىر بولعان، قالماق - قازاق شايقاسىندا تالاي ويرات باتىرىنىڭ تولاعاي باسىن دوپتاي دومالاتىپ تۇسىرگەن ماشايدان بايىمبەت پەن بورانشى ەكى بالا تۋعان عوي. بۇل ەكەۋىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى شەتىنەن جاۋگەر، ەل قورعانى بولعان. ۇراندارى — "ماشاي!". ابادان بايراعىن كوتەرىپ "ماشايلاپ!" شاپقاندا ودىراڭداعان ويرات پەن وسقىرىنعان ورىس ويعا ءتۇسىپ، قىرىلداۋىق قالماق قىر اسىپ كەتەتىن كورىنەدى. ايباتىنان ارىستان شوشىپ، جولىنان جولبارىس قاشاتىن بۇل ەكى اتادان شىققان باتىرلار ەل اۋزىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز بوپ ايتىلىپ، ءارۋاقتارىنا ۇرپاقتارى باس يۋمەن كەلەدى.
بايىمبەتتەن داۋلەت، قويانشى جانە تاناي دەگەن ءۇش ۇل تۋعان. كەيىننەن سوڭعى ەكەۋدى جۇرت بىلمەستىكپەن بىرىكتىرىپ قونىشتاعاي دەپ اتاپ كەتكەن.
بورانشىدان تىلەۋلى، ال تىلەۋلىدەن-تاڭىرىمبەردى، كەرنەي تۋعان. تاڭىرىمبەردى بابامىز جۇبايىنىڭ ەسىمىمەن كارسان اتالىپ كەتكەن دە، تاڭىرىمبەردى اتى ەلەۋسىز قالعان. تىلەۋلى كىشى ءجۇز قۇيعان ءبيدىڭ بايبىشەسى اققۋدان تۋعان ايشا دەگەن قىزىن كەرنەيگە، توقالى گاككۋدەن تۋعان ءبيبى مەن ءباتيما دەگەن اپالى — ءسىڭلىلى ەكى قىزدى تاڭىرىمبەردىگە الىپ بەرگەن عوي. قۇيعان ءبيدى ايەلدەرىنىڭ الگىندەي ادەمى قۇستىڭ اتىنا سايكەستىگىنە بايلانىستىرىپ ءساھار قۇيعان دەپ اتاپ كەتكەن دەسەدى. ءساھار اققۋدىڭ قورازى دەگەندى بىلدىرگەن كورىنەدى.
سول ءبيبى شەشەمىز دۇزەي، ەسەنامان، ناۋرىزىمبەت دەيتىن ءۇش بالا تۋىپ، توقتاپ قالىپتى. ال كەرنەيدەن سامىرزا، داۋ (ءداۋىت)، شاڭ، بالاپان اتتى ءتورت ۇل تۋىپ، ءبيبى شەشەمىز كەرنەي جۋان اتا بولىپ ءوسىپ، مىنا وزىنەن تۋعان ۇشەۋگە الىمجەتتىك جاساپ جۇرەر دەگەن سەكەممەن، ءسىڭلىسى ءباتيمانى تاڭىرىمبەردىگە اكەسىنىڭ رۇحساتىمەن ءوزى نەكەلەپ قوستىرعان عوي.
سول ءباتيمادان تاڭىرىمبەردى بەس پەرزەنت سۇيەدى. الدانازار، بابانازار، بەكنازار، ەرنازار، قۇلنازار-بەسنازار اتالىپ دۇرىلدەپ شىعا كەلگەن عوي. ءتورت اتا كەرنەي، سەگىز اتا كارسان (ءۇشبيبى مەن بەسباتيما) اتقا مىنگەندە، سىرت بوشان، ءتورت باۋىر بوشانعا ەسە جىبەرمەي، بۇكىل قاراكەسەككە ايبار بولعان كورىنەدى.
بايبىشەلىكتى قاسيەت تۇتقان، ءقادىرلى شەشە، ۇلكەن شاڭىراقتىڭ وتاناسى ءبيبى وزىنەن تۋعان ۇشەۋدى دە، ءباتيمادان تۋعان بەسەۋدى دە ءوزىنىڭ باۋىرىندا ءوسىرىپ، سودان ءبيباتيما اتالعان ەكەن.
كارسان-كەرنەي بالالارى وسىپ-ونگەن سوڭ ارجاعىنان دۇرىلدەپ كەلە جاتقان جوڭعاردىڭ باتىر جانە قاددان حونتايشىلارىنان بەرى ىعىسىپ، كوكشە تەڭىزگە قاراي اۋناماي ما. ول كەزدە بالىعى تايداي تۋلاعان، قۇرباقاسى شۋلاعان كوكالا تولقىندى بۇگىنگى بالقاش كولىن-كەشەگى كوكشە تەڭىزدى ءسارىۇيسىن ەلى جايلاپ تۇرسا كەرەك. كوكبورى كەرنەي باتىر باستاعان بورانشى، بايىمبەت بالالارى انداعايلاپ ءتيىسىپ، ولاردى كوكشەتەڭىزدەن ءارى اسىرىپ تاستاپ، كەڭ جايلاۋدا ەمىن-ەركىن كوشىپ — قونىپ جۇرگەن عوي.
كوكشەتەڭىزدى جايلاعان سوڭ كارسون-كەرنەيدىڭ اقتىلى قويى، كوكالالى جىلقىسى قوتاندى كەرنەپ، ءورىستى ەندەپ كەتپەي مە. الدىندا مالى كوپ بايلارى بار، سوڭىندا قولى كوپ باتىرلارى مول بۇل ولكەگە ىشتەن دە، سىرتتان دا قىزىققىش كوزدەردىڭ سۇعى ءجيى قادالماسىن با. كوكشەتەڭىزدىڭ سۋسىعان سۋىنداي لىقسىپ كورشى رۋلاردىڭ كوگەنباستارى قاباقتارىنان قار جاۋدىرىپ ءبىر جەتسە، كوكشەتەڭىزدىڭ كوك جارتاستى جاڭعىرىقتىرا سوققان نار تولقىنىنداي ەكپىندەي ەكىلەنگەن ويرات قالماقتارى اۋىزدارىنان ايداھارىن اتقىلاپ جانە كيلىكپەي مە. "قارقاباتتاعان!" ۇران، "ماشايلاعان!" وزاڭ قارا جەردەن كوك اسپانعا شانشىلىپ، كارسان-كەرنەيدىڭ كۇندىز كۇلكىسىن ۇرلاپ، تۇندە ۇيقىسىن توناپ، تىنىش تىرلىگىنەن باز كەشتىرمەي مە. مايبوكسە بايبىشەلەرى سۇمپيگەن سوڭ، سالبوكسە ەركەكتەرى شەلتيگەن سوڭ ءبيباتيما شەشەمىز كارىنە مىنبەي مە.
— ءاي، شىركىندەر سول. ەڭىستەن ورگە، ەسىكتەن تورگە شىعا المايتىن جاۋبورىك ەمەس قاۋبورىكتەرىم-اي! كورىكتىلەرىڭ شىبىشقا اينالىپ، بورىكتىلەرىڭ بىلەكتەن بايلانىپ، توبەدەگى كوزدەرىڭ تومەندەگى كوتتەرىڭە جابىسىپ قالىپتى — اۋ. ەندىگىلەرىڭنەن ەشتەڭە ونبەسىن بايقادىم — اۋ. ەندى مەن كىرىسەيىن! — دەپ اقكيىنىپ، اقبوز اتقا ءمىنىپ، جاۋىنىڭ الدىنان جالعىز ءوزى قاسقايا تارتىپ بەرمەي مە.
كوكشەتەڭىزدەن اۋپىرىمدەپ اينالىپ ارەڭ وتكەن كوپ تورعاۋىت كەش باتا اپپاق قىردىڭ ەتەگىندەگى اق تاقىرعا جەتىپ ەرۋ بولىپتى. الدى كەلىپ، ارتى ءالى دە قىبىرلاعان قولدىڭ جيناقتالعانىن كۇتىپ، ەرتەڭگى بولار مول قىرعىننىڭ قازاقتاردى ءبۇرىپ تۇسەرىنە مىقتاپ سەنگەن قولباسى كەۋدەسىن كەرگىتپەي مە.
اپپاق قىردىڭ ەتەگىندەگى اق تاقىردىڭ قارسىسىنداعى كوك توبەگە قياقتاي اي قيالاي كوتە-رىلگەندە، سول قياق ايدىڭ قىلىشىنا ءىلىنىپ شىعا كەلگەندەي اقبوز اتتى، اق كيىمدى ءبيباتيما انامىز جارق ەتپەي مە!
سودان سوڭ تۇنگى دالانىڭ تۇنەگىن ۇڭگىلەپ الدە زار، الدە ءان، الدە ءۋىل، الدە ىزىڭ-ۇزاق ءبىر سارىن اۋەلەپ شىرقاپ، تالىقسىپ سورعالاپ قۇيىلماي ما!
كوك توبە قالىقتاپ كوك اسپانعا تىرەلگەندەي بولا ما-اۋ، الدە كوك اسپان كوپ جۇلدىزىمەن قۇلديلاپ كەلىپ، كوك توبەگە قوناقتاعانداي بولا ما — اۋ، ايتەۋىر اسپان مەن جەر استاسىپ، كوك توبە مەن كوك ءتاڭىر تابىسىپ كەتكەندەي ءبىر تىلسىم ءسات تۇنگى دۇنيەگە ورناپتى — اۋ!
ىسقىرىپ جەل تۇرعان با، الاسۇرىپ سۇراپىل سوققان با-اۋ، دالانىڭ تاۋى تەڭسەلىپ، قىراتى قىبىرلاپ، توبە، جوتالارى جوڭكىلىپ سالا بەرگەن عوي. كوكتەن سانسىز جۇلدىزدار تورس-تورس تامعان با، كوكشەتەڭىز تايداي تۋلاپ، تاعىناي موڭكىپ، تولقىنداپ ءورشىپ ورنىنان اۋعان با ماڭايدى سۋ قاپتاپ، توپان باسىپ، تەلەگەي تولتىرعان عوي.
سودان سىبىرلەپ تاڭ اتىپ، سىعالاپ كۇن كورىنبەي مە. سىعالاعان كۇننىڭ قىزىل ارايى دۇنيەنى تۇگەل توعىتقان تەلەگەي تەڭىزگە سۇڭگىپ، اينالانى وت — تەڭىزگە، ءورت — تەڭىزگە اينالدىرىپ جىبەرگەن عوي.
استىنان سۋ ءوتىپ، ۇستىنەن تولقىن اۋناعان دۇربەن مەن تورعاۋىت دۇبىرلەپ ويانىپ، توپىرلاپ تۇرىپ، توپىرلاپ الاسۇرىپ، قولباسىعا قاراي قويانشىعى ۇستاعانداي جاپىرىلا جوڭكىگەن عوي. ەكى كوزدەن ۇنەمى شوق شاشىپ، اۋزىنان جالىن اتاتىن ەردەنە باتىر حونتايشى جىنىن الدىرعان باقسىداي بۇكشيىپ اياق استىنان ءجۇنجىپ سالا بەرگەن عوي. ەكى قولىن وق تيگەن قارا — قۇستىڭ قاناتىنداي ەربەڭدەتىپ: "قار — سۇن! قار — سۇن!" دەگەن ءبىر ءسوزدى كومەيىنەن قىرىلداتا سۋىرىپ، بارقىراي بەرگەن ەكەن. "قارسۇنى" ويراتشا"كوپ قول!" "وت كول!" دەگەنى ەكەنىن كەيىن سول سۇراپىل داۋىل، نار تولقىننان شالاجانسار كۇيدە قولعا ءتۇسىپ، قازاق اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن جۇزدەگەن تورعاۋىتتار جەتكىزگەن عوي.
ات-كولىگىنەن اداسىپ، ازىق-تۇلىگىنەن ايرىلىپ، جاياۋ-جالپى كەيىن شۇبىرىپ، اۋپىرىمدەپ امان قالعان ەردەنە باتىر حونتايشى سەلدىرەگەن توبىمەن ءوز ۇلىسىنا ارەڭ جەتكەن دەسەدى. سودان بىلاي كوكشەتەڭىزدى جاعالاي جايلاعان كارسون-كەرنەي ەكى-ۇش ۇرپاق اۋىسقانشا سول ماڭدا تۇرىپ، تۇراقتاپ قالىپتى.
ال ءبيباتيما انامىزدى ەلجىرەگەن ەلى، جادىراعان جۇرتى قارسۇن، كارسون دەپ اتاپ كەتىپتى دە، تاڭىرىمبەردى بابامىزدىڭ اتى ۇمىتىلىپ، ەندىگى رۋ وسى قاسيەتتى انامىزدىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، كارسون اتاعىن يەمدەنىپتى.
ال الگى تەلەگەي تەڭىز بوپ جاۋىنىڭ الدىن بوگەگەن وت-كول، ورت-تەڭىز بوپ ويراتتى وپات ەتىپ كىلكىگەن كول-بۇگىنگى قاشقانتەڭىز بولسا كەرەك. ءبيباتيما شەشەمىزدىڭ اق كيىنىپ، اقبوز اتقا ءمىنىپ شىققان كوكتوبەسى كەيدە "كوكەنە"، كەيدە "كوكشە انا" اتالاتىن قاسيەتىمەن ايلى تۇندەردە ءاپپاق مۇنارىمەن كوك اسپانعا تىرەۋ ورناتقانداي تىك شانشىلا قالادى دەپ تامسانا تىلگە تيەك ەتەتىندەر ءولى دە كەزدەسىپ قالادى.
"سول كوكشەتەڭىزدى بۇگىندە ويرات جامباستادى. وعان دا قىرىق — ەلۋ جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. نامىسقا شوق سالىپ، "قايران اتامەكەن!" دەپ اھ ۇرا اڭساعانمەن، زەڭبىرەگىنەن دوپ توپىلداتىپ، قۇنىس مىلتىعىنان قورعاسىن سەپكەن جوڭعارعا سويىل-شوقپارلى قازاق نە ىستەي قويسىن. قورىقپاسا دا تورىعىپ، ۇرىكپەسە دە ۇركىندەپ قيانداپ كەتكەنى راس. تۇياق سەرىپپەيىن دەمەيدى — اۋ، قياعىنىڭ قارىمى قايتقانىنان تۇڭىلەدى دە. ايتپەسە تالاي شايقاستىڭ ەسەسىن تولتىرار ەدى — اۋ. تالاي ايقاستىڭ مايدانىن قىزدىرار ەدى — اۋ. ءتۇبىنىڭ قايىرىن بەرسىن. ارعىماعىن جەبەلەپ اتار تاندى، شىعار كۇندى يىقتارىنا قوندىرىپ الىستاعى ارقاعا، جىراقتاعى جەتىسۋعا دا جەتەر ءالى-اق. سول كەزدە جىم-جىرت كەۋدە بۇلك ەتەر، مەڭىرەۋ قۇلاق سەلت ەتەر. اتامەكەننىڭ ساعىنتقان ءيىسى كەۋدەگە ەنەر، اڭساتقان لەبى قۇلاققا تيەر. تيەر-اق..." دەپ كۇرسىندى بي.
تۇيتە اۋىلى تەزدەتىپ كەرەگەسىن جايىپ جانتالاسا ۋىقتارىن شانشىپ، جالما-جان شاڭىراعىن كوتەرىپ، سىردىڭ جاعاسىنا كوپ ءۇيدى قورالاندىرا ءتىزىپ تاستادى.
كوك مايساعا قونعان اۋىل التىن تاققا قونجيعان حاننان كەم بولسىن با. جاڭا قونىستىڭ ءورىسى كەڭ بولسىن، قوتانى قۇتتى، ەمشەكتىسى ءسۇتتى بولسىن دەيتىن تىلەكتى ساۋاتىن قازاقتىڭ وتقا قويعان قازانى بۇرقىلداپ قايناماس پا. قايناعان قازاندا قويدىڭ باسى، جىلقىنىڭ سارى الا تەلشىگى تۋىرىلىپ ويناماس پا.
تۇيتەنىڭ كەڭ داستارقانى كولدەي بوپ جايىلىپ، استاۋ تولى ەت الدارىنا ەندى كەلە بەرگەندە، كۇن ۇزىن ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرىپ جايى بول ماي، جاعدايى كەلمەي جۇرگەن اپشا ءجۇپتىسى جانى قىسىلىپ سالا بەردى. ماڭدايدان تەر قۇيىلىپ، كومەيدەن ىقىلىقتاپ ىڭقىل اتىلىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ قالعان جۇبايىنىڭ قاسىنا بارىپ، باسىن ۇستاعان تۇيتەنى اپ-ساتتە جينالىپ قالعان ايەلدەر ۇيدەن شىعارىپ جىبەرىپ، تەزدەتىپ قۇر قۇرىپ، ايشانى قاۋمالاي كوتەرىپ اكەلىپ، الگى كەرىلگەن قۇرعا اسىلدىرتىپ ابىگەرلەنە قالعاندى.
ال سودان تولعاق باستالسىن.
تۇيتە سودان باستاپ ءبىر قۋانسىن، ءبىر قۋارسىن.
قۋانعانى-اناۋ ءتاجى استىندا جاراتىلىپ، تاق ۇستىندە تۋاتىنداي الدەن-اق ءاۋىل-ۇيدى تۇگەل استى-ۇستىنە كەلتىرىپ ابىگەر تىرلىككە سالىپ قويعان ۇلىنىڭ جارىق دۇنيەنىڭ قاقپاسىن قاعىپ جاتقان حابارىن ەستىگەنى. قۋارعانى-سول جارىق جالعاننىڭ ەسىگىن تەسىپ وتەردەي، قاقپاسىن قاقىراتىپ ەنەردەي بوپ شەڭگەلىنە قان ۋىستاعان نارەستە شىركىن اياق-قولدى شىرەپ شىرەنگەندە ەسىنىڭ وزەگىن ءۇزىپ، وڭەشىن بۇزىپ كەتەر مە دەپ كۇدىكتى قاۋىپكە بوي الدىرعانى.
ايشا تۋرا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن تولعاتسىن.
ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بۇكىل اۋىل، بۇكىل ايماق اياعىنان تىك تۇرسىن.
قۋانىشتى بىرگە اتقارىپ، قايعىنى قاۋىمداسا كوتەرەتىن قازاق بۇل جولى دا تۇگەل قوپارىلىپ، قۋلىقتىسى جانى ىشقىنعان تۇمسا كەلىنشەكتىڭ قاسىنا جامىراسا جۇگىرىپ، بورىكتىسى جۇرەگى سىزداعان تۇيتەنىڭ ماڭايىنا توپىرلاپ، ءبىر ءتاننىڭ سىزداۋ-تىرقىراۋى بىردەي جالعىز جانىنا اينالىپ كەتىپ ەدى. ايشانىڭ تولعاعى ۇزاعان سايىن ۇرەي بيلەگەن وتاعاسىنىڭ كوزىندەگى جىلتىنىڭ جۇقارىپ بارا جاتقانىن كورىپ، دالباسا دۋىلدى ءتىرىلتىپ جىبەردى.
— ءتاۋىپ شاقىرايىق!
— ءاي، سەنىڭ تاۋىبىڭنەن نە قايىر. بياعانىڭ ۇلكەن مولداسىن الدىرتىپ، ىشىرتكى جازعىزىپ، ۇرتتاتساق پا ەكەن!..
— اناۋ اشكەن قاجىنىڭ بايبىشەسىنىڭ قولى ەپسەك دەۋشى ەدى. سول بايبىشەنىڭ ۋقالاعان الاقانى قارىنعا ءتيدى دەگەنشە، نەبىر قاتتى تولعاق بوساپ سالا بەرەتىن كورىنەدى.
— ويباي-اۋ، وندا سول بايبىشەگە ات شاپتىرماي، يە عىپ وتىرمىز!؟
— ءجا! بوسقا شۋىلداماڭدار!
كۇن ۇزىن تۇيتەنىڭ قاسىندا توڭكەرىلگەن توبەدەي بوپ وتىرعان ءتول قۇرداسى تاڭىباي تۇر ەتە قالدى. ءوزى وسى اۋىلعا كەشە كەشتە كەلىپ، اناۋ قۇلىنداعى داۋسى تۇراققا شىعىپ جاتقان ايشانى قيىپ تاستاپ كەتە ماي، قۇرداسىنىڭ قاسىندا بوگەلىپ قالعان-دى.
— قايىر باقسىعا كىسى جىبەرۋ كەرەك!
تۇيتە تاڭىبايعا جالت قارادى. سول قاراسى قۇپتاعانى دا، ءوتىلى دە ەدى. تاڭىباي باس يزەدى.
— ءيا! مەن بارايىن وندا. قۇداي ايداعانداي باقسى كوكتوبەسى كەيدە "كوكەنە"، كەيدە "كوكشسانا" اتالاتىن قاسيەتىمەن ايلى تۇندەردە ءاپپاق مۇنارىمەن كوك اسپانعا تىرەۋ ورناتقانداي تىك شانشىلا قالادى دەپ تامسانا تىلگە تيەك ەتەتىندەر ءالى دە كەزدەسىپ قالادى.
"سول كوكشەتەڭىزدى بۇگىندە ويرات جامباستادى. وعان دا قىرىق-ەلۋ جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. نامىسقا شوق سالىپ، " قايران اتامەكەن!" دەپ اھ ۋرا اڭساعانمەن، زەڭبىرەگىنەن دوپ توپىلداتىپ، قۇنىس مىلتىعىنان قورعاسىن سەپكەن جوڭعارعا سويىل-شوقپارلى قازاق نە ىستەي قويسىن. قورىقسا دا تورىعىپ، ۇرىكپەسە دە ۇركىندەپ قيانداپ كەتكەنى راس. تۇياق سەرىپپەيىن دەمەيدى — اۋ، قياعىنىڭ قارىمى قايتقانىنان تۇڭىلەدى دە. ايتپەسە حالاي شايقاستىڭ ەسەسىن تولتىرار ەدى — اۋ. تالاي ايقاستىڭ مايدانىن قىزدىرار ەدى — اۋ. ءتۇبىنىڭ قايىرىن بەرسىن. ارعىماعىن جەبەلەپ اتار تاندى، شىعار كۇندى يىقتارىنا قوندىرىپ الىستاعى ارقاعا، جىراقتاعى جەتىسۋعا دا جەتەر ءالى — اق. سول كەزدە جىم — جىرت كەۋدە بۇلك ەتەر، مەڭىرەۋ قۇلاق سەلت ەتەر. اتامەكەننىڭ ساعىنتقان ءيىسى كەۋدەگە ەنەر، اڭساتقان لەبى قۇلاققا تيەر. تيەر-اق..." دەپ كۇرسىندى بي.
تۇيتە اۋىلى تەزدەتىپ كەرەگەسىن جايىپ جانتالاسا ۋىقتارىن شانشىپ، جالما — جان شاڭىراعىن كوتەرىپ، سىردىڭ جاعاسىنا كوپ ءۇيدى قورالاندىرا ءتىزىپ تاستادى.
كوك مايساعا قونعان اۋىل التىن تاققا قونجيعان حاننان كەم بولسىن با. جاڭا قونىستىڭ ءورىسى كەڭ بولسىن، قوتانى قۇتتى، ەمشەكتىسى ءسۇتتى بولسىن دەيتىن تىلەكتى ساۋاتىن قازاقتىڭ وتقا قويعان قازانى بۇرقىلداپ قايناماس پا. قايناعان قازاڭدا قويدىڭ باسى، جىلقىنىڭ سارى الا تەلشىگى تۋىرىلىپ ويناماس پا.
تۇيتەنىڭ كەڭ داستارقانى كولدەي بوپ جايىلىپ، استاۋ تولى ەت الدارىنا ەندى كەلە بەرگەندە، كۇن ۇزىن ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرىپ جايى بولماي، جاعدايى كەلمەي جۇرگەن ايشا ءجۇپتىسى جانى قىسىلىپ سالا بەردى. ماڭدايدان تەر قۇيىلىپ، كومەيدەن ىقىلىقتاپ ىڭقىل اتىلىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ قالعان جۇبايىنىڭ قاسىنا بارىپ، باسىن ۇستاعان تۇيتەنى ءاپ — ساتتە جينالىپ قالعان ايەلدەر ۇيدەن شىعارىپ جىبەرىپ، تەزدەتىپ قۇر قۇرىپ، ايشانى قاۋمالاي كوتەرىپ اكەلىپ، الگى كەرىلگەن قۇرعا اسىلدىرتىپ ابىگەرلەنە قالعاندى.
ال سودان تولعاق باستالسىن.
تۇيتە سودان باستاپ ءبىر قۋانسىن، ءبىر قۋارسىن.
قۋانعانى — اناۋ ءتاجى استىندا جاراتىلىپ، تاق ۇستىندە تۋاتىنداي الدەن — اق ءاۋىل-ۇيدى تۇگەل استى — ۇستىنە كەلتىرىپ ابىگەر تىرلىككە سالىپ قويعان ۇلىنىڭ جارىق دۇنيەنىڭ قاقپاسىن قاعىپ جاتقان حابارىن ەستىگەنى. قۋارعانى-سول جارىق جالعاننىڭ ەسىگىن تەسىپ وتەردەي، قاقپاسىن قاقىراتىپ ەنەردەي بوپ شەڭگەلىنە قان ۋىستاعان نارەستە شىركىن اياق-قولدى شىرەپ شىرەنگەندە ەنەسىنىڭ وزەگىن ءۇزىپ، وڭەشىن بۇزىپ كەتەر مە دەپ كۇدىكتى قاۋىپكە بوي الدىرعانى.
ايشا تۋرا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن تولعاتسىن.
ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بۇكىل اۋىل، بۇكىل ايماق اياعىنان تىك تۇرسىن.
قۋانىشتى بىرگە اتقارىپ، قايعىنى قاۋىمداسا كوتەرەتىن قازاق بۇل جولى دا تۇگەل قوپارىلىپ، جاۋلىقتىسى جانى ىشقىنعان تۇمسا كەلىنشەكتىڭ قاسىنا جامىراسا جۇگىرىپ، بورىكتىسى جۇرەگى سىزداعان تۇيتەنىڭ ماڭايىنا توپىرلاپ، ءبىر ءتاننىڭ سىزداۋ — سىرقىراۋى بىردەي جالعىز جانىنا اينالىپ كەتىپ ەدى. ايشانىڭ تولعاعى ۇزاعان سايىن ۇرەي بيلەگەن وتاعاسىنىڭ كوزىندەگى جىلتىنىڭ جۇقارىپ بارا جاتقانىن كورىپ، دالباسا دۋىلدى ءتىرىلتىپ جىبەردى.
— ءتاۋىپ شاقىرايىق!
— ءاي، سەنىڭ تاۋىبىڭنەن نە قايىر. بياعانىڭ ۇلكەن مولداسىن الدىرتىپ، ىشىرتكى جازعىزىپ، ۇرتتاتساق پا ەكەن!..
— اناۋ اشكەن قاجىنىڭ بايبىشەسىنىڭ قولى ەپسەك دەۋشى ەدى. سول بايبىشەنىڭ ۋقالاعان الاقانى قارىنعا ءتيدى دەگەنشە، نەبىر قاتتى تولعاق بوساپ سالا بەرەتىن كورىنەدى.
— ويباي-اۋ، وندا سول بايبىشەگە ات شاپتىرماي، نەعىپ وتىرمىز!؟
— ءجا! بوسقا شۋىلداماڭدار!
كۇن ۇزىن تۇيتەنىڭ قاسىندا توڭكەرىلگەن توبەدەي بوپ وتىرعان ءتول قۇرداسى تاڭىباي تۇر ەتە قالدى. ءوزى وسى اۋىلعا كەشە كەشتە كەلىپ، اناۋ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ جاتقان ايشانى قيىپ تاستاپ كەتە الماي، قۇرداسىنىڭ قاسىندا بوگەلىپ قالعان — دى.
— قايىر باقسىعا كىسى جىبەرۋ كەرەك!
تۇيتە تاڭىبايعا جالت قارادى. سول قاراسى قۇپتاعانى دا، ءوتىلى دە ەدى. تاڭىباي باس يزەدى.
— ءيا! مەن بارايىن وندا. قۇداي ايداعانداي باقسى اۋليەنىڭ ءوزى بياعامنىڭ اۋىلىندا عوي. كونسە، ءوزىم ايتىپ، كونبەسە، بياعامدى سالىپ، الىپ كەلەيىن.
ون ەكى جىلىك، ءبىر باسى تۇگەل وپىرىلىپ كەتكەندەي قاۋساپ وتىرعان تۇيتە تاڭىبايدى اتتاندىرۋعا دا جارامادى. قان مايدانعا تەبىنىپ كىرەتىن باتىردىڭ تەبەن ينە جۇتقان توبەتتەي ءموليىپ قالعانىن ىشتەي جاقتىرماسا دا، ادەتتەگى قۇرداسسىنىپ قاعىتا بەرەتىن ادەتىنە باسپاي، تاڭىباي اتىنا قامشىنى كومىپ-كومىپ قالعان-دى.
تۇيتەنىڭ ءوزى دە ءوزىنىڭ مۇنشالىقتى موجۋىن، مۇنشالىقتى ەسەڭگىرەۋىن، مۇنشالىقتى قالجىراۋىن بۇرىن بىلمەك تۇگىل سەزبەۋشى ەدى. قازىرگى الدەبىر ۋايىمدى، ۋايىم ارقالاعان ۇرەيدى كومەيلەپ جۇتىپ، كەۋدەسىنە توعىتىپ العانىنا دا قاتتى قايران.
"ماعان نە بولعان بۇگىن؟ الدە قۋانعان دا، قورىققان دا ءبىر دەگەن ءسوز راس تا شىعار — اۋ. كەۋدەمدە وكسىك بار ما؟.. وكسىكتى قۋار ءسۇيىنىش تە تۋىپ كەلە مە؟.. ايشام قينالدى-اۋ ابدەن. وۋ، داۋىسى نەگە شىقپاي قالدى؟ كەشەدەن بەرى ىقىلىقتاتقان ىڭقىلى مەن بەبەۋلەتكەن زارى ءبىر تىنباپ ەدى عوي. ەندىگى مىناۋ ءتىل تىستەگەندەي ۇنسىزدىگى قالاي؟ الدە بايعۇستىڭ... وۋ، اناۋ ۇيگە نەگە كىرىپ بارمايمىن، ءا... ەڭ بولماسا ايشامنىڭ جۇزىنە ءبىر قاراپ... باقۇلداسارداي بولسا... نە ويلاپ بارام؟!. كۇناھار كۇدىك قايدا سۇيرەيسىڭ.. جووق! كونە الماسپىن ونداي سۇمدىعىڭا! بەرە الماسپىن جارىمدى ۇڭىرەيگەن سۋىق جەردىڭ قاپاس قۋىسىنا...
ويپىراي! ماعان بىردەمە كورىنگەن شىعار... قايداعىنى قايدان ويعا الىپ وتىرعانىم... الدە كىسەمدى موينىما سالىپ، قۇراندى توبەمە قويسام با ەكەن، ءا؟.. وۋ، قۇلاعىمنىڭ شۋىلداعانى نەسى؟..بۇ نە ىزىڭ؟ تىرس ەتكەن دومبىرانىڭ قىل ىشەگىنىڭ شەرتىسى ءتارىزدى مە؟ شار ەتكەن نارەستەنىڭ ىڭگاسىنىڭ نازىك شىرىلى ما؟ ايتەۋىر جۇرەگىمدى سىزداتۋى تەگىن ەمەس. كورەم بە؟.. ات ۇستار مۇراگەرىمدى جاراتقان يەم جارىلقاپ ۇستاتا سالار ما قولىما؟! ۇستاتار. سوعان يلانايىنشى. سوناۋ ءبىر كۇندە "قۋباس!" دەپ كوكىرەگىمە نايزا سۇعىپ العان سۇمنىڭ سول كوكىرەگىمدە تەمىر تىكەن بوپ ءالى كۇنگە دەيىن قادالىپ تۇرعان ىستىگىن ءدال بۇگىن سۋىرىپ تاستاپ...ەركىن تىنىستاپ، ەمىرەنىپ دەم السام-اۋ! ماڭدايىمنان سيپار جىلى الاقانداي ۇلىمنىڭ ءسابي ىڭگاسىن ەستىسەم!... ايشام امان قالىپ، ءوزىم ءولىپ كەتسەم دە، ارمانسىزبىندەر ەم-اۋ!... ءاي، ارمان نەگە بولماسىن. بولادى عوي. سول، سول بار بولعىر شىركىن ءولىپ كەتەردەي بولسام... اپىراي، قايداعى سۇرقيا سوزدەر ويعا تۇسەتىنى قالاي؟.. سول بار بولعىر بالام ماڭدايىنان سيپار اكە الاقانىن اڭساماس پا؟.. جەتىمدىك قامىتىن تۋا سالا كيگىزگەن تاعدىرىنا نالىماس پا. الدىنا مال، قوينىنا قىز، قاراۋىنا قۇل بەرگەن مەنىڭ وزىمە كوز الارتىپ "قۋباس!" دەپ قىجىرتاتىن قىزىلكوز اعايىن جەلبىر جەكەندەي جەتىمەككە سۇگىن قاداماس پا... ءاي، نەگە بوجىپ بارام؟.. قىرىقجىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولمەي مە؟ ەندەشە توبەمنەن تونگەن ءتاڭىر بۇيرىعىن كورىپ، تاۋەلدى باستى تۇزاققا ىلگەندەي مىنا تۇڭىلۋىمە جول بولسىن... نەگە ولەيىن. بوركەمىگىڭ مەن ەمەس.
قۇداي جارىلقاپ، تۇڭعىشىمنىڭ اق ماڭدايى جارق ەتسە... ايشام اياق-قولىن باۋىرىنا السا، وي، سوندا اق تۇيەنىڭ قارنىن جارىپ تاستاپ، دۇنيەنى تۇگەل دۇبىرلەتىپ شىلدەحانا تويىن دۇرىلدەتەرمىن-اۋ. وعان كەرنەيدىڭ مىڭ كوكالاسى توتەپ بەرەر-اۋ... ءاي، بياعام! بياعام! اۋزىڭ دۋالى عوي. دۋالى!.. سوندا ءوزىڭ بولماعاندا وسال مىنەز، ولقى قىلىعىمدى كىم تۇزەيتىن ەدى. "ەرگە وكپەلەسەڭ دە، ەلگە وكپەلەمە. كوپتەن كەتسەڭ كومۋسىز قالارسىڭ" دەگەندى اينالايىن قازاق تەككە ايتپايدى عوي. جەكەگە ەرەگىسسەڭ دە، جالپاق جۇرتىڭمەن ەرەگىسۋگە بولمايتىنىن ەندى-ەندى ۇعىندىم-اۋ. "ەل ءىشى — التىن بەسىك". التىن بەسىگىمدى ءوزىم سىندىرا جازداپپىن-اۋ... شىركىن بياعام! "ۇلدى دا، قۇندى دا بولاسىڭ، تۇيتەم! تىلەۋىڭ قابىل بولادى. ءتاڭىرىم ءالى-اق جارىلقايدى. كەلىننىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ تۇسىرمە. جاساڭعىراعان جانىڭنىڭ ەمىن جارىڭنان تاباسىڭ!" دەپ ەڭ — اۋ!.. ءاي، وسى مىناۋ الدەن شىرەنىپ، اناسىن قيناپ، كوكەسىن قاجاپ قيعىلىق سالىپ جاتقان تەنتەك نەمەنىڭ اتىن جارىلعاپ قويسا قايتەر ەدى؟.. قايتەر ەدىم نە؟! سولاي اتاۋ كەرەك! ويباي-اۋ، سول اتتى وتكەندە-اق اللاتاعالام بياعامنىڭ اۋزىنا سالىپتى-اۋ. "ءتاڭىرىم ءالى-اق جارىلقايدى!" دەگەنى "جارىلعابىڭ تۋادى. جارىلعابىڭ بولادى!" دەگەن ساۋەسى ەكەن — اۋ!"
سول-اق ەكەن تۇيتەنىڭ كەۋدەسىن ىستىق تولقىندى الدەبىر قۋانىش تولتىردى دا كەتتى. ەركىنەن تىس وتىرعان ورنىندا شالقالاپ شاڭىتقان كۇلگىن ءتۇستى كوككە شانشىلدى. باتىردىڭ مانادان ءۇنسىز قاپ، ۇزاق ويعا شومعان ءحالىن بۇزباي قيمىل-قىبىرسىز تومسارعان قاسىنداعى سەرىكتەرى ەندى جىبىر ەتە قالىسىپ، تۇيتەگە نازار تىكتەدى. ءبىراق تۇيتە ونى كورگەن دە، سەزگەن دە جوق. سوناۋ زەڭگىر اسپاننان الدەبىر وزىنە عانا ەستىلەر اسەم سازدى بۇكىل جان دۇنيەسىمەن قابىلداپ بارا جاتقانداي كۇي كەشتى.
"ءاي، انىق ەستىدىم! تەگىن ەمەس. مىناۋ جاقسىلىق حابارى بولسا يگى ەدى! تۇلابويىم تۇگەل ءيسىنىپ سالا بەردى — اۋ. بۇ نە ساز؟! ساز با، الدە تىلسىمدى ەكسىم ءۇنى مە؟ مەرەيلەنەم عوي. مەيىرىمى قانداي مول ەدى!.. توعىتىپ، تولتىرىپ اكەتتى-اۋ!.. ءاي، كۇرسىنىس ەستىلە مە؟ الگى اسەم سازعا مۇڭ با، شەر مە، مىناۋ كۇيىك ءۇنى ارالاسقانى قالاي؟!. اپىراي، ايشاما قاتەر بولماسا يگى ەدى... باقسى شىركىنى نەگە كەشىكتى؟ تاڭىباي قۇرداس ول شىركىندى ەندىگى اياق-قولىن بايلاپ اكەلسە دە، جەتكىزەتىن ەدى عوي. الدە باقسى اۋليەگە باتىردىڭ ەكپىنى جۇرمەي مە ەكەن؟ جۇرمەۋى دە مۇمكىن — اۋ. كىم كورىنگەننىڭ جەتەگىنە مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي بۇلكىلدەپ ەرە بەرسە، ونىڭ اۋليەلىگىنىڭ ءبوسى قانشا؟ باقسىلىعىنىڭ قۇنى قانداي؟
وي، انە ايشام ىڭىراندى-اۋ تاعى!؟ بار ەكەن-اۋ! ءتىرى ەكەن-اۋ سىڭارىم!.. قينالدى-اۋ ابدەن. مىنە، باقانداي ەكى كۇن بولدى ازاپقا تۇسكەنىنە. اپىراي، ادام پەندە دۇنيەگە كەلەردە اناسىن ازاپقا سالاتىنى نەلىكتەن ەكەن، ءا؟ الدە جارىق جالعاننىڭ جالعاندىعىنا كونبەي، سول جالعان دۇنيەگە ەنگىسى كەلمەي، ەنە قۇرساعىنداعى اق، پاك ۇياسىن قيماي ما ەكەن؟ جالعان دۇنيە بولسا دا، جارىق دۇنيە عوي. قاراڭعى تۇنەك قانشا پاك، تازا دەگەنمەن اللانىڭ نۇرى تۇسكەن جارىق دۇنيەدەي قايدان بولسىن. اقتىقتى، پاكتىكتى وسى جالعان دۇنيەدەن-اق تابۋعا بولادى عوي. بياعام-سول شىنايىلىقتىڭ ءوزى ەمەس پە. اناۋ مەنىڭ تاعى ءبىر ءتول قۇرداسىم بۇقار جىراۋ دا تازالىقتىڭ ءبىر مەكەنى عوي. ەندەشە ادال بولۋ دا، ارام بولۋ دا پەندەنىڭ وزىنەن. العان تالىمىنەن، سىڭىرگەن تاربيەسىنەن. شىركىن، مىناۋ جارىلعابىمدى...ءاي، الدەن-اق ات قويىپ، يەمدەنىپ جاتقانىمدى قاراشى، قۇداي اۋىزعا سالعان شىعار-اۋ... سول مىناۋ جارىلعاپ جانىمدى بياعامنىڭ تاربيەسىن كورسەتىپ وسىرسەم-اۋ. جاقسىدان شاراپات... كوكىرەگىنە بەرىش تۇيگىزبەي، كوڭىلىنە الاڭدىق كىرگىزبەي، ادالىمەن العا ۇمسىندىرىپ وتەر ەدى-اۋ ويتەر بولسا. وڭەزەلىكتەن ونەگەلىكتىڭ ارتىقتىعىن بىلدىك قوي. ادامزاتتى پەرزەنتىم دەيتىن حاقتاعالا سول ادام-پەندەسىنە ءارتۇرلى مىنەز — قۇلىق سىڭىرەتىنى نەلىكتەن ەكەن، ءا؟ ولقىنى تولىقتىرسا، ءالسىزدى كۇشەيتسە، ناشاردى مىقتاسا دۇنيە-جالعان قۇلپىرىپ كەتەر ەدى-اۋ. سونى نەگە باقپايدى؟ الدە ەلدىڭ دە وگەيلىگى، جۇرتتىڭ دا جاتتىعى، پەندەنىڭ دە بوتەندىگى بولعانى ما سول جاندى-جانسىزدىڭ يەسى مەن جاراتۋشىسى بولعان جاساعان حاققا؟ ولاي بولسا وگەي ەلدىڭ ەگەسى كىم؟ جات جۇرتتىڭ جاناشىرى كىم؟ بوتەن پەندەنىڭ باۋىرلاسى، باتالىسى كىم؟ بولماعانى ما؟ وندا وگەيلىك ءورشىپ، جاتتىق جۋانداپ، بوتەندىك بالالاپ سالا بەرمەس پە... سوندا وسىنداي كەلەڭسىزدىكتى تيار قۇدىرەت بولماي ما؟ الدە سول كەلەڭسىزدىكتى تۋدىراتىن قۇدىرەتتى جاپپار يەمنىڭ ءوزى مە؟.. قوي.. كۇپىرلىك جاسامايىن. مىناۋ ۇلكەن تىلەك ۇستىندە وتىرعاندا اسىلىق ءبىلدىرىپ نەم بار... "قۇمىرسقا ءالىڭدى ءبىلدى" ۇمىتقانىم قالاي.
ءتاڭىرىم تۇگىل پەندەگە شالقايۋعا شامام بار ما ءدال ءقازىر. "كىم نە دەسە، و دەسىن!" دەپ كەردەڭسۋدەن جالىقپاپ پا ەدىك. جاقسىمەن جاعالاسىپ، جامانمەن اۋىز جالاسىپ ءجۇرىپ تاپقانىمىز — ءۇي اراسىندا ۇرگەن قارىنداي بوپ ءدۇرديىپ ماردىمسۋ ما؟ ال وندا ودى-راڭداعان باسىڭنان تاياق كەتپەگەنىن، كەردەڭدەگەن كەۋدەڭنەن جۇدىرىق ارىلماعانىن دا وزگەدەن كورەسىڭ بە... ەندەشە تاڭىرگە ءتىل تيگىزبە. ءتىلىڭدى ءتاۋباعا كەلتىر، تۇيتە. انە، اناۋ دۇنيە ەسىگىن قىزىلشاقا تابانىمەن تەپكىلەپ جاتقان تەنتەگىڭە كەپيەتىڭ ءتيىپ جۇرمەسىن. شەكتەن اسىپ، ەرنەۋدەن تاسپا. بەرگەننەن قاشپا، بەرمەگەنگە تالاسپا.
وۋ، ايشانىڭ داۋىسى تاعى ەستىلمەي قالعانى قالاي؟.. وسى مىنا ءبارىمىزدىڭ ۇيمەلەپ وتىرىپ العانىمىزعا جول بولسىن. ءاي، مىنالار نەگە تىم — تىرىس. ۇندەمەيدى عوي. نەگە ۇندەمەيدى؟.." وسى ويىنىڭ جەتەلەۋىمەن تۇيتە ەندى قاسىنداعىلارعا ءبىر — بىرلەپ كوز جۇگىرتتى. سىنىق ءجۇزدىڭ سۇراۋلى قاراسى وتىرعانداردى ەرىكسىز تەڭسەلتىپ جىبەردى. سىعىرايا قادالعان كوزدەردەن جىلت ەتكەن ۇشقىن بايقالدى ما، الدە سول جىلتتىڭ رەڭكى بۇگىن وزگەشەلەۋ سەزىلدى مە، باتىردىڭ سەرىكتەرى قوپاڭداسا ءتۇسىپ، ءبىرىن — ءبىرى توسپاي جامىراپ قويا بەردى.
— كەلىننىڭ تولعاعى ۇزاپ كەتتى-اۋ...
— ابدەن قينالدى-اۋ بايگۇس.
— كۇنى بويى داۋسى ءبىر سەمبەپ ەدى،... ءاي، انا تىنشۋىندا ءبىر گاپ بار-اۋ...
— ءتايت! ىرىگەن اۋىزدان شىرىگەن ءسوز شىعارماي جايىڭا وتىر.
— باقسى دا كەشىكتى عوي.
— ە-ە، ول ءوزى اۋليە باقسى بولسا، وپ — وڭاي كونە قويار دەپ پەڭ.
— اپىراۋ، مۇندا ادام قينالىپ جاتقاندا، سونشاما كەرتيتىن ول نەعىلعان اۋليەلىك.
— تاڭىباي باتىردىڭ شاماسى جەتپەسە، وندا ەشكىمنىڭ وعان قىزىرى دا وتپەيدى.
— بياعام شە؟
— بياعا اۋىلىندا بولسا، قۇلاعىنا كەلىننىڭ قينالىپ جاتقان حابارى تيسە، ارينە وندا باسقاشا بولۋى ابدەن مۇمكىن. اۋليە بولماق تۇگىل، ءتاڭىردىڭ ءوزى بوپ كەتسە دە، ءبىزدىڭ بياعانىڭ كوڭىلىن جەردە قالدىرماس.
تۇيتە ەندى مىنا تۇس-تۇستان جامىراعان اعايىنىنىڭ ءسوز ىڭعايىن مۇلدە جاقتىرماي قالدى. ءوز كەۋدەسىندەگى كۇدىكتى ودان سايىن قويۋلاتقان شىركىندەر قۇلاق شەكەنى شىمىرلاتا تۇسكەننەن باسقانى بىلەرى جوقتاي سەزىلدى.
ناسىباي شاقشاسىن قونىشىنان سۋىرا بەردى دە، ءدال ءقازىر بىلش-بىلش تۇكىرىپ وتىرۋدى ىڭعايسىز كوردى مە، تەكە ءمۇيىز ۇشكىل شاقشاسىن قايتادان ءوز ورنىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. تۇيتەنىڭ ءار قيمىلىن تىشقان اۋلاعان مىسىقتاي اڭدىپ وتىرعان ەركەكتەردىڭ جاپىرلاي ۇمتىلعان قولدارى ورتا جولدان سىلق-سىلق ءتۇسىپ، شاقشا ەمەس، توپىراق قاۋىپ قالىستى.
وسى كەزدە تۇستىكتەگى قىراتتان كولكىگەن كوك مۇناردى جەلپىپ جىبەرىپ، الدەنە قىلاڭىتىپ قانا شالىندى. قىرات ۇستىنە شىعا كەلگەندە الگى ەندى قاراۋىتىپ كورىنىپ، تىك شانىشا سالعان جىڭىشكە قۇرىقتاي بوپ ۇزارا قالدى. ەندى ءبىر ساتتە الگى كوگىلدىر مۇناردى دىرىلدەتىپ، بيلەتىپ جالعىز قاراۋىتقاننىڭ ءىزىن الامالا قىرقانىڭ ۇستىنە ءۇش — ءتورت قارايعان قىبىرلاپ شىعا بەردى. ءتۇزدىڭ قىبىر ەتكەنى مەن جىبىر ەتكەنىن قاپىسىز قاعىپ تۇسىرەتىن قىراعى كوزدەر الگى شوعىردى ەلەڭ ەتىسىپ، قوپاڭداي قالىسىپ، نازارلارىنا بايلاپ الا قويدى. ەرىندەردى سامال سيپاعانداي كۇبىر-سىبىر جەلپىنتىپ اكەتتى.
— ە، باسە! انە، اۋليەڭ!
— كەلەدى! ە، كەلمەي...تاڭىباي باتىردىڭ دۇمپۋىنە شىدايتىن ءتىرى جان، ءاي، جوق قوي!
— كەلىنجان... ايشا قاراق، قۇداي ءساتىن سالعىر، ەندى امان-ەسەن اياق-قولىن باۋىرىنا الار.
— ءاي، وسى اناۋ "جارىسقازان" قاشانعى قايناي بەرەدى. تۇسىرەتىن ۋاقىت بولدى عوي، — دەپ الدەبىر سالماق ساۋى ۇڭىرەڭدەگەن كوزىن وشاق جاققا قاداپ قاپتى.
تۇيتە قىرقادان اسىپ تۇسكەن ءۇش — ءتورت اتتىنىڭ قازىرگى كوگىلجىم مۇناردا سەرەيىپ توبەسىمەن كوپ تىرەيتىندەي بوپ كەلە جاتقان سۇلبالارىنان نازار اۋدارمايدى. ەكى كۇنگى ۇيقىسىز ءماۋرىت بەت — اۋزىن ىسىڭكى تارتقىزىپ، كوزىنىڭ الدىن كوگىستەندىرىپ تاستاپتى. ءبىراق تay جۇرگىنشىلەردى اياسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرگەن جاناردىڭ قازىرگى كوگىلدىر ۇشقىنىندا سۇيىنتكەن ءۇمىتتىڭ انىق بەلگىسى تانىلىپ تۇر.
— جاقسىلىعىن بەرگەي ءتاڭىر...
تۇيتە ەكى قولىمەن جەر تىرەپ، ورنىنان تۇردى. قالماجان قولتىعىنان كوتەرمەككە ۇمتىلعان ەكى ءىنى سەرىكتى يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، جولاتقان جوق.
سول ەكى ورتادا جولاۋشىلار دا اۋىلعا جاقىنداپ قالعان ەدى. اقبوز اتتاعى كەسەك دەنەلى ادامدى تۇيتە تانىپ قاپ، ەلپەكتەي جونەلدى.
— وۋ، ارالباي اعا عوي! ءاۋ، جىگىتتەر! تەز! اتتارىن ۇستاڭدار. اعانى ءوزىم ءتۇسىرىپ الام.
ارالبايدى قولتىقتاپ اتتان تۇسىرگەن تۇيتەگە تۋىسقانى كولدەنەڭدەپ كوز سالىپ ءوتتى.
— وۋ، ءتۇسىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي، تۇيتەم! وسال ما ەدىڭ سونشاما. تۇسىرمە ۇنجىرعاڭدى!
تۇيتەگە وسى ءسوز جەتتى. الگىندەگى شىتىرمان وي، شىرعالاڭ ۋايىمنىڭ تۇمانى سەيىلىپ سالا بەردى. كەۋدەسى كەڭىپ، تىنىسى تۇزەلىپ، بويى سەرگىپ قويا بەردى.
— كىشكەنتاي شىركىن الدەن شىرەنىپ... شەشەسىن قيناپ ەسىمىزدى الىپ جاتىر عوي، اعا.
— وۋ، وندا ول كىشكەنتاي شىركىن تەگىن بولماعانى. كۇيىنىشتىڭ ءسۇيىنىشى بار عوي، تۇيتەم. سۇيىنتەر ول ءالى. سۇيىنتەر-اق سول كۇشىك!
باكەلتەك قانا باقسى بۇل كەزدە ەشكىمگە كوز توقتاتىپ قاراماستان ۇستىندەگى اق شاپاندى شەشىپ، ءبىر جىگىتكە ۇستاتا سالىپ، قوماقتى قورجىنىنان قارا قوبىزىن سۋىرىپ الدى.
سودان سوڭ تولعاتىپ جاتقان ايەلدىڭ بەبەۋ زارىنا قۇلاق تۇرە قالدى. الگى ىڭىرانۋ مەن ىڭىرسۋى ارالاس بەبەۋ زار ءبىر باياۋلاپ، ءبىر كۇشەيگەن كەزدە، باقسىنىڭ تۇلا بويى تەگىس سول بەبەۋ زاردىڭ ىرعاعىمەن سان قۇبىلا دىرىلدەپ، قالشىلداپ قويا بەردى. دىرىلدەگەن، قالشىلداعان دەنەنىڭ قيمىل-قوزعالىسى تۇرعانداردىڭ كوزىن ارباپ، ءبىر وزىنە عانا بايلاپ تاستاعانداي. ال الگى بۋىنسىز سان بۇرالعان دەنە ادام بەينەسىنەن گورى الدەبىر سان باس، سان قولدى، سان بۇتتى، باسى اياعىنىڭ اراسىنان، اياعى توبەسىنىڭ ۇستىنەن، قولى ارقاسىنان، بۇتى جوتاسىنان شىققانداي كوز ىلەستىرمەس قۇبىلىسپەن ەل ەستىپ، جۇرت كورمەگەن عالامات قۇبىجىققا اينالىپ — اق كەتكەنى. الدە تۇرعانداردىڭ كوزىن بايلادى ما، الدە شىنىمەن — اق ءدال سولاي جاسادى ما، ءبىر كەزدە جەردە جاتقان قوبىز تىك كوككە اتىلدى. زىڭ ەتكەن ءۇنى ءىشىن تارتقان جۇرتتى سەلك ەتكىزدى. قوبىز تىك شانشىلعان كۇيى ارقان بويى كوتەرىلىپ، قالشيىپ ءبىر ورىندا قاتتى دا قالدى. قارا جەردىڭ قارا توپىراعىن بۇرق-بۇرق اتىپ، جەر تارپىعان بۇقاداي وكىرە، ىشقىنا، قىشقىرا، اپىر-توپىر توبەسىمەن تابانىن قاسىپ، جاۋىرىن-جوتاسىمەن باشپايىن جالاپ، وڭ كوزدى اقشيتىپ تۇستىككە قىدىرتىپ، سول كوزىن الاقتاتىپ تەرىسكەيگە جونەلتىپ، سالا قۇلاش ءتىلىنىڭ ىستىكتەي ۇشىمەن بىرەسە ماڭدايىن قاسىپ، بىرەسە وندىرشەگىن تۇيرەپ جاتقان باقسى كەنەت:
— ءيا-ھاح! — دەپ اقىرىپ كەپ جىبەردى. الگى "ءيا ھاحتىڭ" ءارى اششى، ءارى وقىس ەستىلۋى سونداي بولدى، جاعالاي تۇرعاندار جاپىرىلا قۇلاپ، جالپيىپ وتىرعاندار قىبىر ەتۋگە مۇرشالارى جەتپەي سىرەستى دە قالدى.
— ءيا-ھاح!-ەكىنشى رەت قايتالاندى. سول "ءيا-ھاح" ەندى جۇرت بىتكەننىڭ ەرىندەرىندە ءتىرىلىپ، كومەيلەردەن كۇڭىرەنىپ اقتارىلدى. دالانى جاڭعىرىق دىرىلدەتىپ، دۇرىلدەتىپ الا جونەلدى.
— ءيا-ھاح! باقسىنىڭ اۋزىنان لاپ ەتكەن جالىنمەن بىرگە ءۇشىنشى رەت اتىلعان كەزدە باكەلتەك دەنە قاۋىرسىنداي قالىقتاپ كوتەرىلە بەردى. اۋىزدان ىتقىعان جالىن ءۇش بولەك بوپ لىق-لىق توگىلدى دە، قاۋمالاپ تۇرعان جۇرتتىڭ ەسىن تاندىرا، زارەلەرىن ۇشىرا ءبىرىن-بىرى قۋالاي جونەلدى. قۋالاي جونەلدى دە، ارقان بويى ۇزاي بەرىپ، بىرىنە — ءبىرى سۇزىسكەن قوشقارلارداي تاپ — تاپ بەرىسىپ، ۇيمە-جۇيمە بولدى دا كەتتى. ەندىگى جۇمارلاسقان جالىن-وت اۋماعىن كەڭەيتىپ، بىرەسە وڭ جاعىنا بۇلت ەتىپ، بىرەسە سول جاعىنا سۋىلداي لىقسىپ، بىرەسە جوعارى شاپشىپ قاپ، ىلە تومەن قۇلديلاپ ءجۇردى دە، مانادان قىبىرسىز قالىقتاپ تۇرعان قوبىزدىڭ تاقتايىنا زىمىراپ كەلگەن بويدا سارت سوعىلدى دا، شاناققا ءسىڭىپ كەتكەندەي زىم — زيا جوعالىپ كەتتى. قاۋىرسىنداي قالىقتاعان باقسى قوبىزدى شاپ بەردى. قىل قيعاقتى قايدان العانىن دا، قىل ىشەككە قالاي باسقانىن دا ەشكىمنىڭ كوز قيىعى شالا الماپ ەدى. سول — اق ەكەن كوكتەن نايزاعاي جارق ەتتى مە، الدە قارا قوبىزدان الگى ءبىر جالىن-وت كوككە شاپشىدى ما، توڭىرەك كوز قارىقتىرارداي جارقىراپ بارىپ قايتا تۇنەردى. جەر دىرىلدەپ، وتىرعانداردىڭ جامباسى سۋسىپ، تۇرعانداردىڭ بۋىن — بۋىنى بوساپ قويا بەردى.
قارا قوبىز ال كەپ كۇڭىرەندى.
قارا قوبىز ال كەپ سارنادى.
سۋىلداپ جەل تۇردى. سۋىلداپ تۇرعان سۋىق جەل تەك كەۋدەلەردى عانا سەلكىلدەتتى. ىسقىرىپ، ىشقىنىپ داۋىل سوعىپ، بوران قۇتىرىندى. ىشقىنعان داۋىل جۇرەكتەردى شايقالتتى. قۇتىرىنعان بوران ىستىق قاندى سۋىتتى. ىسقىرىپ ايداھار، ىرىلداپ جولبارىس، ارىلداپ ارىستان قاپتادى. ايداھاردىڭ ىسقىرىعى دەنەلەردى تىتىرەنتتى. جولبارىستىڭ ىرىلى تۇلا بويدى قۇرساۋلادى. ارىستاننىڭ ارىلى جونارقاعا مۇز قارىپ، جونارقادان تاسپا ءتىلدى.
قارا قوبىز سارناعان كۇيى قاۋىرسىنداي قالىقتاعان باقسىنى سۇيرەتە-مۇيرەتە قارا جەرگە قارا تابانىمەن ءدۇرس ەتكىزدى.
باقسى بۇك ءتۇستى. قارا قوبىزعا ەندى جاعىن سۇيەپ الا قويىپ، قىل قيعاقتى ەرسىلى-قارسىلى سەرمەدى. قىل ىشەكتەن ىڭىرانىپ، اڭىراپ قۇلا تۇزگە كۇڭىرەنگەن سارى جوسىدى. كۇڭىرەنگەن سارىن بىردە ءىشىن تارتا شەر اتقان كەيۋاناداي ەڭىرەدى. قارا قوبىز ءبىر كەزدە بوتاسىن ىزدەگەن ارۋاناداي بوزدادى. سول بوزداۋ ۇنمەن دالادا ون سان اۋەن ءتىرىلىپ، قارا جەردەن كوك اسپانعا ىڭىرانعان، كۇڭىرەنگەن زار اتىلدى. ىڭىرانعان، كۇڭىرەنگەن زار كوك اسپاننان قارا جەرگە شۇرقىراعان، شىرقىراعان جىڭىشكە سۇڭقىلداي بوپ شەكە بىتكەنگە شەگەدەي قادالىپ شىمىرلاتا سورعالادى. قارا قوبىز وقىس ساڭق ەتتى. ەندى قيعاق استىنان ءزىلدى ىرعاق باس كوتەردى. اۋىر سۇسى قورعاسىنداي سالماعىمەن ەڭسە كوتەرتپەي ەزىپ تۇردى دا، كەنەت ساق-ساق كۇلگەندەي، جايدارىلانا ءتىل قاتقانداي جايماشۋاق ۋىلمەن دۇنيەنى قىمتاپ، باۋراپ تەربەلتىپ، تەڭسەلتىپ الا قويدى. كوزدەرگە جىلۋ جۇگىردى. كەۋدەلەردى ىڭكارلىك قۇشتى. باقسى ءبىر ورىندا قۇيرىعىمەن جەر تومپەشتەپ قۇتىرىنا سەلكىلدەپ الا جونەلدى. "اھ! "دەپ اۋزىنان تاعى دا ءبىر جالىن اتىپ قاپ، ۇزاق ايعايدى الگى جالىنعا قوسا قالىقتاتتى.
جۇرت سىلتىدەي تىندى. كيىز ۇيدەگى تولعاتىپ تۇرعان ايەلدىڭ بەبەۋلەگەن سارناۋى الگى ۇزاق ايعايدىڭ قۇشاعىنا كومىلىپ كەتتى.
— ا-ا-اي! ايدان اپپاق ايگەرىم!
كۇننەن كۇشتى كۇنگەرىم!
كوك اسپاندى شارىقتا
الباستىنى انىقتا.
ءارۋاعىمدى قوزدىر تەز.
قاھارىمدى وزدىر تەز.
ءاي، داۋرەنىم! داۋرەنىم!
قارسى كەلسە كوكتەڭىز
جەردى تەسىپ، كوكتەن ۇش!
تاۋدى بۇزىپ، وكتەم ۇش!
تارت! سوق! قيرالا!
توقتا! قاشپا! قيراما!
ءاي، قان باستى-اۋ! قان باستى.
توقتا، بالەم! الباستى!
قولدا بابام ارۋاعى!
وي، قارمادى-اۋ. قارمادى!
باقسى قيرالاڭ ەتىپ، اۋزىنان جالىن — وتتىڭ ورنىنا اق كوبىك بۇرقىراتىپ الاق-جۇلاق ەتتى دە قالدى. سودان سوڭ قوبىزىن قويا سالىپ، ەكى قولىن باتىسقا قاراتا ەربەڭدەتە سەلك-سەلك زىلدەندى.
— اۋلاق! اۋلاق! اقتاۋدان اسىپ كەت. قاراتاۋدان كوشىپ كەت! كوكجارتاسقا كىرىپ كەت! كوك جۇزىنەن قۇرىپ كەت!
ءا-ا! كەتپەيمىن دەيمىسىڭ؟! وكتەيمىن دەيمىسىڭ! قىرداعى پەرىمدى الدىرسام، ويداعى كورىڭدى قازارمىن! ايداعى پەرىمدى شاقىرسام، سايداعى كورىندى تابارسىڭ! ءيا-ھاح!
ەندىگى "ءيا-ھاحىنان" ماناعى ءزىل، ماناعى ەكپىن بايقالمادى. اينالا قورشاعان جۇرتتىڭ بىردە بىرەۋىنىڭ ەرنى قىبىر ەتپەدى. "ءيا-ھاح!" قايتالانبادى. "ءيا-ھاح" كوپ كومەيدە تىرىلمەدى. دۇرىلدەمەدى.
باقسى قورجىنىنا جارماستى. قولىن سۇعىپ جىبەرىپ سۋىرتپاقتالتان اق ماتانى بەلىنە وراي باستادى. ءبىر اينالىپ ءتۇسىپ: "مىناۋ ايگەرىمنىڭ بىلەگى!" دەپ بىلەگىن باتىسقا قاراي بىلەمدەپ قويدى. ەكىنشى رەت اينالىپ، شۇبەرەكتى بەلىنە تاعى ءبىر وراپ الىپ: "مىناۋ كۇنگەرىمنىڭ قاۋقارى!" دەپ بىلەگىن باتىسقا قاراتا تاعى دا بىلەمدەدى. ءۇشىنشى رەت اينالىپ، بەلىنە وراعان شۇبەرەكتى بەكەمدەپ تۇرىپ: "مىناۋ قىرداعى پەرىمنىڭ قىلىشى!" دەپ باتىسقا قاراپ باسىن كەكجيتتى. ءتورتىنشى اينالعاندا: "مىناۋ قىرىمداعى پەرىمنىڭ قارۋى!" دەپ باتىسقا كوزىن الارتتى. بەسىنشى اينالعاندا: "مىناۋ ۇرىمداعى پەرىمنىڭ ايبالتاسى!" دەپ باتىسقا بەتىن بۇرىپ تۇرىپ، جەردى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. التىنشى رەت وراعاندا: "مىناۋ بابامنىڭ پەرىسىنىڭ بەزگەلدەگى!" دەپ باتىسقا بۇرىلعان جۇزىنەن شاڭ بۇرقىراتتى. ەڭ سوڭعى جەتىنشى اينالىپ بارىپ شۇبەرەكتىڭ ەكىنشى ۇشىن بەلىنە قىستىرىپ: "مىناۋ اتامنىڭ پەرىسىنىڭ ايبالتاسى!" دەگەن كەزدە اۋزىنان قايتادان جالىن اتىلىپ، توڭىرەك دوڭگەلەنىپ توڭكەرىلىپ جۇرە بەرگەندەي بولدى.
— ءا-ا، سەسكەنەيىن دەدىڭ بە؟! باس! قاش! تاس! تاس! تاسقا كىر! كىرمەيمىسىڭ! جۇرمەيمىسىڭ ىرقىما! ءيا-ھاح!
— ءيا-ھاح!-تاۋ مەن دالانى كۇڭىرەنتىپ كوپ كومەيدەن توگىلگەن تولقىن ءۇن تۇس-تۇسقا جاڭعىرىعا ۇزاپ كەتتى.
باقسى قورجىنىنا تاعى جارماستى. سول-اق ەكەن قورجىننان الدەنە جارق ەتىپ كورىنىپ، سارت ەتىپ اتىلدى دا، دىك ەتىپ قاققان قازىقتاي تىك شانشىلا قالدى. ءۇش شۇبەرەك تاسپاسى جەلبىرەگەن اسا تاياق ەكەن. ءۇش تاسپاسىن يرەلەڭ دەگەن ءۇش جىلانداي شۇباتىپ-جيىرىپ، شۇباتىپ-جيىرىپ دىرىلدەپ تۇر.
باقسى الگى ءۇش تاسپانىڭ جىبەكتەن جاسالعان بىرەۋىنە ۇسىندى. تاسپا باقسىنىڭ بىلەگىنە جىلانداي يرەتىلە ورالىپ، ودان سوڭ قايتادان بوساپ، سىلق ءتۇستى. زاماتتا شيىرشىق اتىپ باقسىنىڭ ەكى اياعىن قۇرساۋلاپ ءبۇرىپ الا قويدى. تەڭسەلىپ بارىپ باقسى شالقالاي قۇلادى. شالقالاي قۇلاعان باقسىنىڭ ەكى قولى ەربەڭدەگەندە ەكى جەتەكتەي بوپ ۇزارىپ، كوككە ون ساۋساقتى ون سۇڭگىدەي تاربيتتى. ىسىلداعان كومەيدەن زۋىلداعان جەبەدەي، سۋىلداعان وقتاي ۇسكىرىك پەن ىسقىرىق بەزىلدەپ تۇردى دا، ىلە بۇعان دەيىن ەستىلمەگەن گۇرىلدەگەن جۋان داۋىس ماڭايدى دۇرك شايقالتتى.
— مىناۋ تۇساۋ مەن اياعىڭدى بايلايمىن! ءۇرىم بۇتاعىڭدى جايعايمىن! قاش! باس! زىت! بۇتىڭ بۇت! ءزارىڭدى جۇت! ءيا-ھاح!
"ءيا-ھاح!" جەلمەن جەتتى مە، سەلمەن جەتتى مە، جۇرت بىتكەندى ەكپىندەتە سوعىپ وتكەندەي بولدى.
جىبەك تاسپا سۋسىپ بوساپ، اساتاياقتاعى ورنىن تابا قويدى. جەتەك قولدار جيىرىلا تارتىلىپ، ءوز قالپىنا قايتا بەرگەندە باقسى جۇرەلەي تۇرىپ ەكىنشى جىبەك تاسپاعا ساۋساق بەزەدى. سول — اق ەكەن الگى تاسپا وق جىلانداي اتىلىپ باقسىنىڭ ەكى اياعىن تۇساپ الا قويدى. قايتا شەشىلىپ، قايتا شيراتىلىپ، باقسىنىڭ قوس قولىن قوساقتاي شالىپ، ءبۇرىستىرىپ بۋىپ بۇراپ قالىپ، باكەلتەك دەنەنى مۇرتتاي ۇشىردى. گۇرس ەتىپ قۇلاعان باقسىنىڭ ەكى اياعى كوككە شانشىلىپ، ەكى تەرەكتەي بوپ كوك توسىنە بويلاپ قويا بەردى.
باقسىنىڭ اۋزىنان كوك الا ءتۇتىن بۇرق ەتىپ، ماڭايدى بۇركەپ الىپ كەتتى. سول ءتۇتىن سەيىلگەنشە گۇجىلدەگەن زىركىل توبە قۇيقالارعا زىرك-زىرك قادالدى.
— ساستىڭ با! باستىم با! مىناۋ بۇعاۋمەن قولىڭدى بايلارمىن. ءزاۋزاتىڭدى جاھاننامعا ايدارمىن. ساس! باس! قاش! كوش! سەس! سەس! ءوش! ءوش! ءيا-ھاح!
"ءيا-ھاح" جەردەن شىقتى ما، ەلدەن شىقتى ما، دىمى ءوشىپ، تىنىسى تارىلعان جۇرتتىڭ كەۋدەسىندە جاڭعىردى.
جىبەك تاسپا بوساپ سۋسىپ، شيراتىلا شەشىلىپ، اقىرىن جىلجىپ اساتاياققا ورمەلەي جونەلگەندە، قوس تەرەكتەي كوككە اتىلعان ەكى اياق تا سەمىپ، كەمىپ بارا جاتتى.
باقسى قىلدىرىقتاي موينىنداعى قاباقتاي باسىن قالتاقتاتىپ ەڭسەسىن تىكتەپ، تىزەرلەي كوتەرىلدى. قالتاقتاعان باس وڭعا بۇرىلىپ ەدى، وڭ جاقتا تۇرعاندار ءوز — وزىنەن جالپ — جالپ قۇلادى. قالتاقتاعان باسىن سولعا بۇرىپ ەدى، سول قاناتتى قاۋمالاعاندار قوعاداي جاپىرىلدى.
باقسىنىڭ وڭ قولى قىلىششا سەرمەلىپ، اساتاياقتىڭ ۇشىنان سالبىراعان ءۇشىنشى تاسپا-اق شۇبەرەككە سارت ەتتى. الدەنە جارق ەتتى. باقسى جالپ ەتتى. قىرىلداعان ءۇن قىر اسىپ كەتتى. وكىرگەن، باقىرعان ىسىل ۇلاسىپ كەتتى. ءاپپاق تاسپا — اق شۇبەرەك ءاپپاق جىلان بوپ باقسىنىڭ موينىن وراپ الا قويعان ەكەن، ەكى كوز الارىپ ۇياسىنان شىعىپ بارا جاتتى. قىزىل ءتىل كومەكەيىنە شەيىن اقتارىلىپ، اۋىزدان ءتۇسىپ بارا جاتتى. قوس تاناۋ قوس اپانداي ۇڭىرەيىپ، قاراقوشقىل قاندى لىق — لىق ىتقىتتى. ىقىلىقتاعان باقسى جانتالاسا ىشقىنىپ ەربەڭدەگەن قولدارىن ارەڭ ءيىپ اكەلىپ، القىمداعان ءاپپاق جىلاندى شاپ بەردى. تاعى دا الدەنە جارق ەتتى. جىلاننىڭ باسى قولعا ساق ەتتى. ۇسكىرىك پەن ىسقىرىق جوعالدى. وكىرگەن، باقىرعان داۋىس ساپ تىيىلدى. ءاپپاق جىلان اق شۇبەرەكتىڭ تاسپاسى عانا بوپ قىل مويىندا بوپ-بوس وراتىلىپ تۇردى.
باقسىنىڭ تاناۋلارى تارىلا قۋسىرىلىپ، الارعان كوزدەرى شاراسىنا جابىسا ءسىڭىپ، اقتارىلعان ءتىل مەن كومەكەي كومەيگە تىعىلدى. ارتىنشا — اق الگى كومەيدەن لاپ ەتىپ جالىن اتىلدى. ۇزىك-ۇزىك ءۇش رەت ىتقىتىپ، ماڭاعى ءۇش جالىن-وتتى قايتا تۋعىزدى. ءۇش جالىن-وت ءبىرىن-بىرى قۋالاعان، ءبىرىن-بىرى تىرسەكتەگەن قاشقىن — قۋعىن "ويىندارىن" قىزدىرعان كەزدە ىشتەگى — تىستاعى اتتىلى — جاياۋلى، جاتقان — تۇرعان ءتىرى پەندەنىڭ بىردە — ءبىرىنىڭ بويىندا سۋىماعان قان، شوشىماعان جۇرەك قالمادى.
ءۇش جالىن — وت اقىرى توقايلاسا توپتاسىپ قۇشاق تولار الاۋعا اينالدى دا، كەنەت لاقتىرعان تاستاي قۇلديلاعاننان قۇلديلاي كەلىپ، باقسىنىڭ كومەيىنە سۇڭگىپ كەپ كەتتى. الاۋ سۇڭگىگەن كومەيدەن ءىزىن سۋىتپاستان "ءيا-ھاح!" قۇدىرەتتەنە اتىلدى.
— "ءيا-ھاح!" كوكتەن كۇركىرەپ كۇن قوستادى.
— "ءيا-ھاح!" دىرىلدەپ، دۇبىرلەپ قارا جەر قايتالادى.
— "ءيا-ھاح!" جۇرت بىتكەننىڭ ايقايى تاۋ مەن تاستا جاڭعىردى.
— ءا-ا!... ۇشتىڭ با! ءتۇستىڭ بە! اياعىمدى قۇشتىڭ با! مىناۋ تۇزاقپەن القىمىڭدى سىعارمىن! تۇقىم-تۇقيانىڭدى توڭىرەگىمەن قوسا تامۇقتىڭ كورىنە تىعارمىن! كوكتەن ۇش! جەرگە تۇس! اياعىمدى قۇش! قۇش!
اق، تاسپا باقسىنىڭ القىمىن ايالاي سيپاپ، سۋسىپ بوساپ سۋماڭداپ جىلجىپ، اساتاياققا بۇرىنعىسىنشا اسىلا قالدى.
كيىز ۇيدەن ايشانىڭ بەبەۋلى زارى تالىقسىپ جەتتى.
باقسى ورنىنان اتىپ تۇردى. قورجىنعا قولىن سوزا بەرگەنى سول ەدى، ءجۇزى جارق ەتكەن الماس قانجار جۇمىرىعىنا قىستىرىلا قالدى. سول بويدا قانجاردى اۋزىن اپانداي اشىپ تۇرىپ، كومەيىنە تەرەڭ بويلاتا سۇعىپ جىبەردى. سۇعىپ جىبەردى دە، ىرعاپ — ىرعاپ قاپ، سۋىرىپ الدى. سۋىرىپ العان قانجاردىڭ الماسى قىپ — قىزىل بوپ بالقىپ شىعا كەلدى. باقسى بوگەلمەستەن الگى قىزىل وتتاي بالقىعان الماس قانجاردى ءوز قارنىنا قورس ەتكىزىپ ءپىسىپ كەپ الدى. لan ەتىپ جەيدەسى جانىپ، بىقسىپ سونە بەرگەندە، اقتارىلعان ىشەك — قارىن باقسىنىڭ اياعىن كومىپ كەتتى.
ايشانىڭ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا كەتتى.
شانشىلىپ تۇرعان قارا قوبىزدىڭ شاناعى ءوز — وزىنەن بوزداپ بارىپ، بەزىلدەپ بارىپ، پىشاق كەسكەندەي تيىلدى.
ەسى شىققان جۇرت ەسەڭگىرەپ تە ۇلگەرگەن جوق، باقسى قانجارىن جارق ەتكىزە كوتەرىپ قاپ قۇلاشتاپ لاقتىرىپ جىبەردى. لاقتىرعان قانجار ىشىڭدە ەكى كۇننەن بەرى زار يلەپ بەبەۋلەگەن ايەل تۇرعان ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا سارت ەتىپ قادالدى. ۋىقتار سارت — سۇرت ەتىپ، كەرەگەلەر ەرسىلى — قارسىلى شايقالىپ، شاڭىراق تەڭسەلىپ قالىپ، تۇزەلدى. ارس — ارس داۋىس شىعانداپ، تارسىل-گۇرسىل دىبىس دۇرىلدەپ، كوكشىل وت ۇشقىنداتىپ نايزاعاي تۇتانىپ، قارا جەر ءبىر بۇلك ەتىپ باسىلدى.
باقسى جەردە اقتارىلىپ جاتقان ىشەك — قارنىن ەكى قولىمەن ساۋمالاي كوتەرىپ اپارىپ قارنىنىڭ ۇڭىرەيىپ تۇرعان قۋىسىنا تىعا سالدى. سول زامات قارىننىڭ تىلىگى دە، كيىمنىڭ كۇيگەن ورنى دا، جىرتىعى دا زىم — زيا جوعالىپ كەتتى.
باقسى تۇرعان جەرىندە شىرق كوبەلەك اينالدى. شىرق كوبەلەك اينالعان باقسىنىڭ اياعىنىڭ استىنان شىرق كوبەلەك قۇيىن كوتەرىلىپ، شىرقاۋ كوككە باقسىنى ءۇيىرىپ اكەتە جونەلدى. يەكتەرىن شوشايتا، باستارىن شالقايتا جوعارى شانشىلعان جۇرت شەگىن تارتىپ بىتپەي جاتىپ، الگى ۇيىرىلگەن قۇيىن كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە باقسىنى توپ ەتكىزدى. باقسى شاڭىراققا شانشىلىپ، ءالى دە بولسا شەڭبىرەك اتىپ دىرىلدەپ شەرتىپ تۇرعان قانجارىن تابانىن تىرەپ كۇشەنە تارتىپ سۋىرىپ الدى. قانجاردىڭ ىزىنەن، قارا شاڭىراقتان باۋىزداعان قويدىڭ وڭەشىنەن اتقىلاعانداي قان ساۋلاپ قويا بەردى.
— ولمەپ پەڭ ءالى! ءول! ءول! ءول! كەل! كەل! ءيا-ھاح!
باقسى "يا-ھاحىمەن" تەڭسەلىپ، شايقالىپ، ىرعالىپ،ىشقىنىپ قالعان كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنەن گۇرس ەتىپ قۇلادى.
-قولىمدى قاعاسىڭ! اياقتان شالاسىڭ!
اپىر — توپىر تۇرا ساپ، اپىر — توپىر ۇيگە كىرگەن باقسى، اپىر — توپىر ەتىپ قايتادان اتىپ شىقتى. قيمىلىنا كوز ىلەسپەي جارق — جۇرق ەتىپ وندا سەكىرىپ، مۇندا سەكىرىپ ءجۇردى دە، ءبىر كەز ەرتتەۋلى اتقا قارعىپ ءمىنىپ، كوز ۇشىنا قۇيعىتا جونەلدى.
قارا قوبىز وز-وزىنەن ال كەپ سارناسىن!
كوز ۇشىندا قارا داۋىل تۇتانىپ، ال كەپ دۋىلداسىپ!
قارا داۋىل اسپاندى بۇركەپ، كۇننىڭ شارتاباعىن قوماعايلانا جۇتىپ جىبەرسىن!
قارا جەردى قاراڭعىلىق تورلاسىن!
كەنەت كوز ۇشىنان اققان جۇلدىزداي بوپ جالعىز ات بەرى قۇيعىتسىن. ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ماڭايدا جاڭعىرىپ، قارا داۋىلدى ۇيتقىتا قۋىپ جەتسىن. قاراڭعىداعى تورىنان جارق ەتىپ كۇن شىقسىن! توڭىرەك نۇرعا بوكسىن!
جالعىز ات ومىراۋىن اق كوبىك جۋىپ جەتكەندە، قارعىپ تۇسكەن بويدا باقسى كيىز ۇيگە قويىپ كەتتى. تەڭسەلگەن ءۇي، شايقالعان ءۇي قامشى سابىنداي كوتەرىلىپ قايتا ءتۇستى. كوتەرىلىپ قايتا شوكتى. ءۇشىنشى رەت كوتەرىلە بەرىپ، ەندى تەڭسەلۋىن دە، شايقالۋىن دا توقتاتىپ، نىق ورنىقتى. ارسى — گۇرسى دىبىس تەمىر قىرعىشپەن قازاننىڭ ءتۇبىن قىرعانداي قۇلاق شەكەلەردى وسىپ ءتۇستى.
قۇرعا اسىلىپ، قۇر جانى عانا قالىپ بەبەۋلەپ تۇرعان ايشا ىشقىنا شىڭعىرىپ جىبەردى. سول ىشقىنا شىڭعىرعان ۇنگە قوسىلا نارەستەنىڭ نازىك ىڭگاسى شار ەتە قالدى.
قارا قوبىز ءبىر — اق رەت ساڭق ەتتى دە، قيسايا كەتتى.
ۇيدەن ەكى جاعى سۋالىپ، ەكى كوزى ۇڭىرەيىپ، ەكى سامايدان قارا تەرى باداناداي بوپ توگىلىپ باقسى شىقتى. ەكى — ءۇش اتتاپ باردى دا، ءۇي سىرتىنداعى كوكمايساعا قيرالاڭ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. قۇلاپ تۇسكەن بويدا قور ەتىپ قالىڭ، قاتتى ۇيقى قۇشاعىنا شومدى.
ۇيدەن كيمەشەگىنىڭ ەتەگى شۇباتىلىپ قارتاڭ ايەل ەنتەلەي شىقتى. تۇيتەنى كوزىمەن ىزدەپ، تۇس — تۇسقا باعجيا قاراپ تۇرىپ ايقاي سالدى.
— ۋاي، ءدۇمدى قاينىم! ءسۇيىنشى! ۇلدى بولدىڭ!
سول — اق ەكەن، تۇرعاندار تۇيتەنى قاۋمالاپ قورشاپ العاندا، ايەلدەر ايشا جاتقان ۇيگە لاپ قويدى.
— اق تۇيەنىڭ قارنىن جاراسىڭ ەندى، تۇيتە!
— قۇداي جارىلقادى دەگەن وسى!
— ە-ە، بياعانىڭ باتاسى تەگىن كەتۋشى مە ەدى. ۇل سۇيەسىڭ، مۇراگەرلى بولاسىڭ دەگەنى اينىماي كەلدى عوي!
— ءاي، ەندى ءبىر ۇلان-اسىر توي كورەرمىز-اۋ!
— ويباي! اناۋ باقسى ءولىپ قالعان جوق پا؟! ءوزى ابدەن شارشادى-اۋ!
— ءيا! داۋرىقپا! شۋلاماڭدار. تىنىقسىن. وڭاي دەپ پەڭ جىن-پەرىمەن الىسۋدى.
— ءاي، سوندا دا ءدال بۇگىنگىدەي باقسىنىڭ ارپالىسقانىن بۇرىن كورمەپ ەدىم... ءاي، ءبىر كادىك بار-اۋ! ءبىر كادىك بار!.. زارارى جاقسىعا تيمەسە ەكەن. ەلگە ناۋبەت بەرمەسە ەكەن. باقسىنىڭ انا جاتىسى تەگىن ەمەس. ابدەن قالجىراعانىنا قاراعاندا، ءاي، ۇلكەن ءبىر... وراسان ءبىر جامانات حابار جەتەر-اۋ.
— تۋۋ، ابەكە! ءسىز دە قايداعىنى مۇڭكىتىپ تۇراسىز — اۋ. جاقسى لەپەس — جارىم ىرىس. ءسۇيىنىشتىڭ سۇرىن قاشىرماڭىزشى.
مانادان ءۇنسىز وتىرعان ارالباي تاماعىن قىرنادى. تۇيتە تۋىسقانىنا جالت قارادى. الپامساداي اقسۇر ءجۇزدى اعاسىنىڭ قالىڭ وسكەن قاباعىنىڭ استىنداعى كوزدەردە ىنىگە دەگەن مەيىرىم تۇنا قالعان ەدى. كۇلىمسىرەي بەرگەن تۇيتە دە تەز ىقىلاس بىلدىرە، باسىن يزەي ءتۇستى.
— تۇيتەجان، الاساڭ بيىكتەپ، بيىگىڭ اسقاقتاپ كەتتى عوي بۇگىن. قولىڭ ۇزارىپ، قونىسىڭ كوبەيگەنىنە سەنەن دە گورى كوپ-كوپ قۋاناتىن اعايىنىڭ مىنە قاسىڭنان تابىلىپ وتىرمىز. مال تولدەن، ەل ۇرپاقتان وسەدى. وركەنىڭدى جايعانىڭ، تامىرىڭدى تەرەڭدەتكەنىڭ اناۋ ءسابي ىڭگاسىمەن ايداي الەمگە وسى ءقازىر — اق ايان بوپ جاتىر. سول كىشكەنتاي شىركىن سويىل سوعار تەنتەك بولماي، قىلىش كوتەرەر ازامات سارباز، قول باستار ساردار بولسىن دەگەن تىلەگىمدى قابىل ال. باتىرلىعىڭدى كورە الماي باسىرلىق جاساعان كەي جەل وكپەلەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلعان دا كۇن بۇگىن. ءبىر كۇنى كۇلىك، ءبىر كۇنى بۇلىك بوپ قۇتىراتىن اعايىن اراسىنىڭ اراز — قۇرازىنىڭ دا تىيىلاتىن كەزى بۇگىن. بياعانىڭ باتاسى دارىعان نارەستە عوي، ەڭكەك باستى ەركەكتى شالقاق باستى ەرگە اينالدىرار ەل سەركەسى بولسىن مۇراگەرىڭ. باۋىرى تاستاي بەرىك، وزىڭە جاستاي سەرىك بولسىن تۇڭعىشىن، تۇيتەم! — دەگەندە، تۇيتە ەڭبەكتەگەن بويدا سۇرىنە قابىنا جەتىپ، اعاسىنىڭ قۇشاعىنا كومىلدى. كوزىندە تۇمانتقان ۇرلىقى دىمقىلدى جاسىرعىسى كەلدى مە، بەتىن كەڭ يىققا ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى.
— ارەكەم! اينالايىن اعاجانىم! ايتقانىڭىز كەلسىن. ءۇيىپ — توكتىڭىز. تىلەگىڭىز قانداي تازا ەدى. شولپىلدەدىم دە تولدىم.
ارالباي تۇيتەنى قاۋسىرا قۇشىپ، سونسوڭ ارقاسىنان قاعىپ قالدى.
— ءجا! ساباڭا ءتۇس.
تۇيتە كەيىن سەرپىلىپ، قۇيرىق باستى. اعاسىنا ەندى سابىرلى ءجۇزدىڭ الدەنە كۇتكەن سىڭايىن تانىتتى.
— تۇيتە، اناۋ باقسىنى جىگىتتەرىڭە ايتىپ، ءبىر ۇيگە كوتەرتىپ اپارىپ، جايلاندىر. ول ەندى كوپكە دەيىن ويانا قويماس. ارپالىسى قاتتى بولدى عوي. مىناۋ ءابىلدانىڭ دا ءسوزىنىڭ جانى بار. قايىر باقسى جاي عانا باقسى ەمەس، اۋليە دە عوي. مەن دە سەكەم الدىم — اۋ. تەگىننەن تەگىن وپ — وڭاي سىلق ەتە قالماس ەدى ول. الدەنەدەن شوشىندى — اۋ دەيىم.
جارايدى. بوسقا كۇدىكتەنە دە بەرمەيىك. توي عوي بۇگىن. شارۋاڭنىڭ قامىنا كىرىسە بەر، باۋىرىم، — دەپ ارالباي تۇيتەنىڭ ەندىگى ىڭعايىنا كەڭشىلىك بەردى.
سودان كەيىن اۋىلدىڭ وزىندىك قاربالاس تىرلىگى باستالىپ تا كەتتى.
تۇيتە ايشا جاتقان ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرگەندە جۇرەگىنىڭ اتتاي تۋلاعانىنا كادىمگىدەي تولقىدى. ول اناۋ زارىعا كۇتكەن "كىشكەنتايىن ءقازىر كورەم — اۋ، كەزدەسەم — اۋ، كەۋدەمە باسام — اۋ" دەگەن اسىقتىرعان قۋانىشىنان با، الدە سول قۋانىشتى تۇساۋ سالعانداي كىبىرتىكتەتە بەرگەن بەلگىسىز ءبىر كۇدىكتىڭ كەۋدەدە تىرىلگەنىنەن بە ايتەۋىر تولقىعان كەۋدەسىن باسا الماعان كۇيدە، وڭ جاقتا، اعاش توسەكتە جاتقان جۇبايىنا تەسىلە قاراپ، تورگە وزباي تۇرىپ قالدى.
ايشانىڭ توستاعانداي كوزدەرىنىڭ الدى كوگىس تارتىپ، اق ەتى مولايا كورىنىپ، جاعى سۋالىپ، جۇدەۋ تارتقان ءجۇزدىڭ قىزىل ەرىندەرىنىڭ ۇشىندا عانا ىرزالىق تانىتقان جايراڭ كۇلكىنىڭ تابى ءبىلىندى.
— ءتولباسىڭىز قۇتتى بولسىن، وتاعاسى!
ايشانىڭ داۋسى تۇيتەنىڭ قۇلاعىنا بەيىش ۇنىندەي بوپ ەستىلىپ ەدى. كەۋدەسىن سىقاعان بەلگىسىز كۇدىگى سەيىلىپ كەتتى دە، بۇكىل تۇلا بويىندا دۋىلداپ لەپىرگەن ءسۇيىنىشتىڭ، شادىمان كوڭىلدىڭ شاتتىعىنىڭ ىستىق قانى تاسىپ الا جونەلدى.
— ءوزىڭ دە مەرەيلى بول، ايشا!
— كىشكەنتايدى كورەسىز بە؟— دەدى جۇزىنە شاربىلاناپ قىزىل نۇر جۇگىرگەن جۇبايى ءالى دە بەرى اتتاۋدىڭ رەتىن تاپپاي كىبىرتىكتەپ تۇرعان ەرىنە ءوزىنىڭ قۇلاققا مايداي جاعاتىن اسەرلى ۇنىمەن.
— كورەيىن!.. كورەم عوي. قايدا ءوزى؟!
كۇن ۇزىن ءۇنسىز وتىرعان اقجاۋلىقتى ايەل، ءسىرا كىشكەنتايدىڭ كىندىك شەشەسى ءوزى بولسا كەرەك، ورنىنان لىپ كوتەرىلىپ، سىڭعىر كۇلكىسىن ءۇي ىشىنە تولتىرىپ جىبەردى.
ءالى دە نۇرى تايا قويماعان بادەندى جۇزىندە كۇلكى تابىن كىلكىتە، قاسىن كەرە قالدى.
— كورىمدىك، ءدۇمدى قاينىم! بۇكىل اسپاپ2اتاۋلىنىڭ اتۇستارىن وپ-وڭاي كورە قويماقسىڭ،ءا. جولىمنان نەگە جاڭىلايىن. جولىڭنان نەگە اتتايسىڭ، قاينىم-اۋ.
تۇيتە قارقىلداي كۇلدى.
— وۋ، جەڭەشە! ال، ال! قالاعانىڭدى ال. كەرنەيدىڭ كوكالالارى جەتەدى ءبىر شاشىلۋعا. سوعىمىڭ موينىمدا.
— ە، باسە! ءدۇمدى قاينىمنىڭ ءدۇمى وسال بولۋشى ما ەدى. ءما! تانىس ۇلىڭمەن! ءاي، كۇشىك نەمە! پۇشىق نەمە، كوكەڭە سالەم بەر! — دەپ ايەل ايشانىڭ ىرگەسىندە قۇنداقتاۋلى جاتقان ءسابيدى ءىلىپ الىپ تۇيتەگە ۇستاتا بەردى.
تۇيتە قىزىلشاقا، الجا-الجا بەتكە ەمىرەنىپ ەرنىن تيگىزىپ، ەلجىرەپ ۇزاق يىسكەدى. اۋزىن تاۋساپ، قايمىجىقتاي ەرىندەرىن جىبىرلاتقان ءسابيدىڭ ەشكىمگە، ەشتەڭەگە ۇقساماس، وزىنە عانا ءتان ءتاتتى تاڭسىق جۇپارىن تاناۋلاي سىڭىرگەن جاس اكەنىڭ سۇيەك-سۇيەگى بالقىپ جۇرە بەرگەندەي بوساڭسىپ سالا بەردى. سونى سەزدى مە، الدە تۇيتەنىڭ نارەستەگە ۇزاعىراق جابىسىپ قالعانىن بايقادى ما، ايشا اقىرىن عانا كۇلە دىبىستادى.
— وتاعاسى-اۋ! كىشكەنتايىڭىزدى تۇنشىقتىرىپ الىپ جۇرمەڭىز.
* * *
داستارقان جينالىپ ۇلكەن ۇيدەگى قوناقتار ازايعان كەزدە تۇيتە ارالباي اعاسىنىڭ قولىنا دومبىراسىن ۇستاتا قويدى.
ارالباي تۇيتەگە اجىرايا قارادى. ونىسى: "مۇنىڭ قاي قولقاڭ؟" دەيتىن نىعىزدىقپەن جەتىپ ەدى، ءىنىنىڭ اسا ءبىر قۋانعان، مەيماناسى اسقان ءحالى ءتۇر — تۇسىنەن تانىلىپ تۇر ەكەن، تۇسىنە قويدى. تۇسىنە قويدى دا، دومبىرانى جايلاپ شەرتىپ، قۇلاق كۇيىنە تۇسىرە باستادى.
— كوپتەن ءوزىڭىزدى ەستي الماي كەتىپ ەم... دومبىرانى كوپ ۇستامايتىن بولدىڭىز-اۋ، اعا.
ارالباي ەندى تۇيتەگە ىقىلاستانا قاراپ، باسىن يزەدى.
— راس، راس ايتاسىڭ، تۇيتەم. وڭاشادا، وزىممەن ءوزىم قالعاندا بولماسا، دومبىراعا ونشا ۇيىرلىگىم جوق. بۇگىن ەندى ەرىكسىز ۇستاتتىڭ. پەرزەنتتى بولىپ، توبەڭ كوككە جەتىپ وتىرعاندا قولىڭدى قاقسام، ساعان دا ماعان دا ءابۇيىر بولماس. كوڭىلىڭنەن شىعا السام، جاقسى. ايتپەسە مىنا ساۋساقتار باياعىداعى جورعاسى مەن جۇيتكۋىنەن جاڭىلعالى قاشان. سوندا دا تىرىسىپ كورەيىن.
دومبىرا ءبىرازعا دەيىن كۇمىلجىپ، كىبىرتىكتەپ، ارقانداۋلى ارعىماقتاي قازىق اينالا تەكىرەكتەدى. قايتا شيرىقتى، قايتا بەزەكتەدى. سودان... ارقانى ءۇزىلدى مە، تۇساۋى شەشىلدى مە، كەڭ دالاعا كوسىلە قۇيعىتتى. بەس ساۋساق پەرنە قۋالاپ ەرسىلى-قارسىلى جۇيتكىگەندە، قارا شاناقتان توگىلگەن اۋەن كەرەگەنى تەسىپ وتەردەي ءۇي ءىشىن كەرنەپ، تولتىرىپ الا جونەلدى.
دالادا داۋىل تۇتاندى. تەڭىزدە تولقىن تۋلادى. ازىناعان جەل اسپاندا دامىلدادى. دولدانعان تولقىن اسپانعا شانشىلدى. تەڭىز تىرلىك قاقپاقىلداعان پەندەنىڭ جان ايعايى تولقىنداردىڭ شۋىلىندا قۇمىعىپ شىعىپ، قۇمىعىپ جۇتىلىپ تۇردى دا، كەنەت اناۋ شاناققا قاراي قۇيىنداي ۇشقان ساۋساقتاردىڭ استىنان ىشقىنا بەزەكتەپ، شىعانداپ شارىقتاپ كەتتى. سول شىعانداپ شارىقتاعان ال-دارمەن ۇنىنە ەندى اشۋلى جەلدىڭ ىزالى سۋىلى ارالاستى. سول-اق ەكەن كۇيدىڭ ەكپىنى ودان سايىن ەكىلەندى. شاناققا تاسىرلاي تيگەن وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعى بەس تۇمەن قولدىڭ الامانعا اتوي سالعان سەلىڭدەي قاتۋلاندى. كوكجيەكتەن كۇن باتىپ كەتىپ، اسپانداعى اي شاتىناي سىنىپ قارا جەرگە جارق — جۇرق قۇلاعانداي ما — اۋ، الدە سول كوكجيەكتەن ەندى — ەندى تۋىپ كەلە جاتقان كۇندى قارا داۋىل قاڭباقتاي قۋىپ الا جونەلىپ، الەمدى ارسى — گۇرسى ۇندەر قاپتاپ كەتتى مە — اۋ، ۇستى-ۇستىنە ورشىگەن ازىناعان، ارىنداعان ءارتۇرلى ۇندەر، ءارتۇرلى ات ويلار، ءارتۇرلى وزان-ۇراندار قىم قۋىت ارالاسىپ كەتتى مە — اۋ، دۇنيە استى — ۇستىنە شىعىپ، استان-كەستەن كۇيگە كوشتى. استان-كەستەن دۇنيەنىڭ بەزىلدەگەن ءتىلى، بەزەنگەن قارۋى، زۋىلداعان جەبەسى، ىسىلداعان قىلىشى، شاقىلداسقان سۇڭگىسى بوزداعان تۇيەنىڭ، اڭىراعان انانىڭ، جىلاعان بالانىڭ قىمقۋىت داۋىستارىن باسىپ ءوتىپ، پەندەنىڭ باسىن پەرىشتەلەرىنە دوپ قىپ ۇستاتىپ، توڭكەرىلگەن تۇل دەنەلەردەن توبە جاساپ، سوعىس زوبالاڭىنىڭ سويقان كورىنىسىن جايىپ سالدى.
ساۋساقتار كىبىرتىكتەدى. الگىندەگى ءۇش — ءتورت پەرنەدەن توقايلاساتىن سونار شالىس جاڭىلىسىپ، ەندى دۇرمەك ۇندەردىڭ لەگى ءۇزىلىپ-جالعاسىپ، ءۇزىلىپ-جالعاسىپ تۇردى دا، ءبىر ءسات ءۋىلى انىق سەزىلگەن باياۋ ىرعاققا اۋىستى.
جوق، دۇنيەنى الديلەيتىن دە، ايالايتىن دا الاساپىران تىرلىگى مول اتىس-شابىستى ايقاس پەن شايقاس ەمەس ەكەن. الەمدى الاقانىندا تەربەتەتىن جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبىر — بىرىنە دەگەن مەيىرىمى مەن ءبىر — بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەكەن. كوڭىلىڭە قاناعات بەرىپ، كەۋدەڭە راقىم نۇرىن قۇياتىن باۋىرمالدىق ەكەن. سول قاناعاتقا تۇشىنعان جانىڭنىڭ راقىمشىل جۇرەگى تۋعان توپىراعىڭنىڭ تابانىڭنىڭ استىنان تابىلاتىن كەزىنە مەرەيلەنگەن ساتتە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا ىزگىلىك پەن مەيىرىم توگۋدەن باسقا باقىت بار دەپ ويلاماس تا. سوندايدا جەر تۇبىنەن جەتەتىن ءبىر تىلسىم ءۇن: "ادام-پەندە، سەنەن اسقان قۇدىرەت جوق! جاساعان حاقتىڭ وزىنەن دە قايىرلى ىزگىلىگىڭمەن اسىپ تۇسپەدىڭ بە" دەپ قۇلاعىڭا سىبىرلاپ جاتقانداي، ون ساۋساق بيپاڭدادى — اۋ ءبىر. سول قۇدىرەتتى سىبىرعا تۇگەل يسىنگەن ادام — پەندە جانىمەن ەمىرەندى — اۋ ءبىر. بەيبىت كۇنگە، بەيبىت تۇنگە، بەيبىت تىرلىككە راحاتتانا العىس ايتىپ، الەمدى ايالاعان ءومىر — عۇمىردىڭ وزىمەن ءتىل قاتىستى — اۋ ءبىر. ءبىر ءتولى ماڭىراپ ەنەدەن تۋىپ جاتسا، ءبىر ءسابيى ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن قاعىپ جاتسا، التى ءۇيلى اۋىلىن ابىر — سابىر دۋىلداتىپ، التى اۋىلدى ايماعىن توي — دۋمانمەن دۇبىرلەتىپ، ءوز قىزىعىمەن وزگەلەردەن وزگەشە كۇن كەشەتىن قازاقتىڭ ۇلان — اسىر تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى ەكەنىن تاعى دا دالەلدەگەندەي دومبىرا كۇمبىرى ۇزاپ بەبەۋلەپ، ۇزدىگىپ ءۇزىلتىپ تىمىق كەشكە جومارت جاندى اڭقىلداق جۇرتتىڭ سىرىن اقتارىپ جاتىر.
تۇيتەنىڭ كوزى جۇمىلىپ، كوكىرەگى سارناپ قويا بەردى.
"اپىراي، ارەكەم-اي! ىشىمدەگىنى قالاي كورگەن. ءىشىمدى قالاي تانىعان. تاپ باستى — اۋ! كۇيىگىم كۇيىنىشىمنەن وسپەۋشى مە ەدى. كىجىنىپ كيلىگۋشى ەم عوي. التىققان سايىن اپىراقتاپ، كيلىككەن سايىن كۇيىنىپ توقتاۋشى ەم. ماندىتپاي، ماڭايلاتپاي، قول باي-لايتىن تىلەك ۇستاتپاستاي كورىنىپ، قۇرىقتى قۇرالعا جالعاپ، وكپەنى اشۋعا ۇلاستىرىپ، داۋ قۋعىزىپ، جاۋ ىزدەتكىزىپ، دالادا دالاقتاتقىزىپ شاپقىزا بەرمەۋشى مە ەدى. نە تاپتىم بىرەۋگە قۇرىق الا ۇمتىلعاندا، بىرەۋگە قانجار الا جۇگىرگەندە. قۇلاعان قوڭسىمنىڭ قانى اققان شەكەسىنەن. سۇلاعان قاسىمنىڭ جانى شىققان كەۋدەسىنەن. ءبىراق بايىرقالانعان كوڭىل، تۇشىنعان كەۋدە بولدى ما؟ قايدان بولسىن. شەكەسى جارىلعان دوستىڭ، جانى جاھاننامعا جونەلگەن قاستىڭ بالا — شاعاسىنىڭ زارى مەن شەرى تاپپادى ما مەنى. قاپپادى ما قابىرعامدى. تاپتى دا مايىستىردى. قاپتى دا قابىرعامدى قايىستىردى. ال ەندى... مىناۋ كۇي... مىناۋ ەلجىرەۋىك ءۋىل شىم — شىمداپ بويىما دارىپ: "ادام بول! اسقاق بول! وزگەنى وزىندەي كور، وزەگىنە ءورت سالما. ونەگەڭ مەيىرىمىڭمەن ورىستەسىن. دۇنيە الىس — جۇلىس ءۇشىن جارالماعان. تانىس — ءبىلىس ءۇشىن جارالعان. ۇعىنىسۋدان وتەر ۇلىلىق جوق. تۇسىنىسۋدەن ارتىق تۇرلاۋ جوق. تاتۋلىقتى قاتۋلىقپەن ىرىتپە. دوستىقتى وشتىكپەن جايراتپا. جالعاننىڭ جازعىرا بەرسەڭ، جاعالاسار جاۋى كوپ، دالاڭنىڭ كىناراتتاي بەرسەڭ، ارالاستىرار داۋى كوپ. جاۋدى تاۋىسا الارمىسىڭ، داۋدى ازايتا الارمىسىڭ. اعايىننىڭ دا اشىعان ايرانداي جەلپىنتەر قيعىلىعى بولادى. كورشىڭنىڭ دە كوك قىمىزداي قىجىلداتار كيكىلجىڭى قاباتتاسادى. قيعىلىققا كيمەلەسەڭ، كيكىلجىڭگە كەۋدەلەسسەڭ، تورىڭنەن كور قازارسىڭ، توسەگىڭ تابىتقا اينالار. تىرلىكتىڭ ءمانى تاۋبەشىل تىلەكتە، ەلجىرەگەن جۇرەكتە، بىرىككەن بىلەكتە. ەندەشە تاۋبەڭە ۇيى، تىرلىگىڭدى بەرەكەڭمەن وركەندەت، ورىسىڭنەن ۇرىستى قۋىپ، ەسىگىڭنەن ىرىستى ەنگىز. بەسىگىندى تۇزە. تۇزەلگەن بەسىگىڭنەن ءسابي ىڭگاسى ۇزىلمەسىن. نەگىزدەپ العان تۇڭعىشىنىڭ سوڭىنان ءۇرىم-بۇتاعىڭدى ەگىزدەتىپ شۇبات!" دەپ قۇيىلىپ جاتىر عوي. ابزالىم-اي! اقكويلەك اقگىلەۋ ارەكەم-اي! ۇيىپ-توكتىڭ عوي! دۇنيەنىڭ كەندىگىن، دالانىڭ دارقاندىعىن، عاجاپتىعىن سەزدىم عوي. جۇرەگىمنىڭ ىزعار تورلاعان ءبىر قىلشىعى قالماعانىن ەندى بىلگەنىمدى كىمگە ايتايىن. نەسىنە ايتام. دوس ىزدەسەم، تاتۋلىق اڭساسام، مەيىرىمگە بوكسەم، جاساعان حاقتىڭ كەۋدەمە نۇرىن تۇسىرگەنى بولار-اق. جانىم جايلاندى-اۋ. جالعانعا جار سالعان جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلىن جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىمەن اۋلاپ وتىرعان، تانىپ، ءبىلىپ وتىرعان ارەكەمنىڭ ساۋساقتارىنان سەرگەك، ارەكەمنىڭ كەۋدەسىنەن سەزىمتال نە بار ەكەن! قايعىرسا، قاۋىم بولىپ تۇگەل قايعىرا بىلەتىن، قۋانسا، اۋىل — ايماق بولىپ دۋىلداسا قۋاناتىن، قايران قازاق، سەنەن وتەر ۇلىستى تابا الارمىز با؟ ەندەشە سول الاشىمنىڭ ارداقتىسى مىنا ارەكەمنىڭ كىشكەنە جارىلعابىما دەگەن مىناۋ ۇلكەن قوشەمەت قۇرمەتىن قالاي ۇمىتارمىن. ۇمىتا الارمىن با. بۇدان ارتىق قانداي تىلەك پەن باتا ايتىلار".
كۇي ۋىلدەپ بارىپ، سىڭسىپ توقتادى.
ارالباي اق سۇر جۇزدە تارىنىڭ دانىندەي بورتكەن تەر بۇرشىكتەرىن ماڭدىق ورامالىمەن ءسۇرتىپ اكەتتى. وڭ يىققا يەگىن قوندىرا تۇيتەگە كوزىن قىدىرتتى.
تۇيتە اقتارىلىپ كەتتى.
— ارەكەم — اي! وڭىمنان اي، سولىمنان كۇن تۋعىزا سالدىڭىز عوي. ساي سۇيەگىمدى سىرقىراتار كەرەمەتتى بۇگىن، وسى ءقازىر عانا تىڭدادىم-اۋ، اعا. ونەگەڭىز وزەگىمدى تۇگەل جايلاپ كەتتى-اۋ. جەر — كوككە ءسىز سىيعىزبادىڭىز با، ءوزىم سىيماي بارام با، ءباسىم ءوسىپ، ءقادىرىم اسپانداپ كەتتى عوي. اسپانداتقان ءسىز عوي، ءوزىڭىز عوي، ارەكەم!
ارالباي مىرس ەتىپ كۇلىپ، تۇيتەنىڭ يىعىنا قولىن سالدى. مەيىرلەنگەن ءجۇزدىڭ قاباقتارى تىك سەرىپكەندە، قوڭىر كوزدەردەن جىلىلىق لەبى ەستى.
— ءتۇسىنىپسىڭ، تۇيتەم. بۇقاداي بوپ توپىراق شاشىپ، بۇتا تورىعان بۇزىقتارداي بولماعانىڭا ءتاۋبا. تەسىكتەن ەسىك شىعارىپ، بۇتىننەن جاماۋ جاسايتىن كەراۋىزدار نە ءبىلسىن. وسى بىلىگىڭنەن، وسى تۇيسىگىڭنەن تانبا، تۇيتەم، — دەپ ەندى قولىن يىقتان بوساتىپ ءبىر ىرعاتىلىپ الدى دا، جايراڭ ەتكەن ءجۇزدىڭ وڭ قاباعىن جارق ەتكىزدى كىشكەنتاي شىركىننىڭ اتىن ويلاستىرىپ پا ەدىڭدەر؟
تۇيتە كۇلىمدەدى. باسىن قايتا — قايتا يزەدى.
— سولاي دەسە دە بولادى، ارەكە. شىنتۋايتىن ايتسام، بۇل شىركىننىڭ اتىن بياعامنىڭ ءوزى قويدى دەۋگە بولادى.
ارالباي تۇگەل دەنەسىمەن شاپشاڭ بۇرىلدى.
— قالاي؟ قاشان؟
تۇيتەنىڭ كوزدەرى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— قاشان دەيمىسىز؟.. سوناۋ ءبىر كەشتە... الگى مەنىڭ اعايىنعا وكپە ارتىپ... شالا بۇلىنگەن كەزىمدە... بي-اعامنىڭ تىلەك بىلدىرگەنىن بىلەسىز عوي؟
ارالباي تۇسىنە قالدى. سۇراۋلى ءجۇزى جادىرادى. قاباعىندا ىرزالىق تۇندى.
— ە-ە، ونى بىلەم. قازەكەڭمەن بىرگە بولعام سوندا.
— سول كەشتە بياعا: "ءتاڭىر جارىلعاپ ۇلدى بولاسىڭ" دەپ ەدى عوي. ءتاڭىر راس جارىلقادى مەنى. سونى ىرىمداپ، اناۋ كىشكەنتايدىڭ اتىن جارىلعاپ دەپ اتاساق پا دەيمىن، اعا.
تۇيتەنىڭ بەتىنە قوشتاۋ كۇتىپ، ۇمسىنا قالعانىن بايقاعان ارالباي ەڭسەسىن تىكتەدى. قولدارىن جايدى.
— قازەكەڭنىڭ اق تىلەگى قۇلاعىنا شالىنىپ، ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى جارىلقاعان بۇل تۇيتە باتىردىڭ وعلانىنىڭ ەسىمى جارىلعاپ، جارىلعاپ، جارىلعاپ بولسىن! قىلىشتىڭ جۇزىندەي، نايزانىڭ سۇڭگىسىندەي وتكىر بولسىن. ۇلىسىنا ىرىس بوپ ەنسىن، تۋىسىنا قونىس بوپ كوبەيسىن! ءاۋمين!
وتىرعاندار الاقاندارىن قۇس قاناتىنداي جاپىر-جۇپىر كوبەيتىپ، بەتتەرىن سيپاستى.
سول ءتۇنى اۋىلدى "وي باۋىرىمداعان!" داۋىس دۇرلىكتىرىپ وياتتى.
قاي قازاق "اتتان!" دەسە، ات بەلىنەن تابىلماۋشى ەدى. قاي قازاق "وي باۋىرىمداعان!" توبە قۇيقانى شىمىرلاتار قارالى حابارعا دۇرك كوتەرىلىپ، ورە تۇرماس ەدى.
تۇيتە اۋلىنىڭ كەۋدەسىندە جانى بار جاماعاتى ۇيقىلى-وياۋ تىسقا اتىلدى.
سوناۋ قىر بەتكەيدەن جالعىز قۇيعىتقان ادامنىڭ قارلىعىڭقى داۋسى تۇنگى دالانى جاڭعىرتىپ باسىنا كوتەردى:
— وي باۋىرىم!
— اپىراي! كىم بولدى ەكەن؟!
— باسە، اۋليەنىڭ كادىك كەلتىرۋى تەگىن بولماسا كەرەك ەدى.
— ءجا، بوسقا داۋرىقپاڭدار.
سول ەكى ورتادا الگى جالعىز اتتى دا اۋىلعا ەنىپ ەدى، كەلگەن بويدا كولىگىنەن دومالاي ءتۇستى. كومەيىنەن سۇڭقىلداعان سۇمدىق حابار توگىلدى.
— شاڭىراعىڭ قۇلادى، قازاق! بايتەرەگىڭ سىندى، الاش! ءاز تاۋكە حانىڭ دۇنيەدەن وزدى.
5
قاز داۋىستى قازىبەك تۇركىستانعا مول توبىمەن اسىعىس اتتاندى. سۋىت جورتقان جۇرگىنشىلەر ءتۇس الەتىندە قاسقا بۇلاق باسىنا ات شالدىرىپ، وزدەرى دە اۋقاتتانىپ العاندى. ەندى كولىكتەرىنىڭ باسىن ىرىكپەستەن الدارىنان قاراۋىتىپ كورىنگەن جاتاعان توبەلەردىڭ قويناۋىنا كىرە بەرگەندەرى سول ەدى، ىمىرتقا بەيىمدەلگەن كەشكى اپاق — ساپاقتا ءارقايسىسى ءبىر-بىر تەرەكتەي زورايا كورىنىپ ەلۋ شاقتى اتتى ۇرىمتالدان بۇلارعا قارسى دۇرسە قويا بەردى. قاپەرسىز كەلە جاتقانداردى تۇتقيىلدان ساۋ ەتىپ ءتيىپ، اۋدارىپ، توڭكەرىپ اكەتەمىز دەگەن كەۋدەمسوق دامە، وڭاي ولجالاي قويماق جولاۋشىلاردىڭ كىم ەكەنىن دە اڭداتپاپ ەدى.
تاڭىباي باتىر ايعايلاپ ۇلگەردى.
— اقكە، بياعانى وزىڭىزگە تاپسىردىم. ءاۋ، جىگىتتەر! قۇرىستىرىسىمىزدى ءبىر جازاتىن بولدىق. ال ايانباندار. ءبىراق كىسى ءولىمى بولماسىن. بوسقا ارانداماڭدار. اقكەسىارالباي اعاسى ءۇنسىز باسىن يزەدى.
سول-اق ەكەن بۇلارعا كەسە-كولدەنەڭدەتە ۇمتىلعان توسقاۋىل توپقا قارسى تاڭىباي، تۇيتە باستاعان ارعىن جىگىتتەرى ەلەگىزىپ، قۇلاق قايشىلاعان مىنىستەرىنە تاقىم قىسىپ، لاپ قويىپ كەپ قالدى.
— قارقابات! قارقابات! قارقابات! — دەگەن تاڭىبايدىڭ گۇجىلدەگەن داۋسىنا ىلەسە ەنەڭ توقاسى جاسىباي ۇلى مىرزامبەتتىڭ كومەيلەتە سوزعان ءۇنى دالانى باسىنا كوتەردى.
— اقجول! قارپىق! قارپىق!
وسى ەكەۋىنە ىلەسە تۇيتەنىڭ كەڭ كەۋدەسىنەن "ماشاي! ماشايلاعان!" وزانى تاۋ سۋىنداي اقتارىلدى. تاسىرلاتا جوڭكىگەن تاڭىباي جىگىتتەرىنىڭ وزان-ۇرانى كەۋدەلەرىنە شانشىلعان وقتان دا اۋىر ءتيدى بىلەم، كەنەت الگى قيالاي شاۋىپ، قىر كورسەتكەن بەلگىسىز قول جالتارا بۇرىلىپ، تىرىم-تىراقاي قاشا جونەلدى.
قاشقان جاۋعا قاتىن دا ەر. الەكەدەي جالانعان ارعىن جىگىتتەرى جان شاق كەلتىرسىن بە، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ىشىندە قوجىراعان توبىردىڭ ۇيپا — تۇيپاسىن شىعارىپ، جاياۋلاتتى دا تاستادى.
جارتىسى يەسىز ءۇستى بوساپ قالعان تۇل اتتاردى قۋىپ كەتكەندە، قالعاندارى ءار جەردە ءبىر وماقاسا قۇلاپ جاتقان شاپقىنشىلاردى بايلاپماتاپ، ءبىر جەرگە تىرپ ەتكىزبەي ءۇيىردى دە، استىنداعى كوشەلى كوك ايعىردىڭ جالىن جەلكىلدەتە مايدا جورعالاتىپ كەلە جاتقان ورتا ءجۇز ۇلىسىنىڭ بەگى-قاز داۋىستى قازىبەكتى توسىپ الدى.
بي ات ۇستىنەن، وزىنە يمەنە قاراسىپ، ەرىن جىبىرلاتقان، قول قۋسىرىپ سالەمدەسۋ ءراسىمىن تانىتقان قالماق تىماقتى، وزبەك توپىلى، قازاق تەلپەكتى توبىرعا ۇزاعىراق كىدىرتىپ نازار اۋداردى. سودان كەيىن قاسىنداعى ارالبايعا يەك كوتەرە بەرىپ، اقىرىن عانا:
— كىمدەر ەكەن؟— دەدى.
ارالباي باتىر باس يزەپ قۇپ العانىن تانىتتى دا، كۇرەڭ، قاسقا اتىن ىلگەرى لىقسىتىپ، ۇيىرىلگەن توپقا ءدال ۇستىنەن ءتونىپ كەلدى.
— كىمسىڭدەر دەدى عوي سەندەرگە. تىلدەرىڭدى تىستەگىلەرىڭ كەلگەن ەكەن. وندا شىنداپ تىستەتەيىك.
ارالباي باتىردىڭ قولىنا قىسىپ ۇستاعان قامشىسى شوشاڭ ەتە قاپ، قايتا سىلق ءتۇستى. سول سەسى — اق جەتىپ ارتىلدى. ءۇنسىز، قىبىرسىز توپقا ءۇن دە ءبىتتى، قىبىر — قيمىلى دا كۇشەيدى.
— ءبىز بە؟.. ءبىز، قۇداي ۇرىپ، اداسقان جاندارمىز.
— ءيا... ۇرىعا ۇرى نامازشامدا كەزدەسەدى دەپ... ەستەن تانىپ، ەسىرىكتەنگەن قازاعىڭ دا بار ارامىزدا.
— شايتان ازعىردى عوي، شايتان ازعىردى ءبىزدى. ايتپەسە ءتاڭىرىنىڭ بۇيرىعىن ۇستاعان، اۋليەدەي اسپەتتەيتىن قاز داۋىستى قازىبەك اعانىڭ جولىن كەسەتىندەي كىم ەدىك ءبىز.
— قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرادىق. ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما دەۋمەن اپىراقتايمىز دا جۇرەمىز.
شۋىلداعان، ءبىرىن-بىرىن توسپاعان توبىردىڭ اشىنعان، شوشىنعان ۇندەرىنەن ايتەۋىر ءبىر ءوز كىناسىن مويىنداۋ لەبى ەسكەنىن ارالباي، ارينە، سەزدى. ءبىراق ءالى دە شيرىققان جۇيكەنىڭ ىرقىمەن ات ۇستىنەن ۇزەڭگىگە شىرەنە وڭ قولىن تاعى ەربەڭ ەتكىزگەندە، دويىر قامشىسى بۇلعاق قاقتى.
— ءجون سويلە! قالاي اداسىپ جۇرسىڭدەر؟ مىناۋ قالماق تىماقتىلار مەن وزبەك شاپانداردىڭ ءجونىن عانا بىلگىزىڭدەرشى. جونىنەن اداسىپ، جولىمىزدان توسىپ، ادەيى تورىعاندارىڭ راس بولسا، جۇرىمدەرىڭدى ۇزەيىن.
جاياۋ تۇرعانداردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعا ۇرەيگە بۋىندى. مىناۋ "ءيا" دەسە ۇيپاپ تاستاۋعا اتتارىن تىقىرشىتىپ دايىن تۇرعان ساحارا جىگىتتەرىنىڭ يلىكپەس ءتۇرىن قاپىسىز تانىپ تۇر. قازاقتارى بەزەك قاقتى.
— جان ساۋعا، اعالار! ءتاڭىر قىساسىنان ويرات قىساسى اسىپ تۇر عوي بۇگىندە. "قازاقتىڭ تاۋكە حانى ءولىپ، شاڭىراعى شايقالىپ تۇرعاندا باس كوتەرەر كىمى قالدى دەيسىڭ، اتقا قونىڭدار. قارۋ — جاراقتى تاڭىڭدار!" دەپ جانالعىشتان دا بەتەر دىكىلدەپ زارە-قۇتىمىزدى المادى ما. بارايىن دەسەڭ ءوز قازاعىڭا ءوزىڭ قالاي جاۋ بوپ تيەرسىڭ. بارمايىن دەسەڭ قاتىن — بالاندى قامشىنىڭ استىنا الىپ، دۇرەلەي باستاعان سوڭ امالسىز بارماق تىستەدىك قوي. ەرىكسىز ىلەستىك قوي سونسوڭ. وعان مىناۋ الا شاپانىنداي الا كەۋدە وزبەك اعايىن تاعى قىت — قىتتاپ قوسىلمادى ما. "ۇستىنەن اۋدارىپ تاستاپ، استىمداعى حاتىنىمدى العان، قاقپامدى قاۋساتىپ، قورامداعى قودىعامدى العان ساحارانىڭ قىرشاڭقى قازاعىنا قىزىل تەلپەك كيگىزەم. قىزىن حاتىن ەتەم، كەرەگەسىن وتىن ەتەم!" دەپ ءتاپىردى عوي بۇل شىركىندەر! — دەپ توپ ىشىنەن قارا بوركىنىڭ استىنان تاسپالانىپ قان بىلىنگەن قارابۇجىر قازاق كادىمگىدەي قينالا سويلەپ، اشىنا اشىلىپ كەتتى. — زاماننىڭ قياناتى كيلىكتى مە، الدە زامان قياناتىن ءوزىمىز ادام-پەندە قالىڭداتىپ ءجۇرمىز بە، قازەكە، اۋليە بەگىم، جازعىرساڭ دا، جازالاساڭ دا مىنە باس، مىنە ءتوس، — دەپ بوركىن جەرگە اتىپ ۇرىپ، باسىن يە موينىن ىلگەرى سوزدى.
قازاقتار كىناسىن مويىنداپ "تالشا موينىم قىلشا" دەپ زار يلەپ كەتكەندە، وزبەك اكالار دا "ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەستى" ەسكەرىپ، وزبەكشە مەن قازاقشاسىن قويىرتپاقتاتا، "جازدىق، جاڭىلدىققا باسىپ" تىزەرلەي وتىرا كەتىستى.
اركىمگە دە جان ءتاتتى. قالماق تىماقتارىن ەڭكەيە بەرىپ قارا جەرگە دومالاتىپ تۇسىرگەن ويراتتار، ءدال توبەسىنەن تىك سۇلاعان قىزالاقتىڭ جىڭىشكە كەلتە بۇرىمىڭداي ايدارلارىمەن توپىراق سيپاپ، ماڭدايلارىن ەتىكتەرىنىڭ ۇشىنا سوعىپ جاتتى.
— ە-ە، اياق قۇشۋ وسىلاي بولادى. ەندى مەن سەندەردىڭ ايدارلارىڭدى قىرقىپ، كوتىڭە قۇيرىق قىپ جاماپ بەرەم، — دەپ تاڭىباي قىزۋلاندى. ءدال وسىسىن شىنىندا جاساپ تاستاسا قايتەر ەدى دەگەن سۇراۋلى ءپىشىنىن اقكەسىنە-ارالبايعا جالت ەتكىزدى.
ارالباي "سويتسەڭ ءسويتتى" قاباق قاتىپ قانا سەزدىردى.
تاڭىباي جىگىتتەرىنە بەلگى بەرگەنشە، مانادان كوك ايعىردىڭ ۇستىندە ءبىر جامباستاپ وتىرعان قازىبەك بي ءسال ىڭىراندى. تاڭىبايدىڭ كوتەرىلە بەرگەن وڭ قولى سۇلق ءتۇستى. ارالباي ارتىنا، ەردىڭ قاسىنا قولىن تىرەي جالت بۇرىلدى.
— اياق-قولدارىن شەشىڭدەر.
— بياعا-اۋ، سوندا نە؟ بۇلاردى ءبىر حان، تورەدەي توبەمىزگە شىعارماقپىز با؟ — دەپ بي الدىندا ەركىندەۋ سويلەيتىن تۇيتە كەلىسپەيمىن دەگەندەي باسىن شايقاپ-شايقاپ قالدى.
— ءاي، تۇيتەم! قىزىنبا بوسقا! اركىمنىڭ — اق حان، تورەدەن كەم ەمەسپىن دەيتىن كوكىرەگى بارىن ويلا. اركىمنىڭ — اق كوتەرگەن شاڭىراعى، تىك ۇشقان ءتۇتىنى، سول ءتۇتىننىڭ توڭىرەگىندە وتىرعان بالا-شاعاسى بارىن ەسكەر.
ءبيدىڭ داۋىسىندا قاتقىلدىق، ۇنىندە ءزىل جوعىن سەزگەن تۇتقىندار قايتادان جامىراپ الا جونەلدى.
— اۋليەدەي ادال قازەكەم-اي! سوزىڭىزگە قۇلدىق!
— اداستىق دەدىك قوي. ەندى اداسپاسپىز-اق!
— بارىنەن دە بۇرىن ۇياتىمنان ورتەنىپ بارام.
— قازاق، وزبەك ءبىر تۋعان. ءبىز دە مىنا جوڭعار نەمەلەردىڭ يتارشىسى بولۋدان ابدەن تۇڭىلدىك.
— مىنە جان، مىنە يمان! كەسسەڭ دە، كەشسەڭ دە ەركىڭ وزىڭدە، قاسيەتتى ۇلىس بەلگى!
قازىبەك قاباق شىتتى.
— اداسقاندارىڭدى انىق ۇعىنساڭدار، باسقاسىن تىلەمەس تە ەدىم. اياق — قول تۇسالعان سوڭ امالسىز شارعى جاساپ تۇرساڭدار، وعان مەن نە دەرمىن. ۋلانعان قاستىقتى الدەن — اق باستاپسىڭدار. ءاز تاۋكەنىڭ جامباسى قارا جەرگە تيمەستەن قازاق دالاسىن قانعا بوكتىرەم دەۋدەن ارتىق جاۋىزدىق پەن جاۋلىق بولماس تا. شاراسىز ىلەستىڭدەر مە، شارۋامدى شالقىتايىن دەپ ەردىڭدەر مە، ىشتەرىڭە كىم كىرىپ شىققانداي. دۋىلداعان ىستىق قاننىڭ جەمتىك ىزدەمەي، كەك قۋعانىن كورسەمشى. قۇلاشتاپ قىلىش سىلتەپ، زۋىلداتىپ نايزا سالعىزاتىن قوماعاي تىرلىكتەن كىم تيار...
ءجا! شەشىڭدەر قول-اياعىن! بوساتىندار ەركىن! بۇعاۋ تىرلىكتىڭ بۇرسەڭدەگەن كۇل پەندەسى ونسىز دا از ەمەس. ماناعى قارابۇجىر بورىكتى قازاق شىلبىر باتقان بىلەگىن ۋقالاپ تۇرىپ ەندى بيگە باسىن كوتەرە كەڭ اشىلعان كوزدەرىمەن تۋرا قارادى.
— اپىرا-اي، قازەكە-اي! دىتتەگەن جەرىمنەن تابىلا بەرگەن تۋرالىعىڭىزدى بۇرىن سەزسەم دە، بىلمەيدى ەكەم. قاۋساعان كەۋدەمنىڭ شىبىن جانىن دۇرەدەن دە كۇشتى ادىلەتىڭىزبەن — اق مۇرنىمنىڭ ۇشىنا تاقاپ اكەلدىڭىز — اۋ. جەتتى عوي ايتقانىڭىز جەتەسىز مىنا مەندەي پاقىرىنا. قارالى ەلدىڭ جارالى جۇرەگىنە نايزا سىلتەمەك بولعانىمدى ۇقپاسام، ءتورت اياقتى حايۋاننان نەم ارتىق بولار ەدى. ۇقتىم دا بۇقتىم عوي. ءقازىر عانا ەمەس، مانا اناۋ تۇستان "اقجولداعان!" ۇران، "قارقابات، قارپىقتاعان!" وزان ەستىلگەندە — اق، توبەمنەن قۇداي ۇرعانىن سەزبەپ پە ەدىم. سول سەس ءۇنى سول ساتتە سەسپەي قاتىرسا دەپ ىشتەي جالبارىنعانىمدى ءتاڭىر حاق قانا راستاي الار — اۋ. مەن شىركىن شىرىلداعان نارەستەنىڭ ىڭگاسىندەي دە ءۇن شىعارا الماي، مىناۋ ايدارلىلاردىڭ ايباتىنان سەسكەنەم دەپ، ارىما قانجار سىلتەپ، نارىمە ۋ سەۋىپپىن. "اقجول!" مەنىڭ دە ۇرانىم ەدى بۇرىن، قازەكە!.. قاز داۋىستى قاسيەتتىم! ال سول قاسيەتىمنەن باز كەشىپ، قاسيەتتى ۇرانىما قۇرال الا ۇمتىلعانىمدى تۇيسىنگەنىمدە... "ءاۋ، باۋىرلار! ءاۋ، الاشتىڭ ازاماتتارى! توبەمىزدەن جاي ءتۇستى — اۋ! جاساعان جولىمىزدى كەسكەن ەكەن. قايتىڭدار! قارسىلاسپاڭدار! ءوز وزەگىمىزگە ءوزىمىز قانجار سۇققالى كەلە جاتقانىمىزدى كوردىڭدەر مە!" دەپ ات باسىن بۇرعىزعانىما مىنا كوز الدىڭىزدا موليگەن كىنالى قازاقتارىڭىز كۋا، — دەپ قارابۇجىر ادام كوزىن ءالى دە تايدىرماستان باسىن ەكى جاعىنا ءسال-سال بۇرعىشتاعان سىڭاي ءبىلدىردى. اياق-قولىمدى ءسىز شەشكىزگەنمەن تۇسالعان ارىمدى، بۇعاۋلانعان جانىمدى بوساتار قۇدىرەت جوق قوي. ءوز ءىشىمنىڭ تىرەۋىن ءوزىم قيراتسام، وزەگىمدى قاشان، ءقايتىپ قۇرساۋلاي الايىن.
بۇل ەكى ورتادا بوساعان اتتاردى ەكەۋ — ۇشەۋدەن جەتەكتەپ جىگىتتەر دە جەتكەن ەدى، بي ىڭعايىن بايقاعان ارالباي سەرگەكتىكپەن قامشىسىن شوشاڭ ەتكىزدى.
— كولىكتەرىن بەرىڭدەر وزدەرىنە.
تۇتقىندار ءدۇر قوزعالا بەرگەندە، ارالباي باتىر جانە گۇر ەتە قالدى.
— توقتا بىلاي!
تۇتقىندار قالت تىيىلىپ، تومسارىپ تىنا قالدى.
ارالباي كەۋدەسىن تىكتەپ، ءسال قىسىڭقى ەكىنشى كوزىنىڭ كىرپىگى قوزعالماس ءولى جانارىمەن تەسىرەيە شانشىلدى.
— ويراتتىڭ باسشىسى قايسىڭ ەڭ؟
ەشكىم مەن دەي قويمادى. تاڭىبايدىڭ اۋىر دويىرى زىلدەنە كوتەرىلدى.
الگى قارابۇجىر قازاق ىلگەرى لىقسىدى.
— تورە مەن قارا، بار مەن جوق بىردەي ەمەس دەۋدەن گورى، باتىر، قورقاق پەن باتىلدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي دەۋ الدەقايدا دۇرىس — اۋ. ويراتتىڭ باسشىسىن ىزدەسەڭ، مىنا بۇتىنا جىبەرىپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن ىلاڭىمەن دە، ناجىسىمەن مۇڭكىتىپ جاتقان وسىلار عوي. مىنە مىناۋسى....ءاي، اشىڭدار ارالارىڭدى، وسى وگىزدەي وڭمەندەگەن نەمەسى، — دەپ قارابۇجىر ادام تالتىرەكتەگەن اياقتارىنىڭ بۋىن-بۋىنى بوساپ، تىزەرلەي قالعان تورعاۋىتتى جيىركەنگەن كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا ءىلىپ ءتۇستى.
ارالباي تۇيتەگە يەك قاقتى.
تۇيتە اتىنان دىك ەتىپ سەكىرىپ ءتۇستى. سەكىرىپ تۇسكەن بويدا وڭ قولى دويدەكۋلى كىسەدەگى قىنعا جارماسىپ، قانجارىن جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى.
جارق ەتكەن قانجار باتار كۇننىڭ ەڭ سوڭعى قىزىل الاۋىن الماس جۇزىندە جارق-جۇرق ەتكىزىپ، جوعارى سەرپىگەندە، قارا جەردە تىزەرلەگەن ويرات قيرالاڭ ەتىپ ءبىر بۇيىرىنە سۇلاي كەتتى. سۇلاي كەتتى دە، تۇياق تا سەرىپپەستەن قىبىرسىز قالدى.
— وي، مىناۋى سەسپەي قاتتى عوي. جۇرەك قابى جارىلىپ كەتكەننەن ساۋ ەمەس. ءاي، تۇيتە-اي! ازىرەيىلدەن نەڭ كەم. قانجارىڭدى جارقىلداتىپ تاپ بەرگەنىندە ادامنىڭ ادامى شىدار-اۋ بوپساڭا.
ءار جەردەن ءبىر تۇتانا بەرگەن كۇلكىنى تاڭىباي الارا قاراعان تۇرىمەن-اق تىيىپ تاستادى.
— ءبارىبىر قىرىق ايدارىن! تۇلىمدىمىزدى تۇل قىلام دەگەن قاساقى جاۋ عوي. ايدارىن قىرقىپ ايباتىنان جۇرداي قىلايىق. ولسە، ولىگى ايدارسىز كەتسىن.
تۇيتە ەكى — اق اتتاپ جەتىپ، ايداردى سول الاقانىنىڭ ۋىسىنا قىسقانى سول ەدى، قىبىرسىز جاتقان ويراتتىڭ كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، كومەيىنەن قىرىلداعان ءۇن شىقتى.
— ءاي، مىناۋ ولمەپتى عوي!..
— جۇرەك قابى جارىلدى دەيتىندەي، وسىلاردا سول جۇرەك بار ما ەكەن. اياۋشىلىقتان جۇرداي جۇرەكسىز سۇمىرايلار عوي شەتىنەن.
— قوياننىڭ ءتۇرىن كورىپ قالجاسىنان ءتۇڭىل دەگەندەي، بۇ نەمەلەر قاتىن — قالاش، بالا-شاعالاردىڭ الدىندا عانا باتىل. باسقا جەردە بۇتىنا ءسيىپ، بوعىن سىعاتىن قاتىن ەمەس پە. قورىققانىنان تالىپ قالعان عوي.
تۇيتە ايداردان قىسىپ ۇستاپ، كونەكتەي باستى كەكجيتە كوتەرىپ، ويراتتى كەۋدەسىنە تۇرعىزدى.
ويراتتىڭ كوزدەرى ۇياسىنان شىعارداي الاقتاپ، جارقىراعان قانجاردىڭ الماس جۇزىنە بايلانىپ قالىپتى.
— و-و-ولە-ەم بە؟!
قارقىلداعان كۇلكى كەشكى دالانىڭ كولبەي سۇلاپ، قويناۋ — قويناۋعا جارىسا سۇڭگىگەن كولەڭكەلەرىمەن بىرگە ۇزارىپ، ءبىرازعا دەيىن تاۋ — تاستى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى.
— ءاي، مىناۋ قازاقشا سايراي جونەلدى عوي.
— شىنىندا دا لاق تەكەدەي باقىرتىپ باۋىزداي سالسا قايتەر ەدى.
— ە، نەسى بار. ءاز تاۋكەنىڭ جولىنا شالار قۇرباندىقتىڭ باسى ەتەرمىز وندا. سويتەيىك. قۇرباندىققا شالايىق، — دەپ اياق استىنان جىگىتتەر ەكىلەنە قالدى.
قازىبەك بي تاعى ىڭىراندى.
— ءاي، جىگىتتەر! ىزگىلىك ىزدەۋدەن گورى وزبىرلىق جاساۋعا بەيىم تۇراسىڭدار-اۋ. وزبىرلىق بيلەگەن كەۋدەنىڭ جۇرەگى جوعالارىن ەسكەرمەسەڭدەر، بار جۇرەكتەن وزدەرىڭنىڭ دە ماقۇرىم قالارىڭدى بىلىڭدەر. ءاز تاۋكە ازامات ەدى. اسقاق ەدى. الاسارتپاڭدار اسقاعىمدى قان جۇكتەپ. ءاز تاۋكە الاشتىڭ اسىلى، ارداقتىسى ەدى. اتاق-دابىراسى ادالىمەن، ادىلدىگىمەن التى الاشتان دا اسىپ، ويداعى، ورمانداعى ورىسىڭا، قىرداعى، قيىرداعى قىتايىڭا كەتپەپ پەدى. جەندەتتىك جاساپ جەلۇشىق ەتكىلەرىڭ بار ما سول ابىروي — اتاعىن ارداگەرىمنىڭ. اۋليەدەي تازامنىڭ ەرتەڭگى مۇسىلماندىق جولىن ادامنان قۇرباندىق شالىپ، قانمەن بىلعايىن دەپ پەندەر!
تۇرعاندار جىم بولدى.
تۇيتە ەندى بوگەلگەن جوق. قانجارىن جارق ەتكىزە ءبىر — اق سىلتەدى دە، تۇتامداپ تۇرعان ايداردى تۇبىنەن ورىپ جىبەردى. قاۋعاداي باس سىلق بوساعاندا، ويرات وپىرىلا قۇلادى. الارعان كوزدەردە جىلۋ ما، جىلت پا، الدەبىر كۇڭگىرت ۇشقىن ءتىرىلدى. ءسىرا، "ەندى ولمەسپىن. تاستان قۇلاق، جو-وق، باستان ايدار ساداعا!" دەيتىن دالباسا دامەنى ساۋمالاپ جاتقان ءتارىزدى.
ارالباي قارابۇجىر قازاققا قاباق سەرىپتى.
— وسى سەنىڭ نىسپىڭ كىم؟
— بەكداۋلەت. قۇراما ىشىندەگى ارعىنمىن.
— ال بەكداۋلەت. جانىڭ ولجا. الگىندە قازەكەم ايتتى عوي ارىسىمىز، اعامىز بەن جاعامىز بولعان ءاز تاۋكەنىڭ اقىرەتتىك جولىن جونىمەن، جوباسىمەن وتكىزەيىك دەپ. الامان بوپ سول قاسيەتتى جولىمىزدى كەستەگەنىڭدى كەشىرگىم كەلمەسە دە، كەسىرىڭ تيمەسىن دەگەن نيەتپەن ساعان، وزىڭە عانا بەس قامشى دۇرە سالعىزباقپىن. ويتكەنى سەنىڭ، بەكداۋلەت، وزىڭنەن ءسوزىڭ كەسەك ءتۇسىپ جاتىر. ءوزىڭ وزگەدەن كەسەك شىعىپ جاتىرسىڭ. وسىما كەلىسەسىڭ بە؟
بەكداۋلەت توبەسىنە قيسايتا قوندىرعان بوركىن توبەسىنەن ۋىستاپ كوتەرىپ، جەرگە الىپ سوقتى دا، ەكى قولىن قۋسىرىپ بۇك ءتۇستى.
— ويپىراي، اقساقال-اي! مانادان "كۇنا ارقالادىم، الاشىما الاۋىزدىق جاسادىم. ءاز تاۋكەنىڭ ءارۋاعىنا قىلاپ كەلدىم. وسى كۇنا-جالامدى، كەسىركەساماتتىعىمدى قالاي وشىرەم، قايتىپ ارىلام؟" دەپ ءولىمدى ءوزىم ىشتەي قاجاپ، قاۋساپ تۇر ەدىم. تۋۋ، اعاسى، قانداي كەڭشىلىك بەردىڭىز. كەۋدەمدەگى بەرىشتى بوساتىپ كەڭىتىپ جىبەردىڭىز-اۋ. بەس ەمەس بەس ءجۇز قامشى دۇرە سالعىزساڭىز دا، بەكداۋلەتتىڭ كوك وگىزدىڭ مويىن تۇرىق قاجاعان موينىڭداي كونتەرى جوتاسى كوتەرەر-اۋ. ءبىراق سونىمەن وكىنىشىمنىڭ ورنىن ءوزىم تولتىرا السام. ارىمجانىمنىڭ ساداعاسى دەيتىن قازاق ەكەنىم راس، اعالار دەپ شەكپەنىن شەشە باستاعان بەكداۋلەتكە قازىبەكتە، باسقالار دا ىرزالىق ايتىپ ەرىكسىز باس شۇلعىستى.
تۇيتە وزگەلەر اتىنان تۇسە قويماعان سوڭ، جوتاسىن كوسەپ، ىڭعايلانا قالعان بەكداۋلەتكە جاقىنداپ بارۋىن بارعانمەن قامشىسىن كوتەرە قويمادى. — نەگە بوگەلەسىڭ؟ جاۋدان قايتپاعان جۇرەگىڭ، جامان-جاۋتىكتىڭ شۇيكەدەي جوتاسىنان تايساقتاپ تۇر ما. الدە قايداعى ءبىر قاڭعىما توبەتكە بولا قولىڭدى بىلعاعىڭ كەلمەي مە.
تۇيتەنىڭ بەتى بوزارىپ سالا بەردى. دويىرى شوشاڭداپ كوتەرىلىپ سۋىلداپ قۇيىلىپ، قۋشيعان ارىق ارقانى ءتىلىپ ءتۇستى. بەكداۋلەت بۇكىل دەنەسىمەن كىرجىڭ ەتە قالدى. اق جەيدەگە تاسپالانىپ قىزىل بەلبەۋ جۇگىردى.
— ويپىراي، تۇيتە-اي، بايقاساڭشى!— دەدى ات ۇستىندە تۇرعانداردىڭ الدەبىرى.
قامشى ەكىنشى رەت ىسقىردى. جونارقا تاعى ءبىر تۋلاپ ءتۇستى. اق جەيدە ءتىلىنىپ، تىلىك بويلاي قان شىپ — شىتىپ ءوتتى.
— قولىڭ قاتتى ەدى عوي، قۇرداس.
بۇل ارينە تاڭىبايدىڭ ساقتاندىرعانى. سەسىڭدى ەسىڭمەن قۇرساۋلا دەيتىن دالباساسى.
قامشى ءۇشىنشى رەت سىلتەندى. سۋىل العاشقى ەكەۋىن-دەي ەستىلگەنىمەن اق جەيدەنىڭ استىنان بىلەۋلەنگەن تاسپا تىلىك بۇل جولى ونشا ۇزارماپ ەدى، بەكداۋلەت قيقاڭ ەتكەن يىعىنا يەگىن شوشايتا قويدى.
— جاڭىلما سىلتەسىڭنەن! سەن اياعانمەن ءوز كەسىگىم ايامايدى. سوق قاتتى! اياماي سوق!— دەدى.
جۇدەمەلدەتە تاعى ەكى تىلىك تۇسىرگەن قامشى سوڭعى رەت قارا جەردى وقىس وسىپ تۇسكەندە، قيىرشىق تاسوعىنداي اتىلىپ، بۇرشاقتاي جاۋىپ كەتتى.
بەكداۋلەت شەكپەنىن جەلبەگەي جامىلا سالدى. قولىن كەۋدەسىنە توسىپ، مانادان ءۇنسىز وتىرعان بيگە باسىن ەڭكەيتە ءيدى.
— قازەكە، الاشتىڭ الماعايىپ مەزەتىندە الدىڭىزعا تاپ بولدىم. ىزدەسەم تاپتىرماس، اڭساسام جەتكىزبەس ءساتتىڭ ءدال مىنا قيراكەزىك ساتتە بولۋى جانىمدى قيناپ تۇر. ءبىراق ايتپاي جانە قالا الماس جايىم بار. كورەرىم الدا دەپ الدانار جاستان ءوتىپپىن. سوندىقتان كورگەن قۇقايىمنىڭ كوپتىگىن ايتپاسام دا سەزىپ تۇرسىز. نۇرىن جالاعان كۇنىمدى دە كوپسىنگەن تاعدىردى پەشەنەمە ءتاڭىرىم جازدى دەسەم دە، كەيدە بۇلقىنعىم — اق بار. بۇك تۇسىرە بەرەتىن زامانا قىساستىعى ءبارىبىر بوساتپايدى. بوساتپايدى دەيتىن كونبىستىكتىڭ شاراسىزدىعى بۇگىنگى قاراقشى تىرلىكتى ماڭدايىما تاڭبالاپ باسقىزىپ، كىرىپتار ەتتى دە عوي. اشىنىپ اشۋعا باسقانىمنان نە قايىر. تاپ ەرتەڭ تاعى ءبىر الا شاپاندى وزبەك اكىرەڭدەپ وزەگىمدى سۋىرارداي بولسا، تاعى ءبىر قالماق تىماقتى ويراتى باسىما اڭگىرتاياق ويناتىپ ەركىمدى ۇرلاسا، تاعى دا ءبىر دۇرمەككە ىلەسىپ، كەڭ دالامنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە كەرەگەسىن جايعان قازاعىمنىڭ اۋىلىنا اتويلاپ كىرىپ، الاشىمنىڭ قانىن اعىزىپ، ابىرويىمنان ايرىلماس پا ەكەم؟ سويتكىزبەس دەرمىسىز. امالسىز كەسكەكتەگەن يتتەي عىپ، ارسىلداتىپ ءوز الاشىمنىڭ وڭەشىنە ازۋىمدى باسقىزادى — اۋ.
بەكداۋلەت ەندى ماڭايىنداعى سەرىكتەرىنە قىزارىپ كەتكەن كوزىن جالت ەتكىزىپ قاداپ — قاداپ ءوتتى. تومسىرايا قالعان جۇزدەر "ايتقانىڭ راستى" تۇيىلگەن قاباقتى جۇزدەردىڭ يەك قاعۋىمەن ءبىلدىردى. بەكداۋلەت ەندى ءتىپتى اقتارىلىپ كەتتى.
— قازەكە، مال ەلدە، ەل تۋعان جەردە بولعان داۋرەندى ءبىز اڭساماي ما ەكەنبىز. جەردەن ەل اۋعان سوڭ، ەلدەن مال اۋلاقتانباي ءقايتسىن. مالسىز قازاق قاۋقارسىز قاڭقا عانا. جەر تىرمالاپ، توپىراق ارشىپ، كۇنكورىستىڭ قامىن جاساعان دا بولامىز. سول تىرلىگىمىزدى دە كوپسىنەتىن دۇمدىلەرىمىز كۇن سايىن كوبەيۋدە. نامىس دەپ شىرەنەتىن كۇيدەن اجىرادىق پا، بۇگىندە قازاقپىز دەۋدەن دە قالىپ بارا جاتقان ءحالىمىز بار. Ay، ەرتىس پەن ەدىلدەن ات سۋارىپ، ارقادا اۋناپ كۇلىپ، التايدا تۇرمىس قۇرىپ، جۇڭگو قورعانىنا قۇرىعىن سۇيەگەن جاۋىنگەر حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز دەگەنگە سەنەتىڭدەر ازايىپ بارا جاتقانى قالاي. قازاقپىز دەۋگە اۋزىمىز ونشا بارا قويمايتىنى قالاي؟ نەدەن ۇركىپ، نەدەن شوشىنامىز؟ الدە كەشەگى اتويىمىز اسپانعا جەتەتىن، قاھارىمىز قارا جەردى دىرىلدەتەتىن قۇدىرەتىمىزدى ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق پا؟ سىقسىڭداعان ويراتى ومىراۋلاسا، شىبجىڭداعان وزبەگى كەۋدەلەسە، ومىراۋىمدى تەسكىزگەنىم، كەۋدەمدى باسقىزعانىم ەمەي نەمەنە. ەسەگىنەن تۇسسە ەسى كەتەتىن الا شاپاندىدان ۇرىكسەك، وراعىتىپ الدىنان شىقساق، ودىراڭداپ بەزە قاشاتىن ويراتتان شوشىساق، الپىس ەكى باۋلى الاشتىڭ باسىنان باعى تايعانى ما؟ بەس قارۋ اسىنا الار ەرلەرىنىڭ كەجەگەسى كەيىن تارتقان ەزگە اينالعانى ما؟
بەكداۋلەت قىزىنىپ كەتكەنىن ەندى سەزگەندەي بيگە كوز توقتاتا قاراپ، بوگەلىپ بارىپ، قايتا جۇيتكىدى.
— قازەكە، وزىمنەن داۋرەن كەتكەن سوڭ، بۇكىل قازاعىمنان دارمەن كەتتى مە دەپ جاتسام، اشىنعانىم شىعار. اشىنعان ادامنىڭ اللاسىمەن دە ۇستاسارى بولادى. ىلعي توردە وتىرعاننىڭ توبەسى بيىك كورىنە مە، شالقالاي-شالقالاي قاراپ كوز تالدىردىق پا، كەيدە تابان استىنداعىنى بايقاماي توڭقالاڭ اسىپ جاتاتىنىمىز دا بار.
مىناۋ زارىم با، جان ايقايىم با، ارتىق ايتىپ توڭقالاڭ اسىپ جاتىرمىن با، ايتەۋىر قۇلاعىڭىزعا جەتسە دەگەن ءبىر شىرىلىم ەدى. جەتكىزە السام، قۋانىپ، سىندىرە، ىلىندىرە الماسام قۋارىپ كەتەمداعى، — دەپ ءسال بوگەلىپ ءبيدىڭ بەتىنە اجىرايا قارادى. قازىبەك بي ءسال باس يزەدى.
بەكداۋلەتتىڭ كوزىنىڭ قيىعىندا جىلت وينادى. ات ۇستىندەگى ادامنىڭ ءسال قيمىلىنان — اق بويى جازىلىپ، ارقاسى كەڭىپ سالا بەردى.
— بويلاۋىق وي سايراۋىق تىلگە دە كونبەيدى ەكەن. ويىمدى پىشىراتىپ السام... الدىڭىزعا ەندى كەلە الام با، كورە الام با دەپ ساسقالاقتاۋىمنان عانا، قازەكە. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتتىم. ەندى توتەسىنە كوشەيىن. الا شاپاندى دا، قالماق تىماقتى دا كورىپ تۇرسىز. مىقتىنىڭ الدىندا بۇلار بۋتىنا جىبەرگەنىمەن بىلاي شىعا، وڭاشا قولدارىنا تيگەنىمىزدە بۇلار ءبىزدى بۇتارلايتىنىن مەنەن كەم بىلمەيسىز. مەنى قينايتىن ەندىگى كۇنىمنىڭ، ەندىگى كۇيىمنىڭ مۇشكىلدىگى. ءوزىم عانا بولسام ءبىر ءسارى. اناۋ ارتىما ىلەسكەن ءبىر اۋىل، ءبىر قاۋىمنىڭ جاي — جاعدايى. قوپارىلا كوشەر ەدىم، قونار سايىمدى كىم كورسەتەر؟ تامىر جايار قۇنارىمدى قاي قيىردان تابارمىن؟ سوعان قاباق الارتپاي، قۇشاق جايار كىمىم بار؟
قازىبەك ەر ۇستىندە ىرعالىپ الدى. بەكداۋلەت ءسوزى قابىرعاسىنا قاتتى باتقانىن سۇرعىلت تارتقان جۇزىنەن انىق اڭعارتتى. الدىمەن تۋىسقان ىنىلەرى ارالبايعا كىرپىك قادادى. ودان الگى شانشىلعان كىرپىكتەرىن تۇيتەگە، تاڭىبايعا كەزەك — كەزەك ءشۇيىلتتى. قيسايا بۇرىلىپ ءوز توبىنىڭ اراسىنان الدەكىمدى كوزىمەن ىزدەي باستادى. اقىرى قاراشىعى الدەكىمگە تىكتەلدى دە، تۇرىپ قالدى. ءبيدىڭ وزىنە قادالعانىن كورگەن مىرزامبەت كەۋدەسىن كوتەرە، دوڭگەلەك ءجۇزىن تۇگەل بۇرا، ەلگەزەك پەيىل تانىتتى.
— مىرزامبەت! ەستىدىڭ عوي.
— ءيا، بياعا! ەستىدىم.
— جەتتى عوي جان ايعايى جانىڭا؟
— ءيا، جەتتى.
— مەن ساعان جارىلقا دەمەيمىن، جالعاس دەيمىن. قولىندا قۇدايعا شۇكىر، اق بۇيداڭ بار. اۋزىمەن وراق وراتىنداردى اقىلىڭمەن وراپ الاتىن كىسىلىگىڭ دە مول. وسى كۇنگە دەيىن توڭىرەگىندەگىلەردەن قياناتىڭنان قىسىلدىم دەگەن كۇڭكىل-كۇبىر ەستىلگەن دە ەمەس. سايىن لايىقتاپ، تامىرىن جايعىزارسىڭ تاعى ءبىر تالانعان اعايىننىڭ.
— قۇپ، بياعا. ءسىز سەنىم بىلدىرسەڭىز، ءبىز سونى تياناقتارمىز. ارينە، الشىسىنان ءتۇسىپ جاتاتىن بۇرىنعى داۋرەن جوق. كول — كوسىر قونىس تا، شەتسىز — شەكسىز ءورىس تە جاۋ تاقىمدا قالعان سوڭ، قىسىلساق تا قابىسارمىز. سىعىلساق تا سيىسارمىز، — دەپ مىرزامبەت قولىن كەۋدەسىنە باسىپ، بي ءوتىلىن قابىلدادى.
قازىبەك ەندى بەكداۋلەتكە يەك قاقتى.
— ەستىدىڭ عوي، بەكداۋلەت ءىنىم؟
— ءيا، ەستىدىم. ءتىل ۇشىنداعى راحمەتىم ازدىق ەتەردەي، ىشىمنەن تاسىپ تۇرمىن. قىسىراقتىڭ قىمىزىن ىشكەندەي تۇلا بويىم قىزىنىپ سالا بەرگەنىن دە ايتىپ جاتپايىن. ويىمنىڭ قوينى-قونىشىن توناتىپ، اقىلىمنىڭ ازابىن كوتەرە الماي قۇر كىجىنۋشى ەم، ءاي، ەندى سول جىرتقىش ويلارىمنىڭ تالاۋىنان بوساپ، القىمداعان ساۋالداردان ساپ تىيىلارمىن دەپ ءتاۋباعا ۇيىپ تۇرمىن. اناۋ شىرىلداعان سابيلەردىڭ كوز جاسىن يەتىن كۇنىم دە، كوڭىلىمدى جۇباتاتىن اعا — ءىنىم دە بار ەكەنىنە جانە ءيسىنىپ بارام. الدا رازى بولسىن، بياعا!
ارباسۋ
توسكەيدە كەڭەس توپتانىپ،
جاقسىلار ۇيدە باپتانىپ.
نوكەرلەر جۇرسە ساپ تۇزەپ،
قاس-قاباقپەن اتتانىپ.اقتامبەردى جىراۋ
1
تۇركىستان قالاسى ىعى — جىعى حالىقتان كورىنەر ەمەس. قازاق دالاسىنىڭ تۇس تۇسىنان لەك-لەك جەتىپ، كوكتەمگى ساي — سايدان جامىراپ جۇگىرىپ كولشىككە كوپىرشي قۇلايتىن جىلعالارداي قاۋىرت جەتكەن ازالى توبىردىڭ تومسارعان جۇزدەرى ءتىپتى اشىلار ەمەس. جايشىلىقتا ەكەۋ-ۇشەۋدەن باسى قوسىلا قالسا تورتەۋ-بەسەۋدىڭ كەۋ-كەۋى مەن بەسەۋ-التاۋدىڭ قاۋ-قاۋىنا باساتىن ايقايشىل تۇزدىكتەردىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، اۋىزدارىنا قۇلىپ سالىنعانداي. ول، ارينە، اناۋ ازىرەتى سۇلتاننىڭ ساعاناسىندا ۇزىنىنان سۇلاپ جاتقان بۇكىل قازاقتىڭ قاستەرلىسى، بۇكىل الاشتىڭ ايبىنى، بۇكىل كيىز تۋىرلىقتى دالالىق جۇرتتىڭ جاناشىر جاقىنى، بۇكىل حاندىقتىڭ تىرەۋى مەن تىرەگى بولعان ارىسى تاۋكە حاننىڭ ەلىن ەڭىرەتىپ، وزەگىن ورتەپ، كەۋدەسىن سىندىرىپ، ءفاني دۇنيەدەن باقيلىق عۇمىرعا بەت تۇزەگەنىنەن بولار. ءقادىرىن ۇققان حالقىنىڭ الدىنا ەندى بايپاڭ باسىپ شىقپايتىنىن، قاسيەتىن تانىعان ۇلتىنىڭ قامىن جەيتىن قارەكەتىن جالعامايتىنىن، ادىلەتى مەن تۋرالىعىنان مىسقال ەلى اينىمايتىن، اۋىتقىمايتىن اۋليەدەي تازالىعىن جىلاۋلى جاماعاتىنا ەندى قايتىپ جاساي المايتىنىن تۇيسىنگەن كۇرسىنىسكە، كۇيىككە تولى ىشتەردىڭ قاسىرەتكە شومۋىنان دا بولار. دوسقا تاتۋ، قاسقا قاتۋ باسشىنىڭ ايبارىنان جاۋى ىعىپ، ابىرويىنا ەلى مارقايىپ، قازاعىنىڭ اتاعىن قابىرعالاس مەملەكەتتەرگە كادىمگىدەي ايباراقتاتا تانىتىپ، الاشىنىڭ ايدىنىن ايداي الەمگە دابىرايتىپ شىعارعانىن قىسىق كوزدى كورشىسى دە، شولمەك كوزدى كورشىسى دە كوك جوتەلگە بۋلىعىپ وتىرىپ، كوكىرەگىنە شانشۋداي قادالتىپ وتىرىپ، قۋلىقسىز بولسا دا ەرىكسىز باس شۇلعىپ تانۋعا دا، كونۋگە دە ءماجبۇر بولعان-دى.
وتىز ەكى قالاسى بار حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن جارقىراتا كوتەرگەن تاۋكەنى قۇدىرەتتى تاۋكە اتاندىرعان سول كەزدەگى ەلىنىڭ ىنتىماققا ۇيىعان ىرىلىگى مەن تىرلىگى ەدى. اسپان استىندا تارىداي شاشىلىپ، سول كەڭ دالاسىنىڭ اسپانىنىڭ استىندا ءبىرىن-بىرى مۇيىزدەپ، ءبىرىن-بىرى ءبۇرىپ جەپ، تاعىداي تالاسىپ سىيىسپاي جۇرگەن قازاعىن قايىرىپ اكەپ،ءۇيىرىپ توپتاپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا الاتىن قايىرىمدى حالىق، بەرەكەلى ەل، قاھارلى كۇشكە اينالدىرۋ ءۇشىن قانشاما جىگەر جۇمساپ، قانشاما تەر توگۋدىڭ قاجەتتىگىن تۇندە ۇيقىسىن ۇرلاتقان، كۇندىز كۇلكىسىن توناتقان تاۋكەدەن باسقا كىم بىلە بەرسىن. ءبىراق تەر بەكەر توگىلمەپتى. جىگەر بوسقا مۇقالماپتى. سان سايدا سايعاق تىرلىك كەشكەن سان رۋدىڭ باسى قوسىلىپ، سان رۋدان ءىرى — ءىرى تايپالىق وداقتار قۇرالىپ، سول تايپالىق وداقتار تۇرمىس — تىرشىلىگى، ارەكەتى، ورنالاسۋىنا قاراي ءجۇز — جۇزگە جىكتەلىپ، وسى ۇلكەن ءۇش اۋماقتىق قوعامنىڭ مىزعىماس نەگىزىندە ماملاكاتىن اياعىنان قاز تۇرعىزباپ پا ەدى. ون جەتىنشى عاسىردا ەڭكەيىپ كەلىپ ەدىلدى الىپ، ەتەككە قول سالعان ورىس، ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ءسىبىر قازاعىن شىدەرلەگەنىن مىسە تۇتپاي، ادىراڭداپ كەلىپ ارقاعا كيمەلەپ، ومبىدان باستاپ قارا ەرتىسكە شەيىن تاياق تاستام جەر سايىن بەكىنىسىن بەكەمدەپ، فورپوستارىن قاپتاتىپ، الاشتىڭ اي استىنداعى اياسىن، كۇن استىنداعى كەڭىستىگىن كادىمگىدەي — اق تارىلتىپ جىبەرمەپ پە ەدى. كوك نايزانى قوقاڭداتقان جىگىتتەرىنىڭ قوي قۇمالاعىنداي — اق قورعاسىننان قۇلاعانىن، شاشىن تالداپ جۇلىپ قىرشىنىنان قيىلعان بوزداقتارىن جوقتاپ زارلانعان انالاردىڭ بوزارعان جۇزىنەن قورعاسىن وقتاي زاپىران بوپ قۇيىنعان جاسىن كورگەن تاۋكە حان سۇيەككە سىنىق تۇسكەنىن سەزبەۋشى مە ەدى. نامىسى قوزعان ەلدىڭ اتويلاعان ارىسى وققا ۇشىپ، دوپپەن توزاتىنىن پايىمداماسا، قىرىق كىسىلىك اقىلى بار حان بوپ نەسىنە قاقىرايتىپ تەلپەك كيسىن.
ارينە، تاۋكە حان تاعىنا وتىرا سالىسىمەن دالاعا بەيىش ورناتىپ، حالىققا ىرىس جاۋدىرىپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاتقان دەۋدەن اۋلاقپىز. وتىز جىلداي ءوزدى — ءوزى ىرعاسىپ، ءوزدى — ءوزى ءسۇزىسىپ، ءبىر تىزگىندەگى ءبۇتىن بيلىكتى ءار شىلبىرعا ءبولىپ، بولشەكتەپ ۇستاتقان دالا تىرلىگى تايپا — تايپا بوپ توپتانىپ، بىرلىگى ىدىراپ، تاتتانىپ كەتكەنىن ەسكەرمەيتىنىمىز دە بار. تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا ەكىلەنگەن جاۋىن ەسىنەن تاندىرار، دۇرىلدەپ تيگەن دۇشپانىن دىرىلدەتىپ قان سيدىرەر قۇدىرەتتى مەملەكەتكە اينالعان قازاحيا ەمەس پەدى. سول قۇدىرەتتى مەملەكەتتى ودان سايىن جۇتىنتىپ، كوك سەمسەرىن جارقىلداتقان، كوك كىرەۋكە ساۋىتتارىن سارتىلداتقان قالىڭ قولدىڭ سۇستى سەسىمەن ەسىكتەن ەسىرىكتەنىپ ەنگەن جاۋىن قارا جەردىڭ تەسىگىنە ەنگىزىپ جىبەرەتىن ەسىم حان ىرگەسى بەرىك، ىرگەلى مەملەكەتكە اينالدىرماپ پا ەدى. ال وسى حانداردىڭ يگىلىكتى ىستەرىن ودان ءارى وربىتە جونەلگەن سالقام جاڭگىر قوسىنىن وت قارۋمەن جاساقتاۋعا بارىنشا كۇش سالعانىن تاريحتان بىلەتىنىمىز ايان. ءبىراق امال نە، ەلىنىڭ ىرگەسىن نىعايتىپ، ەرىنىڭ قارۋىن بەكەمدەي باستاعان سالقام جاڭگىردىڭ عۇمىرىنىڭ تەز اياقتالۋىنان قازاق دالاسىنا ايبار بەرەتىن قازاق بالاسىنىڭ قولىنداعى وت قارۋ ودان ءارى ورىستەمەي قالعان ەدى.
1653 جىلى ەردەنە-باتىر حونتايشىنىڭ كوزى جۇمىلىسىمەن-اق، جوڭعار حاندىعىنىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، ۋىعى سىقىرلاپ، كەرەگەسىنىڭ ساعاناسى سىنىپ، تاققا تالاسقان حانزادالاردىڭ ىرىڭ-جىرىڭىمەن ۇلكەن الەككە دۋشار بولعانى بار. باۋىرى، باسى قوسىلماعان اعايىنداردىڭ ارازدىعى قاھارلى مەملەكەتتى كورىنەن ايىرىپ، قۇدىرەتتى حاندىقتى قۇنسىزداندىرىپ جىبەرگەندى. جاتسا دا، تۇرسا دا قارا سويىلىن قاقىراتىپ قازاق باسىنا سوعۋدى قاسىنداعى ۇلى تۇگىل قارىنداعى شاراناسىنا دەيىن ۋاعىزداپ وتىراتىن ويراتتىڭ ءوزدى — وزدەرى قىرقىسىپ سالا بەرمەسى بار ما. كەر اۋىز تايشىلار كەرىلدەسكەندە، سارى اۋىز شەرىكتەر ارىلداسپاي قايتۋشى ەدى. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قانجار سىلتەمەسە، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى نايزا سالماسا، قيقۋلاعان قىرىلداق ءۇنى ءوز كومەيىنە قىلىش بوپ سۇعىناتىن ويراتقا الىستاعى قازاقتان گورى جانىنداعى جاقىنىن جاۋكەمدەۋدەن وتەر ءدۇبىرلى داۋرەن بولا قويار ما. سول-اق ەكەن اعايىندى تايپالار اراسىنداعى تاق تالاس دۇرىلدەپ الا جونەلسىن. ۇيىتقىسى ءبىر كەتكەن ەلدىڭ ىرىگەن بىرلىگى اعانى ىنىگە ايداپ سالىپ، ءىنىنى اعاعا قايراپ سالىپ، ولىكتەن تاۋ تۇرعىزىپ، قاننان وزەن اعىزباي ءقايتسىن. اركىم-اق ءوز اۋزىن مىقتاپ الاردا توڭىرەگىن تولتىرۋدى، ولقىسىن كەڭەيتۋدى، قاراسىن كوبەيتۋدى دىتتەيتىنى بەلگىلى. قاق جارىلعان ءتورت تۇمەن ويرات كەكىرەيگەن حانزادالاردىڭ ىڭعايىمەن بەت-بەتىمەن كەتەدى عوي. شالقاق باستىڭ شاتاعى شالىس باستىراتىن قاشانعى ادەتى. باقىرىن التىنعا بالاتام دەپ تىراشتانۋدىڭ اقىرى التىنىن باقىرعا اينالدىرارىن سەزبەي، ءبىرىنىڭ جەلكەسىنە ءبىرى كوك سۇڭگىنى بويلاتا قاداعان سوڭ، كەشەگى اسپان استىنا تىرەۋ بولعان حاندىق قابىرعاسى سوگىلە قيراعان ءۇيىندىنىڭ استىنا كومىلە باستاپ ەدى.
الدىمەن اعالارىن القىمىنان سىققان سەنگە جوڭعار تاعىنا كادىمگىدەي — اق ءدۇرديىپ وتىرۋىن وتىرىپ — اق ەدى. اكەنىڭ التىن تاعىنا اشكوزدەنە ۇمتىلعان اعالارى سول التىن تاققا جامباسى جابىسىپ تۋعانداي — اق كوكىرەگىنە نان ءپىسىپ، اۋزىنان جالىن اتىلىپ، مۇرنىنان مارجان ساۋلاتقانداي تاڭىرىمسىنگەن باۋىردىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ، باۋىرىن سۋىرىپ الىپ، سۇعاناقتاعان نەمەنىڭ وكپەسىنە قوسىپ، سۇعاناق قانشىقتىڭ سۇمپيگەن تۇمسىعىنىڭ استىنا نەگە تاستاي سالماسقا. سول سۇمپيگەن تۇمسىقتان سورعالاعان قىزىل قانعا قىزارعان كوزدەردى قۇشىرلانا قاداپ، قۇشىرى قانعان كوڭىلىنىڭ اپتىعىن نەگە باسپاسقا.
سۇعاناق تىلەك كەۋدەگە تىكەن بوپ قادالسا، تىزىلداعان جانىڭا مازا بەرەر مە. ىزىڭداعان بەيمازا جانكەشتىلىك قاستاسقان وشتىكتى وشپەندىلىكپەن اياقتاپ تىنىپ ەدى. شەرا — موۋدۋن قىستاۋىندا وتىرعان سەنگە حونتايشىعا جادىگويلەنىپ "تاتۋ بولايىق، ءتاتتى بولايىق، اراز-قۇرازدىقتىڭ پەردەسىن سىپىرىپ تاستايىق. وكپەنى قارا قازانداي قىلعاندا ونەر نە بار. وزگەلەر قىرقىسقانىمىزدى قىزىقتاپ قانا قويماي، ءوتىمىزدى بەتىمىزگە شاپشىتىپ، ودان سايىن قىت-قىتتايتىنىن نەگە ۇمىتامىز. ءبىر قاپتان، ءبىر ساپتان شىققانىمىز راس بولسا، ەندى تاتۋلىققا ۇيىيىق، ءتاۋباعا كەلەيىك. ەندىگى ەل باسشىسى دا ءوزىڭ بولا بەر، سەنگە. سەنىڭ حونتايشىلىق پارمەنىڭە قۇدىرەتتى دارمەنىڭنىڭ جەتەرىنە كامىل سەندىك. ۇشام دەسەڭ، قاناتىڭ بولۋعا دايىنبىز. قونام دەسەڭ، قۇيرىعىڭ بولۋعا قۇمبىنمىز. سەنىڭ قاس-قاباعىڭا ءبىز، اعا — ىنىلەرىڭ، قاراساق، ءبىزدىڭ قاس — قاباعىمىزبەن ءتورت تۇمەن ويراتىڭ، بەس حوشۋن حالحاڭ قۇرداي جورعالاماسا، قارا دا تۇر. ەندىگى كۇندە تاتۋلىقتىڭ، تاتتىلىكتىڭ بەلگىسىندەي التىن شاراعا قىزىل قان قۇيىپ، قولىمىزدى ماتىرىپ انت ەتەيىك تە، مۇرنىمىزدى مۇرنىمىزعا تيگىزىپ، سەنىڭ شىرىلداعان شىبىن جانىڭ، مەنىڭ شىرىلداعان شىبىن جانىممەن الماستى. ەندىگى جەردە سەنىڭ جانىڭ مەندە، مەنىڭ جۇرەگىم سەندە!" دەسىپ، ءبىر دەنەنىڭ تۇتاس باسى بولايىق. ءبىر تۇتاس باستىڭ الىپ دەنەسى بولايىق!" دەپباتىر مەن سەسەن (شەشەن) تايشى اعالارى قۇراق ۇشپاي ما. قۇلاشتى الىسقا سوزىپ، قۇرىقتى قيىرعا تاستاۋعا قۇمارتىپ جۇرگەن سەنگە قوشەمەت كورسەتىپ، قولىن قۋسىرعان باۋىرلارىنىڭ سوزىنە باۋىرى ەلجىرەپ قۇلاپ تۇسپەي ءقايتسىن. تۇلا بويلارىنداعى باقاستىق دەيتىن قىزۋلى قاننىڭ جويقىن اعىسىن جۋاسىتىپ، تاتۋلىق دەيتىن مەكەرلىكتىڭ مىسىعىن مياۋلاتقان اعالارىنا بۇ دا جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولام دەپ ءجۇرىپ، ءوز كوكىرەگىن قاندى قانجاردىڭ سۋىق توسىنە توسەپ بەرگەنىن بىلە الماي قالعان عوي. قارعىس قانجاردىڭ سۋىق جۇزىنەن سورعالاعان ىستىق قاندى سۋماڭداعان تىلىمەن تۇشىركەنە جالاپ-جالاپ العان سزوتبا-باتىر دا، شەشەن دە كوپ ۇزاماي — اق سەنگەنىڭ سوڭىنان و دۇنيەگە اتتانىپ جۇرە بەرگەن-دى.
تارىداي تاسىپ، بيدايداي بورتكەن سول ەكەۋدى دە، حاندىقتىڭ ەكى شىلبىر ءبىر تىزگىنىنە جارماسقان وزگەلەرىن دە تيبەتتەگى لامالىق وقۋىنان ەرتە ورالىپ، ورشەلەنىپ تيىسكەن قاسيەتتى قالدان اتانعان قالدان باشىقتى ومىرەم قامتىرعان ەدى. ول ول ما ۋلانعان قاسكويلىكتى قالدان حونتايشى ورەكپىگەن قانىنىڭ ءار تامشىسىنان سورعالاتىپ، تاق جولى مەن ب ا ق پەردەسىن ارشىپ تاستاۋ ءۇشىن ەڭكەيگەن كارىنىڭ اقسەلەۋ ساقالىن ۋىستاپ ۇستاپ، ومىراۋىنان وسىپ جىبەرىپ، ءلاززات تاپقان-دى. شىرىلداعان نارەستەنى ۋىز ىڭگاسىن كوكىرەگىنە كىرش ەتىپ قادالعان سۇڭگىسىمەن كومەيىندە كومىپ، ىڭكارلىككە بولەنگەن — ءدى. دالاسىنا اق جاۋىپ، قالاسىن كەبىنگە وراعان امىرشىدەن بۇقپاعان ارات، ىقپاعان تايشى قالماپ ەدى. باۋىرمالدىق جوعالعان جەردە قانىشەرلىك قاپتالداسا ورەتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. الاۋىزدىقتىڭ ارالاسا كەتەتىنى اقيقات. قانىشەرلىكتىڭ قانىنا سۋارىنعان نايزانىڭ ۇشى مەن بىلەكتىڭ كۇشى اعايىن اراسىنا الا بۇلىك ەنگىزىپ، الاۋىزدىقتى باستاپ ءبىر بەرسىنشى، اعانى ءىنى پىشاقتاسىن. اكەنى بالا باۋىزداسىن. ىنتىماعىن ءوشىرىپ، وشپەندىلىگىن ورشىت-كەڭ قالدان-باشىقتى ءتورت تۇمەن ويراتتى تىزىلداتقانى ازداي، ەندى ازۋدى بەس حوشۋن حالقاعا — مانعۇل جۇرتىنا سالماق بولماي ما. ءتورت تۇمەن ويراتىن ءبىر ۋىسقا جيناي الماي ءجۇرىپ، بۇكىل ويرات، مۇقىم ماڭعۇل جۇرتشىلىعىن جۇڭگو قۇزىرىنان اداقتاپ الىپ، ءبىر حاندىققا بىرىكتىرىپ، ءبىر قاۋىزعا سيعىزام دەپ ال كەپ جانتالاسسىن. ون جەتىنشى عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ اياعىنا تامان حالقاعا ەندەپ ەنگەن قالدان-باشىقتى، اقىرى قىتايدىڭ گوبي قۇمىنان دا كوپ سان ءجۇز مىڭداعان اسكەرىنە قارسى توتەپ بەرە الماي، وزىنە دە، وگەيلىك كورسەتكەن ومىرىنە دە وكپە ارتقانداي، قىساس كورسەتكەن دۇنيەنىڭ ءوز باسىنا جاساعان قىساستىعىنا شىداماي، بۇ دۇنيەدەگى سۋ ىشەرلىك عۇمىرىن ۋ ءىشىپ، ساپ توقتاتقان ەدى.
بۇل كەزدە ءتورت تۇمەن ويراتقا قالداننىڭ نەمەرە ءىنىسى سەنگەنىڭ ۇلى-سىبان-رابتان حونتايشى بوپ دۇرىلدەپ شىعا كەلگەن — ءدى.
سونىمەن ءبىر مىڭ التى ءجۇز ەلۋ ءۇشىنشى جىلى باقيلىققا اتتانعان ەردەنە-باتىردان كەيىن ءوزدى-وزى قىرقىسقان جوڭعار ويراتتارى وتىز جىلداي ۋاقىت ىشىندە قازاق دالاسىنىڭ ادەتتەگىدەي شاڭىن بۇرقىراتپاپ ەدى. وتىز جىل قازاق-قالماق قانجارلاسپاپ ەدى. جەبەنىڭ سۋىلىندا قۇلاق كۇيى وينايتىن، قىلىشتىڭ جارقىلىنان كوزىن سۋاراتىن قارا تاقىم قازاق بالاسى تابان سەرىپپەي وقجاۋدىرىپ، ۇڭىرەيىپ بارىپ سۇڭگىسىنىڭ ۇڭعىسىن كوكجەلكەدەن قادايتىن قان-قاساپ، قاندى قىرعىن ايقاس-شايقاستان قول ءۇزىپ قالعان سوڭ، قۇيىمشاعى ءوسىپ، قۇتى قاشىپ، ءۇي كۇشىكتەنىپ قاتىن-بالانىڭ توڭىرەگىنەن وزا الماي قالعان ەدى.
سار جامباس بوپ جاتا بەرگەن قازاققا قايدان دا بولسا جاۋ تابىلا كەتەتىن ادەتى عوي. بەلدەۋدەن ات كەتسە، بەلدەن قارۋ تۇسسە، بەزەرىپ شىققان ۇل بەتىڭنەن الماس پا، بەدىرەيگەن قاتىنىڭ شاڭىراعىنا شاڭقىلىن سالماس پا. قوتانىڭنان سونسوڭ قويىڭ ۇرلانىپ، قوسىڭنان ءۇيىرىڭ جوعالىپ، شىعاسىعا يەسى باسشى ءوزىڭ بوپ شىعا كەلمەيسىڭ بە.
تاۋەكەل دۇرىلدەتكەن، ەسىم حان بەكەمدەگەن، جاڭگىر
حان ىرگەسىن بەكىتكەن قازاق حاندىعى ءدال وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە دۇرىلدەگەن ءدۇبىرلى دۇمىنەن ايىرىلىپ، بەكەمدىگىنەن اجىراپ، بەرىك ىرگەسىنە سىزات سالعىزىپ، ءبۇتىندى بولشەكتەتىپ العان ەدى. جاڭگىردەن كەيىن قازاق ورداسىندا وتىرعان ءباحادۇر حاننىڭ بىلىكتى بيلىگى جەتپەدى مە، الدە حان قولىنداعى تىزگىنگە تالاسقان باسقا سۇلتانداردىڭ وكتەمدىگى كۇشەيدى مە، نە كەرەك تۇتاس حاندىق سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بوپ ىدىراپ سالا بەرمەدى مە. كىم كورىنگەننىڭ قولىندا كەتكەن تىزگىن ءبىر قولعا، تاۋكە حان قولىنا تيگەنشە قازاق اراسىندا الاۋىزدىق دەگەن كۇشىكتەپ ءوسىپ، قىرعي قاباقتىق دەيتىن كەسەل ەتەك الىپ جۇرە بەرمەدى مە. جۇرتتىڭ كوكسەگەنى-ىدىراعان بىرلىگى بولسا، از دا بولسا بۋىنا بوكتىرىپ ءماز ەتكەن وڭاشا بيلىكتىڭ وكتەمدىگى سۇلتانداردى ودان سايىن بورلىكتىرە تۇسپەدى مە. كۇنىنە قىرىق قۇبىلاتىن دالا جەلى قىرىق سايدان شاڭ بۇرقىراتىپ، داۋىل ۇيىرسە، كۇنىنە قىرىق قۇبىلاتىن تورەلەر تىرلىگى سول دالانى داۋىلدان دا بەتەر الاساپىران حالگە دۋشار ەتكەن دە عوي. كەشەگى ايبارىنان باز كەشكەن، كەشەگى قاھارىنان اداسىپ قالعان قارا قازاقتىڭ تاۋى شاعىلىپ، ەڭسەسى تۇسپەي ءقايتسىن. كوكىرەگىنەن اسىل وي قاشىپ، سول قاۋساعان كوكىرەكتى قۇرساۋلى كۇدىك باسقان سوڭ يت سىلىكپەسى شىققان قارا بۇقارا اقىرعانعا قاراپ باس شۇلعىپ، باقىرعانعا قاراپ يەك قاعىپ، شاقىرعانعا ىلەسىپ كەتە بەرمەسىن بە. الگى ىلەستىرگەن تورەسى، سوڭىنان شۇبىرتقان سۇلتانى قيالاپ ورگە شىعارا ما، شەندەستىرىپ تورگە وتىرعىزا ما، جوق الدە كوز كورىم جەردەن اداستىرىپ، كوكەيدەگى نيەتتى كوزدەگى كەكپەن جوعالتىپ، قاسيەتتەن بەزدىرىپ، تويىمى جوق قۇردىم كورگە تىعار ما — ونى ەندى اجىراتىپ تا، پايىمداپ تا جاتقان قازاق بولا قويماعان عوي. شاراسىزدىعىن كورىپ كىجىنىپ، ىزا بوپ ءىشىن ۋعا جالاتىپ، جامان شوبىرىنا ەر سالىپ، جالعىز تۇيەسىنە جاپپاسىن ارتىپ، ەكى — ءۇش جاندىعىن بالا-شاعاسىنىڭ الدىنا سالىپ بەرىپ كوشە جونەلگەندە، قاشا جونەلگەندە تابارى دا، الارى دا سول وزگەرمەس، اينىماس، اۋىتقىماس ءبىر تىرلىك. ونداعى سۇلتانىنان مۇنداعى سۇلتانىنىڭ وزگەشەلىگى اتىندا عانا. اتاعىندا عانا. اناۋ ۇسىكتىڭ تۇقىمى بولسا، مىناۋ جادىكتىڭ كىندىگىنەن. نەمەسە اناۋسى جادىكتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىمىن دەپ ۇزەڭگى باۋى توعىز قابات تور-عاۋىتتاي بوپ شىرەنسە، مىناۋسى ۇسىكتىڭ ءارى بەلىمىن،ءارى ءتولىمىن دەپ شالقايعاندا توبەسىمەن كەك تىرەردەي كوپىرەرىن قايتەرسىڭ. سىنعان ساقتى تۇزەيتىن بىلىكتى تابىلماسا، تۇسكەن ەڭسەنى كوتەرەر بيلىكتى كەزدەسپەسە، ويرانى شىققان وردانى ويراتتان دا بۇرىن، جوڭعاردان دا جىلدام ىدىراتقان تورەلەردىڭ تىرلىگىنەن تۇڭىلگەن قازاق، "ءاي، شىركىن وزىمىزدەن، ءوز قارامىزدان، ءوز ارامىزدان قامىمىزدى جەيتىن، قامقورىمىز بولاتىن، ءادىلىم مەن ادالىمدى عانا بەتكە ۇستايتىن نىعىز دا ناعىز ازاماتتاردى قالقايتىپ وتىرعىزىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارار ۇيىمشىلدىققا نەگە ۇيىمايمىز؟ سويتسەك قايتەر ەدى؟"دەپ ءارى ىشتەي ارمانداپ، ءارى سول ارمانعا تۇبىندە ءبىر جەتەرمىز-اۋ دەپ ءارى كىجىنىپ، ءارى قۇلشىنىپ جۇرگەندە اكەنىڭ التىن تاعىنا تاۋكە وتىرا قالماي ما. ارينە، تاۋكەگە ميراس تاققا وتىرا قالۋ وڭايعا تۇسپەگەنى دە بەلگىلى. جان-جاققا تارتىپ، جاق — جاق بوپ بولىنگەن سۇلتاندار وز الدارىنان جىلى-جۇمساقتىڭ جىلجىپ جۇرە بەرگەنىن، ارينە، قالامايدى. ءبىراق ولاردىڭ قالاماعانىنا ولاردان كۇدەرىن ابدەن ۇزگەن قارا حالىقتىڭ بەلسەندى بيلەرى، كورگەندى كوسەمدەرى، مايتالمان شەشەندەرى، ازۋلى اقىن — جىراۋلارى، بىلەكتى باتىر، باعلاندارى كونە قويسىن با. كونبەگەندىكتەن دە، كوپ تىزگىندى ءبىر — اق جۇلقىپ بوساتىپ الىپ، ءبىر عانا قولعا، مىقتى بولار-اۋ دەپ سەنگەن تاۋكەنىڭ قولىنا شيراتىپ ۇستاتقان ەدى. سودان سوڭ جاسى قىرىققا تولعان، كورگەنى مەن تەرگەنى مول، وقىعانى مەن توقىعانى تولىق، كەمەل ويدى كەمەڭگەرلىككە قاراي سۇيرەگەن جاس حان از بەن كوپتى تەڭگەرۋدى، وزىق پەن توزىقتىڭ الشاقتىعىن مەڭگەرۋدى؛ ادام مەن ادامدى اتىستىرماي، حالىق پەن حالىقتى تابىستىرۋدىڭ سۇرلەۋ — سوقپاعىن سۋىرتپاقتاپ باستاپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە داڭعىل جولدىڭ كۇرە تابانىنا اكەپ تىرەۋدىڭ قامىنا قاباعات كىرىسىپ كەتكەن ەدى. ىرگەلى ەل بولۋ ءۇشىن، ارينە، ەڭ الدىمەن تەمىردەي ءتارتىپ ورناتۋدىڭ قاجەتتىگىن ءبىر كىسىدەي بىلگەن تاۋكە، وزگەنىڭ ىسىنەن، كورشىلەردىڭ تاجىريبەسىنەن كوپ نارسەنى، كوپ ۇلگى، ونەگەنى بارىنشا قامتىپ قالۋعا دا تىرىسىپ باققان-دى. ارينە، ىرگەلى ەلدىڭ بەرىك قورعانى مەن مىقتى قالقانى — دۋلىعاسىن جارقىراتىپ، كوپ ساۋىتىن سىڭعىرلاتىپ، نايزاسىنىڭ جەلەگىن جەلكىلدەتىپ، ءا دەسە، ءما دەپ اقىرا شىعاتىن اسكەر جاساقتاۋدىڭ قاجەتتىگىن دە وزگەدەن بۇرىن ۇقپاسا نەسىنە حان اتانسىن. سول ءبىر كىندىككە بايلانعان ماملاكاتتىڭ الىس كورشىسىن جاقىنداتۋعا، جاقىن قوڭسىسىن تابىستىرۋعا ەبىن تاۋىپ، سەبىن تيگىزەتىن جورعالاتىپ سويلەي الاتىن، مايدالاتىپ جەتكىزە الاتىن، كومەكەيى بۇلكىلدەگەندە كوسەم كوڭىلدىڭ ساۋلەسى توگىلەتىن مامىلەگەرلەردى توڭىرەگىنە توپتاستىرۋدى ەڭ العاشقى مىندەتتەردىڭ بىرىندەي كورگەن دە ەدى. ونىڭ ۇستىنە تالاي ەلشىلىككە ءدام ايداپ بارىپ، تالاي ايتىس-تارتىستىڭ دوداسىنا تۇسكەن تاۋكە قايراتكەر دەسە قايراتكەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتە الار ءومىر مەكتەبىنىڭ سان قىستالاڭىنان قىسىلماي ابىرويمەن وتكەن مايتالمان دا ەدى. ۇلتتىق ءداستۇرى قالىپتاسقان، ءسال-سال تۇزەتىپ، وزگەرىستەر ەنگىزىپ جىبەرسە ءبىر ىڭعايعا كەلىپ قالعان بەلگىلى زاڭ جۇيەسى بار، بىرلىككە ۇيۋعا بۇكىل قاۋىمىمەن دايىن تۇرعان بەرەكەلى جۇرتشىلىققا اق كيىزگە كوتەرىلىپ، اق تىلەكپەن حان سايلانعان تاۋكە كوپ ىرعاتىلىپ-جىرعاتىلماي — اق سۇلتاندار ىرىتكۋىنەن شىراعان التى الاشىنىڭ باسىن قوسۋعا جانتالاسا كىرىسىپ كەتتى. ارينە، بەيبىت كۇننىڭ وزىندە — اق، ىرگەدەن شاڭ سۋىرعان شاپقىن — شىلىقسىز-اق دۇرىس تا ءادىل بيلىك بولماعان جەردە ايدىنى اسىپ، بايلىعى تاسىعان، شالقىپ داۋرەن ءسۇرىپ، تولقىپ قىزىق كورگەن ەلدىڭ وپ — وڭاي ازىپ — توزۋى، تەپ — تەز كەدەيشىلىك كەبەنەگىن كيۋى، قايىرشىلىقتىڭ ازابىن تارتىپ، كىرىپتارلىقتىڭ مازاعىنا شالىنۋى تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە ءار حالىقتىڭ باسىنا اينالىپ سوعىپ وتىرعانى وتىرىك ەمەس. سول ون جەتىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالىپ، تۋرا وتىز جىل بەيبىت تىرلىك كەشكەن قازاق ورداسىنىڭ سول تىنىش كەزەندى بارىنشا پايدالانىپ قۇدىرەتىن بۇرىنعىدان دا اسىرىپ، قۋاتىن ەسەلەپ ءوسىرۋدىڭ ورنىنا، جارتى جالعاندى جايلاعان الاش جۇرتىن ايتاقىرعا وتىرعىزىپ، مۇددەلى مۇراتىنا جەتكىزۋدىڭ ورنىنا سۇبەلى سىباعاسىنان ايىرىپ تاستاعان تويىمسىز بيلەۋشىلەر مەن يلەۋشىلەردىڭ شالدۋارلىعىن قاي ۇردىسپەن اقتاي الار ەدىك. ايتەۋىر تاريحتىڭ اينالىپ سوققىش، قايتالانىپ وتىرعىش سول تالكەك كورىنىسى حالقىمىزدىڭ باسىنا قايتا ورالماسىن، ورالعان كۇندە دە تەز سەيىلىپ، ءوزىنىڭ تاۋكە سىندى كورەگەن دە كەمەل، "ارىم — الاشىم! قانىم-قازاعىم!" دەگىش ۇلتجاندى باسشىسىن، ۇلتجاندى تىرەگىن تەز تاپسىن دەپ تىلەك بىلدىرگەننەن باسقا نە ايتارمىز.
ال تاۋكە حان بولسا تەلپەگىن كيىپ، تۇركىستانداعى اق سارايدىڭ قاق تورىندەگى التىن تاققا وتىرىسىمەن — اق ىرگەدەن ءدۇبىر كەلمەۋىن، ىرگەدەن ءدۇبىر وزباۋىن بەس ۋاقىت نامازىنان دا اۋىر پارىزىنا اينالدىرىپ العان ەدى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ارانىن اپانداي اشىپ، ول شەتى مەن بۇل شەتىنە ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ ازەر جەتەتىن، جۇگىرگەن اڭنىڭ تۇياعى توزاتىن ۇشى — قيىرسىز دالاسىن قارپىپ قالۋعا جانتالاسا ۇمتىلىپ كەلە جاتقان تەرىسكەيدەگى ازۋلى كورشىسى — رەسەي پاتشالىعىمەن ەكى اراداعى قارىم — قاتىناستىڭ ىڭعايلى بولىپ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا كوڭىل بولگەن — ءدى. كون شوقايى كوتىنە قاتقان كوشپەلى جۇرتتى كوزگە ىلمەيمىز دەپ ورىس پاتشالارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ تالاي رەت اۋىزدارى كۇيسە دە، وسى ورتالىق ازيانى تاۋ سۋىنداي اقتارىلىپ، تارىداي شاشىلىپ ءجۇرىن — اق، جامباسىنا جەلىمدەپ باسقان "جابايى" حالىقتى، "بۇلىكشى"، "قاراقشى" حالىقتى، "ورعانىن تويعانىنا، تويعانىن تولعانىنا ساناپ جۇرەتىن جەتەسىز نومادتى" جەلكەلەپ جاپىرىپ، جالپاق دالانىڭ ءبىر پۇشپاعىنا عانا ايداپ تاستاپ، تالىستاي ازيانىڭ ۇلى قاقپا، ۇلكەن داربازاسى-ورتالىق ازياداعى قازاقتىڭ ۋلان دالاسىن باۋىرعا نەگە باسپاسقا دەگەن سىلەكەي شۇبىرتقان قوماعاي قۇمارلىق جايقىن ساحاراعا جەتۋدىڭ، ءوتۋدىڭ سان ساپالاق امالدارى مەن ايلالارىن قاراستىرتپادى ما. قاھارلى يۆاننىڭ تۇسىندا تۇستىگىنە دە، تەرىسكەيىنە دە، باتىسىنا دا، شىعىسىنا دا سۇعىنا كىرىپ، شەكاراسىن شىرەنە يتەرىپ شارىقتاتىپ وسىرگەن رەسەي كۇنى كەشە قازان حاندىعىنىڭ اتى ەستىلسە عانا ساقالدى مۇجىعىنىڭ شولمەك كوزى جاساۋراي ءتۇسىپ، قالشىلداي جونەلەتىنىن مۇلدە ۇمىتتىرىپ، سول قۇدىرەتتى قازاننىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ، ومىرتقاسىن وپىرا، باۋىرىنا باسىپ الا قويماپ پا ەدى. ول ول ما، وسىناۋ كەۋدەمسوق قارقىنىنان ءبىر جازباستان، قولىن ۇستاماق تۇگىل ەتەگىنە ماڭدايىن تيگىزىپ قانا، ەتىگىن تىلىمەن جالايتىن نوعايلىنىڭ ورداسى ءاجتارحان حاندىعىنىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەننەن كەيىن جولىن بوگەر، قولىن قاعار، قارسىسىنا كەلەر جاۋ بورىك كيگەن جاۋجۇرەك ەل تابىلماستاي سەزىنىپ، ءتىپتى ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، جاھانگەرلىك ولەرمەندىكتىڭ قۇيىنىن بۇرقىراتقان ەدى. ەندىگى ءبىر ارمان، ءبىر ماقسات-وڭتۇستىك باعدارىنا سوزىلا ۇمتىلىپ، سوناۋ بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ كوزىندەي، كوزىندەي ەمەس — اۋ،تۇپ — تۋرا وزىندەي پارسى، اۋعان جەرىنە، ودان ءارى قۇلاشتى كەڭ سىلتەپ، قيالدى قىرىق قۇبىلتقان، جۇرەكتى مىڭ دىرىلدەتكەن، جەڭسىكتى سان تۇرتكىلەگەن ءۇندىستانعا ءبىر — اق جەتىپ، كۇنگەي مۇحيتقا ورىس سولداتىنىڭ ەتىگىن جۋعىزسا، ءسويتىپ تۇستىك ىرگەسىن سول كۇنگەي مۇحيتقا تىرەپ تاستاسا، پاتشالىقتىڭ ايبىنى اسار ما ەدى اسپاس پا ەدى. قۇدىرەتى تاسار ما، تاسپاس پا ەدى.
اسقاندا قانداي. تاسقاندا قانداي. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن اناۋ ەكى ورتادا داليىپ جاتقان قازاق دالاسىن ورىس بالاسىنا اپەرىپ، ورمانىن وتاپ ءۇي سالىپ، تاسىن قوپارىپ قامال سالىپ، وزەندەرىنىڭ سالاسىنا، كولدەرىنىڭ جاعاسىنا ورىس قالاسىن ورناتۋ قاجەت. بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان. سول قاھارلى ءتورتىنشى يۆاننىڭ كەزىنەن باستالعان وسى ءبىر كوز الارتا قىزىعۋشىلىق سودان ءارى ۇدەپ، جىلدان جىلعا وزىپ، عاسىرلاپ تەرەڭدەپ، بىردە ۇركىتىپ ايداپ، بىردە ايلاشارعىمەن بايلاپ، بىردە مامىلەگەرلىكپەن جايعاپ، قازاق جەرىنە شەت پۇشپاقتاپ ەندەپ ەنىپ، ويىن دا وكتەمدەتە جەتكىزىپ، بويىن دا بيىكتەتە كورسەتىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قىلتانىنا دا قاقالماي، جۇتىپ جىبەرەتىنىن سەزدىرىپ جاتقاندى. وكپەسىن سوققان تەرىسكەي كورشىنىڭ وكتەمدىگىنە مالما تىماق قازاق تۇياق سەرىپپەي كونە قويدى دەۋگە، ارينە، اۋىز بارمايدى. اقنازار حاننىڭ تۇسىندا قازاق اتى ەستىلگەندە، مۇجىعى قان ءسيىپ، كوپەسى قاراداي قالشىلدايتىن رەسەي، اقنازار ولگەننەن كەيىن تاۋەكەل دەپ تاس جۇتىپ، ارىستانداي ايباتتى ەلدىڭ تالىستاي دالاسىنا اعاشتىڭ قابىعىنان، شىلىكتىڭ وسكىنىنەن توقىعان شاباتاسىنىڭ تابانىنىڭ ءمورىن قالدىرا تاپ بەرمەي مە. شاباتالى مۇجىقتىڭ تاپ بەرگەن تاۋەكەلىن تاۋەكەل حان باستاعان سايدىڭ تاسىنداي ءجۇز مىڭ سارباز تاس — تالقان ەتىپ، اق سەلەۋ باستىڭ تالايىن اق سەلەۋلى دالاسىندا كومۋسىز قالدىرىپ، شولمەك كوزدىڭ تالايىن شولمەك اسپانعا جىلۋسىز، جالىنسىز اشىق تەلمىرتىپ، سۋسىعان قۇمىمەن، دۋىلداعان قاننىڭ قايسار كەگىمەن كومبەي مە. ءبىراق ولمەستى قۇداي جاراتقان با، مۇجىق ولسە، كۇيەلەش توبەلى تار لاشىقتا سول مۇجىقتىڭ ۇيەلمەندەي-سۇيەلمەندەي سەگىز — توعىز كوگەن كوزدەرى ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى بولماي، پەش ۇستىندەگى جۇماق تورىڭدەي جالعىز ورىنعا جاپىرلاسا تالاسىپ، اعاسى ءىنىسىپ جاۋكەمدەپ، ءىنىسى قارىنداسىن باقىرتىپ، جالاڭاش اق بالتىرىن تىر-تىر قاسىنعان جۋان قارىن شەشەسىن تىرىدەي جەپ جىبەرەردەي ۇڭىرەيگەن كومەيدىڭ، اش قۇرساقتىڭ زارىن گويگويلەپ جاتقان جوق پا.
ەندەشە ءبىر مۇجىق ولسە، سول مۇجىقتىڭ كەگىن قۋار، ەسەسىن الىپ، ورىس بويارىنىڭ، ورىس پاتشالىعىنىڭ ەسەبىن تولتىرار اناۋ ۇڭىرەڭدەگەن سابان شاش ۇلداردىڭ ەكەۋىن، قاجەت دەسە ۇشەۋ-تورتەۋىن قوساقتاپ ال دا، قاسارىسقان قازاق دالاسىنا، قارعىس دالاسىنا قارعىباۋلاپ قوسىپ كەپ قال. تاستان قۇم كوپ. قازاقتان ورىس كوپ. قاشانعى ولار قىرا بەرەر. قاشانعى بۇلار قۋىلا بەرەر. ولىگىمەن — اق وزەگىن تالدىرىپ ءجۇرىپ، دالالىقتاردىڭ وزەنىنە دە جەتەر. وزەن بويلاپ، وزەن جايلاپ بەكىنىس پەن قامالدارى وزار. وسى وزبىر وي، وكتەم تىلەك، وكتەم ساياسات الەمدى قايتا كەسىپ — ءپىشۋ جولىنا تۇسكەن انگليا سياقتى رەسەيدى دە قۇتىرىنتىپ الا جونەلگەن ەدى. سوندىقتان دا ءوزى حاندىق قۇرعان جىلدارى ورىس پاتشالىعىنا "دوستىقتا بولايىق، بەيبىت تۇرمىستىڭ قۇلاققا جايلى كۇيىن سىزدەردىڭ ، ءبىزدىڭ دومبىرامىز كۇمبىر-لەتسىن. تۇسىنىسكەن كوڭىلدەردىڭ تابارى كوپ بولماق، ۇعىنىسقان جۇرەكتەردىڭ الارى مول بولماق. قۇشاق قۇشاققا دوستىقتىڭ اق پەيىلىمەن اشىنسىن. قۇشقان قۇشاقتا دوس پەيىلى تۇنشىعىپ ولمەسىن. جەر ءۇستى كەڭ، كەلىسىم بار جەردە كەرگىلەسۋ بولا قويماس. اسپان استى جەتەرلىك. اقىلدى اشۋعا جەڭگىزبەسەك، ارازدىقتىڭ الدىن الارمىز. القىنعان وكپەنىڭ، جۇلقىنعان جۇرەكتىڭ ورەكپىپ قابىنۋىن باسۋعا تىرىسايىق. ءولىم زارىنان ءومىر جىرىنىڭ اۋەنى قۇلاققا جاعىمدى، جانعا جۇعىمدى بولاتىنىن بالامىزدىڭ بالاسىنا ۋاعىزداپ وتەيىك" دەيتىن ءتارىزدى تىلەكتەرىمەن تاۋكە حان بىرنەشە مارتە ەلشىلەرىن جۇمساعان ەدى. "ەل اراسىن ەلشىلىك بىتىمدەيدى، جاۋشىلىق بۇزادى. ءبىتىم بار جەردە ءبۇتىن بۇزىلمايدى. بايلانىس ۇزىلمەيدى. سونى مىقتاپ ەسكەرىڭدەر. ورىس ەلىمەن تەڭ تۇرىپ، تەڭ تۇتىپ سويلە-سىڭدەر. ىرىلەنسە، قورعالاماڭدار. دۇرىلدەسە، جورعالاماڭدار. قازاق ورداسى باسقانىڭ وڭاي وڭگەرىپ كەتە قوياتىن ولجاسى ەمەس. قازاق ورداسى رەسەي پات-شالىعىمەن تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ ماملاكات" دەپ ەلشىلەرىن قايراپ، پىسىقتاپ شىعارىپ سالاتىن حان سول ورىستاردىڭ تالاي رەت ەلشىلەرىن دە اق سارايىندا قابىلداعان ەدى. ءبىراق قارا سانىن قاپتاپ ساپتاما ەتىك كيگەن، قاسقىر ىشىك جامىلعان، قۇيرىق-جالىن شارت تۇيگەن قاز مويىن ات مىنگەن، سول تۇزدىك ەلشىلەرگە قارا شەكپەندىلەردىڭ شەكەسىنەن قاراعانىن، شەكاراسىنان وتكىزگەنىمەن شەنىنە جەتكىزبەگەنىن ءبىرىنشى پەتردىڭ تۇسىندا ەسىن جيناپ، ەتەگىن جابا باستاعان ءوزىمشىل كەردەندىگىنىڭ العاشقى ەسەكماسى تىرلىگىنىڭ كورىنىسى دەپ سيپاي قامشىلاپ كەتۋگە دە بولار ەدى. ال شىنداپ، تەرەڭ بويلاپ ويلاساڭ، ءوز بويىنىڭ قوتىرىن ەلەمەي، وزگە جۇرتتىڭ تەمىرەتكىسىنەن تۇمسىعىنىڭ استىنا كۇيەك بايلاعانداي ەتىپ ۇيىسقان ساپ — سارى تۇكتەن مۇرت جاپسىرعان مۇرنىن جيىركەنە الا قاشىپ، وسقىرىنىپ تۇراتىن كەۋدەمسوق شوۆينيستىك استامشىلىعىنان تانۋ دۇرىس سياقتى — اۋ. سول استامشىلىق كوكىرەگىن ىلاستاپ كەرنەگەن پاتشا سارايى قازاق ەلشىلەرىن التىن شاتىرلى ماسكەۋىنە دە، كەيىنگى سولتۇستىك پالميراسى اتانعان پەتەربۋرگىنە دە جولاتپاستان، بۇرىنعى قازاق جۇرتىنىڭ قازىق قاعىپ مالىن بايلاعان، كەرەگەسىن جايىپ، جايلاۋىن جايلاعان سامىرسىندى سارى باۋىر ءسىبىرىن ءسىڭىرىپ الىپ، توبىلعىلى توبىلىنىڭ جاعاسىنا توبىل اتتى قامال تۇرعىزىپ، سول قامالدان ءارى قادام باستىرماي قويعان ەدى. ول ازداي — اق ىرگەلى ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ، كوزى بوپ كەلگەن قابىرعالى ەلشىلەرىن كورىنەۋ كوزگە تۇرتكى قىلىپ، تۇتقىن عىپ قاماپ، تاقىمداپ قىسىپ، ازاپ پەن مازاققا جانىن شىجعىرعان دا سول قارا شەكپەندەر ەدى عوي. ەلدەستىرەم دەپ بارعان ەلشىنى قارا پىشاق جانىعان قاراقشىداي عىپ قاراقتاعان بىردەن ءبىر ەل — ورىس پاتشالىعى بولعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس. سولاي دەسەك تە ءوز ايتقانىن وتكىزۋگە كەلگەندە، ءوز كەردەڭدىگىن ارتتىرۋعا كەلگەندە، ءوز سودىرلىعىن وزگەگە تاڭۋعا كەلگەندە پاتشالىق رەسەيدىڭ دە، كەڭەستىك رەسەيدىڭ دە، تىكباقاي شەنەۋنىكتەرىنە تەڭ كەلەر ديپلوماتتاردى قولىڭا قىرىق شىراق الىپ ىزدەسەڭ دە، ءاي، تابا قويماسسىڭ.
تاۋكە حاننىڭ ەلشىلەرىن تۇتقىنداپ، ەلشىلىگىن مازاقتاپ، ەلشىسىن جازالاپ قانا قويماي اباقتىسىندا ءشىرىتىپ ولتىرگەن پاتشالىقتىڭ كەلتە وي، قىسقا اقىل، قىساس جاۋابىنا سونداي جاۋاپ جاساۋعا ورەلى حاننىڭ ونەگەسى جىبەرمەپ ەدى. تارىققاندى قورىققان كورەتىن، تۇڭىلگەندى ۇرەيلەنگەن سانايتىن پاتشالىق ساراي توڭىرەگى ودان سايىن ورشەلەنىپ، ايىلىن ءبىر جيماپ ەدى. قازاق پەن ويراتتىڭ دالادا قۇيىنداتقان لاڭىنا جەل ۇرلەپ، وت قويىپ، ءورت تاستاپ، ال كەپ ۋشىقتىرسىن. ساعان دا بولىسامىن، ساعان دا كومەكتەسەمىن دەيتىن جىمىسقى ۋادەنى اۋىزدىعىن تىستەگەن كوشپەلى ەلدىڭ ەكى جاعىنا بىردەي ۇيىپ-توكسىن. يتجىعىس ءتۇسىپ، بىردە جىعىپ، بىردە جىعىلىپ جاتاتىن ويرات تا، بىردە جەلكەسىنەن الىپ، بىردە جوتاسىمەن جەردە قالىپ جاتاتىن قازاق تا ۇرىس دالاسىنا اينالىپ، مايدان شەبىنە وتكەن ارقانىڭ قۇبا جونىنان كوشىن اۋلاقتاتىپ اكەتىپ، قونىسىن جىراقتا قوندىرىپ، قىزىل قارىن جاس بالانىڭ قامىن كۇيتتەگەن ساقتىقپەن ەرتىس بويىنان اۋناپ كەتكەن ەدى. ءدال سونى باققان، ايلالى ارامدىقپەن باققان ورىس پاتشالىعى بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا دەگىزىپ ويرات پەن قازاقتى ۇزاتىپ العان بويدا — اق دۇركىرەي لاپ قويىپ، ورىس — قازاعىن تەزدەتىپ جاۋىپ جىبەرىپ، قازاق جايلاۋىنىڭ ەڭ ءبىر شۇرايلى مەكەنىن — ەرتىس بويىن يەمدەنىپ الا قويعان ەدى. ءسويتىپ قازاق ورداسىنىڭ قاسيەتتى جەرىنىڭ توپىراعىن وتارشىل وزبىر ويىمەن دە، شاباتا — شاركەيىنىڭ كىر — قوجالاق سويىمەن دە سىنالاپ ەنىپ، لاستاپ ۇلگەرگەن ەدى.
كوپكە توپىراق شاشا السىن با، امالى قۇرىعان تاۋكە بارماعىن تىستەپ، ەندى ءوز ماملاكاتىنىڭ ىرگەسىن بەكەمدەپ، تۇعىرىن بيىكتەتىپ، تەمىر ءتارتىبىن نىعايتۋعا مىقتاپ كىرىسىپ كەتەدى. قازاق ورداسى ءبىر تەمىر قازىققا بەكەم بايلانىپ، تۇتاس تۇرعاندا وعان تىكەلەي ءتيىسىپ، جاۋلاپ الام دەۋدىڭ ورماننان ورگەن ورىسقا دا، جاپان تۇزدەن جالپىلداپ جەتەتىن جوڭعارعا دا، جاياۋ — جالپى شۇبىرسام، شاڭىما تۇنشىعارسىڭ دەيتىن شۇرشىتكە دە وڭاي شاعىلا قويار جاڭعاق ەمەس ەكەنىن كەيىننەن ءاز تاۋكە اتالعان سول ۇلى قازاق تالاي مارتە دالەلدەگەن دە ەدى. تۇتاسىپ كەلىپ، بەتپە-بەت تۇرىپ مايدان اشۋعا باتىلى بارمايتىن اشقاراق تا ساسقالاق رەسەي، بۇت اراسىنان بۇلتارىپ وتەتىن ادەتىنە باسىپ، بىردە بىرىكسە، بىردە بىرىكپەيتىن الاشتى ءبولىپ الىپ، بولشەكتەپ جۇتۋدىڭ ءجادى توي جولىنا تۇسكەنىن كورگەن ساياساتكەر الىپ تۇلعا تاۋكە: "سوناۋ تۇرىكتىڭ سۇلتانىنان، اناۋ قىزىلباستىڭ شاحىنان مەنىڭ قاي جەرىم كەم؟ ارتىق بولماسام، ەشبىر كەمدىگىم جوق!" — دەپ پاتشا ەلشىلەرىنە ورىستار ۇستانعان ساياساتتىڭ جىمىسقىلىعىن بەتىنە باسىپ، زورلىققا زورلىق جاسار، قىساسقا قىساس قايتارار تاباندىلىعىن، قايتپاس قايسارلىعىن شەگەلەپ وتىرىپ جەتكىزگەن ەدى.
ءاز تاۋكەنىڭ حاندىق قۇرعان كەزەڭىنىڭ — ون جەتىنشى عاسىردىڭ سوڭى مەن ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ اسا ءبىر قيلى ءداۋىرى، دۇربەلەڭ شىتىرمان وقيعالارمەن تىكەلەي بايلانىستا بولعانىنا تاريحىمىزدىڭ ءوزى كۋا. حاننىڭ الدىن الا بولجاعىشتىعى مەن كورەگەندىگى قازاق ورداسىنا جان-جاقتان تونەر قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن العىزىپ، قازاق جۇرتىنا تونە باستاعان زوبالاڭنىڭ قارا بۇلتى مەن قالىڭ ءتۇتىنىن بۇرىپ جىبەرتىپ وتىرعانىنا دا تاريحىمىز كۋالىك بەرە الادى.
ەلىنىڭ تىنىشتىعى مەن بەيبىت تىرلىگى جولىندا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن ءاز تاۋكەنى سىرتقى باسقىنشىلاردان دا گورى اسىرەسە ىشكى الاۋىزدىق قاتتى قوبالجىتقان عوي. سودان دا بولار ەكى كىسىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەس ارازدىق، ەكى انادان وربىگەن رۋلاردىڭ ىشتەي ارباسىپ، سىرتتاي وشتەسۋى، اعايىندى اياقتان شالىپ، باقتالاستى باقاننان اتتاتپاي، كۇنشىلدىكتىڭ كۇلىن بۇرقىراتىپ، باقاستىقتىڭ شوعىن تاستاپ، دۇرىلدەگەن ءورتىن تۇتاتىپ، ءۇي اراسىنىڭ كىشكەنتاي كيكىلجىڭىنەن ۇلكەن جانجالدى قويۋلاتاتىن تىرلىك حاندى قاتتى الاڭ-داتىپ ەدى. وسىنداي ارەكەتتەردىڭ كەسىرىنەن بارىمتانى بالالاتىپ ءوسىرىپ، قارىمتالاس سىرىمتانى كۇشىكتەتىپ قاپتاتاتىن سۇمدىق سويقانداردى بارىنشا ازايتىپ، تىيا السا مۇلدە تەجەپ، ءوشىرىپ تاستاۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنىڭ ەرەجە قاعيدالارىنىڭ ۇلگىلى نۇسقاسى، حالىقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءتارتىپ — نيزامىنىڭ، سالت — ءداستۇرىنىڭ اسەم جيىنتىعى-"جەتى جارعىنى" دۇنيەگە اكەلتىپ ەدى. سول تاۋكەنىڭ "جەتى جارعىسى" قازاق قوعامىنا ءبىرتۇتاستىق بەرگەن ەدى. سول ەرەجە — ءتارتىپتى دۇنيەگە اكەلۋگە اتسالىسقان تولە ءبيدىڭ "جەتى جارعىسى" قازاق اراسىنا ىنتىماقتىق تا اكەلىپ ەدى. سول قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ قاتىسۋىمەن تۇزىلگەن "جەتى جارعى" اۋىل — ءۇيدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، اۋىل — ايماقتى تالاس-تارتىسقا سالاتىن ىرىڭ — جىرىڭنان تازارتىپ، ەل — جۇرتتى بىرلىككە، تاتۋلىققا ۇندەپ ەدى. سول ايتەكە ءبيدىڭ كەڭەسىمەن ومىرگە ورالعان "جەتى جارعى" قازاق بالاسىن، الاش ارىسىن كۇنشىلدىك، باقتالاستىق، قىزعانشاقتىقتىڭ كۇيدىرگى دەرتىنەن ايىقتىرىپ، قارا بۇقارانى شارۋاعا قۇلشىندىرىپ،جاس وركەندى ەڭبەككە باۋلىپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتى قارەكەت-تىرلىككە يكەمدەپ تە ەدى. ءار سۇلتاننىڭ يلەۋى مەن بيلەۋىندە شورە — شورە بوپ بىتىراپ جۇرگەن ەلدىڭ باسى قايتا قوسىلىپ، ەرەگىستە ىعىرى شىققان ەرلەردىڭ قوسى قايتا كوركەيىپ، ەل جاسى جاقسى ازامات اتانىپ، تەنتەك ۇلدان تەكتى ۇلان ءوسىپ، ۇلىس ۇلعايىپ، ۇلت قادىرلەنىپ، قايرات قۋاتىنا قايتا جەتكەن حالىق ءوزىنىڭ بيىك قاسيەتىن تابا باستاپ تا ەدى.
ارينە بۇرىنعى ىرگەلى ەل، قابىرعالى مەملەكەت دەيتىن اتىشۋلى اتاعىنا قازاق ورداسى بىردەن كەلە قويعان جوق ەدى. سول ۇلكەن بىرلىككە جەتۋ ءۇشىن تاۋكە ۇلكەن تاۋەكەلگە بارۋعا بەل بايلاعان بولاتىن. باحادۋر حاندىق قۇرعان كەزدە جانىبەكتەن تاراعان سۇلتاندار اتا-بابانىڭ التىن تاق، التىن ءتاجىن ءوز تاقىمى مەن ءوز باستارىندا كورۋ ءۇشىن قيالىن عانا قۇرتقا شاپتىرماي، قۇرىعىن قۇلاشتاي سىلتەپ، قىلقۇيرىقتى قۋالاپ ءۇيىرىپ، قىلىشىن قيالاي شاۋىپ، قىل — مويىننىڭ تالايىن دوپتاي ۇشىرىپ ءوز توڭىرەگىنە قول توپتاپ، ۇساق تا بولسا حاندىق قۇرىپ بەدەلىن وسىرۋگە تىرىسىپ، ايبارىن اسىرۋعا تىراشتانىپ، تالىستاي دالانى دار — دار ايىرىپ اكەتپەپ پە ەدى. بىرنەشە جىلدان بەرى جىمىسقىلاعان قارا شەكپەندەر قازاققا قارسى تىكەلەي جورىققا شىعۋعا باتا الماعان سوڭ، ءوزدى-وزى قىرقىسقان جوڭعارلار جوتا كورسەتۋدەن جاڭىلىپ قالعان سوڭ ساۋىرىن تۇياق تەسىپ، شۇرايلىسىن شاڭ قاباتىن قايران دا بەرەكەلى سايىن ساحارا تۋسىراپ قالا بەرمەپ پە ەدى. ءبىراق سول تۋسىراعان دالانىڭ داۋىلداتقان جەلىنە جەلىككەن سۇلتانداردىڭ شاڭ ۇيتقىتقان ابىگەر تىرشىلىگى اۋىق — اۋىق ارالاسىپ تۇرعانىن وزگەدەن جاسىرساق تا وزىمىزدەن جاسىرا الماسپىز.
سول تۋسىراعان دالانىڭ ءبىر شۇرايلى شالعىنىنا شالقالاپ كەپ قوناتىن اۋىلدى ەلەستەتىپ ءبىر كورىڭىزشى. سول سول — اق ەكەن الگى ەسىز جاتقان جەر ءاپ — ساتتە كىسىنەگەن اتتىڭ، ماڭىراعان قويدىڭ، جامىراعان مالدىڭ، ايقايلاعان ادامنىڭ ءارتۇرلى ۇنىمەن ءتىرىلىپ، تۇرلەنىپ شىعا كەلەدى — اۋ. اق جۇمىرتقاداي ءاپپاق ۇيلەر وزەن بويلاي، نە كول جاعالاي تىگىلەر ەدى. ماما اعاشتار ۇزىنىنان كەرىلەر ەدى. قاتار — قاتار جەلىلەر تارتىلار ەدى. ارالارىنا جەتى قۇلاش جەر قالدىرىپ ۇزىنشالاپ جەروشاقتار قازىلار ەدى. قارا قازاندار الگى جەروشاقتاردا قازداي ءتىزىلىپ، تەلشىگى تۇرىلگەن سەمىز بيەنىڭ، جۇنتتاي جاباعىنىڭ جاس ەتى الگى قازاندارعا توعىتىلار ەدى. سول — اق ەكەن الدەبىر اق كيىز الدەبىر ۇيدەن وپ — وڭاي تابىلا كەتەر ەدى. قاۋقاۋلاسقان جۇرت الدەبىر جاقتان، ات — تۇيەدەي قالاپ اكەلگەن الدەبىر قاباساقال سالدەلى قوجانى الدىنا ساپ قورعالانا قورشاپ، الگى اقكيىزدىڭ قاسىنا جينالار ەدى. قاباساقال قارا ءوندى قوجا مولدا قوڭىر داۋسىن كۇڭىرەنتىپ سارى دالاعا سانسىز جۇرتتىڭ بىردە ءبىرى ۇقپاس اراب جۇرتىنىڭ الدەبىر ماقامىن سارناتا جونەلەر ەدى. سول تۇسىنىكسىز تىلدە تۇلا بويدى شىمىرلاتار ايات بىتەر — بىتپەستەن الدەنەدەن ۇركىپ دۇرك كوتەرىلگەن توپ قۇستاي بوپ جاپىر-جۇپىر جايىلعان ءارتۇرلى الاقاندار بەت بىتكەندى جايقاپ — جاسقاپ، سيپاپ — سۇيكەپ وتەر ەدى. سول سۇيكەلگەن الاقاندار زامات كوگال ۇستىندە كولدەي بوپ جايىلىپ جاتقان اق كيىزگە جاپا-تارماعاي ءتورت تۇسىنان جارماسار ەدى. جارماسار ەدى دە، كيىزدىڭ ءدال ورتاسىنا نىعىز باسىپ، كەڭ دۇنيەنى جالپاعىنان جالعىز ءوزى عانا باسقانداي ءتاڭىرىمسىپ جالپيا قالعان الدەبىر سۇلتاندى تىك كوتەرىپ الا قويار ەدى. سول قيمىل، سول سەرپىن جەتىپ جاتىر. الگى جالپايىپ وتىرعان سۇلتان ەندى جاي سۇلتان ەمەس حان سۇلتانعا اينالىپ، حان كوتەرىلىپ، مىناۋ جاڭا اۋىلعا جاڭا ورداسىنا، جالپاق دالا، كۇرەڭ بەل، ۇزىن جوتاعا جارق-جۇرق وت تۇتانعان قىپ-قىزىل كوزدەرىن كوڭىلى ءتۇسىپ، مەيىرىمى ۇستاسا، مىناۋ مارتەبەسىن ءوسىرىپ، توبەسىن كوككە تيگىزىپ، استىنا كىشكەنە دە بولسا تاق بەرىپ، تارلاۋ دا بولسا باسىنا ءتاج كيگىزىپ، جىك-جاپار بولعان تاۋەلدىلەرىنە ەلەۋسىزدەۋ ەتىپ نازار اۋدارار ەدى. قازاق ورداسىنىڭ اقنازار كوتەرگەن، تاۋەكەل ايبىنداندىرعان، ەسىم قۇدىرەتتەندىرگەن، جاڭگىر دۇرىلدەتكەن قارا شاڭىراعى تاعى ءبىر شايقالىپ، تاعى ءبىراز ۋىعى سىنىپ، تاعى ءبىراز كەرەگەسىنىڭ كوگى جىرتىلىپ، ساعاناعى قيراپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەندەي ەتىپ ۇلى حاندىقتىڭ شالدۋار ءبىر وتاۋسىماعى دۇنيەگە كەلەر ەدى. تاعى ءبىر حانسىماق سۇلتان قازاق دالاسىنا ىرىتكى سالىپ، بىرلىكتىڭ بەرىك دىنىنە وسىلاي سىنا قاتار ەدى.
قازاقتا تۋسىراعان دالا جەتكىلىكتى. قازاقتا قىڭىراتقىعان سۇلتان دا جەتكىلىكتى. ۇلكەن وردا ساناتقا قوسپاي ما، وندا سول ۇلكەن ورداعا قيعىلىقتى ەندى مىناۋ سۇلتاننىڭ ءوزى نەگە سالماسقا، مويىن وزدىرۋعا نەگە تىرىسپاسقا. ال مويىن وزدىرۋدىڭ، ساناتقا ەنۋدىڭ بىردەن-بىر جولى ءوز توبەڭدى توبە عىپ كورسەتۋ. قاشانعى الدەبىر ۇرىم — ۇرقى بەلگىسىز، كۇيەك استى جاراتىلعان نەكەسىز كۇننىڭ شاتاسىنىڭ قاس — قاباعىن اندىپ، موليگەن كوزىڭدى قايىرشىداي تەلمىرتىپ، ەكى اياعىڭنىڭ ۇشىنان عانا باسىپ بايپاڭداپ جۇرە بەرەرسىڭ. سەنىڭ سول كىشىرەيگەنىڭدى قورىقتى دەپ، موليگەنىڭدى ۇرىكتى دەپ، كوكىرەك كوكىرەكتى ودان ءارى تەكىرەكتەتكەن كوسەمسىماق كەلىمسەكتىڭ ەتىگىن جالاپ، ەتەگىن سۇيە بەرەرسىڭ. سول شىركىننىڭ استامشىل كوڭىلىنىڭ اسقاقتاعانى سونداي ەمەس پە، ەڭكەيگەن باسىندى ەتىگىمەن تەۋىپ، جىعىنعان بەتىڭدى كوتىمەن ءسۇزىپ قور قىلعان جوق پا. ۇلكەن شاڭىراقتىڭ، كيەلى شاڭىراقتىڭ، اتا — باباڭ قۇدىرەتتەنىپ التى الاشتى بيلەپ — توستەپ وتىرعان شاڭىراقتىڭ ىرقىنا كونىپ، مىناۋ دۇمبىلەز شىرىكتىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرمەدى مە. سول سەنىڭ ىڭعايعا جىعىلعانىڭدى، سىر بەرمەس كونبىستىگىڭدى وسالدىعى مەن ناشارلىعىڭا بالاپ، ودان سايىن اسقىنبادى ما بۇل شاتا نەمەڭ. اڭىس اندىپ، تۇزاق تاستاپ، قاقپان قۇرۋدىڭ جولىن قانشا باققانمەن، اۋزى بىرىكپەس، ءتۇتىنى قوسىلماس كىندىكتەس سۇلتاندار، كىندىك باۋلارىن بىرت-بىرت كەسىپ، جان — جاققا ءورىپ كەتپەدى مە. جاي ءورىپ كەتسە، كەتە بەرسىن دەپ قۇيرىعىڭدى قوپاڭداتپاي، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن بادىراڭ كوز دەپ مەلشيىپ وتىرا بەرەر ەدىڭ — اۋ. وعان قايدا. ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت حانىنان دا، حانى قالقايىپ وتىرعان اق سارايداعى قارا شاڭىراعىنان دا مەسەلى قايتىپ، تاۋى شاعىلعان ەلىرمە جۇرت، ۇيىتقىما قازاق الگى جارىسا جونەلگەن سۇلتانداردىڭ سوڭىنان شۇبىرا جونەلمەدى مە. ءاۋ، قازاق كوپ پە، دوزاق كوپ پە دەپ ارقا — باسىندى كەڭگە سالىپ، ناسىبايىڭدى يىسكەپ، قۇشالاندى قىمىزعا قوسىپ ءىشىپ، كۇپىنىپ ءلايلىپ وتىرعانىڭدا اينالاڭنىڭ ايتاقىرلانىپ بوساپ، توڭىرەگىڭنىڭ ازايىپ، جالاڭاشتانىپ قالعانىن ءبىر — اق بايقارسىڭ. سودان ءارى ءمىزباقپاي، مىقتى بولساڭ، وتىرىپ كورشى. تورەسى مەن قاراسىنىڭ اۋزى ءار ۇداي الاش ءار تۇستان پىش — پىشتاپ، ءارتۇرلى اعاش اتقا مىنگىزىپ، سۇمدى دا سەنەن تاپسىن، سۇمىرايدى دا سەنەن شىعارسىن. نامىسسىزى دا سەن، جىگەرسىزى دە سەن، كورىكسىزى دە سەن، ەرىكسىزى دە سەن بولىپ، ىزىنداعان ماسانىڭ، ازىناعان جەلدىڭ وتىندە جالعىز قالىپ، قىبىرلاعاننىڭ قاراۋىلىنا قۇبىجىق بوپ ىلىنگەنىڭدى ءبىر-اق بىلەرسىڭ.
جو — وق! تەكە ەمەس تورە ەكەنى راس بولسا، ۇلتان ەمەس سۇلتان ەكەنى حاق بولسا، ەندىگى جالتاقتاۋدىڭ ءجونى جوق. شىرىلداعان جانىنىڭ ورەكپىگەن قانىمەن ورە تۇرماسا، جارالى جۇرەگى جارىلىپ اق كەتەر. ەندەشە اق سارايسىز دا ب ا ق ساراي تۇرعىزۋعا نەگە ارەكەت جاساماسقا. ورتاعا سۋىرىلماساڭ دا، ورداعا لاپ قويماساڭ دا، "ارقار" ۇراندى ءبىر شارىقتاتىپ، جانشىلعان نامىستى ءبىر ءتىرىلتىپ، تۋسىراعان دالاڭنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى... بەسىنشى ءبىر تۇسىنان ەندىگى شاڭدى سەن شۇبىرتساڭ، تەز تۇتانعىش جاۋجۇرەك قازاقتىڭ قايسىسى سوڭىڭنان ىلەسپەس ەكەن. ال سودان سوڭ... سودان سوڭ قول جاعالاي، تاۋ جەبەلەي، وزەن بويلاي اق جۇمىرتقاداي شۇپىرلەپ جاڭا ءبىر اۋىل تىگىلە قالسىن. جاڭا ءبىر "وردا" ورناي قالسىن. قازاقتىڭ قويى قۇرىماسا، قاتىنى قولىن بايلاپ ۇستاماسا، تاعى ءبىر كوش قۇلاش اقكيىز كوك قۇراقتىڭ ۇستىنە، كوك اسپاننىڭ استىنا كولدەي بوپ جايىلار. تاعى ءبىر سالدەسى داعاراداي كۇيەكساقال قوجا ات كوتىنە مىنگەسىپ جەتەر. قازاققا دوزاقتىڭ داۋىسىنداي بوپ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتار تاعى ءبىر ارابي ماقامدى ايات پەن سۇرە وقىلار. تاعى ءبىر حانسىماق سۇلتان قازاق ەلىنىڭ جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، وسىناۋ تورەشىل جۇرتتىڭ "مارتەبەسىن" كوتەرەر. ءبىراق كەۋدەدەن تۇيتكىل، كوڭىلدەن ءزىل اجىرار ما. تورەشىل قارانىڭ توبەسىنەن قۇرىق، جوتاسىنان سىرىق ۇزىلەر مە. قايدان ءۇزىلسىن. ءوز قولىمەن قۇرمەتتەپ كوتەرىپ حان سايلاپ الىپ، ءوز قولىمەن كوتەرىپ اپارىپ، ساۋىس — ساۋىس تاقىمىن، ەكى وكپەڭە سالبىراتىپ موينىڭا مىنگىزىپ قويعان ەندىگى تاقسىرىڭ مەن ءتاڭىرىڭ، ەندىگى الديارىڭ مەن ءامىرشىڭ شالقاقتاماعاندا كىم شالقاقتاسىن. شالقاقتاتقان ءوزىڭ، قاراشى قازاق. اق كيىزگە كوتەردىڭ. اسپانداتتىڭ، اسقاقتاتتىڭ. "حان تالاپاي" جاسادىڭ. ءبىرىڭ بيەسىن جەتەكتەدىڭ، ءبىرىڭ تۇيەسىنىڭ بۇيداسىن ۇستادىڭ. ءبىرىڭ بۇزاۋىن، ءبىرىڭ لاعىن باۋىزدادىڭ. ءبىرىڭ جاماۋىنا جارماستىڭ، ءبىرىڭ شۇلعاۋىنا تالاستىڭ. كوكىرەگىڭە نان ءپىستى. كەۋدەڭدى "حانعا دا ءبىر جۇدىرىق!" دەيتىن الدە ءوزىمشىل وكتەمدىك، الدە مىرزاشىل ىرزالىق تولقىنى كەپتىردى. حاندى تاپاداي تال تۇستە قاراسى تالاپ الدى. ەندەشە قارادان كۇشتى، قارا بۇقارادان قاھارلى، قارا حالىقتان قۇدىرەتتى ەشكىم جوق ەكەن — اۋ دەيتىن وركوكىرەك سەنىممەن ءوزىڭدى ءوزىڭ بيىكتەتتىڭ. ءوزىڭدى ءوزىڭ عانا زور تۇتتىڭ. ءبىراق...حانىڭنىڭ حاندىق سىباعاسى بار ەكەنىن، مول ەكەنىن ۇمىتا جازداعانىڭدى ارقاندى وسقان حان تولەڭگىتتەرىنىڭ قامشىسى ەسەڭگىرەتىپ ەسىڭە سالعان جوق پا. حاننىڭ "حاراج" دەيتىن سالىعىن، "مەردىكەرى" مەن "زەكەتىن"، "قونالعى" مەن "جامىلعىسىن"، "تاعارى" مەن "قابارىن"، تاعى اتى — اتاۋى شۇپىرلەپ وسەتىن الىم سالىمدارىن ەسكەرمەگەنىڭدى حاننىڭ الەكەدەي جالانعان جاساۋىلدارى توبەڭنەن قۇي قازىپ وتىرىپ شەگەلەپ ەسكەرتىپ، الگى سان الۋان الىم-سالىقتى ءبىر بيە ەمەس بەس تۇيە عىپ ايداپ، ءبىر جاماۋ ەمەس، بەس ءبۇتىن ەتىپ تيەپ، ءبىر شۇلعاۋ ەمەس ون قۇلاش شۇعا ەتىپ الىپ، ارتىپ الا جونەلگەندە، شۋىلداعان قاتىن-بالاڭنىڭ ورتاسىندا اۋزى — مۇرنىڭنان قان سيدەكتەتىپ، زارىڭدى جاساعانعا عانا شاعىپ جەر توقپاقتاماۋشى ما ەدىڭ، قارا قازاق، قالىڭ بۇقارا! ال سەنىڭ زارىڭ مەن شەرىندى تىڭداي قويار قۇلاق جاساعاننان تابىلا قويماعان سوڭ، ۇعار كوڭىل تاقسىر حانىڭ تۇگىل تۇلدانعان ماڭىڭنان شىعا قويماعان سوڭ، ءبىر — اق تۇندە ۇرلانا قاشىپ، جىرىلا كوشىپ جونەلۋدەن باسقا امالىڭ بولدى ما، قاراشى قازاق، قارالى بۇقارا. سونداعى بارار جەرىڭ، الار ءتورىڭ تاعى ءبىر حانسىماق سۋلتاننىڭ اۋىلىنىڭ ەتەگى بولسا، ارانىن اپانداي اشقان سول تورەڭ سەنىڭ سۇمىرەيىپ جەتكەنىڭە، ۇڭىرەيىپ كوز سۇزگەنىڭە مەيىرلەنىپ قاراي قويار ما ەكەن. ءاي، قايدام. ءوز قوڭسىلارى مەن ءوز كورشىلەرىنىڭ كوزىنەن سورىن اعىزىپ، تورىنەن كورىن قازعىزىپ جۇرگەن، ۇزەڭگى باۋىن التى قابات قىپ، تەگەۋرىنىن ءتورت ەلى وسىرگەن ەسەكماسى حان — سۇلتان ءوزى ىزدەپ، قان شەڭگەلگە ءوزى قاڭعالاقتاپ كەپ تۇسكەن بايعۇستى اياسىن با. شوپجەلكەسىن شىرىلداتىپ سۇيرەپ اكەتىپ، باۋىرىنا ءبۇرىستىرىپ باسىپ، كۇڭ ەتسىن. شويجەلكەسىن شىڭعىرتىپ ساباپ، قوزى قايىرتىپ، قۇلىن بايلاتىپ، قۇلىنشاق كەزىنەن قۇل قىلسىن. ءۇش كۇندىك ءپانيدى — ۇيپالاپ سوعار جەڭسىگىم مەن جەمىتىمنىڭ كەزەڭى، كەزەگىن كۇتتىرمەسپىن دەپ جىرتقىشتانا كيلىككەن سول حانسىماق تاقىمىندا تىپىرلاعان قاراشىسىنا قان سيگىزىپ، سول ءۇش كۇندىك ءپانيدى سول قاراشىلار ءۇشىن ازاپ پەن توزاققا اينالدىرماسا، قازاق دەيتىن كونبىس حالىقتىڭ، قازاق دەيتىن كونتەرى حالىقتىڭ قازاق اتالۋى دا وتىرىك، حالىق اتالۋى دا جالعان. ايتپەسە ارعى جاعىنداعى ويراتتىڭ القىمىنان سىعاتىن وجەتتىگىنە، بەرگى جاعىنداعى قالماق پەن ەستەكتى قىلعىنتاتىن قىرعيلىعىنا، ورمانىنان ودىراڭداپ شىعا كەلگەن مۇجىقتى وماقاسا استىراتىن ىزاقور قاينار اشۋىنا باسسا، قانىنىڭ ءار تامشىسىنان التىن قۇيعان، جانىنىڭ ءار ەڭىرەۋىن اۋەس اۋەندەي قۇنىعىپ تىڭداعان حانسىماعىن باياعىدا — اق قالپاقتاي ۇشىرىپ، جادىگويلەنگەن جانىن جاھاننامعا جونەلتەر ەدى عوي. جىلت-جىلت جۇگىرگەن قوماعاي كوزدەرىن ويىپ الىپ، وزگەنىڭ اسىلىن دا، جاسىلىن دا ولەكسە جۇتقانداي قىلعىپ تاستاپ، سوڭدا دا ءبىر تويمايتىن، سوندا دا ءبىر تولمايتىن قۇردىم كەۋدەنى الماس قىلىشپەن ءبىر-اق شاۋىپ، قىل وڭەشىنەن اجىراتار ەدى-اۋ. ءسويتىپ قوس وكپەسىن تۇسىرەردەي مويىنىنا وتىرعىزىپ قويعان ءامىرشىسىنىڭ تەپكىسىنەن ءبىرجولاتا قۇتىلىپ، شەرتەر كۇيىن، شاعار مۇڭىن ءوزدى — وزدەرىنە عانا ءبىلدىرىپ، قارا قازاق، قالىڭ بۇقارا بالانىڭ بالاسىنا، ۇرپاقتىڭ ۇرپاعىنا ونەگەنىڭ ەڭ ءبىر ۇلاعاتتى ۇلگىسىندەي عىپ، ۇلگىنىڭ ەڭ ءبىر ادىلەتتى نۇسقاسىنداي عىپ، ۇنەمى جادىندا جاڭعىرىپ تۇرارداي جاتتاتىپ قالدىرار ەدى — اۋ! ءاي، ءبىراق ونداي اتتى كۇن قايدا. حانىنىڭ قاراۋلىعى ازداي — اق قازداڭداعان حانىمىنىڭ وكىرەڭدەگەن وزبىرلىعى وڭمەنىنە وق جىلانداي قادالمادى ما. حانىشاسىنىڭ دا حالىقتىڭ الدىنداعىسىن اۋزىنا اپارتپاي، قولىن قاعىپ تاستاپ، قازداي قالقىپ، ۇيرەكتەي ءجۇزىپ قىلعىتقانىنا دا، قان كومەيلەپ، زاپىران قۇسىپ وتىرىپ، كىرپىك قىبىرلاتپاستان كونە بەرۋدەن، توزە بەرۋدەن وتەر قورلىق بولا قويماس-اۋ.
ول ول ما، قوڭسىسىنان تارتىپ الىپ سويعان قويىنىڭ قوڭى كەلىسپەسە، كورشىسىنىڭ داستارقانىنان جۇلىپ الىپ جەگەن تاماعىنىڭ ءدامى تاتىماسا، "قويدى نەگە ارىقتاتاسىڭ، قىرشاڭقى توبەت! " "تاماعىڭدى نەگە تاتىتىپ پىسىرمەيسىڭ؟ تاباعىڭدى نەگە بۇتىندەپ ۇستامايسىڭ، سالداقى قانشىق!" دەپ توبەڭدە اڭگىرتاياق ويناتىپ، تومەنگە تۇقىرتۋدان ءبىر جازار ما سول قۇتىرىنعان اۋلەت. "دانىككەننەن قۇنىققان جامان"، ۇلارداي شۋلاعان قولاستىنداعىلاردىڭ ۇلەسىنەن ۇپايىن قانشا تۇگەلدەسە دە، ولقىسى ءبىر تولمايتىنداي قايتا — قايتا شاۋىپ، شاپقىنداپ، ءسىڭىرى شىققان جىتىككە ساياعىن ودان سايىن شىلىق اتقىزىپ، شىرعامەن شىرماپ، شىبىن جانىن شىرقىراتىپ القىمعا اكەپ قىلعىندىرىپ وتىرماسا ىشكەنى بويىنا تارايتىن قاي وكىم، قاي ءامىرشى بار ەدى. قولىنان كەلىپ تۇرعان سوڭ قونىشىنان باساتىن وزبىرلىقتى كىم تەرگەگەندەي، كىم تەكسەرگەندەي. سوڭىنا ەرگەن كوپ مومىندى تۇيەباس قىپ، ءتۇيىپ وتىرماسا، حاندىق اتالىپ سالتانات قۇرماسا، نەسى ءسان؟ حان بولىپ قاراشىسىن قان قاقساتپاسا، نەسىنە قۇدىرەت؟
وسىنداي كىشىگىرىم قۇدىرەت تۇسىراعان قازاق دالاسىنىڭ بەس-التى تۇسىنان حاندىق قۇرىپ، وردا سايلاپ، قارا قازاق، قالىڭ بۇقاراعا كۇنىنە قىرىق تومپەش كورسەتىپ، كۇنىنە قىرىق ءولتىرىپ تىرىلتكەن سوڭ، كونبىس قازاقتىڭ، كونتەرى قازاقتىڭ بەس ۋاق نامازدان دا ءجيى قايتالانار، ءجيى ايتىلار ءمىناجات تىلەگى: "جاپپار يەم! جالبارىنىپ جالىنارىم ءوزىڭسىڭ. تالىقسىپ تابىنارىم دا ءوزىڭسىڭ. بار بولساڭ، كوكتەگى جالعىز قۇدايدى جەرگە ءتۇسىرىپ، كوبەيتىپ قويعانىڭ قالاي! كوزىمىزگە ءزار، كوكىرەگىمىزگە ۋ قۇيىپ، كوك ءتاڭىرى دە ءوزىم، جەر ءتاڭىرى دە ءوزىم دەپ ءوتىمىزدى وتقا قاقتاپ، قابىرعامىزدى تىرىدەي سوگىپ، باۋىرىمىزدى سۋىرىپ الىپ، بالتالاي بەرە مە؟ اۋزىڭدى اشساڭ — اشىندى دەپ باس — كوزگە توپەلەپ، ۇندەمەسەڭ-باسىڭدى دەپ تۋ سىرتىڭدى تۇلىپتاي قىلاتىن بۇ شىركىندەرگە بۇتالىق سالار زاۋال بولا ما؟ زاۋالى شىنىمەن بار بولسا، تابىلار بولسا، و جاساعان يەم، ءتاڭىر حاق، وندا نەگە سوزا بەرەسىڭ. وندا قاشساڭ، وندا وبىپ، مۇندا شۇبىرساڭ، مۇندا وبىپ جاتقان وبىر تورەلەردىڭ توبەسىنەن جايىڭدى ءتۇسىرىپ، جاسىنىڭدى نەگە ويناتپايسىڭ؟ و دۇنيەنىڭ توزاعى مىناۋ بۇگىنگى ءبىزدىڭ تارتقان ازابىمىزدان كەم بولماسا، ارتىق بولماسىن ءوزىڭ دە سەزەتىن شىعارسىڭ. ەندەشە نەگە بۇگەجەكتەيسىڭ؟ الدە ءبىزدىڭ ساعان قۇل ەكەنىمىزدى بۇدان دا زور قورلىعىڭمەن، بۇدان دا بەتەر زورلىعىڭمەن قاسقا ماڭدايىمىزگا ءومىرى وشپەستەي ەتىپ تاڭبالاي تۇسەيىن دەيمىسىڭ؟ وندا سەنىڭ اناۋ تورەدەن، مىنا سۇلتاننان نەڭ ارتىق؟ جاڭعىرىق ەستىلمەس جاپان تۇزگە زار شاققاندا، سول جاپان تۇزدەن دە جامان بەدىرەيە قالاتىن تاڭىرىدەن نە قايىر، نە زايىر. ال پەندەم دەپ بەتىڭدى كورسەتەر بولساڭ، ىعىڭا الار بولساڭ، وندا ەمىرەنىپ بۇرىل، تەبىرەنىپ كەل. جارتى الەمدى جاڭعىرتقان زارىم، شەكسىز دۇنيەنى شەمەندەگەن شەرىم قۇلاعىڭا سوندا عانا جەتىپ، سوندا عانا مەڭىرەۋ كەۋدەڭە مەندەگەن دەرتىم مەن سەرتىمنىڭ سىبىرى مەن سۋىلى ەنەر ەدى-اۋ. ەندىرەر بولسا، ەنگىزەر بولساڭ، تىلەرىمحانسىماق سۇلتانداردىڭ قارا جەردىڭ ۇستىندە سۇعاناق كوزىن ەندى قىدىرتپا. سۇعاناق ءىزىن ەندى سوزعىزبا. سۇعاناق كوزدەردى جەتى قات جەردىڭ استىنا تىق. سۇعاناق ءىزدى كىسى بويى قارىس سۇيەم قارا توپىراقتىڭ استىنا ءتۇسىرىپ، ەندى قىبىرلاماستاي قاراسىن ءوشىر! ەگەر زارىمدى ەستىگەنىڭ شىن بولسا، وندا وسىناۋ قانىمىزدى تەسپەي سوراتىن، جانىمىزدى مۇرنىمىزدان سۋىراتىن دىگىرلەك تورەسىماق سۇلتانداردىڭ ورنىنا ءوزىمىزدىڭ قارا قازاقتان، قالىڭ بۇقارانىڭ اراسىنان تاپساڭشى جانىمدى ۇعار، قامىمدى جەر كەمەڭگەرلەرىمدى. بيلىكتى سوعان ۇستات. ءامىرشىمدى سولاردان سايلا، و، ءتاڭىر!" دەپ كوز جاسىن كولدەتپەي مە.
كوكتەگى تاڭىرگە كوپتىڭ تىلەگى شىنىمەن — اق جەتتى مە، الدە ىزدەگەنگە سۇراعان دەيتىن كەزدەيسوق ساتتىلىكتىڭ اندا ساندا اينالىپ سوعىپ تۇراتىن ۇرىمتالىنا تاپ بولدى ما، قارا قازاقتىڭ ءبىر ءوتىنىشتى زارى ورىندالىپ ەدى. ءباحادۇر حان وزدىگىنەن قىلجيا سالدى ما، الدە سول كوكىرەگى بىتەۋ، جانى جۇدەۋ حانسىماقتى حالىق قارعىسى سوقتى ما، ايتەۋىر سالقام جاڭگىردىڭ ميراس تاعىنا تاۋكە ۇلى قونجيىپ ەدى. قاسيەتتى تاقتىڭ قاسيەتى شىن يەسىن تاپقاندا عانا ايقىندالا، ايبارلانا قالاتىن قاشاننان ادەتى. بەتىن وڭعا بەرىپ، ءجۇزىن جۇرتىنا بۇرىپ، باردى ءباسىن بەرە باعالاپ، جوقتى بار قىلۋدى ازايتىپ، اقىلدىسىن العا شىعارىپ، اقىلداس ەتىپ، قارۋلىسىن قاسىنا شاقىرىپ، قورعان مەن قالقان عىپ ۇستاپ، كوكىرەك جارىستىرىپ، كوبىك شاشىراتاتىن جەلوكپەلەردى ماڭايىنان الاستاپ، شاشباۋ كوتەرىپ، ساقالىمەن جەر سىپىرىپ، مۇرتىمەن ەتىك تازالايتىن جاعىمپازداردى اق سارايدان قۋىپ، تورەسىنەن گورى قاراسىنىڭ كوڭىلىن كوبىرەك تاۋىپ، قولىنان كەلگەنشە توبەسىنە شىعارۋعا تىرىسقان تاۋكە ازىپ — توزعان ەلىن بۇتىندەۋگە، شاشىلىپ — توگىلگەن حاندىعىن شەڭبەرلەپ بىرىكتىرۋگە جانۇشىرا كىرىسىپ كەتكەن ەدى. ءوزىم دەگەنگە وزەگىن سۋىرىپ بەرەتىن اڭقىلداق قازاق جاس حاننىڭ جارىلقايتىنىنا سەندى مە، الدە ەندىگى تىزگىننىڭ بىلىكتىگە، پارىقتىعا، ادىلدىك دەپ تىنىمسىز سوعار جۇرەگى بار شىن تازا جانعا تيگەنىن سەزدى مە، ەڭسەسىن تىكتەپ، بويىن كورسەتىپ، جىگەرىن قايراپ، جايناپ، جانىپ شىعا كەلدى. "ەل بىرلىگىن نىعايتام!" دەگەن اسىل ازاماتتىڭ ءسوزى قاشان ايتىلار، قاشان كوكەيىمىزدەن تابىلار دەپ ەكى كوزى ءتورت بولىپ كۇتىپ جۇرگەن قارا قازاق وڭىنان ايى، سولىنان كۇنى تۋعانداي بىلەككە بىلەك قوسۋعا، تىلەككە تىلەك جاماۋعا، ءاي ءبىر، قۇلشىنىپ — اق بەرگەن — ءدى. بۇرىنعى "ءلاببايدان" ەندىگى "ءلاببايى" مۇلدە بولەك شارىقتاعان سوڭ قازاق دالاسىنا سونى سەرپىن ەنىپ، قۇرت قيمىلى مول قوزعالىس كىرگەن ەدى. تۋسىراعان دالانىڭ ءار پۇشپاعىنداعى كول جاعالاي، وزەن بويلاي جاپىرلاعان اۋىلداردىڭ تۇندىك-تۋىرلىعى سىپىرىلىپ، شاڭىراعى شالقايا جەرگە ءتۇسىپ، ماڭقيعان تۇيەلەرگە تەڭ — تەڭ جۇك ارتىلىپ، قىزىل جوتا، قۇبا جون، كوك مۇنارلى بەلدەرمەن شۇبىرىپ كەرى جوسىعان كوش قاپتاعان ەدى. سول جىعىلعان اۋىل الدەبىر حان سۇل-تاننىڭ ورداسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرا، تاعىن تاپتاپ، ءتاجىن تاقياعا اينالدىرىپ، تاعدىردىڭ ەندىگى تالكەگىنە كەشەگى قۇدىرەتتىسىن وسىلاي ۇشىراتىپ، قاڭىراعان جۇرتىنىڭ شاڭ — توپىراعىنا كومىپ، يت كەمىرگەن قۋ اسىقتاي ەلەۋسىز ەتىپ، تاستاپ — تاستاپ كەتىپ ەدى. سول-اق ەكەن وز ءقادىرىن ءوزى تۇسىنگەن جۇرتتىڭ التىن ساندىق كەۋدەسى اقتارىلىپ، جاسىعىن تەز ۇمىتتىرىپ، اسىلىن ارداق تۇتقىزىپ العا شىعارتىپ ەدى. "ەل ءىشى — التىن بەسىك" دەگەندى قايران دا ءبىزدىڭ دانا اتا — بابا تەگىننەن تەگىن ايتپاعان عوي. سول التىن بەسىك ەل بالاسىن ماپەلەپ تەربەتىپ دانا عىپ وسىرگەنىنە، جاس ۇلانىن تاربيەلەپ جەتكەرىپ، حاس ۇلانعا اينالدىرعانىنا كوپشىلىكتىڭ كوزى كوپ ۇزاماي-اق جەتكەن ەدى. ءار ءسوزدىڭ استارىن باعاتىن، ءار تىلەكتىڭ ايتارىن ۇعاتىن، قاشتى-پىشتى وسەككە ۇيىمايتىن، ەشكىمنىڭ ەسەبىنەن دە ۇتىلمايتىن، ەشكىمنىڭ ەپسەگىنەن دە توسىلمايتىن ازاماتتاردىڭ ات — ەسىمدەرى قۇلاق ەلەڭدەتىپ، اۋىزعا ءىلىنىپ، اقىرى كوكىرەگىنىڭ كوزىن توڭىرەگىنە ءجيى قاداپ، جاداعاي مەن جاسىقتان جيرەنىپ، جىگەرلى مەن اسىلدى اڭساعان حان نازارىن اۋدارماي ما. "ناعىز قي-مىلدايتىن كەزىم ەندى كەلدى. كوپتىڭ ويىنان شىعىپ، كوكسەگەنىن كوكتەن ىزدەتە بەرمەي، تالعان كوزىن كورىنگەنگە ءبىر، كولگىر كوكجيەككە ءبىر تەلمىرتە بەرمەي، قارىق قىلماسام دا قارانىڭ قامىن جەگەنىمدى ءبىلدىرىپ، ءبىر تىلەگىن-زار تىلەگىن قولىنا نەگە ۇستاتا سالمايمىن. ءالىپتىڭ ارتىن باعۋعا كەلگەندە قازاقتان وزار حالىق بولماسا، ءىستىڭ ىڭعايىن شەشەردە كوتكەنشەكتەپ كەيىن شەگىنىپ، جەتەك سىندىرار تورەلەردەن وزار بيلەۋشىلەر بولماسا، وسى ءبىر وتكەننەن ونەگەدەي ەمەس ءوڭ ەزە بوپ جابىسقان ادەتتىڭ تامىرىنا نەگە بالتا شاپپايمىن.
سىر بەرمەيمىن، سىبىس شىعارمايمىن دەپ توڭىرەگىڭدى قىمتاي ءتۇسىپ، مىسىق كومبە جاساعانىڭمەن، مۇڭكىگەن شىرىگىڭ مەن ساسىعان ءيىسىڭدى ءقايتىپ جاسىرارسىڭ. اۋزىڭدى باعىپ، كوزىڭە ۇڭىلەتىن توڭىرەگىندەگى تىمىسكىلەۋشىلەر توبەڭدى تەسپەي — اق قۇي قازىپ، كەۋدەندى بۇزباي — اق ەسىك اشىپ، باسىنداعى مەن ىشىندەگىنى وزىڭنەن دە بۇرىن ءبىلىپ الماۋشى ما ەدى. ءبىلىپ الدى دەگەنشە اۋىزدارى جابىسىپ، سىپسىڭداسقان ەرىندەرىنەن ۋ اعىزىپ، وسەكتى كەسەكتەپ لاقتىرىپ، باۋىردى باقتالاسقا اينالدىرىپ، اعايىننان الامان تاپقىزىپ، ساۋ باسىڭا ساقينا سالىپ، قالىڭ بۇقارانى ارپالىسى كوپ الاساپىران تىرلىككە دۋشار ەتپەۋشى مە ەدى. ەندەشە كوزدى تارس جۇمىپ الىپ، قۇلاقتى تارس بەكىتىپ الىپ، وزگەنىڭ اككىلىگىنەن ءوزىمنىڭ تەكتىلىگىم ارتىق دەپ شالقالاپ ءتۇسىپ، شالجيىپ جاتىپ الىپ، شاڭىراققا تەسىرەيەتىن كەشەگى باحادۇرگە ۇقسامايمىن. ول ەشتەڭەنى شەشپەدىم دەمەيتىن، شەشۋىن كۇتەر ماسەلەلەردىڭ ءپىسۋىن، ءىستىڭ ءساتىن توسام دەيتىن. ماسەلەنىڭ ءپىسۋىن، ءىستىڭ ءساتىن كۇتەم دەگەنشە، ابىرويىڭدى جىرىمداپ تاۋىسىپ، ءقادىرىڭدى قاۋعالاپ توگىپ العانىڭدى بىلمەي دە قالارسىڭ. ودان دا ەكى جەڭدى ءتۇرىپ، بەلدى بەكەمدەپ بۋىپ، تاپ بەرگەنگە شاپ بەرەتىن ءتاس-تۇيىن تاۋەكەلگە تۇيىجەن دۇرىس. وندا ەندىگى كوشىم دە، ءورىسىم مەن قونىسىم دا قارا قازاقپەن ءبىر بولار. جادىكتىڭ ۇرقىنان وربىگەن، ۇسىكتىڭ ۇرپىنەن تاراعان سۇلتانداردىڭ قولىنان تىزگىندى الارمىن، شىلبىردى ۇزەرمىن. كونسە قولىنان، كونبەسە جولىنان. تىزگىن ۇستاعاندا ءوز حالقىن تىزدەپ ۇستاسىن دەگەن جوسىق بولمايدى. قوڭسىسىن قۇل ەتسە، كورشىسىن جاۋ تۇتسا، تورەلىگىنە تورەلىك كورسەتە الماسا، ونداي بيلىكتىمنەن ەلىم دەيتىن بىلەكتىم ارتىق. جىلاۋلى جۇرتىم، قايعىلى حالقىم دەيتىن بيىكتىم ارتىق. ەندەشە تەلپەك كيگەن تورەنىڭ تەنتەكتىگىنەن ەڭكەكتەگەن ەلىمدى نەگە اراشالامايمىن. بىلەكتىم مەن بىلىكتىمدى ەل بەتىنە شىعارىپ نەگە القالامايمىن".
وسىلاي ويلانىپ — تولعانعان تاۋكە حان دالاسىنىڭ سىرقاتىن ءدال باسقان ەمشىدەي تابا قويىپ ەمدەۋگە، دالاسىنىڭ تارىداي شاشىلعان شارۋاسىن جوندەۋگە كىرىسىپ كەتكەن ەدى. حاننىڭ كوڭىلىنىڭ قۇرتى قالاي قاراپ جىبىرلايدى دەپ جۇرگەن كۇپتى كوپشىلىك سودان كەيىن تاۋكە دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، ىزگىلىكتى دە سودان تابارداي، مەيىرىم مەن قايىرىمدى دا سودان الارداي ەلگەزەك كوڭىلمەن الىپ ۇشتى دا قالدى. بىرەۋگە قۇلاسا، بۇكىل جان دۇنيەسىمەن قوپارىلا قۇلاپ، بۇكىل بارىمەن، نورىمەن اقتارىلا العىس-ريزاشىلىعىن ءۇيىپ — توگەتىن اقكويلەك قازاق حانىنا دەگەن قۇرمەتىن دالانىڭ جەلىنەن دە ارتىق جۇيتكىتكەن. امىرشىسىنە دەگەن ەمىرەنگەن جۇرەكتىڭ تىلەكتەس سوزدەرىن تاۋ سۋىنداي تاسقىنداتقان.
ارينە تاۋكەگە ءدال وسىنداي ۇيىلىپ-توگىلگەن ابىرويدى كورە الماي قىزعانعان الاكوزدەر ساراي ماڭىنان دا تابىلعان ەدى. سوناۋ كوشكەن ەلدىڭ قاڭىراعان جۇرتىندا قالعان سۇلتانداردىڭ ءىشىن وسقىلاتىپ جىبەرتكەن دە ەدى. جۇيكەسى جۇقارعان سول تورەلەر ەندى ۇلىپ تابىسقان بورىلەردەي بوپ، ءبىرىن ءبىرى ىزدەپ تاۋىپ، قيىر مەن شيىردى كۇندىز — ءتۇنى ات تۇياعىمەن شانداتا بەزىنگەندى. بەزەكتەپ جاماندايتىندارى تاۋكە بوپ، اۋليەدەي شىڭعىستىڭ كيەسىن تاپتاپ، اۋليەدەي شىڭعىستىڭ اۋليەدەي ۇلى جوشىنىڭ اۋلەتىنىڭ قاسيەتىن اياقاستى ەتىپ، اۋليەدەي سۇلتانداردىڭ اۋەلەتە شانشىعان كەۋدەلەرىن الدەبىر قۇل-قۇتاننىڭ قورابا — قورتىق قاڭقالارىمەن الماستىرعان اۋلەكىلىگى بوپ، اعاش اتقا سان مىنگىزىپ، سان تۇسىرگەن. ءىسىنىپ — كەبىنگەن كەۋدەلەردىڭ اعاش وعى اق سارايدىڭ قابىرعاسىنا قارداي بوراپ جەتىپ، تاۋكەنىڭ ونسىز دا تىزىلداپ جۇرگەن جانىن تۇرتپەكتەپ، تۇرتكىلەپ مازالاي بەرگەن — ءدى. سول — اق ەكەن باتىلى بىردە جەتسە، بىردە جەتپەي ەكى ويلى بوپ جۇرگەن حاندى نار تاۋەكەلگە ايداپ سالعاندى.
"مۇمكىن ەمەستى مۇمكىن ەتەم. جوقتان بار جاساۋدى نىشاق كەستى تيام. ەندىگى كۇندە باردى باعالايمىن. جاقسىنى جاعالايمىن. ەلىم دەيمىن دە ەرىنە ەرىك بەرەم. بىلىكتىسىنە بيلىك بەرەم. حالقىن قاراقتايتىن، جاقسىسىن بالاقتايتىن سۇلتانىن جولاتپاي، جۇرتىن-جاقىنىم، ۇلتىنۇرانداسىم دەيتىن قاراسىنا تىزگىن ۇستاتام. سويتەم!"
ءايتتى-بىتتى. شەستى — كەستى. توردەن تورەنى قۋدى. تورەلىكتى قاراعا ۋىستاتتى. توبەدەگىلەر تومەندەگەندە تومەندەگىلەر تورگە وزدى. ەسىك كوزىندەگىلەردىڭ دە ءسوزىنىڭ ءباتۋاسى، كەۋدەسىنىڭ جالىنى، جانىنىڭ جارىعى بارى حانىنا دا ءبىلىندى، حالقىنا دا تانىلدى. بۇرىن توبەدەگى تورەنىڭ كوزى اسپانداپ، تومەنگە ونشا كوپ تۇسە قويمايتىن. ەندىگى جەردە توردەگى قارانىڭ ۇرانى — "قانداسىم، قارىنداسىم، حالقىم!" دەيتىن قاسيەتتى ۇعىمنان اجىرامايتىن بولدى. حالقى حانىنا جاقىندادى. حانى قاراسىمەن كىرىكتى. ءبىرتۇتاس دەنەنىڭ ءبىرى باسى، ءبىرى تۇلعاسى بوپ تابىستى. ەندىگى تاۋكە جاي تاۋكە ەمەس ءاز تاۋكەگە اينالدى. قاسيەتتى ءازيز تاۋكە، قۇدىرەتتى ىزگىلىك يەسى تاۋكە اتالىپ، بۇكىل قازاعىنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. حالقى مەن حانى ءبىر ءتاننىڭ ءبىر جانىنا اينالعان سوڭ كەشەگى ىدىراعان ەل ايبىندى ماملاكات اتانىپ، كەشەگى ءار سۇلتاننىڭ ىعىندا بۇرىسكەن جۇرت اسقارالى ۇلت بوپ قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. كۇنى كەشە عانا ءار سۇلتاننىڭ تۋىنىڭ استىندا ءجۇرىپ ءبىرىن — ءبىرى جاۋكەمدەگەن قىزىل كوز توبىردىڭ، بۇگىن بىرىنە ءبىرىن ىنتىقتىرىپ، جانى مەن جانىن تابىستىرىپ، قانى مەن قانىن ارالاستىرىپ قۇلپىرتىپ حالىق قىپ شىعارا بەرگەن قانداي قۇدىرەتتى قۇبىلىس دەيسىزدەر عوي. ول قۇبىلىستىڭ توركىنىن ۇققىسى كەلمەگەندەرگە ءتۇسىندىرۋ قيامەتتىڭ قيىنى بولارى دا مۇمكىن. كەۋدەسىن اشىپ، كوڭىلىن بەرىپ سەزىنگىسى كەلگەندەرگە جەتكىزۋ وڭايدىڭ وڭايى بولۋعا دا ءتيىس.
ول ءقۇبىلىس-از تاۋكەنىڭ كورەگەندىگىنىڭ، ءاز تاۋكەنىڭ ۇلتجاندىلىعىنىڭ، ءاز تاۋكەنىڭ وزگە تورەلەرگە ۇقساماي ەل قامىن جەگەن ازاماتتىق تىرلىگىنىڭ ارقاسى عانا.
ول قۇبىلىس — قازاق ورداسىن قۇرايتىن التى الاشىنىڭ تىزگىنىن سول التى الاشىنىڭ ارداگەر ۇلدارىنا، اتاقتى بيلەرىنە سەنىم ءبىلدىرىپ، ۇلكەن مىندەت ارتىپ ۇستاتۋى ەدى. ۇلى جۇزگە بيلىك قۇرعان ءۇيسىن تولە ءبيدى، ورتا جۇزگە ءادىلقازىلىق جاساعان قاز داۋىستى قازىبەكتى، كىشى جۇزگە ادىلەتتىك جۇرگىزگەن الشىن ايتەكە ءبيدى، قىرعىزعا قارا قىلدى قاق جارعان قاراش ءبيدى، قاراقالپاققا تۋعانى جوق تۋرا بي ساسىقتى، قۇراماعا ادالدىقتىڭ شىڭى مۇحامەد ءبيدى وتىرعىزعان تاۋكەنىڭ قۇرىعى ۇزارىپ، حاندىق قۇزىرى بۇرىنعىدان دا ءوسىپ، و شەتى مەن بۇ شەتىنە ايلاپ جول جۇرەتىن دالاسىن بيلەپ — توستەۋدىڭ ءتيىمدى جولىن باستاپ كەتىپ ەدى. ال ەندى وسى ءارقايسىسى ءبىر ەلدىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان كەمەڭگەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن تۇزىلگەن "جەتى جارعى" ۇلتتىڭ بەرەكەسىن شالقىتىپ، بىرلىگىن ساقتاۋدا، قوعامدىق توپتار مەن جەكە ادامدار اراسىنداعى قارىم — قاتىناستى رەتتەۋدە، ادەت، ءسالت-داستۇر ءھام مىنەز — قۇلىق ەرەجەلەرىن نەگىزدەۋدە، ەڭ الدىمەن مەملەكەتتى باسقارۋ مەن حالىقتى بيلەۋدىڭ قالىپتاسقان جوسىقتارى مەن نيزامدارىن بەلگىلەۋدە ۇلتتىق سانانىڭ، ەلدىك سانانىڭ كۇرت وسۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسادى.
ارينە قارادان شىققان "تورەلەردىڭ" ايىنىڭ جىپ-جىلدام وڭىنان تۋعانىن، سول وڭىنان تۋعان ايدىڭ الگىلەردىڭ ايدارىنان جەل ەسكىزىپ ابىرويىن اسپانداتىپ اكەتكەنىن كورە المايتىندار الىستان دا جاقىننان تابىلىپ، جاتتان دا، جاقىننان دا شىعىپ، گۋ-گۋ وسەكتى قاپتاپ كوبەيتىپ، دۋ — دۋ دابىرانى دۋىلداتا جونەلگەن عوي. جانارى جالتىلداپ جانعاندى جىرتقىش دەپ، كوكىرەگىنەن نۇر مەن سىر ساۋىلداعاندى مىلجىڭ دەپ، وزىنەن باسقانى جۇمىر باستى پەندەگە بالاماي، جەتى باستى جالماۋىزداي كورەتىن كەراۋىزدار قارادان دا تابىلدى. تورەدەن دە تابىلدى. بورىكتەن ايىرعانشا باستان ايرىلايىن، كورىكتىدەن ايرىلعانشا دوستان ايرىلايىن دەيتىن وزىمشىلدىك اق الماستى تات باسپاسىن دەمەيدى. قايتسەم الماستى توزدىرام، ءوزىمنىڭ تالايىمدى وزدىرام دەيدى. سونداي ىشەگىنە پىشاق اينالمايتىندار تاۋكەنى قارالاۋدا باسقاشا اۋەن تاۋىپ الا قويدى. سول اۋەندى ەندى كۇندىز دە ىڭىلدايتىن بوپ الدى. تۇندە دە سارنايتىن بوپ الدى. ەكى كىسىنىڭ باسى قوسىلسا-اق باسى جوق، اياعى جوق ۇزىن سونار وسى ءبىر ىزىڭداعان اۋەن. ەكى اۋىلدىڭ توقايلاسا قالعان جەرىندە دە ەستىلەتىن وسى ءبىر كەكەپ موشقاۋ. جەلدى كۇنگى جەلپىلدەگەن تۋىرلىقتاي جىلپىلدايتىن ەرىندەر ءاز تاۋكەنى جامانداپ جەر تۇبىنە ون اپارىپ، ون قايتارىپ، اق تۇمسىق قارا ەسەككە تەڭەدى. قۇيرىعى شولاق، جالى جوق ايدالادا اداسىپ قالعان قۇلانعا دا تەڭەدى.
"وۋ، و زاماندا، بۇ زامان، قۇل جيىلىپ باس بولعانىن كىم كورگەن؟ قۇم جيىلىپ تاس بولعانىن كىم كورگەن؟ اۋليەدەي شىڭعىستىڭ اۋلەتىن اداقتاپ ايداپ تاستاپ، سوندا بۇل ازبان ايعىرداي كىسىنەگەن تاۋكە نەمەسى قاي ۇشپاققا شىعام دەيدى ەكەن، ءا؟ اقسۇيەك-تورەلەردى، حانزادا — سۇلتانداردى سۇتكە تيگەن سۇعاناق يتتەي ەتىپ، قاڭسىلاتىپ قۋىپ شىققانداعى سۇمدىق ويىن، سۇمىراي تىلەگىن بىلايعى جۇرت بىلمەيدى دە سەزبەيدى دەي مە ەكەن، ءو؟ وۋ، باققانىمىز بەن تاپقانىمىز ساراي توڭىرەگىنىڭ قۋلىعى مەن سۇمدىعى، ايلاسى مەن ارلىعى بولسا، مىناۋ ءوز قاعىنان بەزىنگەن، ءوز وتىنا وپىرىپ — وپىرىپ ماي قۇيماي، شاپشىعان تاماقتان باۋىزداۋ قان قۇيعان جەتەسىزدىڭ بۇكىل ەلدى جالعىز ءوزى عانا بيلەمەك، بۇكىل اڭقاۋ جۇرتتى جەكە ءوزى يلەمەك بولعان قارا نيەتىن قالاي پايىمدامايىق. ءوزىنىڭ جەكە اكىمىن ارتتىرىپ، اناۋ قارسى كەلمەس، قاتتى ايتپاس ءۇنسىز باس شۇلعىعىش بيسىماقتارىنا ماقۇلداتىپ قويىپ تاقسىر دا ءوزىم، ءتاڭىر دە ءوزىم دەپ تاق ۇستىنەن تاقىلداپ وتىرماقشى بولۋىن قالاي بايقامايىق. اۋ، قازاق ورداسىنىڭ تاۋاريحىندا حان بيلىگىنىڭ ءالسىز دە شىنجاۋ بولعانىن كورىپ پە ەدىڭدەر. ارينە كەشەگى ءباحادۇر نەمەنى اۋىزعا الماي — اق قويالىق. ول شىركىن اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ الاساپىران تولقىنىندا كوپىرشىگەن كوبىكپەن بىرگە قالقىعان انشەيىن ءبىر كەزدەيسوق جاڭقا ەدى عوي. سول حاندار بيلىگىنىڭ قارا شاڭىراعىن كوتەرىپ تۇرعان ۋىقتار كىم ەدى؟ قاسيەتتى التىن بەلدەن، كۇمىس قۇرساقتان جارالعان شىڭعىس اۋلەتى — تورەلەر ەدى. سول تورەلەر توبەمىزدى كوككە جەتكىزگەن. اۋزىمىزدى اق پەن ەتكە جەتكىزگەن. تورەسىز ەل بولماستى، سورەسىز ءۇي بولماستى نەگە ۇمىتامىز. ءاۋ، قارانى قالقايتىپ نە بارقادار تابارمىز. كون قاتايسا قالىبىنا دەگەن. جايا جەگەننىڭ جايا جەرىن، وكپە جەگەننىڭ كوتكە تەبەرىن ەسكەرمەسە، تاۋكەنى دە قۇداي تابار ءالى — اق. وۋ، بي كىم؟ بي دەپ بوركىن قانشا داعاراداي قىلساڭ دا، كەشەگى ءبيتىن سىعىپ قانىن جالاعان قولاڭسا ساسىعان قويشىڭنىڭ ءوزى ەمەس پە. ءوزى بولماسا، كوزى ەمەس پە. قويىن قۇرتتاپ، قويىرتپاعىن ۇرتتاپ جۇرگەن بايعۇستار ەكى كىسىنىڭ باسى قوسىلعان كەلەگە كىرە الۋشى ما ەدى بۇرىن. وۋ، ءوز رۋى تۇگىل ءوز اۋلىنا ءسوزى وتپەس، سالماعى باتپاس سول سۇمەلەكتەردى قوپاقارداي قۇدىرەت تۇتىپ ءبۇتىن ءبىر ۇلىستىڭ باسىنا ۇلىس بەگى ەتىپ قويا سالعاندا تاۋكەنىڭ سالتىمىزدى وزگەرتىپ، ءداستۇرىمىزدى بۇزىپ بۇل قاي ەسىرگەنى؟ قاي ەسىرىكتەنگەنى؟ وۋ، قارانىڭ ارمانى — قارنى، تورەنىڭ ارمانى — ورنى دەگەندى ەسكەرمەسە، قارىننىڭ قامى دەپ تومەندەگىنى توڭىرەكتەگىش سول قارا سۇيەك بيلەردىڭ توبەدەگىنى باجايلاي الماي، بيىكتەگىگە ورەسى جەتپەي، بيلىكتى كۇشىم مەن مىسىم دەپ، بالانىڭ قولىنداعى قىلىشتاي عىپ وندى — سولدى سىلتەرىن، سول سىلتەنگەن الماستىڭ الدە وقىستا، الدە ادەيىلەپ كەپ ءوز كوكىرەگىنە قادالارىن سەزبەيدى-اۋ. سەزسە، بۇگىنگى مىناۋ كوز باققىش، قاباق اڭدىعىش بيلەردىڭ قارنى تويىپ، بوتەگەسى بۇلتيىپ، بۇيرەك مايى بىتەۋلەنگەن كەزدە ەندى ءسوز باققىش، سىر اڭدىعىش، ساياسات دەيتىن سالداقىنىڭ قوينىنا تۇنەپ، قولتىعىنا تۇمسىعىن تىرەپ الىپ، داۋ — دامايدىڭ مايىن ەزىپ ءىشىپ ابدەن دۇرديەرىن باعار ەدى — اۋ. سول دۇرديگەن بيلەردىڭ ءوز كەۋدەسىن وبا ەمەس توبە عىپ شانشىپ، ءوز ءسوزىن دۇنيەنىڭ تىرەگىنە بالاپ، بالپانداي دا قالارىن، باتپانداپ تا سوعارىن باسىنا ساق ەتىپ سوققى تيگەندە، كوكىرەگىنە كىرش ەتىپ قانجار قادالعاندا ءبىر — اق تانىر — اۋ. ءبىراق كەش تانىعاننان پايدا نە؟ قول ۇشىن بەرەر ماڭىندا سۇلتاندارى جوق. كومەك كۇشىن بەرەتىن توڭىرەگىندە تورەلەر جوق. ادىلدىك پەن ادالدىق دەگەنگە اللاسى مەن پىرىندەي تابىناتىن سول تورەلەر عانا ەمەس پە. سول تورە دەگەن سوزدەن تورەلىك دەگەن ادىلەت بالاماسى شىقپاپ پا ەدى. تورە بار جەردە قازاعىڭنىڭ ورنى ءتور، باسارى ءور ەمەس پە ەدى. ەندى قارا بيلەدى دەگەنشە، قاۋىمىڭدى قاعىلعان — سوعىلعان بيلەدى. قاتىن — قالاش، بالا — شاعا يلەدى دەسەڭشى. ويتكەنى قارادان كوپ نە بار؟ كوپ باردا كوكپارعا تۇسپەس داۋ — داماي مەن جارىس قالار ما، داۋ — دامايعا تۇسپەس ار مەن نامىس قالار ما. قالمايدى ارينە. سەبەبى نە دەسەك، سول كوپتىڭ توبىرلىعى سەبەپ. توبىردىڭ تۇپتەن قوزعاماي، تەرەڭ بويلاماي بەتىنەن عانا قالقيتىن وبىرلىعى سەبەپ. ەندەشە توباناياق توبىردىڭ ەكىنشى اتى تاسىرلىق ەكەنى دە جادىمىزدان شىقپاۋى ءتيىس. ايتپەسە سول تاسىرلىقتى كەسىرلىكپەن كەردەڭدەتكەن توبىردىڭ قورقاۋلىعىنا تاپ بولدىڭ با، وندا ول ايامايدى. قولىڭدى قول، بۇتىڭدى بۇت قىپ بۇتارلاپ تا جاتپايدى. بىتەۋدەي قىلق ەتكىزىپ جۇتا سالادى دا، وبال — ساۋالىن ويلاپ تا باس اۋىرتپاي تاعى ءبىر جەمتىگىنە اسىققان جەمساۋىن تولتىرۋ ءۇشىن قىزىل كورگەن وگىزدەي قانتالاعان كوزدەرىن شاڭىراقتاي دوڭگەلەنتىپ، ءمۇيىزىن شايقاپ، اياعىمەن جەر كۇرەپ، توپىراق بوراتىپ، ورشەلەنە تۇسەدى.
ال تۋىسى بولەك، ءبىتىمى بولەك، كۇتىمى بولەك، قۇنى مەن نۇرى بولەك، سىنى مەن سىرى بولەك تورەگە كىم جەتسىن. حالقىنىڭ قامىن ويلاسا، سولار عانا ويلاسىن. ۇلىسىنىڭ جانى مەن جۇرەگىنە بويلاسا، سولار عانا بويلاسىن. قامشى ۇستاپ ادىلەتتى جاقتاي بىلگەن دە سولار. قارۋ ۇستاپ، اسكەري قۋاتتى كۇشەيتىپ، جەرىن قورعاپ، ەلىن ساقتاي بىلگەن دە سولار. ۇلىس تۇتقاسىن دۇرىس ۇستاپ، ۇلتىنا ۇلاعاتتى جول كورسەتىپ، حالقىنىڭ سەنىمى مەن ءۇمىتىن اقتاي بىلگەن دە سولار. ۇلت مۇددەسى دەگەندە ۇلىس مۇددەسىن دە، رۋ مۇددەسىن دە قۇرباندىققا شالىپ جىبەرىپ، ۇساق ارقىلى ۇلكەندى ىرىلەندىرە بىلگەن قايران دا ءبىزدىڭ تەكتىلەردىڭ بۇگىن قىمىز تۇگىل ايرانعا دا ءزارۋ بوپ قالعانىن كىمنەن كورەرمىز. تەكتىنى تەپكىلەگەندى، شەتكىنى وكىرەكتەتكەندى بۇرىن بىلمەك تۇگىل ەستۋشى مە ەدىك. ەندى مىنە ەستىمەك تۇگىل كوزبەن دە كوردىك. كوزبەن كوردىك تە، تۇڭىلۋمەن ەڭىرەدىك. ەتەگىمىز جاسقا تولدى. كوكىرەگىمىزدى شەر باستى. ءبىراق سوعان يلىگەر حانىم بار ما؟ Ah ۇرعانىمدى تىڭدار الديارىم بار ما؟ ەڭىرەگەنىمدى ماڭىراعان قۇرلى كورمەدى. اھ ۇرعانىمدى باقىرعان قۇرلى سانامادى. زارىمدى وڭىڭدەي تىڭدادى. شەرىمدى كۇيىندەي تىڭدادى. قارقىلداپ كۇلىپ مازاق ەتتى. تىرقىلداق كۇلكىسىنەن جانىما جاراسى جازىلماس ازاپ جەتتى. ەندەشە جاقسىلارعا ەپ بولۋدان قالسام، جاماندارعا سەپ بولماي قايتەيىن. الىستان ىزدەگەن دۇشپانىڭ، ەي، تاۋكە، ەندى مەن بولىپ قاسىڭنان تابىلار. ەجەلدەن تابان اڭدىسقان اتا جاۋىڭ مەن بولىپ، تۋىرلىعىڭدى كەسكىلەپ، توقىم قىلارمىن. اق سارايىڭنىڭ التىن بۋلى كەرەگەسىن قيراتىپ، وتىن قىلارمىن. توردەگى ورنىمدى تومەنگە تاستاعانىڭ ءۇشىن — اق توردەگى تولىقسىعان حانىمىڭدى توسىمە باسىپ، قاتىن قىلارمىن. بۇتىڭدى كوتەرىپ، ۇرتىڭدى كوپتىرگەنىڭمەن الىسقا ۇزاماسسىڭ، ۇزاتپاسپىن — اق. بوزداعان داۋسى قوزداعان شەرىمدى قوزعاعان انانىڭ جوقتاۋىنا بوزبالانىڭ كوكىرەك قۇلاعىن توسا قويسام، نامىسى ويانباس پا، كەك قىجىنىپ ورشىمەس پە. جابىققانعا جەل بەرسەم، تارىققانعا ءوڭ بەرسەم، قيمالى نايزاسىن وڭگەرىپ، الشاعىر الداسپانىن جارقىلداتىپ تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، اتويلاپ شاپقان نارقاسقا جىگىتتەرىم تۋ سىرتىڭنان ءوتىڭدى جارماي — اق الار ءالى. كۇشىكتەي قىڭسىلاعان داۋىسىڭدى، پۇشىقتاي ىڭىرسىعان داۋىسىڭدى اسپانعا شىڭعىرتىپ، اسىق جىلىگىندى قازىق قىپ قاعىپ، قوڭ ەتىندى ازىق قىپ جەرمىن-اق سوندا. ايداھارداي اربادىم دەرسىڭ، ەلىمدى بولىنتە كوشىرىپ، ۇلىمدى بورىككەن قويداي ماڭىراتىپ، اياق — قولىمدى ءجىپسىز بايلادىم دەرسىڭ. جو-وق، تاۋكە حان! مەن تورە عانا ەمەس قارا مايعا قانشا ءبىر مايلاپ سالساڭ دا ەش قارايماس اقسۇيەك سۇلتانمىن! جاي سۇلتان عانا ەمەسپىن، كەسكەكتى ەردىڭ سويىمىن. ەندەشە كەسكىلەسپەي نەگە باسىلايىن. اسقار تاۋدىڭ قيا جارتاسىنا قارسى بىتكەن قاراعايدىڭ ەڭسەسى بيىك بويىمىن. ەندەشە بۇلتقا جەتپەي نەگە شارت سىنايىن. شامدانسام، شامىرقانسام، استىمدا قالىپ سۇيەگىڭ ۋاتىلار. شاربولاتىما وراتىلىپ ىشەك — قارنىڭ شۇباتىلار. قابىرعادان اققان قانىندى ات باۋىرىنا توگەرمىن — اق. قارا جەردىڭ قوينىنا سەنى دە، جەر بولعان، جەر قىلعان جىگەرسىزدىگىمدى دە كومەرمىن — اق!"
وسىنداي قايراۋ-پىسىقتاۋ ارالاس قىجىلدى وكپە، قىرسىقتى ەرەگىس دالانى كەرنەپ كەتكەن ەدى. ۇدەي سوققان داۋىلداي دۇرىلدەگەن اشۋ تار كەۋدەلەردەن اسىپ توگىلىپ، قىزىنعان كوكىرەكتەردەن تاسىپ توگىلىپ تاۋ بوكتەرلەي، كيا جارتاستاي قالقيعان ىزالى جۇرەكتەرگە ورلەپ جەتكەن — ءدى. جەز قارعىدان ايرىلعان قۇبا ارلان قوراشىل توبەتتەي قوتان اينالىپ جۇرۋگە قالاي كونە قويسىن. تەرىسكەيدەن داۋىل سوقتىرماسا، توسكەيدەن بۇلت ۇيىرمەسە، الىستاعى دۇشپانى تابالاماس پا. قاسىنداعى دوسى قۋانباس پا. جو — وق، دۇشپانعا تابا بولعانشا، قارا جەردىڭ قوينىنا كىرگەن ارتىق. دوستىڭ مازاعىنا ىلىنگەنشە، سول دوستى لاقتاي باۋىزداعان ارتىق. ەندەشە بالداعى التىن قۇرىش بولاتتى بالداعىنان قانعا بوياماي ۇپاي تولار ما، كەك قايتار ما، ءوش الىنار ما.
ەكىلەنگەن سۇلتاندار ەلىرگەندە قىبىرلاعان قارالاردىڭ قابىرعالارى قاۋساماي ءقايتسىن. نەعۇرلىم اتقا جىگىتتەردى كوپ مىنگىزسە، سوعۇرلىم شاۋىپ الارى دا، تاپاپ كەتەرى دە مول بولماق قوي. ەرەۋىلدى ەرلىك تۇتسا، قاراۋىلداعى قازاق باسى دوپ بوپ دومالايتىن ەجەلدەن ادەتى. سول ەرەۋىلدى كىم باستادى، نەگە باستادى، قالاي باستادى دەپ اق، قاراسىن تەكسەرىپ جاتقان تولەڭگىت بار ما. تورەسىنىڭ ەزۋى قيسايسا ءبىتتى، قيقاڭ ەتىپ ەرگە قونادى. قيالاپ قىر اسادى. قيعىلىق سالىپ ەستەكتى شابادى. قۇيعىتىپ بارىپ ورىستى تابادى. ەسى شىعىپ ەسىرىكتەنىپ قولعا تۇسكەن ەستەكتى ەسەگىنىڭ قۇلاعى ەتەكتەي بوپ تۇرىلگەن سارتقا ساتىپ جىبەرەدى. اۋزى — باسى جاباعىداي ۇيىسقان ورىستى حيۋا اسىرىپ، ءجون — جوباسىن تاپتىرماي، قيۋىن جاسىرىپ جىبەرەدى.
قيقۋلاپ بارىپ قاراقالپاققا قول سالادى. قودىراڭداپ قورقىتىپ، اۋزىنداعىسىن سىپىرىپ، الدىنداعىسىن ايداپ الادى. اناۋ كورشىنى ءبىر سۇلاتىپ، مىنا كورشىنى ءبىر جىلاتىپ، دۇركىرەتىپ جىلقىسىن قۋىپ كەتىپ، قان قاقساتىپ كۇلكىسىن تيىپ كەتىپ جاتقان "قاراقشى قازاقتارعا" تونالعان ەلدىڭ پاتشاسى، تالانعان ەلدىڭ حانى قالاي اشىنباسىن. ۇرلانعانعا ىزدەۋشى، تونالعانعا جوقشى، ولگەنگە قۇن سۇراۋشىلار بار ەكەن. جوعالعاندى جوقتاپ، جانالعىشتاي دىكىلدەگەن جاۋشى، تونالعاڭدى ىزدەپ ىزبارلانىپ جەتكەن ەلشى، ولگەن-جىتكەندى، قولدى بولىپ تۇتقىنعا تۇسكەندى، قۇنىن داۋلاپ، ءتىرى جۇرگەننىڭ ءوزىن، نە كوزىن اكەتپەك بوپ تۇنەرىپ كەلگەن قۇنى كەردىڭ دە ەنەرى اق ساراي، تابارى تاۋكە حان بولدى. ونسىز دا ەكى ەلدىڭ اراسىنا شي جۇگىرتىپ، الاكوزدەردىڭ نايزاعاي وتىن كوبەيتىپ، "تۇرت، شايتان، ءتۇرتتى!" قويۋلاتاتىنداردىڭ قاتارىن سيرەتەم دەپ جۇرگەن ءاز تاۋكە، ەندى مىناۋ ساۋ باسقا ساقينا سالماق بوپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنا وت جاققان تورەلەر تىرلىگىن تىيۋعا ءبىرجولا دەن قويعان ەدى. ويتكەنى تاۋكە تاققا وتىرىسىمەن — اق شىعىستاعى اتىشۋلى كورشىسى جوڭعار حاندىعى وتىز جىل تىيىلعان شاپقىن — شىلىعىن جاڭعىرتا باستاپ، ءبىر مىڭ التى ءجۇز سەكسەن ءبىرىنشى جىلى ءار سۇلتاننىڭ ىقپالىندا بوپ ءالى دە باسى بىرىگە قويماعان قازاقتىڭ ءارۋاعىن قاشىرىپ، مىسىن باسىپ، حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنداعى سايرام قالاسىن قورشاپ الىپ، ەكى جىل بويى بىردە شەگىنىپ كەتىپ، بىردە لىقسىپ جەتىپ ءجۇرىپ، اقىرى ابدەن السىرەتىپ بارىپ، باسىپ العان ەدى. قاسارىسقان قامال حالقىنا قاتتى وشىككەن سىبان — رابتان حونتايشى گۇلدەنگەن قالانى قاقىراتا قيراتىپ، ۇيىندىگە اينالدىرىپ، كەنت تۇرعىندارىنىڭ بۇلتتان شىققان كۇنىن شۇبار عىپ، بۋىرشىندى مۇزعا تايدىرىپ، بۇلىقسىعان ۇلاندى كۇل عىپ بايلاپ اكەتىپ، تولىقسىعان سۇلۋدى كۇڭ قىپ ايداپ اكەتىپ، قاتارلانعان قارا نارلارعا التىن مەن كۇمىستى تەڭدەپ، قازداي تىزىلگەن ارىستى اربالارعا قازىنا مۇلىكتى تيەپ، قازاق ورداسىنىڭ اسەم ۇيىتقىسىن — سايرامدى ۇيقى — تۇيقى ويرانداپ، مىڭداعان حالقىن قىناداي قىرىپ، مىڭداعان جۇرتىن تۇتقىن عىپ شۇبىرتىپ، قيساپسىز ولجامەن ەلىنە ورالعان ەدى.
وسىنداي ويسىراتا سوققىعا ۇشىراعان تاۋكە، ارينە، ورداسىن نىعايتىپ الماي، اينالاسىنا ەلىن بىرىكتىرىپ، كۇش-قۋاتىن ەسەلەپ الماي اشقاراق كوزدەرىن الاق — جۇلاق قاداعان كورشىلەرىنە، اسىرەسە تەرىسكەيدەگى ورىس وكىمەتىنە كەردەندىك تانىتا الماس تا ەدى. سول سەبەپتى دە تاس قۇرساۋدى ءسال دە بولسا كەڭىتە ءتۇسۋ ءۇشىن، بەيبىت كەزەڭدى ءسال دە بولسا ۇزارتا ءتۇسۋ ءۇشىن، الارعان كورشىگە دە، بەزەرگەن كورشىگە دە امالسىز باس شۇلعىپ، ەرىكسىز يەك قاعىپ: "تاتۋلىقتا ءتاۋبا بار! تەنتەگىمدى تيام! كىنالىنى تابام! تۇتقىندى الماستىرام. شابۋىل-شاڭدۋىلدى توقتاتام!" دەپ ۇيىپ-توگىپ ۋادە بەردىڭ بە، حاننىڭ جارلىعىن جاسادىڭ با، ءول — ءتىرىل، سوزىڭدە تۇر. كۇي مەيلىڭ، جان مەيلىڭ، ءبىراق جارلىعىڭدى ورىندا.
تاۋكە ايتقانىن ورىنداۋعا تىرىسىپ-اق باقتى. ەندىگى تىلەكتى تورەگە ەمەس قاراعا سالدى. ەل بولايىق دەسەك، بۇلىنبەيىك، بىرىگەيىك دەگەندى ۋاعىزدادى. " بەركىنىپ ساداق اسىنساق، بىرىندەپ جاۋدى قاشىرايىق. شارۋاسىن كۇيتتەپ جۇرگەن قارابايىر جۇرتتى-ەستەك-باشقۇرت بولا ما، قاراقالپاق، وزبەك سارتى بولا ما، قاراشەكپەن ورىس بولا ما، شاۋىپ بارىپ، تاپاپ قايتۋدى توقتاتايىق. ءبىر بيە الساڭ، ون قىلقۇيرىعىڭدى قۋىپ كەتەر ەرتەڭگى كۇنىڭدى ەسكەرسەڭ، الدەكىمنىڭ كوشىنىڭ بۇيداسىنا، كولىگىنىڭ تىزگىنىنە جارماسۋىڭدى دوعار" دەپ ءوتىنىش سالەمىن جەتكىزدى. "وزىندە جوقتى تارتىپ الۋ بۇگىن وڭاي بولعانمەن، ەرتەڭ ىزىنشە قۋىپ كەلگەن ازۋلى كورشىلەرىڭنىڭ الدىندا كۇنا-كىناڭدى مويىنداپ، موينىڭنان سۋ كەتىپ، تارتىپ العانىڭنان ارتىق تولەيتىنىڭدى ەسكەر. تورەگە ەرگەن ەرتوقىمىن ارقالار دەگەندى ەسىڭنەن شىعارماعىن، قارابايىر قازاعىم!" دەگەندى بيلەرى ارقىلى دا جەتكىزدى. جاساۋىلدارى ارقىلى دا جەتكىزدى. "ىرگەدەن شي جۇگىرتىپ جاتقان دۇشپاندارىمىزعا سىلتاۋ تاۋىپ بەرمەيىك. كۇش جيۋ-ەس جيۋ ەكەنىن ەسىمىزدەن شىعارمايىق، جاماعات. ادەيى ارانداتىپ جۇرگەن سۇلتانداردىڭ قاساقى ارەكەتىنە سەندەر ۇيىماڭدار دا ەرمەڭدەر. مىناۋ جەلكەمىزدەن جوڭعار نايزاسى ءتونىپ تۇرعاندا، ارقامىزدان ورىس زەڭبىرەگى زىركىلدەپ، كوك سەمسەرى سۋماڭداعالى تۇرعاندا، ودىراڭداپ ءجۇرىپ وت باسىپ المايىق. سوعىس ءورتىن تۇتاتىپ الساق، مىناۋ ەلسىز كۇيىمىزبەن الىسقا ۇزاماي، ءۇزىلىپ تىنارمىز" دەيتىن شىندىعىمەن يلىكتىرگەن ەدى. سودان كەيىن-اق ءبىر تۇسسە، قولق ەتىپ تۇسەتىن اڭقىلداق قازاق، ءبىر قۇلاسا، شىن كوڭىلىمەن بارىنشا قۇلايتىن تازا قازاق اشتان ولسەم دە ارام جەمەيىن، ادالىممەن ولەيىن دەگەنگە ۇيىعان عوي. سودان كەيىن-اق ءار تۇستان ءار ءتۇتىنىن ءار قاراۋىل توبەدەن قانشاما شۋدالاتسا دا، ءار قيىردان قانشاما قيعىلىق سالىپ ارىستانشا اقىرسا دا، سەلتەڭدەگەن سۇلتانداردىڭ سوڭىنان ادەتتەگىدەي قىر-شاڭقى تورىسىنا توقىمىن سالا سالىپ، توڭقىلداتىپ ەرە جونەلەتىن قۇنجىڭداسقان تىرلىگىنەن قارا قازاق ساپ تىيىلا باستايدى عوي. ول ول ما، وسى قاراشى حالىق ارى-بەرىدەن سوڭ ەل ءىشىنىڭ الاسى مەن قۇلاسىن ازعىرىپ ازعىنداتىپ جۇرگەن حان تۇقىمى تورەلەر دەگەنگە تۇگەل ويىسىپ، بيلىكتىڭ ەكى شىلبىر ءبىر تىزگىنىنە قوس قولداپ جابىسىپ، بۇرا تارتىپ بۇلىككە باستاعان كەي سۇلتانداردىڭ قاندىبالاق ۇرىلارىن، شاش ال دەسە باس الار جاندايشاپ جاساۋىلدارىن بۇراپ، بۇكتەپ تاستاعان دا ەدى. اسىرەسە بىلەكتى باتىرلارى كوپ ورتا ءجۇزدىڭ ىقپالدى ءبيى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ سۇلتاندار بۇلىگىن باسۋدا ەڭبەگى ەرەكشە بولعان ەدى. سايدىڭ تاسىنداي ماڭايىنا توپتاعان قانجىعالى بوگەنباي، كارسون ارالباي، قوزىباق، رىسقۇل، كەرنەي تۇيتە، قاراتوقا مىرزامبەت، التەكە دوس سياقتى باتىرلار تىزە قوسىپ اتقا مىنگەندە قاي-قاي سۇلتانىڭ بولسىن باسىلىپ، ءجۇنى جىعىلىپ، جاۋتاڭداپ، جالتاڭداپ ىڭعايعا كوشە باستايتىن. ارينە جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ جاۋدىڭ بەتىنە، جەلدىڭ وتىنە، جەردىڭ شەتىنە ۇستايتىن باتىرىنىڭ ءاماندا مەرەيى مەن بەدەلىنىڭ ۇستەم بولاتىنى، قۇرمەت-قادىرىنىڭ ارتىق بولاتىنى بەلگىلى. ەل قورعانى-قارۋلى سارباز قاشاندا بيىك مارتەبەگە يە بوپ وتكەن عوي. سول سەبەپتى دە تەبىنگىسى تەرگە شىرىگەن، ەگەۋلى نايزاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ ات ۇستىندە كۇن كورگەن ازاماتتىڭ اسقاق ابىرويى اتا داڭقىمەن اقسۇيەكپىن دەپ كەۋدە سوعاتىنداردان اسىرەسە تاۋكە حان تۇسىندا الدەقايدا اسىپ كەتكەن ەدى. تەمىر قازىق جاستانىپ، ەر توسەكتەن بەزىنىپ، جەلپ-جەلپ ەتكەن الا تۋدىڭ استىندا اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، كوك نايزانىڭ ۇشىمەن جاۋ قاشىرعان باعلاننىڭ باعاسى باي بوپ پايداسى حالىققا تيمەگەن، باتىر بوپ نايزاسى جاۋعا تيمەگەن كوبىك اۋىز كۇبى كەۋدە تورەلەردەن الدەقايدا جوعارى دا بولعان. الدەقايدا مارتەبەلى دە بولعان.
ارينە، تاۋكە دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جان. قازاق ورداسىنىڭ اق سارايىنا ۇلىسبەكتەرى ارقىلى دا، تورە-سۇلتاندارى ارقىلى دا، ەلشى-جاۋشىلارى ارقىلى دا ۇيىلىپ-توگىلىپ كەلىپ جاتاتىن كەڭ-بايتاق دالاسىنىڭ تىڭ ءتۇيىن، شىتىرمان سىرىن شەشەردە، سول ورەكپىگەن تورەلەردىڭ، ادىلەت دەيتىن ۇلىسبەكتەرىنىڭ، مىڭدى ايداعان بايلاردىڭ، مىڭدى بايلاعان باتىرلاردىڭ ەسەپ پەن ەسەپ سالىستىرىپ، ۇپايدان ۇپاي اسىرماق بولعان نيەتتەرىنىڭ ادال-ارامىن، اعى مەن قاراسىن انىق سارالاۋى ابدەن قاجەت-اق.
تاۋكەنى وسىلار قاتتى قيناعان. قينالعان حان وسىندايدا قول ارتار يىقتى، اقىل قوسار بيلىكتى ارينە قاسىنان كوپ كورگىسى كەلەدى. سول قولىن ارتار يىقتىسى، ارتقان قولىن اۋىرسىنباي شىن پيعىلىمەن جوتاسىن توسار ما. الدە ارتىلعان بىلەكتى قيقاڭ ەتە ءتۇسىپ، ءبۇرىپ الىپ، بۇرعالىق سالا قويۋعا تىرىسار ما. اقىل قوسار دەيتىن بيىك بىلىكتىسى، اقىلىن بۇلداماي، ءسوزىن قۇنداماي قۇلاعىنا ادالدىق، ادىلدىك بۇلاعىن قۇيار ما. الدە اقىلىم دەپ تاقىستىعىن وتكىزىپ الىپ، تاقىمىنا قىلبۇراۋ سالار ما. قايسىسىنىڭ ىشىنە كىرىپ شىعارسىڭ. قۇيرىق-جالسىز كۇن كورۋىڭ قاراڭ. جالعىزدى جاۋكەمدەۋ تىم وڭاي. جاڭىلىس باسساڭ، جاڭساق كەتسەڭ-جاعاڭا جارماسار قول الىستان ەمەس جاقىنىڭنان-اق تابىلا كەتەدى. تابىلا كەتەدى دە، القىمىڭدى سىعىمداپ، جانىڭدى مۇرنىڭنىڭ ۇشىنان سىعىپ الادى. سودان سوڭ ەرتوقىمى بوساپ، شىلبىرىن سۇيرەتىپ شەكەلەي باسقان اقمونشاق اتتاي تۇل قالعان تاعىڭا الدەكىم الدەكىمدەردىڭ كەڭەستەرىنسىز-اق قونجيىپ الا قويادى. ودان ءورى كەشەگى ءباحادۇر تىرلىگى قازاق ورداسىنا قايتالاپ سوعارى ارينە ايان.
جو-وق! تاۋكە وعان جىبەرمەيدى. التى الاشتىڭ اۋزىن بىرىكتىرىپ، ماملاكاتىنىڭ ىرگەتاسىن سومداپ، ەلىن نىق بىرىكتىرىپ، التى ۇلىسبەگىن ايتۋلى ازاماتتارىنان سايلاپ الدى. بۇل ۇردىستە ەش جاڭىلىسپاپتى. ەل ءىشىنىڭ بۇرىنعى كۇن سايىن ءوربيتىن، كۇن سايىن اتىسىپ-شابىستىراتىن بۇلىك-بىلىعى پىشاق كەستى تىيىلىپ، بۇگىندە قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان بەيمارال تىرشىلىك ورالدى. قول باستار، قوسىن باستار، تۇمەن باستار، مىڭدى باستار ساردار مەن اسكەرباسىلاردى باتىرلار اراسىنان تاعايىنداپ، لاشكەردىڭ دە سايما-سايلىعىن كۇشەيتىپ، بەكەمدىگىن بەكىتىپ الدى. بۇل ارەكەتى دە كوڭىلدەگىدەي شىعىپ، ىشكى ءھام تىسقى ىرىتكىتۋشىلىك پەن اراڭداتۋشىلىقتىڭ الدىن الۋمەن كەلەدى.
ەندىگى ءبىر شەشىلەر قيىن ءتۇيىن-مىنا قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ-حان ورداسىنىڭ بولاشاق تاق يەسى مۇراگەردى تاپ باسىپ، انىقتاپ، اجىراتىپ قويۋ. كەزدەيسوقتىق دەيتىن كەسىردىڭ اياق استى كيلىگۋىنەن ادام ويىنا كىرمەس الاساپىران وقيعالار تۋىپ كەتۋى كادىك قوي. سونى بولدىرماۋدىڭ ەڭ ءبىر توتە جولى، سوڭىڭا ەرگەن، سەنى باسشىم دەپ قۇلشىنىپ ىلەسكەن سۇلتانداردىڭ ىشىنەن ىرىكتەپ الىپ حان سايلاپ، مۇراگەر تاعايىنداۋ.
وسى ىڭعايعا ويىسقاننان بەرى تاۋكەنىڭ تۇندە ۇيقىسى اشىلىپ، كۇندىز كۇلكىسى قاشىپ قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىنا سۇڭگىپ، شەشۋى قيىن شىتىرمانعا شىرمالىپ قالعانى بار. سۇيەنەرىم دەسە، ەرتەڭگى قازاعىمدى ەرتىپ اكەتەر-اۋ دەيتىن سەنىم ارتايىن دەسە، ەڭ الدىمەن ءابىلقايىر سۇلتان كوز الدىنا ورالا بەرەدى. ال ءابىلقايىر جانىبەكتەن تاراعانىمەن، ۇسىك، بولەكەي-قويان بۇتاعىنا حاندىق ءومىرى بۇيىرىپ كورمەپتى. حان بۇيىرماعان بۇتاقتى حان ەتىپ سايلاۋ ۇردىسكە قايشى، داستۇرگە قىرىن كەلمەك. ءابىلقايىردىڭ ءوز باسىنا تاعا قويار كەمشىلىك از. قول باستاعان باتىر ەكەنى، ەل باستاعان بيلىكتى دە بىلىكتى ەكەنى كەڭ دالانى جايلاپ كەتكەن. ادالىنا ارا-تۇرا ارالاسىپ كەتەتىن ازداعان، ازداعان ەمەس-اۋ اتانعا جۇك بولارداي قۋلىق-سۇمدىعىن كەۋدەسىنەن الاستاۋعا قۇشتار ەمەس. سول قۋلىق-سۇمدىقتى وزگەنىڭ يگىلىگىنە جۇمسار بولسا، ارينە كوز جۇمار ەدىڭ دە، كورمەگەن بولار ەدىڭ. ءابىلقايىر ءبىراق سول قۋلىق-سۇمدىعىن ءوزىمشىل وزبىر تىلەككە، ءوزىمشىل مەشەل ماقساتقا جۇمساپ، الەككە ءتۇسىپ قالا بەرەدى-اۋ.
اعايىنعا اۋايىن، جاقىنىمدى جاقتايىن دەسە، نەمەرە ءىنىسى، سىرداق حاننىڭ ۇلى قايىپ سۇلتان ءجۇر قاسىندا قالقايىپ. جۇگەن جۇلقىپ، اۋىزدىق شايناپ، بۇيدا ءۇزىپ، بۇلقىنىس تانىتقان جەرى جوق. بىلەككە شوقپار ءىلىپ، جۇرەككە قالقان توسەپ جاۋعا قارسى شابار ايبارى دا بار. ۇشەۋ-تورتەۋدىڭ داۋىن شەشەر، بەسەۋ-التاۋدىڭ اۋزىن الار بايلامى دا بار. ءاي، ءبىراق اناۋ ءابىلقايىرداي الىستى جاقىنداتا قويارلىق، جاقىندى قاۋىشتىرا الارلىق بيىك ورە، العىر اقىل جەتىڭكىرەمەيدى-اۋ شىركىنگە. ال ەندى سول باياعى قاسىمنان قالعان قاسقا جولعا، ەسىمنەن قالعان ەسكى جولعا ويىسساڭ، اكەنىڭ تاعى بالاعا مۇرا دەگەنىنەن قالاي اۋىتقىپ كەتەرسىڭ. ءيسى الاشتىڭ ۇرپاق جاعالاعان ۇردىسىنەن جاڭىلماي ءداستۇرىن ساقتايمىن دەسە، وندا ءوزىنىڭ بەلىنەن جارالعان بولات سۇلتاندى قاۋقايتىپ حان كوتەرۋى كەرەك. ءبىراق بولات سۇلتانعا تاۋكەنىڭ كوڭىلى تولمايدى-اۋ، تولمايدى. تولۋ قايدا، سۇلتاننىڭ وركو-كىرەكتىگى، شۇعىلدىعى، تايىزدىعى، تىز ەتپەلىگى حاننىڭ تاۋانىن تالاي قايتارىپ، تالابىن تالاي مۇقالتقان. ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن جەردە ەزدىڭ ءسوزىن ەزىپ وتىرسا، بىرىكتىردىم، كىرىكتىردىم دەگەن سول كيەلى ەلىنىڭ ىرگەسىن ىدىراتىپ جىبەرمەس پە ەكەن دەيتىن كۇدىكتى ءقاۋپى كەۋدەسىن ۇنەمى باسادى دا تۇرادى. ءبىراق قالىڭ قازاق اراسىندا قالىپتاسقان ءداستۇردى ساقتاماي، الاشتى الاش ەتكەن ۇردىستەن اتتاپ كەتە الارمىسىڭ.
وسىنداي تولعاعى كوپ، تولعاندىرۋى كوپ قيىن ءتۇيىندى تاۋكە حان ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ونىنشى جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا كۇلتىلدەتىپ، بۇلكىلدەتىپ شەشىپ ەدى. ياعني پىشاق كەسكەندەي بىردەن كەسپەي، ءابىلقايىردى دا، قايىپتى دا، بولاتتى دا حان سايلاپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇلى حاندى ەل ءوزى تانداپ الىپ، توبەسىنە كوتەرەر دەگەن ويمەن بىلق-سىلق ەتكىزىپ ەرتەڭگى كۇننىڭ ەسەپ ايرىلىسار ۇلەسىنە يتەرە سالعان-دى.
سول ءاز تاۋكە، الاشىنىڭ ايبىنى بولعان تاۋكە، قازاعىنىڭ قايراتى بولعان تاۋكە مىنە كوز جۇمىپ، ەلىن ەڭىرەتىپ، جاماعاتىن جىلاتىپ، قارا جەردىڭ قۋىسىنداعى ماڭگى جايىنا اتتانعالى جاتىر. قاسيەتتى حانىنىڭ جامباسى قۇت توسەگى-قارا توپىراققا تيمەستەن تۇبىتتەي تۇتەتىلگەن ويلار تۇنەرگەن جۇزدەردىڭ قاس-قاباعىنان ءبىلىنىپ، تۇنەرگەن جۇزدەردىڭ جىبىرلاعان ەرىندەرىنەن تامشىلاپ جاتىر.
"ءاي، ءبىر بولسا وسى جولى قايىپ حان بولار-اق. قاشانعى اۋزىنا اپارا بەرگەن سىباعاسىن سىپىرتىپ باسقالارعا ۇسىنتا بەرەر. بەرمەس ەندى. سىرداققا بۇيىرتپاي، بىرەسە ۇرىم-ۇرقى بەلگىسىز باحادۇرگە ءبىر جامباستاتىپ، ودان ءورى سىرعىتىپ تاۋكەگە جامباستاتىپ كەلگەن التىن تاكتى، ادىلەت بار بولسا، جاساعان ءتاڭىر وڭ كوزىمەن قاراپ، قىدىر قونىپ، ب ا ق دارىسا، ءدال قايىپ حاننىڭ استىنان كورەرمىز-اق" دەيتىن كەيبىر جىلپىلداق ەرىنگە مىنا تۇستان ەكىنشى بىرەۋدىڭ كەرگىگەن داۋسى ىڭىرانىپ قوسىلاتىن.
"ءاۋ، قاسقالار-اۋ! قايدا اداسىپ باراسىڭدار؟ سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەيدى دەيمىسىڭدەر. الدە ءوز كوڭىلدەرىندەگىنى وزگەگە سەزدىرۋگە تىرىسقان تۇرلەرىڭ بە؟ "قايىپ، قايىپ!" دەگەندەرىڭنەن بايىپتى ەشتەڭە ونبەيتىنىن ادەيى بايقاعىلارىڭ كەلمەي مە. ءاۋ، اكەسى سىرداققا تيمەدى دەپ سىنالاپ ەنۋگە دايىن تۇرسىڭدار عوي. سونداعى سىباعا سانايتىندارىڭ حان تاعى ەكەن-اۋ. مۇرتىڭدى مايلاپ، ەرىنىڭدى بۇلتيتىپ، ەزۋىڭنەن مايىن اعىزىپ، مالجاڭداي شايناپ، قىلعىنا جۇتىپ جىبەرەتىن قازىڭ مەن قارتاڭ عوي دەپ پە ەدىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ التىن تاعىن. جو-وق! اتادان قالعان ءداستۇردى نەگە قيراتقىزايىق. بابادان جەتكەن ۇردىسىنەن نەگە جاڭىلايىق. ەندەشە ات اينالىپ قازىعىن تابادى. تاق ءۇيىرىلىپ يەسىن تابادى. تاق يەسى-بولات حان. ءاز تاۋكەنىڭ بەل بالاسى! ەندىگى ەلدىڭ اينالىپ يىرىلەر تەمىر قازىعى دا سول!"
ءۇشىنشى تۇستان الگى ەكى ەرىننىڭ كەرگۋىن جاقتىرماي ءۇشىنشى ءبىر تۇڭلىكتەي ەرىن ءتۇرىلىپ ءبىر بەرىپ، سۋىلداپ الا جونەلسىن: "وۋ، شىركىندەر-اي! ءسوز ەتپەستى ءسوز ەتىپ، ءبوز جەتپەستى ءبوز ەتىپ، ءتىل مەن جاققا سۇيەنىپ بەزەكتەي بەرگەندى قاشان قويار ەكەنسىڭدەر. وسى سەندەردىڭ ءدال وسىنداي باس جوق، كوز جوق توپەلەي بەرەتىندەرىڭنىڭ كەسىرىنەن جاقتان باستى ايىرىپ، كوسەمىم مەن كەمەڭگەرىمنەن تاقتى ايىرىپ قويعان كەلەڭسىزدىكتى نەگە كورمەيسىڭدەر. جادىكتىڭ تۇقىمى اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسە قالىپ پا ەكەن. تاقتى دا سول جادىك تۇقىمىنان اسىرما، باقتى دا سول جادىك اۋلەتىنەن باسقاعا بۇيىرتپا دەپ قاي قۇدايىڭ تاپسىرىپ كەتىپ ەدى. كورسەتشى سول قۇدايىڭنىڭ قۇرانعا جازىپ، قالدىرىپ كەتكەن وسيەتىن. ايتپەسە جاراپازان ايتقانداي "جادىك، جادىك!" دەپ قۇر بوسقا باسىمدى اۋىرتپاڭدار. دۇنيەاۋمالىتوكپەلى. اۋناعان دۇنيە توڭكەرىلمەي مە ەكەن. توڭكەرىلگەن دۇنيە توگىلمەي مە ەكەن. توگىلگەن دۇنيەنىڭ حالقى ىعىسىپ، حانى اۋىسىپ، ءداستۇرى تۇزەلىپ،ءۇردىسى وڭعا باسپاي ما ەكەن. اۋمالى توكپەلى زاماننىڭ جادىگى دە، جادىكتەن تاراعان ءۇرىم-بۇتاعى دا مىناۋ قاسيەتىڭنەن اينالايىن ءاز تاۋكەمەن بىرگە كەلمەسكە كەتتى. ەندى دۇنيە جاڭا ءداستۇر، جاڭا ءۇردىس، جاقسى تىلەكتەرمەن تولادى. سول جاقسىلاردىڭ ءباسى-ابىلقايىر سۇلتان. قول باستار ساردارلىعى بار. قولتىق سۋىرىپ، باس ۇشىرار باتىرلىعى بار. كەل سالساڭ، كەرەمەتتەي بۋرالىعى بار، كەڭەسكە سالساڭ، كەسىپ تۇسەر تۋرالىعى بار. الاشتاعى جاقسىدان باتا العان، جاۋىنىڭ قانىن قانجار جۇزىنەن تاتا العان جاۋ توقتاتار ەرلىگى بار. قابىرعاسىن قاۋساتسا دا، قاسىنداعىنى قاراقتامايتىن نارلىعى بار. وق تارتارعا قولى ۇزىن، ورايى كەلگەن جەرىندە تارتىنباي سويلەر جولى ۇزىن، تۋ تۇبىنەن تۋ العان ناعىز ءدۇردىڭ ءوزى ەمەس پە. ەندەشە ەندىگى حانىڭ دا، ەندىگى تىرەگىڭ دە ءدال وسى ءابىلقايىر عانا. قوشقار ءمۇيىزدى، تەكە مۇشەلى، قويان شەكەلى ارقار ۇراندىلاردىڭ ىشىنەن ءابىلقايىرعا ماڭايلار دا ەشكىم جوق. بۇل جولى ۇلىس بەكتەرىڭ دە، رۋ بيلەرىڭ دە ءابىلقايىردان اسىپ كەتە الماس. كەتپەس".
وسىنداي كۇبىر — سىبىردان باستالعان وسەك — اياندى تەسىك قۇلاق، قۋىس كەۋدە بولسا، وسى باستان ءىلىپ الىپ، قۇيا بەرسىن دەگەن ەسەپشىل تىلەكپەن ءار اۋىزدان كوپىرتىپ، كەڭ دالاسىنا تاراتىپ جىبەرگەن قازاق ورداسى قاسيەتتى دە ءقادىرلى ءاز تاۋكەنى ازىرەتى سۇلتاننىڭ كۇمبەزىنىڭ قاسىنان قاستەرلەپ جەر قازىپ، جاي دايىنداپ، اقىرعى قۇت مەكەنىنە جىلاپ — سىقتاپ قوشتاسىپ تابىستاپ ەدى.
2
ءاز تاۋكەنى التى الاشتىڭ ارداگەر ازاماتتارى، ءيسى قازاقتىڭ ىسكە الار، يگى جاقسىلارى-ۇلىس بەكتەرى، سۇلتاندارى، باتىرلارى، بيلەرى، اقىن — جىراۋلارى اق جۋىپ ارۋلاپ قويعان سوڭ، ەڭسەسىن تىكتەي الماي ەزىلىپ ءجۇرىپ جەتىسىن وتكىزدى. ەندى ءدال وسى جابىرقاۋ كۇيدى ودان ءارى جالعاستىرىپ، جەردىڭ شالعايلىعىن، جولدىڭ الىستىعىن ەسكەرىپ، تۇس — تۇسقا ىدىراماي، ۇلىس-ۇلىسقا بەتتەمەي وسى تۇتاس قالپىمىزدا قاسيەتتى حانىمىزدىڭ ءبىرجولاتا قىرقىن دا وتكىزەيىك دەگەن نيەتكە تەگىس ۇيىعان ەدى. ارينە قىرقىن وتكىزەيىك دەۋ ايتۋ ءۇشىن، ءبىرىنىڭ الدىندا ءبىرى ارىلۋ ءۇشىن سىنىققا سىلتاۋ عانا ەكەنىن ەكشەمەگەن جانە بىرەۋى دە بولعان جوق. ەندىگى جەردە مىناۋ جان — جاقتان قۇيىلعان قۇزىرلى جيىننىڭ ورتاسىنا تۇسكەن اسا ۇلكەن داۋدىڭ شەشۋىن تابا قويۋى قيىن ەكەنىن دە تۇسىنبەيتىن بورىكتى شىعا قويماس. ول-تاۋكەنىڭ تاعىنا بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن ۇلى حاندى قاستەرلەپ وتىرعىزۋ. سول سەبەپتى دە قىرقىن وتكىزۋگە قالعان مىناۋ اقساقال توبى ۋاقىتتى بوسقا جىبەرمەي، ەكەۋ — ۇشەۋدەن وڭاشا باس قوسۋلاردى جيىلەتىپ جىبەرگەن ەدى.
ون ەكى قانات ۇلكەن اق وردادا تۇسكى استان كەيىن ءسال مىزعىپ كەتىپ، دەم الىپ جاتقان قازىبەك ءبيدىڭ ەسىگىن اشۋعا اسىعا باسىپ بارا جاتقان ادامدى تۇيتە باتىر بىلەگىنەن ۇستاپ قانا توقتاتتى.
— بوكەمبىسىڭ؟ بياعا وسى الگىندە عانا كوزىن ءىلىپ ەدى، — دەپ ساۋساقتارىن تەز بوساتا قويىپ، بوگەنباي باتىرعا كادىمگىدەي قۇرمەت تانىتىپ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ باسىن ءيدى.
— ءا، تۇيتە، سولاي مەد؟! اپىراي، ءوز اعاڭمەن وڭاشا كەزدەسە الماۋدان وتەر قيىن نە بار ەكەن. قايدا بارساڭ، اڭدىعان كوز. بوگەگەن قول. نە بوپ بارامىز؟ — دەپ باتىر اۋىر دەنەسىمەن تۇگەل بۇرىلا تۇيتەگە جاقتىرماعانىن جاسىرماستان الارا قارادى.
— ماعان نە ىستە دەيسىڭ، بوكەم؟ بياعامەن كەزدەسەم دەيتىندەر دە، وڭاشا بولەكتەيتىندەر دە بۇگىندەرى تىم كوبەيىپ كەتتى عوي. نانساڭ، اعامىزدىڭ قاي كەزدە تىنىعىپ، قاي ۋاقتا كوز شىرىمىن الاتىنىنان دا اداسىپ قالدىق، — دەپ تۇيتە كىناسىن تۇسىنگەن تۇرمەن جۋىپ — شايا باستادى.
— كەزدەسەتىندەر، بولەكتەيتىندەر كوپ دەيمىسىڭ؟ — دەپ ەندى الگىندەگى قاتىڭقى قاباعىن تەز جادىراتا قويىپ، تۇيتەنى ەسىك الدىنان اۋلاققا يىعىنان دەمەپ باستاي جونەلدى. — سوندا سولار نە دەيدى؟ نەگە بولەكتەيدى بياعانى؟
تۇيتە كىدىردى. باتىرعا ءجۇزىن تىكە قادادى.
— ءاۋ، بوكەم-اۋ، وڭاشا كەڭەستىڭ نە تۇيەتىنىن، نە بايلايتىنىن مەن قايدان بىلەيىن.
— بىلەسىڭ، تۇيتەم. باسقا بىلمەۋى مۇمكىن، سەن بىلەسىڭ. سەن اناۋ ارالباي باتىر ەكەۋىڭ قازەكەمە توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىنسىڭدار. سەندەردەن بياعانىڭ جاسىرار سىرى جوعىن مەن بىلمەيدى دەپ پە ەدىڭ، — دەپ بوگەنباي ەندى جۇزىنە كۇلكى تابىن جۇگىرتۋگە تىرىستى.
— ارينە بياعانىڭ اقكەم ەكەۋمىزدەن جاسىرار قۇپياسى بولعان ەمەس. ال وزگەنىڭ قۇپياسىنا ءوزىمىز دە ونشا قۇمارتپايمىز.
— ءاي، قايدام. — باتىردىڭ ءجۇزى قۇبىلىپ، ءتۇسى سۋىپ قويا بەردى. — جاقىنداتقىڭ كەلمەيدى ءا. اعايىن اراسىنا دا الالىق كىرەيىن دەگەنى وسى — ay. الدەن — اق ءوز اعام، وزەكتەسىم دەپ جۇرگەنىم وڭمەڭنەن يتەرىپ، سىرتقا تەبەدى.
تۇيتە تۇتىگە بۋلىعىپ كەتتى. قوڭىر وندە قىزارا ءبورتىپ شاپشىعان قان دۋىلدادى. باتىرعا قىرىستانا قاراپ تۇرىپ، قىلعىنا جۇتىنىپ الدى دا، توپەلەي جونەلدى.
— ءاۋ، بوگەنباي! ادامنىڭ تۇسىنە قاراپ ىشىنە كىرىپشىققانداي تۇڭىلگەنىڭ قالاي؟ تۇيتەنىڭ ءتىرى پەندەگە ينەنىڭ جاسۋىنداي قيانات جاسادى دەگەنىن ەستىگەنىڭ بار ما ەدى بۇرىن. الدە تورتاڭ — توسىراڭقى مىنەز كورسەتىپ بۋىپ، بۋىندىرىپ الايىن دەپ الەك بوپ تۇرسىڭ با. ايتپەسە جۇرەگىڭدى القىمىڭا تىعىپ، تىنىسىڭدى تارىلتارداي الالىقتى اعايىنعا دا، ساعان دا قاي جەردە كورسەتىپپىن؟
بوگەنباي ساسىپ قالدى.
— اپىراي، ءوزىڭ وكپەلەگەننەن ساۋمىسىڭ؟ "وكپەم جوق، تۇلا بويىم ءبارى باۋىر" دەيتىن قاراكەسەك سەندەر ەمەس پە ەدىڭدەر، — دەپ باسەڭسي ءتۇستى.
تۇيتە قايتا قويمادى. داۋسى ءالى دە قاتقىل ەستىلدى.
— وكپەسىز قاراكەسەكتى وندا ەندى باۋىرىنان دا جۇرداي ەتكەلى تۇرعانىڭ قالاي؟
— ە، نە دەپپىن سونشاما؟
— ەسەپ تۇگەندەگەلى مە، ۇپاي سالىستىرعالى ما، ايتەۋىر ماعان بەيمالىم الدەبىر سەبەپپەن وسەك تاسىتپاقشى بولعانىڭا، ءىنىم، كۇيىنىپ تۇرمىن.
— وۋ، سەن ءوزى، تۇيتە، تەرەڭدەپ باراسىڭ عوي. وسەك تاسى دەگەنىم ەمەس، وزىمسىنگەنىم ەدى عوي. مىنا ورتاعا سىن ءتۇسىپ، بۇكىل الاش بالاسى سودان قاتتى دامەلەنىپ... — ءسال كىدىردى دە، ويىن ىركۋدى ءجون كورمەدى. جىلىكتىڭ مايلى باسى كىمگە اۋادى. بيلەر اۋەنى قالاي قاراي قۇبىلادى. كىم ۇتىلادى، كىمدەر ۇتادى. الاش، الاش دەي قويعانمەن الاشتىڭ بالاسى اعاشتان دا كوپ ەكەنىن مەن دە بىلەمىن. سەن دە بىلەسىڭ. كوپكە بىردەي جەتە بەرەر سىباعا دا جوق. بىرەۋدى جارىلقايدى. بىرەۋدى جاسىتادى. سونى، سول ەرتەڭگى بايلاۋدى بۇگىن جورامالداپ وتىر-عاننىڭ دا ارتىقتىعى جوق. وسىنى سەنەن سەزسەم بە دەسەم... وزىمسىنگەنىمە دە وكپە تاعامىسىڭ، جارقىنىم؟
— ۇپاي دەيسىڭ؟.. ۇتىلام با، ۇتام با دەيسىڭ. سوندا اناۋ بۇكىل قازاق ورداسىنىڭ بيلەرى شەشەتىن ماسەلەنى، بوكەم، سەن جالعىز شەشۋدەن ساۋسىڭ با؟ ونىڭ ۇستىنە سەن ۇتىلىپ، نە سەن ۇتار قانداي قيسىن بار ەدى؟ — دەپ تۇيتە ەندى باتىرعا اجىرايا قاراپ، ءارى تاڭدانعانىن دا، ءارى جاراتپاعانىن دا انىق سەزدىردى.
بوگەنباي الگى اشىق قاراستان تايساقتاپ، كوزىن جاسىرا جىپىلىق قاقتى.
— سەن، تۇيتە، مەنى قاي قيىرعا قاڭعىتىپ باراسىڭ. ۇتىلام با، ۇتام با دەسەم، ءوز قامىم عانا ما ەكەن. ءوزىم ءۇشىن قينالا دا قويمايتىنىمدى بىلەسىڭ. ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا. ارينە بيلەر شەشەتىن ءتۇيىندى مەن دە، سەن دە شيەلەي المايمىز. ءبىراق سونى شيەلەي تىندەردىڭ اۋزى قالاي قيسايادى. تۇتىندەرى قالاي قاراي ۇشادى. ەستىمەگىم سول ەدى. ودان باسقا بوتەن ويىم جوق.
— وندا بياعامدى بۇگىن مازالامايىق، بوكەم. شيەلەنسە دە شەشىلەر ءبىر ءتۇيىن عوي تۇبىندە. اسىققاندا نە،ەنتىككەندە نە، — دەپ تۇيتە دە ىڭعايلانا بەردى. الايدا بوگەنبايدىڭ شاپشاڭدىعى تاعى ۇستادى.
— اسىقپاڭ نە؟.. ءالىپتىڭ ارتىن باعام دەپ تالايدىڭ اۋزى ۇرىلعانىن ەسكەرگىڭ كەلمەي مە؟ قاشانعى قاپى قاپ، سان سوعا بەرەرمىز. جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جاعالاسىپ جۇرەتىنىن ۇققان تۋىسىم ەدىڭ. مىناۋ بوتەن بوگدەنىڭ ءسوزىن سويلەگەنىڭ قالاي؟ — دەپ قيالاي تارتتى.
— بوتەن بوگدەنىڭ ءسوزى دەيمىسىڭ؟ سوندا جاقىن جاناشىردىڭ ءسوزى قانداي بولماق. جاڭساق باسپايىق. وزگەنى دە، ءوزىمىزدى دە اداستىرمايىق دەيتىن بياعامنىڭ جولىنان بۇرا تارتىپ، بۇزىپ شىق دەۋىڭ بوتەن بوگدەلىك ەمەس پە سوندا؟ — دەپ تۇيتە داۋسىن ەكپىندەتە بوگەنبايعا دۇرسە قويا بەردى. مانادان جاسى، كىشى بولسا دا، جولىنىڭ ۇلكەندىگىن سىيلاپ، سيپاي قامشىلاپ تۇر ەدى، كورنەۋ كوزگە قياناتتاعانىنا قاتتى كەتتى.
بوكەڭ دە انداماي اپىراقتاپ كەتكەنىن ۇقتى دا، ءجۇزىن جىلىتىپ، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ ادەتىمەن اعاسىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ — قاعىپ قالدى.
— وي، اعا — اۋ! بوتەن بوگدە دەسەم سەنى، وسىلاي ايتار ما ەدىم. اشۋشاڭ بولارمىسىڭ سونشاما، تۇيتە باۋىر. مۇمكىن مەن سەنى سىناماققا ادەيى سولاي دەگەن شىعارمىن.
— سىناما ءويتىپ. نە مەن سىنارمىن، نە سەن سىنارسىڭ، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرا بەرسەڭ.
— باسە دەسە! وۋ، بوگەنباي!
ەكەۋى جالت — جالت قارادى. التىن ۇزىك اق وردادان جەڭىل جۇقا شاپاندى يىعىنا سالبىراتا جامىلىپ، اسىقپاي اتتاپ كەلە جاتقان قاز داۋىستى قازىبەك بي ۇيقىسى شالا ءجۇزدىڭ ۇلكەن جازىق ماندايىن جارقىراتا جاقىندادى.
— وۋ، بوگەنباي! ۇتىمدى سوزگە داۋ جوق ەدى عوي.
بوگەنباي ساسقالاقتاعان كۇيدە ەكى قولىن ىلگەرى سوزا،الىپ دەنەسىن شاپشاڭ قيمىلداتىپ قارسى ۇمتىلدى.
— اسسالاۋماعاليكۋم، قازەكە.
— ۋاگالايكۋمسالام. داۋىلداتىپ كەلدىڭ عوي. كوپتەن ءىش پىستى بوپ، مايدانعا كىرەر جاۋ ساعىنعاننان ساۋمىسىڭ.
قازىبەك جاي عانا كەڭك — كەڭك كۇلىپ، بوگەنبايدىڭ الاقانىندا جاتقان كۇرەكتەي الاقانىنان تارتا ءتۇستى.
— ءجۇر. مەنى ىزدەسەڭ، نەگە تابىلمايىن. كۇپتى كوڭىل كومەك قاجەت ەتەدى. اقىل قوسارسىڭ.
ۇشەۋى اق ورداعا ەندى. تۇيتە قوناعىنىڭ استىنا كورپەشە جايىپ، بيگە دە، باتىرعا دا شىنتاقتاسا دەپ جاستىق تاستادى.
— ال، ايتا بەر. ايتارىڭ مول ءتارىزدى، — دەپ قازىبەك قىر مۇرنىنىڭ ۇشىن سۇق ساۋساعىمەن ەگەپ جىبەردى. قاسىنداعى كوڭىلى تۇسكەن جانعا پەيىل بەرگەندە جاسايتىن قاشانعى ادەتى ەدى ول.
بوگەنباي ءبىر شايقالىپ قالىپ، كوزدەرىن تۇيتە جاققا قاراي سەرپىپ ءوتتى. بي ونىسىن دا اڭعاردى.
— بوتەن بوگدە ەشكىم جوق مۇندا. باستاي بەر، باتىر.
— قازەكە، مىناۋ جىلاۋ كۇندەر، قارالى كۇندەر قازاقتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتتى عوي. ءاز تاۋكەدەي اسقارىمىز قۇلاعان سوڭ، اسپانىمىز تىرەكسىز قالعانداي ءار كەۋدەنىڭ قورقىنىشتى ۇرەيى كوبەيدى. سول تىرەك بولار اسپانىمىزدى ەڭكەيتپەي، اسقارىمىزدى جوق-سىنتپاي انىق تابۋ، ءدال بولجاۋ ەندىگى ەلدىڭ وكسىگى عوي.
— ءيا، وكسىگى ەكەنى راس. وكسىگەنىمىز دە راس، بوگەنباي.
— وكسىك ەلدە عانا عوي، قازەكە. ەلدىڭ وزەگىندە عوي. وزگەلەردە ەسەپ قانا. ەسەسىن تۇگەندەۋ دەيتىن امال عانا! — بوگەنباي ءسوزىنىڭ اڭعارى بيگە قالاي جەتەرىن پايىمداعانداي ءسال كىدىرىپ، بەتىنە بەتىن بۇرا، كوز توقتاتتى. ءبىراق قازىبەك باتىردىڭ ءسوزىنىڭ توركىنىن انىق ۇقسا دا، ءتۇيىنىن قالاي تاستار ەكەن دەگەندەي ءۇنسىز توسىپ قالدى. — كوپتىڭ ىشىندە الاسى مەن قۇلاسى بولارىن، قازەكە، مەنەن ارتىق بىلەسىز. ءتىرىنىڭ تىرلىگىن جاسايىق دەپ الدەن-اق قوپاڭداي باستاعان كەيبىرەۋلەردىڭ ىڭعايىنان شوشىدىم-اۋ.
— ە، نە بوپ قاپتى... نە دەپ قوپاڭدايدى؟ ءقايتىپ قوپاڭدايدى؟
— قوپاڭدايتىنداردى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلىپ وتىر عوي، — دەپ بوگەنباي كۇمىلجىدى. ونىسى "جۇرت بىلگەندى ءسىز قالاي بىلمەيسىز. الدە بىلمەگەنسيسىز بە؟" دەگەنىن تۇيتە دە تۇسىنە قويدى. جالت ەتىپ جاقتىرماي قارادى. — جۇلىسقان مايدان ەمەس، مايدا كەڭەسكە كىرىسكەندەر ۋىلدەسكەن سوزدەرگە، داقپىرت — لاقاپقا جەل ۇرلەپ، جول اشىپ بەرگەن جوق پا.
— قازاقتىڭ جەلى دە، جەل ءسوزى دە كوپ قوي. ءقايسىبىرىن توقتاتارسىڭ، ءقايسىبىرىن تيارسىڭ. جەل سوقپاۋشى ما ەدى. جەل ءسوز جەلمەۋشى مە ەدى.
— ءاۋ، بياعا-اۋ!-"بياعا-اۋ" دەگەندە بوگەنبايدىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ ەدى. اينالاسىن قىمتاپ، ەشتەڭەنى وتكىزبەس قامالعا اينالعان اعاعا دەگەن قىجىل ما، نەمەسە ءوزىن ءوزى قامشىلاۋى ما، ءبىراق بيگە ونىسى ونشا اسەر ەتە قويعان جوق. — جەلدىڭ ارتىندا داۋىلى بار عوي. جەل ءسوزدىڭ ارتىندا بىتپەس داۋى بار عوي.
— راس، راس. داۋدىڭ سوزدەن تۋارى، داۋىلدىڭ جەلدەن تۇرارى راس. سەن سوندا، بوگەنباي، داۋىل ۇيىرەر ەلىڭنىڭ قامىن جەيسىڭ، ءا. داۋ شايقالتار ورداڭنىڭ ورنىقتى بولۋىن ويلايسىڭ، ءا. ءجون-جون.
— نەگە ويلامايىن. اتتەڭ، قول قيمىلى ۇنەمى ەم بولمايتىنى جامان. ايتپەسە...
— ايتپەسە، اتتانداپ شاۋىپ، اقىرا ءتيىپ بەرەر ەدىڭ، ءا، باتىرىم. ويداعى بولا بەرسە، بۇل جالعان دۇنيە جۇماق اتالار ما ەدى، قايتەر ەدى، — دەپ بي ءسال كۇرسىندى دە، ەسىكتەن شارا تولى قىمىز كوتەرىپ ەنگەن جىگىتكە "كەلە بەرىن" ءبىلدىرىپ انتەك باس يزەدى.
ءبىر-بىر توستاعان قىمىز تاستاپ العان ۇشەۋ، الگى جىگىت شىعىپ كەتكەننەن كەيىن دە ءبىراز تومسارىپ وتىرىپ قالدى. ۇنسىزدىكتى تۇيتە بۇزدى.
— بياعا، وسى تاققا... اناۋ اق سارايعا قايىپ، بولات، ءابىلقايىر ۇشەۋىنەن باسقا ىڭعايلى ەشكىم جوق پا؟
— اۋ، تۇيتە، باتىر اڭعال دەگەندەي ءاز تاۋكەنىڭ وسيەتىن اياق استى قىلماقپىسىڭ. سول ۇشەۋدى حان سايلاتىپ، ۇلى حاندى سول ۇشەۋىنەن تاڭداۋدى ەل تارازىسىنا تاستاپ كەتكەنىن ەسىڭنەن شىعارعانىڭ قالاي؟ — دەپ بي ەلەڭ ەتتى.
— سونىسى بار ەكەن-اۋ، — دەپ باس شۇلعىعان تۇيتە ەكى قولعا ەرمەك بولسىن دەگەندەي ارقار ءمۇيىز وجاۋدى ۇستاي الىپ، باپپەن قىمىزدى ساپىرا باستادى.
— سول ۇشەۋدىڭ ءبىرىن دۇرىس تاڭداۋ عوي ەندىگى تىرلىك تە، ەندىگى قيانكەسكى تارتىس تا، — دەپ بوگەنباي ءسوز قىستىردى.
— قيانكەسكى تارتىس دەيسىڭ، ءا... سول قيانكەسكى تارتىسىڭ اعايىندى جاماستىرار ما، ارازداستىرىپ الىسقا اداستىرىپ اكەتەر مە. ءبىراق تارتىستىڭ ءبارى توبەلەس ەمەس قوي. تىرلىكتىڭ ءبارى قاتۋلىق ەمەس قوي.
— قازەكە-اۋ، قاي-قاي تارتىستا دا تارالعى ۇزىلەرىن، قار تالارىن، ار تونالارىن مەنەن جاقسى بىلەسىز. اناۋ اۋىزى اۋىزىنا جابىسىپ جاتقانداردىڭ سول قيانكەسكى داۋدى وسى باستان تۇتاتا جونەلگەنىنە مىناۋ تۇركىستان كەنتىنىڭ حالقى تۇرماق، سوناۋ شەكسىز دالاڭىزدىڭ شەكەسى سولقىلداعان قازاعى كۇيىنىشتى، — دەپ باتىر الدىنا كەلە بەرگەن توستاعاندى الاقانىنا قوندىرعان بويدا جۇدىرىقتاي جۇتقىنشاعىن جوعارى — تومەن ەكى-اق قىدىرتتى دا، كومەيىنە قىلق — قىلق قۇيا سالىپ، بوساعان ىدىستى ىشكى ەكپىننىڭ لەبىمەن شيىرىپ جىبەردى.
قازىبەك مىرس ەتتى. اجارلى بەتتىڭ ءاجىمى جيىرىلىپ بارىپ، جازىلدى.
— سول داۋدىڭ ءبىر ۇشىعى، باتىر، سەندە جاتىر — اۋ ىڭعايىڭدى باقسام. مىسىق كومبەلەپ قايتەمىز. ىشىمدەگىنى تاپ دەپ كەۋدەنى قۇلىپتاساڭ، ءارى قىرباي، ءارى شالعاي كەتەرمىز. اش وندا كەۋدەڭدى. اقتار كومبەڭدى! — دەپ بي توتەسىنە كوشتى.
بوگەنباي ءدال وسىلاي وقىس شاپ بەرۋدى كۇتپەدى مە، از تىكسىنىپ، بيگە قالتا قاراپ، ويلانىپ قالدى.
— اقتاراتىن نەم بولۋشى ەدى. الدە مەنى جاۋ قۋماي ءسوز قۋعان بىرەۋ كورەسىز بە؟ — دەپ قاشقاقتاتپاق بولعان باتىرعا قازىبەك ۇلكەن كوزدەردىڭ قاراشىعىن قوزعالتپاي تىكتەدى. قالىڭ قاستى قاباعى ءسال تۇيىلە تۇسكەنمەن، اجارلى جۇزدە اشۋ جوق ەدى.
— شالقايامىسىڭ! قويمام جوق دەيسىڭ، ءيىسىن ءبىراق قوڭىرسىتاسىڭ. جاقسى نيەتىڭ بولسا، جاسىرىپ الەك بولار ما ەڭ. ءاي، سەنىكى ماشاقاتتى ءبىر قولقا بوپ جۇرمەسىن وسى، — دەپ بي ەندى بوگەنبايدان اۋدارعان كوزىن تۇيتەگە قىدىرتتى. "سەزدىڭ بە، سەزىكتەنىپ سەكىرە مە، سەرگەلدەڭمەن سەكىرە مە، مىنا تۋىسىڭنىڭ بۇگىنگى مىنا ءسوز ساپتاۋى تەگىن ەمەستى" انىق ءبىلدىرىپ، ۇلكەن كوزدەرى ىلەز كۇڭگىرتتەنىپ بارا جاتتى. تۇيتە بياعاسىن تۇس-تۇستان كيلىگىپ، ءبىرى مازاسىن الىپ، ءبىرى ىزاسىن كەلتىرىپ، قاباعىنا قاراپ جاتپايتىن كوپ كەلگىشتەردەن قورعاي المايتىن قاۋقارسىز كۇيىنە قاپالاناتىن. ءقازىر دە جۇرەگى سىزداعان اعانىڭ جايىن ءتۇسىنىپ، شىتىنىپ قالىپ، بوگەنبايعا جالت قارادى.
— ءاۋ، بوكەم! اقتارارىڭ جوق بولسا، اقىلداسار كەبىڭ بار شىعار. كۇپىنىپ كەلىپ، كۇمىلجىپ مىنا وتىرۋىڭ نە؟ الدە سەنى دە الارىم قانشا، ۇتىلارىم قانشا دەيتىن كۇدىك قينالتا ما؟ ءسويتۋى دە مۇمكىن-اۋ.
— ءجا، تۇيتەم! اپتىقپا بوسقا. بوگەنباي، سەن مىناۋ تۇيتەدەن قانشا كىشىسىڭ؟
— ءبىر — اق جاس كىشىمىن عوي.
— ە، وندا تۇيتەنىڭ ءسوزىن اۋىرلايتىن رەتىڭ جوق ەكەن. قازاق بەس جاسقا دەيىنگىنى بەل قۇرداس دەپ قالجىڭداسا بەرەدى. ايتسەدە، بۇل اعاڭنىڭ ءسوزىنىڭ دە جانى بار. تارازىعا ەل ءتۇسىپ تۇر. ەلدىڭ بولاشاق باعى، نە باتپانداعان سورى تۇسكەلى تۇر. سونى ۇعا الار يگى جاقسىلار كوبەيسە، قىڭىراتقۋعا جول بەرە قويماس. ءابىلقايىردى القالاي ما، قايىپ حاندى اسپانداتار ما، بولات حانزاداعا اۋناپ تۇسەر مە ەل اۋقىمى، ەرتەڭگى بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمى تياناقتار.
— تياناقتار ما، تورىقتىرار ما-الدەن اركىمگە جەل بەرۋدى شىعارىپتى سول يگى جاقسىلار، — دەپ بوگەنباي ەركىنەن تىس تۇر ەتە قالعانىن ءوزى دە اڭدامادى. ءبىراق "ايتىلعان ءسوز-اتىلعان وق. ايتقانىمنان قايتپاڭدى" ۇستانعانداي بيگە قادالعان كوزدىڭ كىرپىكتەرىن جىپىلىقتاتقان جوق.
— كىم نە دەپتى؟ ءاۋ، ايتساڭشى اشىعىن. كورسەتسەڭشى كومەيىڭدى تۇگەلىمەن! — دەپ بي قاباعىنا كەيىس ءىلىندىردى.
— ايتام. ايتپاي...ادەيى ايتقالى كەلدىم، قازەكە. اعا دەپ ارقالانىپ جەتتىم وزىڭىزگە. ايتام دا، بازىنا عىلام.
قازىبەك قادالا قاراپ وتىرىپ، باس يزەدى.
— ەلگە ىلاڭ كىرگەلى وتىر، قازەكە. ىلاڭنىڭ الدىن الماساق، ەل مۇلدە بۇلىنگەلى تۇر.
— نە قىلعان ىلاڭ ول؟ تەنتەكتىڭ كىنالاسقانىن ەلدىڭ ۇرانداسقانىنا بالايمىسىڭ الدە. قوزدانا سويلەگەنىڭە قاراعاندا قوزدانا باستاعان ءورت بار — اۋ بىلدىرمەي جانعان. ايت ونىڭدى. جاسىرما!
— جاسىرىپ قايتەيىن. ارا اعايىننىڭ مىنەزى عانا ۇستانعانىم. قارىما دا تارتقانىم، قانداسىما دا تارتقانىم بولعان ەمەس. مەنىكى ءابىلقايىر جايى. سونىڭ ۇلەستەن ۇنەمى ۇتىلا بەرەر اقاۋىزدىعى.
قازىبەك شايقالىپ قالدى. قاباعى قالىڭداپ دۇڭكيە كوتەرىلدى. كەڭ جازىق ماڭدايعا يرەكتەلىپ ءاجىم سىزىقتارى تەرەندەي ءتۇستى.
— نە دەپ كەتتىڭ، بوگەنباي؟! ءابىلقايىردىڭ جىرتىسىن سەن جىرتساڭ، قايىپ حاننىڭ ءسوزىن مىنا تۇيتە سويلەسە، بولات حانزادانى مەن قولپاشتاسام، ارا اعايىندىقتان الشاقتايتىنىمىزدى ەسكەرمەگەنىڭ قالاي؟ ءاۋ، جارقىنىم، ونسىزدا قازاقتىڭ تۋىرلىعى جەلپىلدەگىش قوي. تۇس — تۇستان جەل ۇرلەيىك دەۋىڭدى قالاي ۇعارمىن. تۇلكى بۇلتاقتى وزگە وزگە ەمەس، جاۋدا كىرىسى بار، داۋدا جۇمىسى جوق دەيتىن باتىر سەن باستاساڭ، باسقالار پالەنى بالالاتىپ كوبەيتپەي مە. قولدان كەلسە سول پالەنى وربىتپەيىك دەپ جارعاق قۇلاقتى جاستىققا تيگىزبەي جۇرگەنىمىزبەن ءىسىڭ بولمايتىنى قينادى عوي، — دەپ قازىبەك بي كەۋدەسىن كەرنەگەن الدە اشۋ، الدە كۇيىنىش تولقىنىن لەكىلدەتە ىتقىتتى.
— وۋ، قازەكە، اپىراي، مەن سولاي تەرەڭدەتەيىن دەمەپ ەم عوي. ءابىلقايىردىڭ قول باستار سويىن كورگەندىكتەن، ەل باستار ويىن تانىعاندىقتان بەيىلىمدى بەرگەنىم عانا وعان. ايتپەسە مەن ەشكىمنىڭ جوقشىسى دا، سالەمشىسى دە ەمەسپىن، — دەپ بوگەنباي ىلديلادى.
— بولما، بوگەنباي. بولمە جۇرتىڭدى! قولقا سالام، ءسوز ۇستاتام دەگەن ارەكەتىڭ وسىمەن تيىلسىن. ەپسەكتەۋدىڭ ورنى بۇل ارا ەمەس. قازاق ورداسىنىڭ قارا شاڭىراعى قاڭىراپ بوس تۇرا دا بەرمەس. قارا شاڭىراق يەسىن باز بىرەۋدى قۇپتاتىپ، باز بىرەۋدى كۇپتى ەتىپ، باز بىرەۋدى ەرتىپ اپ، باز بىرەۋگە جەتەكتەتىپ جىبەرىپ، وپ — وڭاي قونجيتا قويام دەۋ، جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان لاڭ ءورتىن ۇرلەۋ عانا. ءبىز كىرىسسەك، بۇتىندەۋشى، جاماۋشى بوپ كىرىسەيىك. ءبىز كيلىكسەك، ەمشى، سىنىقشى بوپ كيلىگەيىك. ايتپەسە ماقۇلدىڭ اۋىلى الىستاپ جۇرە بەرەدى.
بوگەنباي جىم — جىرت قالىپ، باسىن ءسال شۇلعىعان بولدى. ءبىراق ىشتەي بيمەن كەلىسپەيتىنى تۇرىنەن بايقالىپ قالدى. نە ويلاسا دا، نە باقسا دا بۇكپەسى جوق، قۇپيا تۇنەمەس ادال جاننىڭ اشىعىنان كەتەر تۋرالىعىمەن سىر جاسىرماس، جاسىرا بىلمەس قاتايۋىمەن وڭىنە بارلىق شىنىن قالقىتىپ شىعاردى.
"ءاي، قازەكە! اعايىن اراسىنا ارازدىق سالقىنىن مەن سالماسپىن — اۋ. سالاتىنداردىڭ قۋلىق ءتاسىلىن ءوزىڭىز دە سەزەتىن شىعارسىز. ازۋ ءتىسىڭىز شىقپاعان بالا ەمەسسىز. مەنى يىقتان باسارسىز. شوكەلەتەرسىز. اناۋ ىركىلىپ، تارتىنۋدى بىلمەيتىن سىڭارەزۋلەرگە جاساساڭىزشى سول تەجەۋىڭىزدى. تەرگەۋ — تەكسەرۋىڭىزدى نىقتاپ سول شىرىق بۇزار، پايدا ەپتەر پىسىقتارعا وتكىزسەڭىز، مەن ءبۇيتىپ شالا بۇلىنەر مە ەدىم. بۇيدا ءۇزدىڭ دەۋدىڭ از — اق الدىندا قالدىڭىز. ءادىل مىنەزدى بولعاندى كىم جەك كورسىن. ءورت ۇرلەۋ مەنەن باستالعانداي شوشىنعانىڭىزدى قايتەيىن. سول ءورتتى دۇرىلدەتكەلى جاتقانداردى شىنىمەن — اق كورمەيمىسىز؟ ال ءابىلقايىردى العا شىعاردىم. تەرىسىن دە وڭ، دۇرىسىن دا وڭ دەمەي، بارىن، ءباسىن عانا باعالايىق دەگەنىمە دە شامداناسىز با؟ وۋ، اعادان اقىل، ىنىدەن كەڭەس ەمەس پە. كەكىرەيۋ جەتپەپ پە ەدى تۇبىمىزگە. ەندەشە نەگە ايت، ءۇيت جوق باس سالا بەرەسىز".
وسى ويى تۇرتكى بولدى ما، باتىر تاماعىن كەنەدى.
قازىبەك باس يزەدى.
— ءيا! توق ويىنداعىنى. بوگەلمە. ىنىدەن كەڭەس تىڭداۋ دا پارىز.
بوگەنباي قوزعالاقتاپ قالىپ، ءبيدىڭ بەتىنە ساسقالاقتاپ قاراي الماي، كوزىن بۇرىپ اكەتتى. ىشتەي: "اپىراي، ادام ويىن وقيتىن سيقىرى بار ما؟ ويىمداعىنى ايتقىزباي ءبىلىپ قالعانىن قاراشى!"
— قازەكە، بىتەۋ جارا تىرلىكتىڭ بۇقپانتايى ونسىزدا كوپ. مەن ەپ ىزدەمەي، سەپ كوزدەيمىن بە دەسەم، اياق — قولىمدى تۇساپ، ءسىز ۇزاتپايسىز. ايتارىم تاعى دا ءابىلقايىر جايى. قالاي دەسەڭىز دە، مەن سول سۇلتاننىڭ "ەل تىنىشتىعى، جۇرت تاتۋلىعى" دەيتىن ءبىر بۇيرەگىن بۇلكىلدەتىپ جاتاتىن جىلۋى بارىن سەزگەندىكتەن ايتامىن. ال اراداعى شوق تاستاپ، كەيبىر وسەك وتىن قىزدىرا تۇسەتىندەردىڭ ءابىلقايىردى ءار ساققا جۇگىرتەرىنەن دە حاباردارمىن. ءۇي اراسىنىڭ پىش-پىشىن تۇگەندەيتىندەردەن، قازەكە، ۇزاق كۇنىن ات ۇستىندەگى قاقتىعىستا وتكىزەتىندەردىڭ قىلتىڭ-سىلتىڭى از بولاتىنىن دا پايىمداعام. تالايدىڭ تارىعىپ، تارىلىپ قالىپ، تار ويلايتىن تۇسىندا دا ءابىلقايىردىڭ ۇشقارىلىق تانىتقانىن ءوزىڭىز دە كورمەگەن بولارسىز. اعايىندى قانعا باتىستىراتىن شاپپا-شاپتان، كىسىمدى اكەتتى، نامىسىما شي جۇگىرتتى دەيتىن لەپىرمە قىلىقتان بويىن اۋلاق ۇستاپ، اعايىننان دا گورى ايماعىن باسا ويلاپ، تۇتقىندا كەتكەن ەرلەردى، كۇندىكتە زارلاعان قاراكوزدەردى قۇتقارۋدا قان توگىسپەي بەرىسپەيتىنىن ەكشەدىڭىز بە؟
قازىبەك داۋسىن قىرنادى. قاتۋلانعان ءجۇزىن جاسىرعان جوق. ءۇنى دە قاتقىل شىقتى.
— سەنىڭ ءيىندى ابدەن قاندىرعان ەكەن، بوگەنباي. سەنىڭ ايتۋىنشا بۇ دۇنيەدە ءابىلقايىردان وتەر جاقسى جوقتا، بۇ دۇنيەدە سول جاقسىعا قولىن سوزار، شىلبىر تاستار جاناشىر دا جوق ەكەن. جاقسىنى قاراقتايتىن، جامپوزدى بالاقتايتىن وزبىر قازاق قارا پەيىلىن سول سۇلتاننىڭ ۇستىنە عانا توگەدى ەكەن-اۋ! — بي ىرعاتىلىپ، كەۋدەسىن باتىرعا ۇمتىلدىرا سوزدى. — جاقسى نيەتتىڭ ءبارى جاقسىلىق بوپ تيەر مە. جامان تىلەكتىڭ ءبارى جاماندىقتى جۇكتەر مە. ساحاراڭداعى زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ ەڭ الدىمەن سول قارۋ ۇستاعان سۇل-تانداردان ءورشيتىنىن سەن دە ەسكەر. ال سەن ماقتاعان ءابىلقايىرىڭنىڭ مەن بىلەتىن زورلىق-زومبىلىقتارىن ەسىڭە قايتالاپ سالىپ، باسىڭدى قاتىرمايىن. اركىمنىڭ كوكىرەگىن تەسىپ جەپ بارا جاتقان الاباس قۇرتتىڭ توركىنىن تانىپ وتىرماسام، ۇلىسبەگى اتانىپ نەم بار. بيلەر كەڭەسىنىڭ ءۇش توبە ءبيىنىڭ ءبىرى بوپ توبە قالقايتقانىمنىڭ قاسيەتى قانشا. شەر جۇرەكتىڭ قاندى جاراسىن نايزاسىمەن سۇققىلاپ وينايتىن سول سەنىڭ سۇلتانىڭنىڭ قاي ءجونىن سەن اسىرا الارسىڭ؟ قاي كىنا-جالاسىن مەن جاسىرا الارمىن. تومەندە ءجۇرىپ توبەگە كوزىن ساتۋمەن بولدى دەرسىڭ ونى. اۋ، تومەندە ءجۇرىپ — اق الىس — جاقىن دەپ اجىراتىپ جاتپاستان اۋزىنا ءتۇسىپ، تاقىمىنا تيەر بولسا، كورشى دەپ قاراماستان، وبال — ساۋال دەپ قاقالماستان قىلعىتا بەرەتىن وبىرلىعىن ەندى توبەگە شىعارىپ، توبەمە وتىرعىزىپ ودان سايىن ورشىتەيىن بە! ءسويتىپ تايتاڭداتايىن با! وسى ما، بوگەنباي، سەنىڭ ادالدىعىڭ! ىنىدەن قوسىلار اقىلىڭ؟ قۋات-مەدەۋ بولار ما دەسەم، وزىمە وزەۋرەپ باس سالعانىڭ قالاي؟
قازىبەك بي داۋىسىنىڭ قاتتىراق، قاتالىراق شىعىپ كەتكەنىن قارسى الدىنداعى الىپ دەنەنىڭ ەكى يىعىنا سۋعىنا كىرىپ، تومەن تۇقىرا تۇسكەن باسىنان اڭعارا قويدى. ءوزىنىڭ شۇعىلداۋ كيلىككەنىن دە، سول شاپشاڭ مىنەزدەن تۋعان اششى سوزدەردىڭ اۋىرلىعىنا دا اناۋ قاۋعاداي باسىن جۇتىپ جىبەرگەندەي وركەشتەنىپ قاراۋىل قاراعان قوس يىقتان انىق سەزىندى.
— سولاي، بوگەنباي باۋىر! شىندىقتىڭ شىرىلداتارى بولادى. ءسوزىمنىڭ دە، جانىمنىڭ دا شىرىلداعانىن دۇرىس ۇعىن. باۋىرلىقتىڭ ءتاتتى تىلىنەن، ادىلەتتىڭ اششى ءسوزى اناعۇرلىم ءتيىمدى بولادى كەي — كەيدە. باۋىرىنا تارتپادى دەمە. باۋىرىما تارتقانىم وسى. جانى كۇيگەن جاساعانىن قارتايدىنىڭ كەرى مەنىكى. جاتىرقاماي، جادىنا ءتۇيسىن دەپ لاپىلداعانىمدى ايىپ كورمە، باتىرىم، باعلانىم!
بوگەنباي شىعىپ كەتكەننەن كەيىن دە ەكى تۋىس ولگىندەگى شارپىلىس سوزدەردى ويمەن، سانامەن قايتا كەشكەندەي ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەدى. تۇيتە سول ۇنسىزدىكتى العاش بۇزدى.
— بياعا، بوگەنبايدا ءدال جاڭاعىداي جەتەك تەبۋ بولماۋشى ەدى-اۋ. نەگە ءسويتتى ەكەن؟
قازىبەك ءسال كۇرسىندى. شىنتاعىنا اۋىر حان جاستىقتى ارەڭ قوزعاپ جاستادى دا، قيسايا كەتتى.
— بوگەنباي دەيسىڭ-اۋ. مەن باتىردىڭ ءسوزىن عانا تىڭدادىم. ءبىراق ءار جاعىنان باسپالاپ سىعالاپ تۇرعان ءابىلقايىردىڭ ءوزىن كوردىم-اۋ. سول عوي، سۇلتان عوي بوگەنبايدى يتەرمەلەگەن. ايتپەسە باتىردى كىنالاعىم جوق.
— سوندا اناۋ ءابىلقايىر بوكەمدى ايداپ سالىپ وتىرعان با؟.. حاندىقتى سۇعاناقتانىپ سۇراپ الماقپا؟
قازىبەك مىرس ەتىپ، ەرىن بۇلكىلدەتتى. تۇيتەگە قىزىعا قارادى. ريزا ءپىشىن جۇزىندە تۇندى.
— ءاي، تۇيتەم! ادالدىقتان جارالعان اڭقىلداق ءىنىم! ەلدىڭ ءبارىن وزىندەي كورەسىڭ — اۋ. سۇعاناقتىق قانا جاساپ سۇراپ الام دەۋ بەر جاعى عوي. سىپىرا ايداپ بەرىپ، ساتىپ الام، ونىما دا يلىكپەسە، بيىنە بۇيىدەي ءتيىپ، بەگىنە بىلەك كورسەتىپ، قول — اياعىن بايلاپ، قورقىتىپ تارتىپ الام دەيتىن دومبىتپاسىن داۋىلداتىپ، ىرگەڭدى شايقالتۋعا دا بارادى عوي كوبىسى، — دەپ كۇيىنە باس شايقادى.
— اپىراي، تازالىققا داق تۇسكەنى مە؟ ادالدىقتى كىر شالعانى ما؟ — دەپ تاناۋى قۋسىرىلعان تۇيتە كادىمگىدەي رەنجىپ تىقىرشىپ قالدى.
— تازالىق تازا مىنەز، ادال وي، ءادىل جۇرەكتە عانا قوناقتايدى. جۇرەكتەن ادىلدىك جوعالسا، ويعا ولجا دامەتكىش نيەت ارالاسسا، مىنەزگە مەرەزدىك قاباتتاسسا، تازالىق ايدالادا ۇلىعان يتتەي اداسىپ قالادى، باۋىرىم. سول تازالىقتىڭ العاش اداسقان جەرى وسى اق ساراي بولاتىن. "بالىق باسىنان ءشىريدىنى" راستاتىپ ءباحادۇر حاننان باستالعان سول سۇمدىق نىشانى ەدى عوي. قورالاپ ايداپ كەپ قوي بەرگەنگە، بيلىكتى بەرگەن. قوس — قوستاپ جىلقى قۋىپ جەتكەنگە، بەكتىكتى قانجىعاسىنا بوكتەرتىپ جىبەرگەن. كومەيىنەن العاشقى پارانى قينالماستان ءبىر وتكىزگەننەن كەيىن، كەيىنگىسىن حانىڭ قىنجىلماستان قىلعىتا بەرگەن كومەي اپانداي كەڭەيگەن. كەۋدە قۇردىمداي بولعان.
— سۇمدىق قوي. ەلدەن، جۇرتتان قورىقپاي ما... قورىقپاعان با؟
— قورىقپاسا قورىقپاعان دا شىعار. بادىرايىپ تۇرعان ماسقارالىققا، ارامدىققا كوزىڭدى باقىرايتىپ وتىرىپ بارسا، ەل — جۇرتىڭدى كوزىنە ىلگىسى دە كەلمەگەنى. قۇبىلعان زاماننىڭ قۋ تىرلىگى، قۇلقىننىڭ قۇلدارى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا تىيىلىپ، توقتاپ قالعان ەدى. قايتادان باس كوتەرەيىن دەگەنىن سەزگەندە توبە قۇيقام شىمىرلاپ، ارقا-باسىم قۇرىسادى. جۇرەككە جارا سالىپ، بەتكە تاڭبا تۇسىرەتىندەردىڭ الەگى عوي الگى بوگەنباي سياقتى ادالىن ارىمەن عانا تاۋىپ جۇرەكتەردى اداستىراتىن. مەن باتىردى كىنالامايمىن. ارىم باسقا. كوپ جىلدان بەرى، كوپ زاماننان بەرى ساقتاپ جاتقان ۋ جىلاننىڭ ورداسىن وياتىپ، بارماق باستى، كوز قىستىنى قوزدىرىپ، ءباحادۇر حاننىڭ تۇسىنداعى بۇتكىل ھارام پالەنى قايتا ءتىرىلتىپ جاتقانداردى كىنالايمىن. كىنالاپ قانا قويماسپىن.ولارعا داۋىل بوپ كيلىگەرمىن. تاجال بوپ تيەرمىن!
تۇيتە بياعاسىنا سوڭعى سوزدەرىن ەستىگەندە قاتتى ىرزا بوپ، باسىن قايتا-قايتا يزەي ءتۇسىپ، جۇمىلعان جۇدىرىعىن تىزەسىنە سوعا بەرگەن ەدى. ءوز كوڭىلىندەگى شىراعى ءبيدىڭ اقتارىلىپ كەتكەن تۇسىندا تىرىلە باستادى، ويانا باستادى دەيتىن وزبىرلىقتىڭ، ايارلىقتىڭ، قۋلىق-سۇمدىقتىڭ ىزبارلى ىزعارىنان كۇلت تالتىرەكتەي، وشە جازداپ بارىپ، قازىبەكتىڭقۇلشىنۋىمەن قايتا دۇرىلدەي جونەلدى. مىناۋ ادىلەتتىڭ قاينار اشۋىن، سۇستى سەسىن قاباعىمەن كەۋدەسىنە ءتۇيىپ، قۇيىپ العان اعاسى باردا، ەلىنىڭ، ورتا ءجۇزىنىڭ قىلشىعى قيسايماس جاعاسى باردا،
بۇرامشاق كوزدىڭ ءسۇزىلۋى دە، قورجىنى تولىقتىڭ ەكپىنىن تەگەۋرىندى جىرتقىش پەندەلەردىڭ قوقان-لوقىسىنا ەسىك كوزىنەن سىعالاي الماي، قاڭعىرىپ كەتەرىنە كامىل سەندى. ەندى كوڭىلى تىنىشتالىپ، كومەكەيىندە تۇرعان ءبىر ساۋالدىڭ جاۋابىن العالى بيگە جاۋتاڭ كوزدىڭ قيىعىن باعىشتادى.
قازىبەك ءىنىنىڭ بەت-جۇزىندەگى قۇبىلىسقا ءارى ىرزا (ءىن، ءارى ءسۇيىنىپ وتىرعان، جاۋتاڭ كوزدىڭ ءوتىلىن دە قالت جىبەرمەدى.
وۋ، تۇيتە، جۇتپا كومەيىڭدەگىنى. جاسىرما جىرىڭدى.
— بياعا، بوكەمدى ادال دەدىڭىز. راس ونىڭ ادالدىعىنا (بۇكىل دالا كۋا. ەستى، قايراتتى ەكەنىن ءوزىم دە بىلەم.
اقكەم ەكەۋمىز قاراكەسەكتىڭ مىڭىمەن بوكەمە تالاي ىلەستىك. تالاي جورىقتىڭ قۇيىنىن شاڭداتتىق. Iءشتى اناۋ قوياندى-قايىندىداعى شايقاستا مەن ونىڭ تۋىن دا ۇستاعام. ارعىننىڭ تۋىن ايتام-داعى. سول سۇراپىل ايقاستا اقكەمنىڭ كوزىنەن جەبە ءتيىپ، كەۋدەسىنە سۇڭگى قادالىپ، قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىندا قالىپ بارا جاتقاندا، قاپتاعان شەرىككە "اقجولداپ!" ۇمتىلىپ، الدىن ەسىك، ارتىن تەسىك قىپ بارىپ وسى بوكەم اقكەمدى امان-ەسەن قۇتقارىپ العان. سودان بەرى بوكەمە دەگەن قۇرمەتىم ايرىقشا. اقكەمدى-ارالباي اعامدى سول جولى باتىر بولماعاندا، ءتىرى كورە الار ما ەدىك، كورە الماس پا ەدىك، ابىرويدى تاپتاتپاپ ەدى-اۋ!..
ال بۇگىنگىسالگىندە ءسىز ايتقان سۇرامشاق كوزدىڭ قول جايۋى... وزگە ءۇشىن، وندا دا ءابىلقايىر ءۇشىن ارانداۋى — قانشا سيعىزايىن دەسەم دە، باسىما سيار ەمەس. قايراتتى باتىردىڭ، ەستى ازاماتتىڭ، كوزدى — قۇلاقتى ادامنىڭ ءابىلقايىرعا سونشاما قۇلاۋى قالاي؟ نەگە تۋرا جولىنان بۇرا بەزىندى؟
بي شىنتاقتاعان باسىن كوتەرىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ الدى.
— تۇيتە-اي، قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ىلىك-شاتىستىعى كەيدە اقىلدى تاقىل، ويدى ويران ەتەتىنىنە كوزىم تالاي جەتتى. قۇدايدىڭ ءسوزىن ايتار جەردە قۇدانىڭ جوعىن جوقتاي قالاتىن دەرتتىلەرگە ەم تاپپاي ىزامەن تۇيىلگەنىمدى سەن بىلمەي — اق قوي. قاۋىمىم دەمەي، ءتىپتى اۋىلىم دا دەمەي، باۋىرىم دەپ باۋىرى ەزىلە قالاتىنداردىڭ اقتى قارالاپ، قارانى سارالاپ، حاق جولىنان تايىپ، شايتاننىڭ ساباۋىنا جارماسقانىن كورگەندە، قاپاس بوپ كەتكەن دۇنيەدەن تىنىس الار قۋىس تاپپاي قۋارعانىمدى كىمگە شاعارمىن. قۇنعا تولماس قۋ تاياقتاي اعاسىنىڭ باعاسىن اسىرىپ، يمانىنان ايىرىلعان باس ءۋازىردى ۇيالتام دەپ، ۇيات تۇنەمەس بەدىرەيگەن بەتىنەن دە، بەتىنە شاپشىعان وتىنەن دە بەزىنە جەرىگەم. كۇڭدىككە دە العىسىز اپكەسىن حانىشاداي قاسيەتتەپ، الگىنىڭ قاسىنا تۇنەمەك تۇگىل تەرىگە قاپتاعان ساۋدىراعان سۇيەگىنەن ءتۇن اينالىپ قاشاتىن ءقادىرلى جاس جىگىتتىڭ ابىرويىن توگىپ، "اپ-كەمنىڭ ەتەگىن اشتى، كەۋدەسىنە باستى" دەپ ساباز ەردى سىباعاسىنان ايىرعان وكتەگىش ءوزىمشىل جاس ءۋازىردىڭ قۇدايدىڭ ق ۇلى، مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى ەكەنىنە دە سەنبەگەم. سەنبەيمىن ءالى.
ال بوگەنبايدىكى دە سول توڭىرەكتەن وربىگەن ساسىقتىق. ءيا، ساسىقتىق. ءبىراق ونى ساسىتقان بەرىدەن بولسا، قوينىڭداعى جارى. ءجۇپتىسى. ارىدەن سالساق، تاعى دا ءابىلقايىر. تاعى دا تاق قۇمارتقان تويىمسىز دامە. باقتالاستىڭ باسىن جۇتۋعا دا دايىن تۇرعان وڭمەندەگەن تاققۇمارلىق. قۇمارتۋ دا اۋرۋدىڭ... وندا دا اسقىنعان اۋرۋدىڭ ءبىر الۋانى. قۇمارتۋ قۇشتارلىققا ۇلاسقان كەزدە ءىشتارلىق دەيتىن داۋاسى جوق كەسەل الگى الەككە تۇسكەن شىركىننىڭ بۇكىل ءىشىن تۇگەل كەمىرىپ، وكپە — باۋىرىن بەرىشكە اينالدىرىپ، جۇرەگىن جۇلىنقۇرت جايلاعان جاۋىزدىق ورداسى قىلادى. قايتسەم دە ۇلى حان بولام دەۋشىلەردىڭ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ بارا جاتقانىن كولدەنەڭ كوزدەن قانشا جاسىرماق بولسا دا، ايارلىقتىڭ اشىلماۋى مۇمكىن ەمەس. وردالى جىلاننىڭ ورداسىنداي وربىگەن قۋلىق-سۇمدىقتىڭ ۋى بوگەنبايعا دا، وزگەلەرگە دە تارامادى، ۋلامادى عوي دەيمىسىڭ.
قازىبەك سىزداعان جانىنىڭ، شىرىلداعان جۇرەگىنىڭ شىنىن اقتارىپ العانىن ەندى بايقاعانداي ءسال كىدىردى دە، سۇزىسكەن قوس قوشقارداي بوپ كۇرجيە قالعان حان جاستىقتى وڭ قولىنىڭ قىرىمەن سالىپ — سالىپ ءوتتى. وكىنىشى وكپەسىن قىسقانداي ىشتەگى قىستىعىپ شىققان اۋىر دەمدى تىنىسىن دىرىلدەتە سوزىپ، لەكىلدەتە ىتقىتتى.
تۇيتە قىمىز تولى تورى الا توستاعاندى ءبيدىڭ الدىنا قوس قولداپ اپارىپ قويدى. كەيىن ءبىر سىرعىپ، جەكەي بوركىن ماڭدايدان نۇقىپ قاپ، توبەگە يتەرە سالدى.
— كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان الاباس قۇرتى سول التىن تاق بولسا اركىمدى ءبىر ۋلانتپاي، اركىمدى ءبىر ادالىنان جاڭىلتقىزباي، قۇدا دا تىنىش قۇداعي دا تىنىش، قۇداي دا تىنىش، دەپ حاندىقتى ءابىلقايىرعا نەگە بەرە سالمايدى؟ — سۇراۋىن سۇراعانمەن "سۇراعىم جونسىزدەۋ شىقتى ما؟" دەپ ءوزى دە كۇپتىلەۋ بولعان تۇيتە كوز تىكتەۋگە جاراماي بۇگەجەكتەپ، وجاۋىنا جارماسىپ ەڭكەيىپ كەتتى.
قازىبەك بي الدىندا بوس جاتقان كىسەسىنە قول سوزىپ، مارال ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىرىپ الدى. تىعىنىن تىرس ەتكىزىپ اشىپ، شاقشانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا توسىپ، ەكى-ۇش رەت يىسكەدى. تىعىنىن قايتا جاۋىپ، شاقشانى تاستاي سالدى. تاناۋى ءسال كەرجيگەنىمەن تۇشكىرگەن دە، پىسقىرعان دا جوق.
— سەن دە سولاي دەيمىسىڭ. ونىڭ، ءابىلقايىرىڭنىڭ ارتىقتىق ايتىپ جۇرگەنى، ءوزىن وزگەدەن جوعارى قويىپ، وندىرشەگىن سوزىپ جۇرگەنى وسى جاقىننان بەرىدە ەمەس، ارىدەن، تالايدان بار عوي. بولاتتىڭ دوعالدىعىن، قايىپتىڭ موسقالدىعىن ءار جەردە كەكەپ-موشقاپ كورىنگەننىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋدەن جاڭىلىپ پا ەدى ول. ارتىقتىعىن ءوزى ايتپاي وزگەلەر ايتسا، موينى وزعانىن، دارەجەسى اسقاقتاعانىن باسقالار عانا بايقاتسا، وندا سوز جوق قوي. دوعال دا بولسا بولات حانزادادا ارامدىق از، قۋلىق جوق. ءبىراق ەل قامى دەيتىن ەس الار، مازا قاشىرار تىرلىك وعان مۇلدە جات. قايىپ حاندا سىلبىرلىق باسىم بولعانىمەن سىرداڭدىق جوق. سەكەمى از دا، سەزىمتالدىعى جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە جاسى بولسا كەلىپ قالدى. جاستىقتىڭ قىزۋ العىرلىعىنان الىستاپ كەتكەن. اقىلدى الا بىلگەنگە العىرلىقتىڭ قاجەتى دە شامالى-اۋ دەپ توپشىلايمىن. ال ءابىلقايىردا العىرلىق مول. جەتىپ ارتىلادى. امال نە، سول العىرلىقتى دا، اقىلدى دا ايارلىقتىڭ ارتىنا وڭگەرتىپ جىبەرىپ، ءوزىنىڭ اجەپتاۋىر ەل الدىنداعى اجارى مەن قول الدىنداعى قاجىرىنا نۇقسان كەلتىرەدى دە وتىرادى. بىلەرى-بيلىكتىلەردى ءبىتىستىرۋ ەمەس، شاتىستىرۋ. جاسارى — اعايىندى جاماستىرۋ ەمەس، شاعىس-تىرۋ. حاندىققا، ۇلى حاندىققا جەتۋ ءۇشىن ول جولىندا تاس جاتسا دا، باس جاتسا دا قارامايدى. تاستان كوپىر، باستان وتكەل جاساپ، ىلگەرى وزۋ ءۇشىن ەكەۋىن دە تەۋىپ، تەپكىلەپ ادىمداۋدان ايانبايدى.
— راس، راس، بياعا. وتكەندە اقكەمە كەلىپ، اناۋ جانىبەكتى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جامانداپ، جەر تۇبىنە اپارىپ تاستاعانىن ەستىپ، ارتىنشا — اق سول جانىبەكپەن ەكەۋىنىڭ اۋىز جالاسقانداي بولعان ءتۇرىن كورىپ جاعامدى ۇستاعام. اپىراي، سوندا قالاي ءمان بەرمەگەم، بياعا. ءابىلقايىر سولاي ەكەن — اۋ. قۇبىلعىش ەكەن — اۋ. مەن اناۋ جارقىلداعان جاي وتىنداي جانىبەك باتىردى اياپ بارام — اۋ. جامان جانىنداعىسىن قاراقتايدى دەگەندەي، بۇل سۇلتانىڭ جانىبەكتى جارعا جىعىپ جۇرمەسە، — دەپ تۇيتە قىزىڭدى.
— جانىبەك وڭاي ۇستاتپاس، ودان قام جەمە. اياڭكەس، بولپاش بوزوكپە ەمەس، قايراعان سايىن جارقىرار، قاجاعان سايىن وتكىرلەنەر شاربولات قوي ول. ءابىلقايىرعا بولا دا، كونە دە قويمايدى. ءبىراق سول ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى دوستىق پا ەكەن؟ شىن سەنىسكەن دوستىققا نە جەتسىن. ءادىل كوڭىل، اق پەيىلمەن تابىسقان دوستىقتىڭ ءقادىرى قىمبات قوي. ءابىلقايىر سول دوستىقتى ءوز ماقساتى ءۇشىن ويلانباستان قۇرباندىققا دا شالىپ جىبەرە الادى. ال مانساپشىل ماقسات بيىكتىگى تالايدىڭ ولىگىن تاۋ قىپ ءۇيىپ الاتىن اسا قيىن اسۋ. مانساپ قۋعان حان دا، سۇلتان دا قانعا بوگەر قاراسىنىڭ جاي-جاعدايىمەن ساناسپايدى. قارا حالىق ولار ءۇشىن ۇپايىن تولتىراتىن دويبىنىڭ تاسى عانا. ال بيلىكتىڭ تىزگىنى قولىنا ءتيىپ، تاقىمىنا تاق ورناسا، ولار جاماعاتىنا جانى اشىرىمەن جاقپاي، قان اعىزار قىلىعىمەن جانىن سىعار. سول قاتالدىعىنا قوماعايلىعى قوسىلسا، ۇيىرلەپ جىلقى، قورالاپ قوي عانا ايداماي، توپىرلاتىپ قۇل، شۇبىرتىپ تۇتقىن ايداي ما دەپ قورقام. باۋىرلاس قاراقالپاقتى، تۇبىرلەس باشقۇرتتى كەگى كەتكەندەي — اق ەكى كۇننىڭ بىرىندە شۋلاتىپ شاۋىپ كەلىپ، ەل ەلدىڭ اراسىنا وت تاستاپ، ءورت تۇتاتقانىنا تاۋكە حان تالاي ەسكەرتۋ جاساپ، سۇلتاندى بىرەر رەت تاقىمىنا قىلبۇراۋ سالعانداي ەتىپ قيناعانى دا بار. ءبىراق ورداسى بولەك، قورداسى بولەك، از دا بولسا حان اتى بار تورەگە قاشانعى شىجىممەن ۇش، شىرعامەن قون دەي بەرەرمىز. بۇلدىراتىپ ۇستاتپاۋعا ابدەن اككىلەنگەن سوڭ تەرلىگىن مايداي ەرىتىپ بارىپ ۇرلاپ اكەلگەن ارامدى جەۋدەن تيىلار ما.
قازىبەك بي توستاعانىن كوتەرىپ، بالداي قىمىزدى اسىقپاي ءسىمىردى. ورتالانعان ىدىسىن الدىنا قويىپ، اق جۇققان مۇرتىن اسجاۋلىقتىڭ ۇستىندە جاتقان سۋلىقپەن جايلاپ قانا ءسۇرتتى.
— ايتپاقشى بوگەنبايدى بۇلتالاقتاتقان ءجۇپتىسى دەپ ەم عوي. سەن سول كەلىنىڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟
— بوپىشتى ايتاسىز با؟ نەگە بىلمەيىن. ءاجى سۇلتاننىڭ قىزى، ءابىلقايىردىڭ اپكەسى عوي،-دەي بەردى دە، تۇيتە ءسال بوگەلىپ بارىپ، ەسىنە الدەنە وقىس ءتۇستى بىلەم، ماڭدايىن الاقانىمەن سارت ەتكىزدى. — اب-باسە! ءبىر كىلتيپانى، زور كىلتيپانى وسى ەكەن-اۋ! ويپىراي، ىلىك-شاتىستىقتىڭ كەسىرى كىسىنى تۋرا جولدان قالاي تايدىرماق، ءا. قايران بوكەم-اي، قوينىڭداعى قاتىنى قۇلاعىنىڭ قۇرىش ەتىن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جەي بەرگەن سوڭ، مازاسىن تاپپاق بوپ قاقپان باسقان ەكەن-اۋ.
— ە-ە، وندا بولجاۋ ايتىپ قايتەيىن. تۇسىنسەڭ بوپتى.
قازىبەك اعاش توسەكتىڭ ۇستىندەگى دومبىراعا ۇمتىلا بەرىپ ەدى، ۇلكەن دەنەسىن ۇرشىقشا ۇيىرگەن تۇيتە شاپشاڭ قوزعالىپ، دومبىرانى ءىلىپ الىپ، ۇمسىنعان قولعا ۇستاتا سالدى.
دومبىرانى ۇستاعان بويدا قوس ىشەكتى ايالاي سيپاپ، "زىڭ" ەتكىزەتىن ادەتىنەن بي وسى جولى دا جاڭىلعان جوق. سول "زىڭ" ەتكەن ىزىڭ باسەڭدەپ تىيىلعانشا، سول قولدىڭ ساۋساقتارى قىل ساعاقتان باستالعان جۇردەك قيمىلىن كۇشەيتىپ تومەنگە، شاناققا قاراي ەكپىندەي ەنتەلەدى.
اق ورداعا كۇمبىرلەپ كۇي اقتارىلدى. سول اقتارىلعان كۇي دالانىڭ سان الۋان ءۇنى بوپ، سان الۋان تىرلىگى بوپ، سان الۋان ارەكەتى بوپ دۇرمەك-دۇرمەك ءتىرىلدى. اشىنىپ كوبىك اتقان كوك تەڭىزدەي بۋىرقاندى. داۋىلداتقان قارا بوراننىڭ ۇسكىرىكتى سۋىلىمەن ازىنادى. دۇبىرلەگەن كوپ تۇياقتىڭ قالىڭ دۇسىرىمەن ساحارانىڭ ساعىمىن جىرتىپ، كوك مۇنارىنا ءسىڭىپ كەتكەن كوپ قۇلانىنىڭ سوڭىنان شوقىراقتاعان اقساق ايعىرىن ارەڭ ىلەستىردى. قۇلان جورتقان جوتادان ەندى اتويلاعان وزان-ۇران دۋىلداي كوتەرىلىپ، اسپان استىن، جەر ءۇستىن قىرعىن-سۇرگىندى سۇراپىل شايقاستىڭ دۇبىرىنە تولتىرىپ بارا جاتتى. الگى ءدۇبىر كوپ كومەيدەن توگىلگەن قازاقى اتتاندى اسپانداتقاندا، مىڭ سان كەۋدەلەردە تۇتانعان نامىس وتى تۇتاس ورتتەي دۇرىلدەدى. قۇبا سۇر دالانى ات تۇياعى تەسىپ جىبەرەردەي تەپكىلەپ، شىڭعىرعان داۋىسقا كىسىنەگەن قىل — قۇيرىقتىڭ، زۋىلداعان جەبەنىڭ، شاقىلداعان قى-لىشتىڭ ۇندەرىن قىم-قۋىت ارالاستىرىپ تۋۋ-تۋۋ قيانعا الىپ قاشىپ جاتىر.
كەنەت الگى الاساپىران قۇتىرىڭقى ۇندەر جوعالىپ كەتتى دە، ۇستىڭگى ىشەكتەگى بارماق استىنان بايەك اۋەن ۋىلدەپ توگىلدى. سول مايدا ءۋىل جۇرەك الديلەدى. جۇرەك تەربەدى. جۇرەك تەبىرەنتتى.
"قايران دا سول شاراھاي! ءبىر كورگەننەن اسىلداي جارق ەتىپ ەڭ. اسىلداي تارتىپ، ەرىك-ىرقىمدى ءبىر وزىڭە باۋراپ الىپ ەڭ. ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىمدە كورەم. تۇسىمدە عانا كەزدەسەم. ال سەن بۇتىندە قارا جەردىڭ بەتىندە دە جوقسىڭ. كوزىمدى جۇمسام، سول شىراي بەرگەن قالپىندى انىق كورىپ، ۇمسىنىپ بارىپ، ۇمتىلىپ قالىپ، جوعالتام دا قينالام. ەس-دارمەندى سوندا الىپ ەڭ، سول ەس-دارمەنىمنەن ايىرىلعان قالپىمدا ەس جيا الماي ءجۇر مە ەكەم الدە. سەندىرىپ، سەنىپ اشىلعان شىرايىڭنان تاپقان نۇرىڭنىڭ جىلۋىنا ىنتىزار كوڭىلىم، ىنتىزار قالپىم كوزىم جۇمىلىپ، كىرپىگىم ماڭگى ايقاسقانشا سول ۇمتىلۋىنان اينىماس".
باس بارماقتىڭ استىنان ۋىلدەگەن بايەك اۋەن جۇرەك شىمىرلاتا ءۇزىلىپ، ۇزدىگىپ بارادى. ءازىر بىتەر دە، تاۋسىلار دا ەمەس. ول ۇزىلسە، جۇرەك قىلى بىرگە ۇزىلەردەي بەزەك قاعادى. مايدالانا ىڭىرانادى. وسى ىڭىرانۋدا اڭساۋ مول، ايالاۋ مول، كۇرسىنۋ بار، ءبىراق ءتۇڭىلۋ مەن تارىعۋ جوق.
دومبىرانىڭ ىرعاعى وزگەرىپ، قاعىسى اۋىستى. ەندى باسقا ءبىر جۇپتىڭ، قوس جۇرەكتە ءبۇر جارعان باسقا ءبىر گۇلدىڭ جۇپارى اڭقىدى. باسقا ءبىر قوس جۇرەكتىڭ اتقاقتاي سوققان بۇلقىنىسىمەن كۇمبىرلەدى.
" قۇشتارلىقتىڭ قۇدىرەتىن كورىپ ەم-اۋ سوندا. اقىلعا كونبەس سەزىم جاس بوگەنبايدى ادام ەستىمەگەن وجەتتىككە قايراپ ساپ ەدى — اۋ. قايران دا سول قارا تاستىنا ءتىلىپ وتەر، قارا جۇرەكتى دە قاق ايىرار اق الماستىڭ جۇزىندەي قىلشىلداعان جاستىق!"
3
الىس توبەدەن نايزاعاي بيشىگى يرەك سىزىق سىزىپ تۇنگى اسپاندى ءتىلىپ ءتۇستى، كۇن كۇركىرى ءبىراق ەستىلگەن جوق. تاقىمدارىن قىسقان ءۇش اتتى لەكىتىپ قارسى اڭدارىنداعى كولدەنەڭ جوتانىڭ ۇستىنە شوقىتىپ شىعا-شىعا كەلدى. تومەندە، ەتەكتەگى تاڭعى جۋساۋداعى ءنىر قوس جىلقىنى ۇشەۋى دە كوردى.
— جول بولدى!— دەدى ورتاداعى ەڭگەزەردەي جاس جىگىت قاسىنداعىلارعا كەزەك-كەزەك بۇرىلا قاراپ قويىپ.
— ءدال سول! جۇرت ايتا بەرەدى-اۋ. كوشكەلى جاتىر. جۇرتىن سيپاپ قالىپ جۇرمەڭدەر دەپ ەدى. قۇداي قولدادى دەگەن وسى، — دەپ وڭ جاعىنداعىسى قۇلشىنا ءتۇسىپ. — تاپ ءاجى سۇلتاننىڭ قوسى!
— نە دەيسىڭ؟! سۇلتاننىڭ قوسى دەيمىسىڭ، قوزىباق؟
— ءيا! ءاجى سۇلتاننىڭ-اق قوسى. اقمونشاق ات — ايگىلى جۇيرىك وسى قوستا! — دەپ قوزىباق كەڭك-كەڭك كۇلدى. — ءوزىڭ ءاجىنىڭ اتى ەستىلىسىمەن، قاجىنىڭ، قوجانىڭ اتىنداعى شاكىرتتەي بوپ سۇمىرەيىپ قالدىڭ عوي. بايقا، سۋىلداعان جۇرەگىڭ اۋزىڭنان شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن، بالتا!
— ءاي، بەكەرلىك جاساپ ءجۇرمىز-اۋ، — دەپ بالتا باس قاقپادى.
ورتاداعى جىگىت بالتاعا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— بارىمتاعا بارعان، جىلقى العان جىرىندىلىقتىڭ بەكەر بولمايتىنىن بىلمەسەڭ، نەگە ىلەستىڭ؟ ىلەسكەن ەكەنسىڭ جول-جوبامنان شاتاستىرماي، اۋزىڭدى ب ا ق.
— ىلەسپە دەيسىڭ...ءجونىڭدى ايتىپ پەڭ؟ ءجۇر دەدىڭ. بول-بولدىڭ استىنا الدىڭ، بوگەنباي. ەندى كەپ جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسامىز دەيسىڭ، — دەپ بالتا اتىنىڭ جالىن شاراسىزدانا سيپاپ-سيپاپ جىبەردى.
— ءاي، بالتا! جىلان-سىلان دەپ باس قاتىرما. ەرۋلىگە قارۋلى. ءپانى باستاعان سۇلتاننىڭ ءوزى. تايكەلتىر اعانىڭ ءۇيىرىن قۋعىزىپ العان سول ءاجى سۇلتان. كوزىنىڭ ەتى وسكەن ونىڭ. ايتپەسە كەشەگى بۇكىل ارعىن اۋليە تۇتقان ايدابول اتامنىڭ قوسىنا قول سالار ما. قول سالعانى قورلاعانى. نامىسىما شي جۇگىرتكەنى. الدە سەندە نامىس جوق پا؟ جوعالتىپ پا ەڭ؟
قوزىباق تاعى دا كەڭكىلدەپ كۇلىپ الىپ، قوسارلانا جونەلدى.
— ويباي-اۋ، كۇن جاۋماي سۋ بولىپ تۇرسىڭ عوي الدەن. اناۋ بەرى قاراي اينالعان جاڭبىر جەتكەندە مۇلدە اعىپ كەتەرسىڭ مىنا قوجىراعان تۇرىڭمەن.
— ءبارىبىر سەندەردىكى دۇرىس ەمەس. ورتتەي شالقيتىن داۋدىڭ باسىن باستاعالى تۇرمىز. سۇلتاندى شاۋىپ الدى دەيتىن سۇمدىقتى تاراتىپ-اق تىنىش ەلدىڭ ۇيقى — تۇيقىسىن شىعارادى ءالى-اق، — دەپ بالتا ەكى سەرىگىنە وي سالۋعا تىرىسقان بولدى.
— سۇلتان بولماق تۇگىل حان بولسا دا، ءبىر بەتتەگەن سوڭ قايتارىم جوق. ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەر. كەسىرلىك قۋعام جوق، كەك قۋدىم. ەندەشە بۇعان بەلدى سەن ۇركەر دەپ بوساتا قويماسپىن. اقمونشاق اتتى تاكەڭنىڭ...تايكەلتىر اعانىڭ تاقىمىنا ءبىر باسقىزباي شەتكى كورگەن مۇقىم ارعىننىڭ كوڭىلى كونشىمەيدى، — دەپ بوگەنباي تىماعىن شەشىپ الىپ، ءتۇرۋلى قۇلاعىن ءتۇسىردى دە، توبەسىنە باسا كيىپ، باۋىن تاماعىنىڭ استىنان بايلاپ الدى. ونىسى سويىلداسۋعا تۇسەردەگى قۇلاقشەكەنى قورعاۋ قاجەت دەيتىن قاشانعى ادەتى بولاتىن.
ەكى سەرىگى دە ساپتامالارىنىڭ ۇشىنا ىلگەن قۇرىقتارىن ەڭكەيە ءىلىسىپ الىپ ەدى.
— جىلقىشىلار مىزعىعان مەزگىل عوي. ساق بولايىق. قوسقا بايقاستاپ ەنەيىك. جىلقى ەستى مال عوي. دۇركىرەتىپ ۇركىتىپ المايىق. اقمونشاقتىڭ ءۇيىرىن بولەكتەۋگە تىرىسايىق. قاپى قالمايىق، — دەپ تەز-تەز پىسىقتاعان بوگەنباي اتىن اياڭداتىپ قانا ىلگەرى لىقسىتتى.
قوزىباقتىڭ جىلقى تانىعىشتىعى، جىلقىنى "تاك-تاكتاعىشتىعى"، قانداي قوستى دا دۇركىرەتپەي، ۇركىتپەي ىرقىنا كوندىرگىشتىگى اڭىزداي بوپ تاراپ كەتكەن. سول قۋ تاقىمدىعى بۇگىن دە اقمونشاق ايعىردى ۇيىرىمەن ىڭ-شىڭسىز ءبولىپ اكەتكىزگەن ەدى.
ءۇيىردى تاسىرلاتىپ قۋا جونەلمەي، ءبىر توبەنىڭ استىنا تۇسكەنشە باياۋ ايداپ كەلگەن ۇشەۋ ەندى عانا بىر-بىرىنە ءتىل قاتىستى.
— جول بولدى!— دەدى قوزىباق. — اقمونشاق دەسە اقمونشاق-اۋ! تۇرقىنىڭ ۋزىنىن-اي! اياعىنىڭ سەرەگىن-اي! تۇياعىنىڭ تۇتاسا سومدانۋىن-اي! بۇتىنىڭ اراسىنان ەل كوشكەندەي. ءبىر قىزدىڭ قالىڭى عوي ءبىر ءوزى! جۇيرىك دەپ، تۇلپار دەپ وسىندايدى ايتادتا!
— ءجا، ناۋرىزىمبەت كوكەمنىڭ مال تانىعىش بالاسى! سۇقتانا بەرمە بوسقا، — دەپ بوگەنباي تۇر ەتە قالدى. — ەندى بەكەم بولايىق، بەكەر دابىرلامايىق. قۋعىنشى شىعىپ قالۋى مۇمكىن. بوگەلمەيىك!
اتتارىنا قامشى باسىپ، قۇرىقتارىن قۇلاشتاي كوتەرىپ، ءۇيىردى دوپتاي عىپ ءۇيىرىپ، قۋالاي جونەلدى.
كىشى ساسكەدە ارتتارىنان شاڭ كورىندى.
— قاپ، يت-اي! تۇندەگى جاۋىن ءارى اينالماي، بەرى اينالىپ كەتكەندە عوي، مىناۋ ءبىزدىڭ شاڭ، اناۋ قۋعىنشىنىڭ شاڭىن تۇتاتپايتىن ەدى. جاڭبىردىڭ دا ءبىزدى جاقاماعانى عوي، — دەپ بالتا مىنا ارەكەتتەرىنە ءالى دە ريزا ەمەستىگىن سەزدىرە ايقايلاپ قالدى.
— ءجا! ەكەۋىڭ بوگەلمەي جىلقىنى قۋىپ كەتە بەرىڭدەر. مەن قۋعىنشىلاردى بوگەيىن، — دەپ بوگەنباي ات باسىن ىركە بەردى.
— قوزىباق، جىلقىنىڭ ءتىلىن ادامنان ارتىق بىلەسىڭ. سەنىڭ الدىڭنان بۇلتالاقتاپ بۇرا قاشقان ساياق بولعان ەمەس. مەن سەنەن گورى بوگەنبايعا قاجەت بولارمىن، — دەپ بالتا قوزىباققا تايانا بەرىپ ايقايلاپ ۇلگەردى.
— سويتكەنىڭ دۇرىس وندا. ايتەۋىر ساق بولىڭدار.
بالتا استىنداعى كۇرەڭقاسقا ايعىرىن اۋىزدىعىمەن الىستىرىپ جاتاعان توبەنىڭ ءدال ۇستىندە اتىن كەسە — كولدەنەڭدەتىپ قۋعىنشىلارعا كورىنىس بەرىپ تۇرعان بوگەنبايدىڭ قاسىنا قۇيعىتىپ كەپ، شاپشىتىپ قاپ توقتاتتى.
— نەگە قايتتىڭ؟
— تىزە قوسقالى قايتتىم وزىڭە.
— ءا، جارايدى وندا. كىسى ءولىمى بولماسىن. سەنىڭ دە قولىڭ قاتتى، بالتا. توبىقتان قاعىپ قانا، توپ ەتكىزىپ، اتتان اۋدارىپ تاستاپ كەتەلىك.
سول ەكى ورتادا قۋعىنشىلار دا ەكپىندەتىپ تاقالىپ قاپ ەدى، جوتاداعى ەكەۋدى كورىپ، قيالاتىپ ورگە بەتتەدى. قۋعىنشى قاراسى ونشا كوپ ەمەس، بەسەۋ-التاۋ عانا.
بەسەۋ-التاۋعا جاس پەرى اتانعان بوگەنبايدىڭ جالعىز ءوزى-اق توتەپ بەرە الادى. ال قاسىندا داۋ پالۋاننىڭ نايزاگەر بالتاسى تۇرعاندا بوگەنباي ءتىپتى ەشتەڭەدەن ايىلىن جيمايدى. اناۋ قانجيرەن بەستىسىن ويناقتاتىپ قۋعىنشى توپتىڭ الدىنا ارقان بويى وزىپ تۇسكەن، العان بەتىنەن الدىندا ارىستان جاتسا دا تايمايتىن تاباندى قىرىسبەكتى كورگەندە، جاڭادان تەبىندەگەن قياق مۇرتىنىڭ ءار قىلى ءبىر-بىر سۇڭگىدەي بوپ تىكىرەيە قالدى.
— قانسۇلىك قىرىسبەكتىڭ ءوزى عوي اناۋ! ەندەشە ىزدەگەنگە سۇراعان. تاكەمنىڭ ايعىر ءۇيىرىن قۋىپ اكەتكەن دە جىلقىشىلاردىڭ ايتۋىنشا وسىنىڭ تاپ ءوزى. ايانباي ايقاسارمىن. سەن ارالاسپا، بالتا، — دەپ بوگەنباي سويىلىن وڭتايلانا ۇستادى.
— توقتا! توقتا! قاپتا! ۇرىپ تاستا!
قىرىسبەكتىڭ قىرىلداعان داۋىسى جوعارىعا بارلىعا شاپشىعان قانجيرەننەن ارينە جۇيرىك، دالانى جاڭعىرتا تولتىرىپ جىبەردى.
بوگەنباي جاستىقتىڭ قىزۋلى شاپشاڭدىعىمەن اياعىن ۇزەڭگىسىنە تىرەي، اتىنىڭ بەلىن قايقاڭداتا قوپاڭداي بەردى دە:
— ءاۋ، قىرىسبەك! ءاۋ، باتىر! كوزىڭدى اش! قاشقان مەن تۇرعاندى اجىرات. توقتا دەگەنشە، قارسىما شىق دەمەيمىسىڭ. سونشاما باقىرىپ قاتىن بولعانبىسىڭ الدە، — دەپ دۇرسە ايقايلادى.
لەكىتىپ كەلىپ ەسىك پەن توردەي جەردە توقتاعان قىرىسبەك تە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەتكەن قۋعىنشىلار دا بوگەنبايدى دا، بالتانى دا تانىپ، ەنتىكتەرىن باسا الماعان جانشا، ىسىلداي دەم الىپ، كوزدەرىمەن عانا اتىپ ءۇنسىز قالدى.
— ىشمەرەز ايەلدەي بەدىرەيمەي ايتارلارىڭ بولسا، ايتىپ قالساڭدارشى، — دەپ بوگەنباي قىجىرتتى. سويىلى اسپاندى الىپ تۇسەردەي شوشاڭداپ، وڭ قولىندا ۇرشىقتاي وينادى.
— كولگىرسىمە، بوگەنباي! امان-ساۋىندا اقمونشاقتى قايتار. ايتپەسە... — دەپ قىرىسبەك ءسوزىنىڭ سوڭىن قىلعىنا جۇتىپ جىبەردى. مۇنىڭ دا قارا سويىلى بوي تەڭەستىرگىسى كەلگەن تەنتەك بالاداي قويقاڭ-قويقاڭ كوتەرىلىپ باسىلدى.
— نەمەنە ايتپەسە! قىلىشىڭدى قارش-قارش قادايسىڭ با؟ سارت — سارت جەبەلەيسىڭ بە؟ قيمىلدا وندا. الدىندا تۇرمىن. قاپىڭدى جىبەرمە! — دەپ بوگەنباي شىرەنە ءتۇستى.
— شىرەنبە! قۇيىسقانىڭ بەرىك ەمەس، بالا! اجەكەمنىڭ سالماعى موينىڭا تۇسسە، مويىنىڭنىڭ ۇزىلگەنىن بىلمەي قالارسىڭ.
— قورقىتقانىڭ ءاجى مە؟ ونىڭ سوناۋ سۇيەگى ساۋدىراپ قالعان بابالارىن دا ءارۋاققا قوسىپ الدىما ءتىزىپ بەرەرسىڭ وندا. اپكەل ءبارىن. ۇسىگىن دە، بولەكەي — قويانىن دا. ءبىر تالىم قيسايسا، تۋۋ بەتىڭە دە، قىرىسبەك!
— ءارۋاققا ءتىل تيگىزبە! تيگىزبە دەيىم! جوقتاۋىڭدى ءبىر — اق ايتقىزارمىن، قاندىبالاق قاراقشى كۇشىك! — دەپ قىرىسبەك اتىن تەبىنگەندە، قاسىنداعىلار دا يتەڭدەسە باستادى.
— ءا-ا! توبەت بوپ ارسىلداماقسىڭ عوي. ارسىلدا! ءبىراق ىرىلداعانىڭ قىڭسىلاعاننان بەتەر بولدى-اۋ. قوي — اق قوي. ونان دا كەل! كەل! كەلىندەر! جاننان بەزگەن قايسىڭ ەڭ؟ سول ءارۋاق تۇتقان ۇسىكتەرىڭە تەزىرەك اتتاندىرىپ جىبەرەيىن! — دەپ بوگەنباي دا اتىن القىمداتا ىلگەرى لىقسىتتى.
بالتا دا كۇرەڭقاسقاسىنىڭ جالىن سۋسىلداتىپ، تەكىرەكتەتكەن كولىگىنىڭ تۇياقتارىنىڭ استىنان ۇساق تاستاردى بۇرشاقتاي جاۋدىردى.
قۋعىنشىلار تاعى ىركىلدى.
— قىرىسبەك! يت كويلەكتى بۇرىن توزدىرعان اعالىعىڭ بار. ەرەگىستىرمە مەنى. مەن ەرەگىسسەم، مىناۋ سوڭىڭا ەرتكەندەرىڭدى دە، ءوزىڭدى دە قاراپ قىپ كەتەرىمدى بىلەسىڭ. ايا بايعۇستاردى.
— ۋاي، شىركىن سول. مۇنداعىلاردىڭ ءبارى سامال سوقسا قۇلاي كەتەتىن قامىس دەيمىسىڭ. بوكسەباستى جوق مۇندا. استىنداعى اتىڭدى ولجالا دا، جونىڭە تايقى. جولىمدا تۇرما!
— تايقي الماسپىن. بوكسەباستى بولماساڭ، شىق قارسىما. ءتۇس جەكپە-جەككە. قاي جەڭگەنىمىز-اقمونشاقتى ۇيىرىمەن ايداپ كەتەيىك.
قىرىسبەك نامىسقا قىزدى. تىماعىنىڭ قۇلاعىن تۇسىرە قايتا كيدى.
— ەلدىكتەن كەتسەڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە. ومىرەم قاپ، قارا قۇل!
بوگەنبايدىڭ ۇلكەن كەڭ كوزدەرىندە وت تۇتاندى.
— ءاي، تىرقۋ! قارا تابان قۇل مەن بولعاندا، توبەمدەگى تورەم سەن بولعانىڭ عوي. وندا سول قۇلدىڭ تابانىنىڭ استىندا شىرىلداتايىن شىبىن جانىڭدى.
بوگەنبايدىڭ شابدارى يەسىنىڭ تاقىمىمەن شىرق اينالار اككى جانۋار ەدى، وڭ قولداعى سويىلدىڭ قيمىلىمەن بىرگە ىلگەرى اتىرىلدى. قىرىسبەك تە قان جيرەندى قاربالاس تەبىنىپ قالدى.كىسىنەگەن اتتاردىڭ تۇمسىقتارى تۇيىسە بەرگەندە قوس قاق سويىل ءبىر ءبىر سىلتەسىپ ءوتتى. اعىنداپ بارىپ كونىگى شابدار جالت بۇرىلدى. قىرىسبەك تە قان جيرەندى سىڭار ەزۋلەتە قىرىنداتىپ ەدى، قارسى ۇمتىلىپ ارەكەت جاساۋعا ۇلگەرمەي قالدى.
ساسقالاقتاپ سۋىلداپ وزىنە تونە بەرگەن سويىلدى سويىلىمەن جاسقاماق بوپ ەدى، كۇشتى قولداردىڭ اۋىر سوققىسىنا جالعىز قولداعى قارۋى توسقاۋىل بولا العان جوق. توسقاۋىل بولماق تۇگىل تىزەگە قاراي باعىتتالعان بوگەنبايدىڭ قارا سويىلىن سويىلىمەن قاعىپ قالىپ جوعارى سەرپىپ وتكەندە، قاق سويىلدىڭ قاتتى سوققىسى شەكەسىنە ساق ەتە قالدى. قىرىسبەك تەڭسەلىپ بارىپ، ات ۇستىنەن بوساعان قانارداي سىلق ەتىپ قۇلادى.
— قاپ!— دەدى بوگەنباي. — قاتا ءتيدى — اۋ قاپىدا!
ۇرت ەتىن كىرش شايناپ، قاندى تۇكىرىكتى قارا جەرگە ىتقىتىپ جىبەردى.
اتتارىنان دومالاي-دومالاي تۇسكەن قىرىسبەكتىڭ جىگىتتەرى باسشىسىنىڭ باسىن كوتەرىپ، داۋرىعىسا دابىرلاپ، ۇيمە-جۇيمە بولدى دا كەتتى.
— ءتىرى ەكەن!
— تىماعىن شەشسەڭشى! ءۇز باۋىن! قيىپ جىبەر!
— كوزىن اشتى.
— قىرەكە، باتىر، قالايسىز؟
قىرىسبەك قولىمەن ءالسىز جايقاپ سەرىكتەرىن ىعىستىرىپ، الدەكىمدى ىزدەگەن سىڭاي تانىتتى. جىگىتتەر ىڭعايدى باعىپ، كورىسبەكتىڭ ءجۇزىن ءالى دە نە اتىنان تۇسپەي، نە جىلىستاپ كەتپەي تۇرىپ قالعان بوگەنبايعا بۇردى.
قىرىسبەك بوگەنبايعا "بەرى جاقىندا!" دەگەندەي قولىن ءسال كوتەرە، بەلگى بەردى.
بوگەنباي اتىنان سەكىرىپ ءتۇستى. شابداردىڭ شىلبىرىن بالتا كۇرەڭ قاسقاسىن ىلگەرى اتقىتىپ، قامشىسىنىڭ سابىمەن ءىلىپ الدى.
بالپانداي باسىپ تايانعان بوگەنبايعا تۇرعاندار ىعىسىپ جول بەردى. قىرىسبەك شودىرايىپ ءىسىپ شىعا كەلگەن شەكەسىن الاقانىمەن باستى. كوزىن ءسال جۇمىپ قايتا اشتى. بوگەنبايعا قادالعان جاناردا ماناعى اشۋمەن تۇيىلگەن كەۋدەنىڭ ىزالى جىلتى بىلىنبەدى. ءۇنى دە مايدا قوڭىر ەستىلدى.
— بوگەنباي، پەندەلىكتەن اسا الماي وتەرمىز-اۋ. پەندەلىك كەيدە يتتىكتەن دە جامان عوي. ەتەكتەن الىپ، بالاقتان تارتىپ، ايقايلاپ ايتاقتاپ قوسقان يەڭنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا عانا بارسىڭ. نە تاپتىق؟ جاقسى مەن جاۋىعىپ، ءجوندى مەن جەنتەك تەسىپ، ورشەلەنىپ وتقا دا تۇستىك. نە شىقتى؟ سىنعان قول، جارىلعان باس، ارسىلداعان يت تىرلىك پەندەنىكى عانا، — قىرىسبەك شالقالاي بەرىپ ەدى، بۇك تۇسكەن بوگەنباي ۇستاي الىپ، باسىن سۇيەي بەردى.
— قىرسەكە! اعاسى! ايىپتىمىن الدىندا. ءبىراق سويىل جازاتايىم ءتيدى. قاپىدا وقىستىق بولدى-اۋ. اتتەڭ-اي! وتكىزىپ الىپ وكىنەتىنىمىزدەن قايىر نە؟
— وكىنبە. باتىرلىق جولى — سەرت جولى. سەرتكە كولدەنەڭ كەلمە. سەندە قيانات جوق. قيانات سوناۋ بيلىگىڭدى قولىندا ۋىستاعان جۋان كەۋدەلەردە. جاۋلىقتى مىقتى ۇستايتىن سولاردا. كوڭىلى ءجىبىپ، قاباعى جادىراماس تورەلەردە... — قىرىسبەك كىدىردى. كوزىن توڭكەرتە كوتەرىپ جوعارىداعى بوگەنبايدىڭ بەتىنە قاداپ، كۇلىمسىرەگەن الپەت تىرىلتپەك بولدى. — ءبارىبىر، بوگەنباي شىراق، سەن ەكەۋمىزدىڭ قۇل ەكەنىمىزدى جاسىرا المايمىن. حانىڭ قاقايسا، تورەڭ تاقىلداسا، تاستاي الماي جۇرگەن جانىڭ جوق، تاقىمدى توقىمعا قاجاتىپ، سويىل مەن شوقپاردى ءۇيىرىپ، اتتانداپ شاپپاي كور. ۇلىڭدى كۇشىكتەي تالاسىن. قاتىنىڭدى قانشىقتاي قاڭسىلاتسىن. ءسويتىپ كۇيىندىرەدى دە كۇيدىرەدى ولار.
كوتەرشى باسىمدى.... اقمونشاق سەنىكى. سەن جەڭدىڭ. ادال جەڭدىڭ. سويىل قاتا تيمەيدى. تاعدىر سوققىسىندا قاپىلىق بولمايدى... ءوزىڭدى ءوزىڭ جازعىرما بەكەرگە. تاعدىرعا ءتابدىل جوق.
بوگەنبايدىڭ كىرپىكتەرى جىپىلىقتادى. ءجۇزى ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى. تىنىسىن دا دەمىگىپ الدى.
— وكىنبە دەيسىز... ءوز ءىشىم وعان كونەر ەمەس. كونەر مە، قىرىسبەك اعا؟ تاپ وسى جولى وزگە ەمەس، ءوزىمدى ءوزىم كۇيىنتىپ وتىرمىن عوي. قولىم قاتتى ەدى... ءقاۋپىمدى قالاي جاسىرايىن. ادام پەندە عانا ەمەس. ادام — قاسقىر عوي. قاسقىر. شايناپ تاستاعىسى كەپ، ازۋ ءتىسىن ساقىلداتىپ ەگەيدى كەپ، ەگەيدى. نە جەتپەيدى؟ تاتۋلىقتان قاتۋلىق نەگە وكتەم، اعا؟
قىرىسبەك ساۋىعىپ كەتكەندەي ەڭسەسىن تىكتەدى. قىزىل ءتىلدىڭ ىستىگىمەن ەرنىن جالاپ-جالاپ الدى.
— ءيا، بوگەنباي ءىنىم! تاتۋلىقتى تۋ — تالاپاي ەتەتىن بيلىك تىلەر ەكەنىن شەكەگە سوققى، جۇرەككە شانشۋ وتكىزىپ بارىپ سەزبەسەك، قازاق بولار ما ەدىك. بىلەكتىسىن قاتۋلىقپەن اۋىزداندىرعان وزبىرلىق دالاندى جايلاپ العان جوق پا. شىمىركەنۋ ءبىر مەن ەكىدە عانا. كوپتە ەمەس. دۇنيەنىڭ ىزعارىن قالىڭداتقان ىزا سىزىن كەۋدەلەردەن قۋۋدان ءتاڭىرىنىڭ تاۋى شاعىلعان زامان عوي.
— اتىما ءوزىڭ وتىرعىزشى مەنى.
ەكەۋى قول ۇستاسىپ قوشتاستى.
ارقان بويى ۇزاعان قىرىسبەك قان جيرەننىڭ تىزگىنىن تارتىپ قاپ، اتىنىڭ باسىن ىرىكتى.
وڭ يىعىنا يەگىن قوندىرا ارتىنا كوز سالدى. بوگەنباي جەلدىرتىپ جەتىپ باردى.
— قولىڭ قاتتى ەكەنىن بىلەم. سەزدىم. اپامدى... شەشەمدى ەسىڭە الىپ جۇرگەيسىڭ... ساعان سەنەم، بوگەنبايىم!..
— ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەسپىن، اعا. قۇداي الدىندا ۋادەم وسى. تەك اتتەڭ، سويىلداسۋدان بۇرىن قويىنداسۋىمىز جوق تىرلىكتى كىم وزگەرتەر؟ مىنا ەندىگى ىشكى جەگىمدى كىم تىنشىتار؟
— وۋ، بوكەم! قاجاما ءوزىڭدى. بەكەر قاجالما. باتىرلىق جولى-تاۋەكەل دەپ تاس جۇتار سەرت جولى. سويىلىڭ ۇي اراسىندا شوشاڭداماي، جاۋ وتىندە سۋىلداسىن. ءسويتسىن، بوگەنباي. مەن كەشتىم! — دەپ قان جيرەندى ءبىراق تەبىنىپ-تەبىنىپ قاپ قىرىسبەك ءجۇرىپ كەتتى.
اقمونشاق ايعىردى بوگەنبايدىڭ تاپسىرۋىمەن بالتا مەن قوزىباق ەرتتەپ اپارىپ، تايكەلتىر ءبيدىڭ الدىنا كولدەنەڭدەتتى. بي بايگە بوزعا تاقىم باستى.
اۋىلدى اينالىپ ءوتىپ، اقبوز جۇيرىكتى اتپاز قوزىباققا تاپسىردى.
بوگەنباي ءبىراق ءارى — ءسارى كۇيدەن ارىلا المادى. سوناۋ ءبىر كۇندەرى ورەكپىگەن كوڭىلىنىڭ سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالعانىنا ءوزى دە قاتتى قايران. اۋليە كورىپ، ءپىر تۇتقان بۇكىل سۇيىندىكتىڭ سيىنارى، سۇيىندىك ەمەس — اۋ مۇقىم ارعىننىڭ ارداگەر ارىسى ايدابول ءبيدىڭ ب ا ق قاراپ، قىدىر دارىعان قاراگەرلەرىن بۇعالىق تاستاپ، قابىرعالارىن قاۋساتا قۇرىقتاپ، قۋالاپ كەتىپتى دەگەن سۇمدىقتى بۇل اتىراپتاعى قازاق قۇلاعى بۇرىن — سوڭدى ەستىپ پە ەدى. ەستىمەگەندىكتەن عوي جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ شاپاعىنان دا تەز تارايتىن قازاق اراسىنىڭ قاۋەسەتىنىڭ كەۋدە بىتكەندى ءبىر — ءبىر بۇلقىنتىپ ءوتىپ: "ارعىننىڭ نامىسىن تاپتاپتى! اياق استى ەتىپتى. تاپاداي تال تۇستە-اق ءاجى سۇلتاننىڭ باسكەسەرلەرى قاپتاپ كەلىپ، ايدابول اۋىلىن شاۋىپ كەتىپتى! قاراگەرلەرىن قۋىپ كەتىپتى! قاي زاماندا، قاي ىقىلىمدا قازاقتىڭ قارا ورداسىنىڭ قاس تىرەۋى — ارعىندى، ازۋى التى قارىس ارعىندى، ايباتى كۇندى تۇتىلتىپ، ايدى باتىراتىن اسقاق ارعىندى وسىنشاما كىم قورلاپ ەدى. قورلاماق تۇگىل، قوراسى مەن قورداسىنا جاقىنداي الۋشى ما ەدى. ال مىناۋ كوتىنەن سىدىگى اققان، اۋزىنان بوعى توگىلگەن ساسىق ءاجى سۇلتاننىڭ بۇل قاي تالكەگى. ولەتىن بالانىڭ مولاعا جۇگىرەرىن جاساعان كەرى مە؟ تۇتاس ارعىن تۋلاماسىن. تۋلاسا ات توبەلىندەي بار تورەنى تۋلاق قىپ ساباپ، تاسپا عىپ تىلىمدەر!" دەپ جەلدەي ەسىپ، جۇيتكىپ بەرمەسى بار ما. وسى ءار ساققا الىپ قاشقان ىزالى اشۋلى حابار جەتكەن كۇنى-اق بوگەنبايدان مازا قاشقاندى. ارعىن دەسە، ءارۋاعى قوزعانداي ارقا باسى جىبىرلاپ قويا بەرەتىن. ارعىن دەسە، بۇكىل اتىراپتىڭ تاۋ-تاسى، وزەن-كولى، بۇلاق-باستاۋى ماداق ايتىپ، شۋلاسا قۇپتاپ، جاڭعىرتا جامىراپ جاتقانداي، كۇبىدەي كەڭ كەۋدەسىنە الدەبىر جانىنا جاقىن قۋانىش، شاتتىق تولقىنى لىقسىپ قۇيىلاتىن. دۇنيەدە ارعىننان اسار ۇلىس، ارعىننان اسقاق تايپا، ارعىننان قۇدىرەتتى ەل بولماس دەپ، سول ارعىننىڭ ءتولى بوپ تۋعانىنا، ءناسىلى بوپ وسكەنىنە، ۇلانى بوپ ۇرانىن اسقاقتاتقانىنا، جاس پەرىسى بوپ جالىنداپ شىعىپ، سويىلىن سوققانىنا ءماز بوپ جۇرگەندە، ءدال مىنانداي كوپە-كورىنەۋ باسىنعاندىقتى كورەم دەپ ويلاپ پا ەدى. سودان سوڭ ال كەپ شيرىقسىن.
ال كەپ دولدانسىن. مىناۋ جالعان دۇنيەدە اللادان دا ارتىق سيىناتىن ارعىننىڭ ءارۋاعىنا سىزات ءتۇسىرتىپ، كىر جۇققىزىپ قاراپ وتىرعاننان، نە بىلعانعان اردى شاپشىپ اققان ىپ-ىستىق قىزىل قانمەن جۋۋ كەرەك، نە نامىسىن قۋا الماعان قۋىس كەۋدەنى قالقايتىپ كوتەرىپ جۇرگەنشە قارا جەردىڭ قاراڭعى قۋىسىنا تىرىدەي كومۋ كەرەك. ءاجى سۇلتان بولسا، وزىنە سۇلتان، بوگەنبايعا سۇلتان ەمەس. كوزىنىڭ ەتى وسكەنىن بىلمەي، ءوز بۋىنا ءپىسىپ جۇرسە، قارا كوزىنەن قان اعىزىپ وتىرىپ، قارا شاڭىراعىن ورداسىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىرىپ وتقا جاعىپ، قارا قازانىن كۇلپارشا عىپ، كۇلگە اۋناتىپ، اق نەكەلى جارىن اق تاماعىن ازۋ تىسىڭمەن ايعىزداپ باۋىرىڭا باسىپ حارامداپ، اققان تۋعان ۇلىن قۇلداي شىڭعىرتىپ ساباپ، كوزىنىڭ وسكەن ەتىن سولاي سىلىپ تاستاۋ قاجەت. ءىسىنتىپ-قابىنتقان بۋىن ءسويتىپ مۇزداتۋ ابزال. كوكتەگى قۇدايدىڭ بۇگىندە جەردەگى ارعىن عانا ەكەنىن ەسكەرمەي، كەسكەگىن سۇيرەتىپ، ارعىننىڭ ادال اسىن جالاپ كەتكەن سۇعاناق توبەتتى ءسويتىپ جازالاۋ كەرەك. ايتپەسە يت سارىعان ءارۋاقتىڭ قاراڭ قالعان جۇرتتان ارتىقتىعى بولمايدى. تاعدىردان باسقا ەشكىم جازىقتى ەمەس دەپ قۋلاساڭ دا، جىلاساڭ دا ءوزىڭدى ءوزىن جۇباتساڭ، ولسەڭ دە، ومىرەم قاپساڭ دا، ءوزىڭدى ءوزىڭ الداساڭ، تۇيە ۇستىنەن يتكە تالاتىپ جۇرگەن ارىندى كىم كورىنگەننىڭ اياعىنا توسەنىش ەتىپ تاستاي سالماعاندا قايتەسىڭ. تىنىشىڭدى عانا ويلاساڭ، تاعى ءبىر سۇلتان تابىلماس پا. تاعى ءبىر جىلتىڭداعان جورتقىش كوز شىقپاس پا. تاعى ءبىر سىلىڭعىر قارانىڭ بەزەۋ بەتى شىمىرىكپەستەن "بەلىڭنەن باستىم، بەدەلىڭدى شاشتىم، ارعىن" دەپ بەدىرەيىپ تۇرماس پا.
جووق. نامىستى تىرىلتپەسە، كەكتى قۋماسا، ءوشتى الماسا، قاسيەتسىز تىرشىلىكتىڭ كۇنى شىقپاسىن، تاڭى اتپاي كەتسىن دە. القالى جيىننىڭ تورىنەن دامەتىپ جۇرگەن ءاجى سۇلتاندى دا، باسقا تەكەسىنگەن تورەلەردى دە توبەسىمەن توڭكەرىپ كورگە تىعار. تىعار-اق. تىعىلىپ جىلاپ، وڭاشا كۇرسىنگەنمەن جايراپ قالعان نامىس، اياقتا جاتقان ار قاجىرى مەن تازالىعىن تابا قويار ما. ەندەشە مىناۋ نامىستان ايىرىلىپ، اردان تونالىپ، دوستىڭ تاباسىنا ۇشىراپ، دۇشپاننىڭ قاسقا ماڭدايىڭنان سوققىلاپ جاتقانىن زەردەڭ جەتىپ ۇعىنا الساڭ، جاۋعا مىنەر اتىڭنىڭ قۇيرىق-جالىن شارت ءتۇي. بالداعى التىن قۇرىش بولاتتى بەلىڭە بايلا. قۇلجاداي ايبار ءمۇيىزىڭدى شامىرقانا شايقا. قۇلانداي اششى داۋىسىڭدى اسپان مەن جەردى تىتىرەنتىپ، اتتانعا قوس. كوكىرەگى سىرىلداعان، قولاڭساسى ساسىعان، تەكە ساقالى شوشتاڭداعان ءاجى سۇلتاننىڭ كوتىن بەتىنە جاماپ، قارا قانىن اۋزىنان اقتارىپ، قاندى كوبىكتى كومەيىنە تىق. سوندا كوسەمسىنگەندەر دە، ماردىمسىنعاندار دا وزدەرىنىكى بولسا قىساتىن جەرىن قىسىپ، قۇساتىن جەردە قان قۇسىپ جۇرەدى. ايتپەسە، مىنا كەردەڭدىكتى ءبىر وتكىزىپ السا، اتتانداپ ورە تۇرار ارعىندى كەز-دەستىرمەسە، ات توبەلىندەي سۇلتان، قوزى تۋلاعىنداي تورە وگىز تالىسى ارعىندى بۇعا كورسە بۇعا قالار قورقاققا بالاپ، كەلەدەن كەتىرۋگە، كەڭەستەن تايدىرۋعا تىرىسار. ونداي كۇندە شوت ماڭدايلىسى شەشەنسىپ، ارىق قاراسى كوسەمسىپ، تالتاق سارىسى سەركەمسىپ، تالپاڭ تاناۋلىسى وركەشتەنىپ، تاققا يە تابىلماۋشى ما ەدى دەپ تالتايىپ وتىرا قالۋعا اسىقپاعاندا قايتەدى. حاققا يەك قاعىلماۋشى ما ەدى دەپ قۇدايىنا دا قىر كورسەتەر قىرسىقتىققا باسپاعاندا قايتەدى.
"اسىقتىرارمىن. تورگە، تاققا ەمەس، كورگە، توزاققا اسىقتىرارمىن. باستىرارمىن. سول قىرسىق قانىندى ودان سايىن ۇدەتىپ، ودان سايىن باتپاڭداتىپ، حاق جولىنان مۇلدە اداسقان كەۋدەڭنەن قارا قانىڭدى قورقىراتا اعىزىپ، شايتان يەكتەگەن شىبىن جانىڭدى شىرقىراتىپ جاھاننامعا جونەلتەرمىن."
بوگەنباي سودان كەيىن قاۋىرت ارەكەتكە كىرىستى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءاجىنىڭ بەلىن ءبىر سىندىرىپ الۋ قاجەت دەپ ءتۇسىندى. بەلىن ءبىر سىندىرساڭ، ەكى بۇكتەتىلگەن سۇلتان، مىڭ جەردەن سۇلتان بولسا دا، قارسىڭا كەپ قالقايىپ تۇرا المايدى. تۇرا الماسا، ارقار ۇراندى ازىناتىپ، ارينە، كىسىنەيدى. كىسىنەسىن. كىسىنەگەن سۇلتاندى تورەلەر توڭىرەكتەيدى. توبەدەگى باستىڭ تومەندەگەنىن كورەدى. تومەن قاراپ جەر شۇقيتىن قاراشىنىڭ قانىن اعىزۋعا قۇلشىنادى. كوك توبەنىڭ باسىنا شۋداداي شۇبالتىپ شىڭعىستىڭ تۋىن قادايدى. ءقابىرى قاي جەردە جاتقانى بەلگىسىز، ءقادىرى قاي تۇستا قاشقانى بەلگىسىز قانقۇيلى قانىشەر باباسىنىڭ ساۋدىراعان سۇيەگىن تابا الماسا دا، كارى جىنىنىڭ كارى قۇدىرەتىن شاقىرىپ ايران-اسىر بولادى. سول دۇرىلدەگەن تۇرلەرىمەن جالاقتاپ جان — جاعىنا قارايدى. جا-لاڭاشتانعان وڭ-سولىن، الدى-ارتىن بايقاعاندا عانا، بيتىمدەي-اق پىشىنىنەن، شوكىمدەي-اق شاماسىنان تۇلا بويىن ۇرەي بيلەپ، تۇرشىگە تۇڭىلەدى. ءبىراق ارقار ۇراندى ازىناتقانىن، قۇلاعى بىتەۋ ەمەس، ەلەڭدەگىش قازاق ەستىدى عوي. اتام زاماندا سۇيەگى قۋراپ توپىراققا اينالعان سۇراپىل شىڭعىستىڭ سۇيدەسىن شاقىرىپ، قۇبىلاعا ەمەس، شىعىسقا قاراپ، قايدان تاپقانىن شايتان بىلگەن بە، قۋىرشاق قۇدايعا تابىنعانىن، كوزى سوقىر ەمەس، اڭدىعىش قازاق كوردى دە عوي. ەندەشە امالدا، تورە، امالدا. الشىندى اينالسوقتا. ءۇيسىندى ۇيىرسەكتە. بىرىنە بەدەلىڭدى سال. بىرىنە باعاندى اسىر. كەرەك بولسا، ەتىڭ مەن بەتىڭدى بەر. كەرەك بولسا، قۇرمەتىڭ مەن نيەتىڭدى سىي ەتىپ بەر. قاپتاتىپ قاسىڭا ال، شۇباتىپ سوڭىڭا ەرت. قاسقايىپ بارىپ ارعىنعا ءتيىس.
و-و! بوگەنبايعا كەرەگى وسى. تەرى كيىپ، تەرسەك توسەنىپ وسكەن دالانىڭ ۇلدارى، وي، ءبىر جان اياماي، جانتالاسا شايقاسىپ، تورەنى تۋراپ، اقىرعاندا الدىنا وڭگەرىپ، ۇمتىلعاندى ۇيپاپ تاستاپ، ارعىننىڭ ءارۋاعىن اسىرسا.
اسىرادى. مىناۋ قانسىراعان، قورلانعان جۇرەكتىڭ تۋلاۋى تەگىن ەمەس. تۋلاعان جۇرەكتىڭ دولدانۋى قۇر كەتپەيدى. دۇنيەنىڭ استان — كەستەنىڭ شىعارىپ تاۋدى دومالاتىپ، كولدى شايقايدى. جەردى دىرىلدەتىپ، جەلدى كۇشەيتەدى. داۋىلداتا قۇتىرتادى. قۇتىرسىن. يت سارىعان نامىستى قاننان وزەن اعىزىپ، قاننان كول شالقىتىپ بارىپ، شالقىعان كولدە جۋىپ، اققان وزەندە شايىپ قانا تازارتادى. ايتپەسە مىناۋ تۇتىلعان كۇندى قايتا كورۋ جوق. باتقان ايدى قايتا شىعارۋ جوق. تۇن اسپانىن قاق جارىپ شىعاتىن اي نامىس تازارعاندا عانا جارقىرايدى. الەمدى جىلۋ مەن جارىققا بولەيتىن كۇن ار ارشىلعاندا عانا تۇتىلعان پەردەسىن ءتۇرىپ تاستاپ جارق ەتەدى. ەندەشە ايدى اسپانداتۋ كەرەك. كۇندى شارىقتاتۋ قاجەت. ايتپەسە اقىرزامان ورنايدى. ءسىڭىرى شىققان ەلدىڭ قىزىل سيراعى قارا جەرگە قازىق بولىپ ءار جەردە ءبىر قادالىپ قالادى. ويدى ولىك تولتىرادى. قىردى سۇيەك باسادى. قىبىرلاعان جاننىڭ كەۋدەسىنەن وكسىك توگىلەدى. زار اتىلادى. شەر شەرتىلەدى. كۇڭىرەنگەن دالادان سودان سوڭ كۇڭىرەنگەن داۋىس ءبىرجولاتا جوعالادى.
اقىرزامانى وزىمەن كەتسىن. اقىرزاماندى ورناتپاۋ ءۇشىن، ايدى باتىرىپ، كۇندى تۇتىلتقان نامىستى تازارتۋ كەرەك، اردى ارشۋ قاجەت. ول ءۇشىن ءاجى سۇلتاننىڭ ساعىن دا، بەلىن دە سىندىرۋدان باسقا امال جوق. ال ءاجىنىڭ بەلىن سىندىرۋ-قوينىنداعى قاتىنىنا قول سالۋ. تاقىمىنداعى اتىنا ەر سالۋ. قارنى سالاقتاعان، تەرىسى سالبىراعان قاقسال قانشىقتى قۇشىرلانىپ قىسا الماساڭ، مەيىرىڭ قانىپ توسىڭە باسا الماساڭ، جۇپارىنان جۇرداي بولعان شىركىنگە قول سالعانمەن كوڭىلىڭنىڭ قۇرىشى قايتار ما. ەندەشە اتىن قاتىنىنان دا ارتىق كورەتىن قازاقتىڭ قاسيەتىن قاشىرىپ، قاسىرەتىن اسىرام دەسەڭ، اتىن تاقىمعا باسىپ، قاناتىن قىرق، اياعىن تۇسا، جولىن بوگە. ءدال سوندا جەلكەسىنە قادالعان كوك سۇڭگىدەن دە جۇرەگىنە شانشىلعان تىكەندى اۋىر كورەتىن تورەنىڭ قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي ءوزىن — ءوزى تىستەلەپ، ءوزىن — ءوزى ارسىلداي قاۋىپ، جۇلقىنعانىن كورسەڭ.
جىلقىمنىڭ قۇتى، ىرزىعىمنىڭ باسى، نەسىبەمنىڭ كوزى دەيتىن اركىمنىڭ — اق كوزدىڭ قاراشىعىڭداي كورەتىن، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن كيەلى دە قاستەرلى جانۋارى بولادى. سول مالىن اكەسىنەن ارتىق ارداقتاپ، ايەلىنەن ارتىق ماپەلەپ، جەل تيگىزبەي، كۇن وتكىزبەي، ۇلىڭداي وبەكتەپ، قىزىڭداي قۇلپىرتىپ قوياتىن مالساق جاننىڭ، مالساق بايدىڭ ادەتى.
ءاجى سۇلتاننىڭ سول كيەلى جانۋارى-اقمونشاق دەيتىن اقبوز جۇيرىگى. كەيىنگى كەزدە اجىدەن گورى اقمونشاقتىڭ اتى بۇرىن ەستىلەتىن. اقمونشاق الماعان بايگە بولماعان. الدىنا قىلقۇيرىق سالماعان. اياڭى جوق، بۇلكەكتەپ وتىراتىن ايتۋلى جۇيرىكتىڭ قاشان شاپقانشا ۇستىندەگى بالانىڭ مازاسى كەتەدى دەگەندى بوگەنباي تالاي ەستىگەن. وزگەنىڭ بالاسى ەمەس وز بالاسى سول اقبوزدا وتىرىپ بايگەگە تۇسەر كۇن بولسا، ءاجىنىڭ ساقالىن كوزىنەن اكقان قاندى جاسىنا جۋعىزار-اق. بالا تۇگىل اق جاۋلىقتىنى دا اقشا اكەسىنىڭ اق ورداسىنا ءالى كەلىن عىپ ءتۇسىرىپ، ۇي ىشىنەن ۇي تىككىزبەگەنىن ەسكەرىپ تە جاتقان بوزبالا بوگەنباي جوق. بالا بەلدە، قاتىن جولدا دەيتىن ۇعىمعا ابدەن ۇيىعان قازاقتىڭ قارا ءسىڭىر بالاسى ەمەس پە، جاڭا باستاعان جولىن قالىڭدىق ىزدەۋمەن ازىرشە بوگەگىسى كەلمەيدى. جولعا جۇلقىنىپ ءتۇستىڭ ەكەن، باتىر اتانىپ جاۋ قاشىرعانشا، ەل قامقورى اتانىپ، داڭقىڭدى التى قىردان اسىرعانشا، قىلماڭداعان كۇلىم كوزدىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ، قوس ارقان بۇرىمىنا قوساقتالىپ قالىپ، قوتان قورىعان توبەتتەي وت باسىندا ومالىپ وتىرۋدان مەيلىنشە ساق بول.
بەلدەگى بالا بەسىكتەگى بالاداي ەمەس. تاۋ جەبەلەسەڭ دە وزىڭمەن بىرگە، كول جاعالاساڭ دا وزىڭمەن بىرگە. جاۋ قۋساڭ دا، جانىڭنان ءبىر ەلى قالمايدى. تۋ قۇلاتساڭ دا، بىرگە ۇراندايدى. تەك سول ۇرىعىڭدى سالار قابىڭدى دۇرىستاپ تاڭداي ءبىل. قاپ بولاتىن كورىكتىڭنىڭ بەلىڭدى كوبەيتەر، ەلىڭدى كوركەيتەر اقىلدىسىن انداي ءبىل.
بوگەنباي ەندى ىركىلىپ-تارتىنۋدى قاجەتسىز سانادى. ءوزى كۇيىنگەن سوڭ، وزگەلەر دە كۇيىپ ءجۇر عوي دەگەنگە قاتتى مالداندى. ۇلكەندەر ۇي تولتىرىپ، ءسوز كوبەيتىپ، ءار اۋىلعا كىسى سالىپ، ىرعاسىپ جاتقاندا، كۇن سايىن ەسەپ پەن ەسەپ جالعاستىرعان اقساقالداردىڭ العاشقى كەزدەگى داۋىس پەن داۋدى شيرىقتىرعان ەكپىندەرى ازايا تۇسكەنىن بايقاپ، سولاردان اۋىسقان، سولاردان كەرەكسىز بوپ شەتتەپ قالعان كەك-قىجىلدىڭ ءزارىن ءوز كەۋدەسىنە كەڭىردەكتەتىپ توعىتا بەرگەن. سودان سوڭ-اق ءتۇبىر ءسوزدى دە، كۇبىر ءسوزدى دە قوزداتىپ، ات — سويىلدى قامداتۋدىڭ ورنىنا، جىبىر — سىبىرلى ەپتىلىك پەن ەپسەكتىكتىڭ جاياۋ قۇيىنىن شانداتۋعا بەت قويعان ۇلكەندەر ءبىر بولەك، نامىس ءورتى شارپىعان بوگەنباي ءبىر بولەك بوپ شىقتى. ەندى ول وز تۇستاستارىنىڭ، ءوزىنىڭ قاتارلاس، قۇرداستارىنىڭ تامىرىن باسا باستادى. كارىلەر قۇساپ بۇقپانتايلاپ، بۇلدىراتىپ كومەسكىلەتپەي، اشىعىنان كەتىپ، اشىنىپ سويلەدى. جاستار قاشاندا ۇشقىن تۇسسە لاپ ەتە جونەلۋگە دايىن تۇرعان تامىزىق ەمەس پە. قولتىققا دىم بۇرىككىزبەي-اق دۋىلداپ ورە تۇراتىن الەكەدەي جالانعان شىركىندەر باس شۇلعي ءتۇسىپ، بوگەنبايدان دا ءارمان ەكىلەنىپ شىعا كەلمەسى بار ما. ەلەۋسىزدەۋلەرى اتقا ءمىنىپ، ەلەۋسىزدەۋ ءجۇرىپ ءاجى سۇلتاننىڭ اۋىلىنا بارىپ تا قايتتى.
ايدابول اۋىلىنىڭ جىلقىسىن ايداتىپ العىزعان ءاجى سۇلتاننىڭ تاپ ءوزى ەكەنى دە بەلگىلى بولدى. قىمىز ءىشىپ، قىزارا ءبورتىپ وتىرىپ، سول سۇلتان ارقاسىن اللاعا تىرەپ، ەكى اياعىنا پەرىشتەنى شىرەپ وتىرعىزىپ قويعانداي بوپ تىراشتانا اۋزىن كەرگىلەگەن عوي.
— بەت-بەتىنە بەزگەن تىرلىكتى بەلىنەن بۋىپ ۇستايتىندار بولماسا، دۇنيەنىڭ استان-كەستەنى شىعادى. سونى ۇستايتىندار نەكەن-ساياق. سول نەكەن-ساياقتىڭ ءبىرى مەنمىن. ءيسى قازاقتىڭ ورتاق شىرعالاڭىن كوتەرەم دەپ وسىدان ون بەس جىل بۇرىن تاۋكەنىڭ الدىندا ءبىر ىسكە كيلىككەنىم بار. جايشىلىقتا "نە ىستەيمىز؟ قالاي شەشەمىز؟" دەپ الدىما ءتۇسىپ، ايتقانىما كونە كەتەتىن اناۋ سۇيىندىك ءبيى كوكساۋ ايدا بول شالدىڭ اياق استىنان كىلت ەتە قالماسى بار ما. سودان نە كەرەك، بۇرىمى تىرسەگىن سوعاتىن، مويىل كوزى ىشىندە وت تۇتاتاتىن ويرات قىزى ۋىسىمنان شىقتى دا كەتتى. ايدابولعا ال كەپ ءتىس قايرايىن. ىشكە قان قاتىپ، جۇرەككە بەرىش بىتپەدى مە سودان بىلاي. تاۋكەگە جاعىپ، قازىبەككە ارقا سۇيەگەن سول كارى كوكساۋ ايدابول نەمەڭ سودان كەيىن ال كەپ دۇرىلدەسىن. ال كەپ اسقاقتاسىن. قانشا قاپىسىن اڭدىسام دا، نە الدىرمادى، نە شالدىرمادى.
اقىرى و دۇنيەلىك بوپ كەگىمدى العىزباي، ىشتە قاتقان قانىمدى قالىڭداتىپ كەتە باردى. تىرىسىندە القىمىنان بوتەگەسىن سىعىپ الا الماعان سوڭ، ءارۋاعىنا شي جۇگىرتەيىن دەپ ايعىر ءۇيىرىن ايداتىپ الدىم. ادىراڭداعان ارعىننىڭ الدىما كەلگەنىن كورمەدىم ءالى. قوقان-لوقىسىن قورىققاندارعا عانا جاسايتىن دۇمبىلەزدەر عوي شەتىنەن. اۋىلىمنىڭ سىرتىنان جۇرۋگە جارامادى. قايدان جاراسىن. سەلت ەتكەن ءبىرى شىقسىنشى، زوبالاڭدى ودان ءارى قوزداتايىن.
وسىنى ەستىگەندە بوگەنباي تۇلەن تۇتتى. دويىرىن قوس بۇكتەپ اپ، وت باسىن نۇقىپ — نۇقىپ قالدى.
— ەلىرگەن ەكەن تورە توبەتى! بولىنگەن ەلدى بۋىپ ۇستايتىن نەكەن-ساياعىم سول ەكەن-اۋ! ەندەشە سول بولىنگەن ەلىڭنىڭ ءبىر بۇلىكشىسى كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ، جامباسىڭدى وز وشاعىڭنىڭ باسىندا ءوز وتىڭا قاقتار. تاسىعان كەۋدەڭدى بوساعان مەستەي سۇلاتار. اقمونشاق اتىڭدى تاپ سول مىسىڭدى باسىپ وتكەن ايدابول اتامنىڭ بەل بالاسى تايكەلتىر كوكەمنىڭ تاقىمىنا باستىرماسام، بوگەنباي اتىم ءوشسىن!
جاس دوستاردىڭ كوبى-اق وت باسىن سابالاپ، ايقايعا ال كەپ باسسىن.
— شاۋىپ الامىز!
— ءاجىنىڭ باسىن كەسىپ الامىز!
— سۇلۋ قىزىن، بوپىشىن ات كوتىڭدە سالاقتاتارمىن!
— پالەنىڭ باسى قىرىسبەك كورىنەدى. قاراگەردىڭ ءۇيىرىن قابىرعاسىن قاۋساتىپ قۋىپ كەتكەن سول يت ەكەن.
بوگەنباي اقىرىپ قالدى. قياق مۇرتى تىكىرەيە، الگى سوڭعى سويلەگەن جىگىتكە سۋىق ءجۇزىن قادالتتى.
— توقتاڭدار دۇرىلدەمەي! نە دەدىڭ؟ قىرىسبەك دەدىڭ بە؟
— ءيا! ۇرىنىڭ ۇلكەنى سول. ءاجىنىڭ، سۇلتاننىڭ بۇگىندە وڭ تىزەسىندە وتىراتىن بوپتى.
بوگەنباي وقىس شەشىم قابىلدادى.
— سولاي دە. وندا ءتىپتى جاقسى. ءاجىنىڭ تاعى مەن تاجىندەي اقمونشاعى مەن قىرىسبەگىن جايعايىن الدىمەن. ونىڭ ماقتانعان كەۋدەسىنە اۋليەمىزدەي بولعان اياكەم، ايدابول اتا، قالا بەردى بۇكىل ارعىن سيىپ كەتكەن ەكەن. سول كەبىنگەن كەۋدەسىن تەسپەي سولدىرايىن. سەندەر ازىرشە قيمىل، قوزعالىسقا بارمايسىڭدار. ءالىپتىڭ ارتىن باعۋ قاجەت. اسىپ-تاسقان سودىرلىقتى تىياتىن دا سەندەرسىڭدەر ءالى-اق. ال وسى جولعىنىڭ ورايىن شۋىلداتپاي، دۋىلداتپاي ءوزىم جانە بىر-ەكەۋىڭ بارىپ، قىرىسبەگىن شاڭعا اۋناتىپ، اقمونشاعىن الىپ قايتامىز. كەك قايتارۋدىڭ باسى سول بولادى.
داۋدىڭ تۇڭعىشى — نايزاگەر بالتانى، جىلقىنىڭ ءتىلىن بىلەدى دەيتىن اتپاز جىگىت قوزىباقتى عانا ىلەستىرىپ اتتانىپ كەتكەن.اياعى مىنە وسىلاي ءبىتىپ ەدى.
شالقايعاندى ەڭكەيتەم، سىرەسكەندى يىلدىرەم، تىرەسكەندى بۇگىلدىرەم دەپ سەستەنىپ بارىپ، ءبۇلدىرىپ قايتىپ كەلەدى. وسىلاي قاراي بەت العاندا ءاجى سۇلتاننىڭ وڭ تىزەسىندە وتىرادى دەيتىن قان سۇرەڭ باۋكەسپەسى، بارىمتاشىسى قىرىسبەكتەن وتەر سۇمىراي دا، جاۋىز دا جوق ءتارىزدى ەدى. ءدال قازىرگى جانى قينالعان ساتىندە، ساناسىنا كەۋدەسىن كەمىرىپ سان ساپالاق وي تۇسكەن ساتىندە سول قىرىسبەكتەن ابزال، قىرىسبەكتەن جادىنان ادام جانە تابىلارداي ەمەس. قۇلاپ جاتىپ تا قىلشىعى قيسايماس تاباڭدى مىنەزدىڭ تۋرالىعىمەن ءبىر كىنا تاقادى-اۋ ساباز. قايتا بۇرىننان بىرگە تۇرىپ، بىرگە جۇرگەن باۋىرىنداي باۋراپ اكەتە قويعانىن ايتسايشى. سول كەزدە قينالىپ تا جاتتى — اۋ. باستان تيگەن سوققىسىنىڭ بوس كەتپەيتىنىن بىلەدى. ءوزى دە كوپ ۇزامايتىنىن سەزدى — اۋ قايران دا اسىل ازامات! وزگەگە ەمەس، ءوزىم دەپ ساناعانداي ءوزىن ءبىر ۇرىپ سۇلاتقان بۇعان تاپسىردى عوي اناسىن. نەتكەن جىگىتتىك! نەتكەن مارتتىك! جاتىم دەمەدى، جانىنا جاقىنداتىپ، جاقىنىنا بالادى. جولداستىڭ مىڭىن ىزدەمە، ءبىرىن تاڭدا دەۋشى ەدى ۇلكەندەر. سول تاڭداعان ءبىرى بۇل بولعانى ما؟ تاڭداتقان قانداي قۇدىرەت؟ ادىلدىك دەيىن دەسە، اتتانداپ بارىپ جاۋ بوپ تيگەن بۇل، سويىلداسىپ سوققىعا جىققان بۇل قالاي جولداس بولا الار. ءبىراق وكىنگەنى، وزەگىن كۇيدىرە ءوز جاساعانىنا ءوزىنىڭ كۇيىنگەنى راس قوي. بارعان جەرىنەن ەڭ بولماسا ءبىر جىلقىشىنى ات باۋىرىنا تىعىپ، جان ساۋعالاتپاسا، اسپانى توڭكەرىلىپ تومەن قۇلارداي كوڭىلى كونشىمەۋشى ەدى. بۇگىنگى ىركىت ىشكەندەي ءىشىنىڭ قۇرت بۇزىلۋى قالاي؟ بۇرىن قاق سويىلدىڭ شاق ەتكەن دىبىسىن دۇنيەنىڭ بار اۋەنىنەن ارتىق سانايتىن كەۋدەسىنىڭ قىمىزى تاۋسىلعان ساباداي سىلق تۇسكەنى نەسى؟ الدە بۇعان دەيىن بۇل بىلمەگەن، بۇل ەستىمەگەن ءجايتتىڭ سىرى اشىلايىن دەگەنى مە؟ سول ءالسىز جارىق قالت — قۇلت ەتىپ، ءىشىنىڭ قاپاسىندا جاتقان كەك — قىجىل دەيتىن ءوزىمشىل سۇمدىقتى قۋالاپ شىعارعىسى بار ما؟ Ay، سول كەك قىجىلى ءقازىر مۇلدە سەزىلمەيتىنى قالاي؟ ىشەك-قارنىن تازالاپ جۋىپ، مازاسىن قاشىرىپ جۇرگەن اشۋلى ىزاسىن ايداپ، الالاپ تاستاعان قانداي قۇدىرەت؟ كۇرسىنىسى كوپ، وكىنىشى وزەگىن سىزداتقان قازىرگى مىنا ءحالىنىڭ توركىنىن كىم انىقتار؟ باتپانداپ موينىنا تۇسكەن سالماقتى ادەتتەگىدەي سەرىكتەستەرىنە، قالا بەردى قانجىعالى مەن قارجاسقا، ودان ءارى تەرەڭدەتسە مۇقىم ارعىنعا ءبولىپ سالا قويام دەيتىن ەركەلىك پە، كەلتەلىك پە-ويعا بويلاتپايتىن ۇشقارىلىقتان اداسىپ قالعانى قالاي؟ قانجىعالىڭ مەن قارجاسىڭدى قانشا تەلىسە دە، الگىندەگى ءوز قولىمەن ساق ەتكىزگەن سويىل سوققىسىنا جاناستىرا الار دا ەمەس. ال اسقاق ارعىننىڭ، ايبىندى ارعىننىڭ سۇستى سەسى وزگەدەن بۇرىن بۇنىڭ ءوزىن ەزىپ بارا جاتقانداي-اۋ. اسقاق ارعىن ەندى بۇنىڭ ايبىنى بولۋدان قالىپ بارادى-اۋ. تەنتەككە كەلتەك ۇستاتقان ارعىن ەمەس، ەلدى ءبۇلدىر، ەرىن سىندىر دەگەن دە ارعىن جوق. قالماققا سالار شەڭگەلدى قازاققا سال، ويراتقا سالار ويراندى الاشقا ءتوندىرىپ، تومپەشتەپ ال دەيتىن جەڭىلتەكتىك ۇش ءجۇزدىڭ ايبارلى ارىسى ارعىننان ولسەڭ دە تابىلمايدى. اعايىننىڭ الالىعىن، جاقىننىڭ جارعىلاسۋعا اپارار جاعالاسۋىن ۇنەمى ءتيىپ وتىراتىن اۋليەدەي ارعىن ءبىر تەنتەگىنە "ەل تاتۋلىعىنا سىزات سالىپ، شەڭبەرلەنگەن بىرلىكتى ءبۇلدىرىپ كەل" دەسە، وندا اقىرزامان ورناپ، قارا جەر قاتتى پىسكەن قاربىزداي بوپ قاق جارىلدى دەي بەر دە، قيامەت كۇنىن قارسى الۋعا دايىندالا بەر.
جوق! ارعىنعا ارقا سۇيەمەس. سۇيەۋ قايدا. سول ءيسى ارعىن بىتكەننىڭ الدىندا ءوزىن كىنالى دە كىنالى سانايتىنىن الدەن — اق ۇعىنىپ، جاۋابى تابىلماس وي قاجاۋىمەن تىعىلىپ كەلەدى. ادالدىق ارينە ارعىندا بار. ءبىراق سول ادالدىق اناۋ الشىننان دا تابىلدى عوي. تاپقان قىرىسبەك اعا ەمەس پە. كەشەگى وكپەسىن وشتىكپەن وشىرگەن قان سۇلىك قاراقشى، ءيسى ارعىننىڭ ەجەلگى دۇشپانى كورىنگەن قىرىسبەك بۇگىن مۇلدەم باسقا عوي. قان سۇلىك قاراقشى ەمەس، قادىر-قاسيەتىن تومەندەتپەگەن، قۇلاپ جاتىپ تا ءور كوڭىلمەن قىرانداي كوككە سامعاعان جاقسى اعا، جاڭا اعاسى عوي. سويىل ءتيىپ سورى قايناسا دا، سۇرى قاشقان ءجۇزدىڭ، سەسى قايتقان كەۋدەنىڭ سابىرىن قاشىرماپ ەدى-اۋ. ەت اشۋمەن جاۋلىققا بارعان بۇنى جاۋىزىم دەمەي، جاناشىرىنا بالاعانى-اق نەگە تۇرادى. اسىرەسە كەتە بەرىپ بۇرىلىپ، ماڭىنداعى سەرىكتەرىنىڭ بىرىنە دە قاراماي، ءدال بۇعان قۇرساقتاس باۋىرىنداي تىلەك بىلدىرگەنىن ەندى ەشقاشاندا ۇمىتا الار ما.
"ءاي، قولىم قاتتى ەدى!.. جاساعان، ۇشىعىنان ساقتا! قىرىسبەك اعانى، زار تىلەگىمدى ءبىر بەرسەڭ، ءدال وسى جولى بەرىپ، امان-ەسەن الىپ قال. جۇرەر جولىن ءالى دە جالعاستىر، ءتاڭىر حاق!" — دەپ كۇنى بويى بۇلكەكتەن اسپاعان شابدارىن تەبىنىپ قالىپ، بىلەزىكتىگىنە بۇل-دىرگىسىن ءىلىپ العان توبىلعى ساپتى قامشىسىن شوشاڭ ەتكىزە، وڭ قولىنىڭ الاقانىمەن بەتىن سيپاپ ءوتتى.
بوگەنبايدىڭ زار تىلەگى جاساعاننىڭ قۇلاعىنا جەتپەدى مە، جەتسە دە، ءوزىڭنىڭ كىناڭدى ءوزىڭ عانا كوتەرىپ وت دەگەن كەسىكتى بۇيىردى ما، قىرىسبەكتىڭ كەلەر كۇنى كۇن باتا كوز جۇمعانىن قازاقتىڭ جەلدەن دە جۇيرىك سۋماڭداعىش ءتىلى جەتكىزىپ ۇلگەرگەن ەدى.
بوگەنباي سول قاۋەسەت حاباردى ەستىسىمەن قۇرت بوسادى. ءوڭى قابارىپ، كوزى يت ۇڭىرەيىپ ۇيىندە جاتتى دا قويدى. جايشىلىقتا ات بەلىنەن قاي ۋاقتا تۇسەتىنىن كورمەگەن اكە-شەشەسى دە، اعايىن — تۋىسى دا ءتوردىڭ الدىندا دوڭبەكتەي بوپ سۇلاپ جاتىپ العان بوزباستىڭ مۇنشالىقتى نەگە كۇيرەگەنىن تۇسىنبەسە دە، تۇسىنگەن بوپ اينال سوقتاۋمەن بولدى.
— ءجا! ەر ەگەستە ەر سىنىپ، جۇگەن ءۇزىلىپ، ەركەك وپات بولاتىن. ەرەگىستى باستاعان سەن ەمەس، ءاجى سۇلتان. قىرىسبەك... ءا، مارقۇم سول سودىر سۇلتاننىڭ سويىل سوعارى ەدى عوي. سۇيكەنگەن وزدەرى. سويىل كوتەرگەنگە شوقپار سىلتەۋ قىلمىس ەمەس. تۇر! كوتەر باسىندى! — دەپ بىرەۋلەرى سىلتاۋراتسا.
— ويباي-اۋ! ءىش قۇستا بولماسقا ءىش قۇستا بوپ سەنىكى نە؟ باتىر بولار ما، باگىمىزدى اسىرار ما دەپ سەنىپ جۇرگەن سەن ءبۇيتىپ ءبۇرىسىپ تۇسسەڭ، باسقامىزعا نە جورىق. قوي ءارى! قورابا قورتىق نەمەنىڭ قورعانا الماسا، قارسىلاسىپ نەسى بار ەدى. جاۋدى اياعان جارالى. ويلاما ەشتەڭەنى، — دەپ ەكىنشىلەرى قايراسا،
— ءبارى وزدەرىنەن. بالە باسى سول ءاجى سۋلتان! سول قىرىسبەك قاراقشى! ارعىندى شاۋىپ الماق-اۋ. ءارۋاق اتتى! اياكەم ءدۇر سىلكىنگەن شىعار-اۋ! قايتا اناۋ ءاجى سۇلتاندى دا بۇك ءتۇسىرىپ، قاراڭعى كورگە بۇراپ تىعۋ كەرەك ەدى. جاتسىن ەندى قارا نيەتىنىڭ قاسىرەتىن بۇركەنىپ، قارا جامىلىپ، قارا جامىلعىلاردىڭ اۋىلى! — دەپ زىركىلدەگەندەرى دە بوگەنبايدى سەلت ەتكىزە المادى. ىشتەي عانا: "ءاي، مىنالارعا نە بولعان؟ بار بولسا، قىرىسبەكتىڭ بالالارى ۋلارداي تۋلاپ قالعانىن ەسكەرمەي مە؟ الدە وزگەنىڭ قايعىسىن وزەگىنە جەتكىزە الماس جات باۋىرلىقتى جانىمىزعا جاماپ الدىق پا؟ ونداي كۇندە ءاپ جىلانداي ىسقىرىنىپ، ماڭايىمىزدى جالاپ-جالماپ جەڭىلدىكتىڭ سۇمدىعىن وربىتسەك دالادان قايىرىم، ەلدەن مەيىرىم قاشپاس پا؟ تاتۋلىق ىزدەسەك ءبىر-بىرىمىزدىڭ قانىمىزدى ۇرتتاپ، سول قاندى ازسىنىپ، تاعى بىرەۋىنىڭ ءولىمىن اڭساۋىمىزدان كەيىن تاتۋلىق ورالا قويار ما. الدە جىك-جىك قىپ جىپكە ءتىزىپ، جاق-جاق قىپ جاقىنداستىرماي قازاقتى قازاققا ايداپ سالىپ وتىرعان ءتاڭىرىنىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەن؟ ويتەر بولسا سول ءتاڭىر حاق قازاققا نەگە سونشاما قىرىن قاراي بەرەدى؟"
كىسىسى ءولىپ، اتاقتى جۇيرىگى قولدى بولعان ءاجى سۇلتان اۋىلعا شاپپايدى، قازاق ورداسىنىڭ قارا شاڭىراعىندا قالقايىپ وتىرعان تاۋكەگە اتتانداتىپ جەتەدى. اق سارايدى شاڭقىلداعان اشۋلى داۋىس استان-كەستەن جاڭعىرىقتىرىپ، بولمە — بولمەلەردى، ءدالىز-قۋىستاردى قۋالاي تولتىرىپ ءبىرازعا دەيىن باسىلمايدى.
ءاجىنىڭ بايبالامىن ەستىگەن حان، ارينە، جۇيكەسىنە جۇك تۇسىرگەن ءزىلدى سەزىنەدى عوي. ەل اراسىن قايتسەم ەپتەيمىن، بۇلىنگەندى قايتسەم بىتەۋلەيمىن، جىرتىلعاندى قايتسەم جامايمىن دەپ جانتالاسىپ جۇرگەندە، جاڭا بۇلىك ءبۇلدىرىل، جاڭا جىرىق جارىقشاق ەنگىزىپ، ەل اراسىن ەلىرتىپ قويعانىنا قاتتى قاپالانادى. كۇللى الاشتىڭ ازاماتىن تەڭ ۇستاۋعا تىرىسقان حانعا، "كانەكي، ادىلەتىڭدى كورسەتشى! قياناتشىلدى قىلعىندىرشى! توبەدەن ءتونىپ تۇرىپ تۋرالىعىڭمەن تۋراپ تاستايتىن كەسىگىڭدى جاساشى. جاراپازان ايتقانداي يەكتەگى ساقالىڭدى شوشاڭداتىپ: "ادىلدىك! ادالدىق! تازالىق!" دەپ تاقىلداۋشى ەڭ بەس ۋاق نامازىڭنان دا بۇرىن. كورەيىن سەنىڭ سول توقىلداقشا توقىلداتقان ادىلدىك، ادالدىق، تازالىق دەگەندەرگە جول بەرگەنىڭدى. ءسوزىڭ مەن ءىسىڭ بىردەي شىقسا، ۇلى حاندىعىڭدى ۇستاعانىڭ! ىسىڭنەن ءسوزىڭ اجىراسسا، اق سارايدى دا ءىبىلىس جايلاعانى. شايتاننىڭ بىلعاعانى بولار. وندا سەن قۇساپ توتىقۇستاي تالعاۋسىز قايتالاماي، ادىلدىكتى اق الماستىڭ جۇزىنە تاپسىرارمىن!" دەپ سىنعا سالعان.
تاۋكە ىشىنەن ءاجى سۇلتاندى قانشا جاقتىرماسا دا، ءاجىنىڭ قياناتتى الدىمەن ءوزى باستاعانىن قاسىنداعى سىبىرلاپ ۇلگەرگەن، سەزدىرىپ ۇلگەرگەن كەڭەسشىلەرىنەن ەستىسە دە، ىشقىنا ىڭىرانىپ بارىپ، باس يزەگەن.
— ءاۋ، ءاجى! سەن سونشاما نەگە بارىلداپ كەتتىڭ. مۇنداعىلاردىڭ قۇلاعى ساڭىراۋ دەگەندى كىمنەن ەستىپ ەڭ. بايبايلاماساڭ دا ۇعاتىن كەۋدەگە كىرەتىن جاي — جاعداي بەلگىلى بولدى. كىنالىنى وزگەدەن تاۋىپ، ءوزىمىزدى سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەتەتىن قازاقىلىعىمىز دا بەلگىلى.
ءجا، سۋىتپا ءجۇزىڭدى. مەن سەنى اقتايىن دا، قارالايىن دا دەپ تۇرعام جوق. كىسى ءولىمىن تەكسەرمەيتىن رەتىمىز دە، نيەتىمىز دە جوق. سەن ايتتىڭ، مەن ەستىدىم. ەسكەرىلمەس دەمە. ەس-تۇسسىز ەلىرىپ بارىپ، ەسەرسوقتى ەسىنەن تاندىرىپ الىپ ۇرادى دا دەمە. باسىنا ب ا ق قونعاندا شاقىرماي، باسىنا ءىس تۇسكەندە باقىراتىن قازاق ەكەنىمىزدى دە ۇمىتپا. بارا بەر، ءاجى سۇلتان! اق-قاراسىن انىقتاۋدى ۇلىس بەگىنە تاپسىرام. الىسقا دا ۇزاتپاسپىن. شۇعىل دا قايرىلتپاسپىن، — دەپ تورەنى شىعارىپ سالىپ، سول كۇنى — اق بولعان وقيعانىڭ انىق-قانىعىن تەكسەرتىپ، كىنالىنى جازالاپ، جابىرلەنۋشىنى جوندەستىرۋدى سۇراپ قاز داۋىستى قازىبەككە ادامىن شۇعىل جونەلتكەندى.
ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە ۇلىس بەگى ەكى جاعىنىڭ دا ءسوز ۇستار يگى جاقسىلارىن الدىرىپ، بولعان ۋاقيعانىڭ ءمان — جايىمەن مۇقيات تانىستى. ءاجىنىڭ وكتەمدىك زورلىعىنان وربىگەن نامىسشىل جاستىڭ اپىراقتاعان قيمىلىن وزبىر قيانات كورگەن ەشكىمنىڭ بولماعانىن تىڭدادى. اقىرى كىسى ولىمىنە ۇلاسقان بۇل كەكتى جولدىڭ سوقپاعىنا تۇسكەن سول ىزالى جاستىڭ جارالى جولبارىسشا ولەرمەن مىنەز تانىتقانىنا ىشتەي سۇيىنسە دە، ادىلەت اسۋى دەگەن بيىكتەن اتتاپ كەتە المادى. ۇيىرگە ءۇيىر قايتارىلىپتى. تۇياققا تۇياق تىگىلسىن دە، ءبىتىسسىن.
اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولعان ەمەس. سۇلتاننىڭ قياناتتى بۇرىن باستاعانىن ەسكەرەر بولسا، بۇل داۋدىڭ "جەتى جارعىعا" سايكەس كۇردەلەنىپ تۇسەر ايىبىن اجىگە سالماقتاندىرىپ تاستاي سالار دا ەدى، ءبىراق بارىمتانى نامىس قۋۋ دەپ، سۇيەككە تۇسكەن تاڭبانى سىلىپ تاستاۋدىڭ امالى دەپ امالدايتىن قىر قازاعىنىڭ ءقايبىر ءتۇيىن سالعان جاۋابىنىڭ تۇبىنە جەتەرسىڭ. اياكەڭ، ايدابول بي كەزىندە ەسەمدى جەدى، ەسەبىمنەن جاڭىلدىردى دەپ جەر استىنداعىنى ءتىرىلتىپ ايىپكەر عىپ ۇستاسا، ۇلىس بەگىنە دە ۇتىلاپ سوعا بەرۋدەن دە جاڭىلاتىن كۇن تۋادى ەكەن. تۇياققا تۇياق دەۋ سول كوپ ىرعاسۋدىڭ ناتيجەسىمەن تۇيىندەلگەن بولاتىن.
ءبىراق ءاجى سۇلتان بۇل شەشىمدى ەستىگەندە ساقالىن ءبىر تالداپ جۇلىپ ۇشىپ كوككە، ۇشىپ جەرگە تۇسكەن ەدى. تۇسپەي ءقايتسىن. تۇياققا تۇياقپەن اككى ارعىن نەمە قىزدىڭ قالىڭىنا بالاعان اق مونشاقتى، الدىنا قىلقۇيرىق سالماعان اقبوز ارعىماقتى يەمدەنىپ الا قويعان جوق پا!
— ادىلەت وسى ما! حانعا ءبىر بارعان مەنى ەكىنشى رەت جەتە المايدى دەي مە ەكەن. كوك اسپاندى شىتىناتىپ سىندىرا الماسام دا، اق سارايدىڭ كوك شاتىرىن شىتىناتاتىن كارىم بارىن حانىنا دا، قاراسىنا دا كورسەتەيىن! — دەپ كۇركىلدەپ جوتەلىپ، گۇرىلدەپ اتقا قونعان ەدى.
ۇلىس بەگىن دە، وسى داۋدىڭ قوس تىزگىنىنە شىجىمداپ جارماسقان ەكى جاعىن دا قاتتى قيناعان قىرىسبەكتىڭ قۇنى ەدى. ولەر ادام ءولىپ كەتتى. تىرىلەرگە ءتىرى جاننىڭ تىرلىگىن جالعاستىرۋ ءلازىم. ەندەشە وتكەنگە سالاۋات، بۇگىنگە بەرەكەت قۇن تولەۋگە كەلىسىپ، كەرىسپەي تاراسىڭدار دەگەن شەشىمگە ءاجى سۇلتاننىڭ كىسىلەرى ەندى مۇلدە ىرىق بەرمەۋگە اينالدى. اق مونشاقتان ءبىر ايرىلىپ، قۇنعا قۇن ەمەس، جانعا جان الىپ قايتا الماي ەكى جەڭىلسە، وندا تەرىسىنە سيماي ازۋىن اقسيتىپ وتىرعان سۇلتاننىڭ الدىنا قۇر سۇلدەسىن سۇيرەتىپ قالاي بارا الار. سۇلتاننىڭ بەت-جۇزىنە قالاي قاراي الار. سول سەبەپتى دە ەندىگى جەردە تورەنىڭ ءسوزىن ۇستاعان مىناۋ ءتورت ادام بۇرىس سوزگە دە، دۇرىس قاباققا دا ءوڭ بەرمەي، تەبەگەن اتتاي تەرىس اينالىپ قىرجىڭداعاننان باسقانى بايقاتارداي بولمادى. قازىبەكتىڭ سالماقپەن تون تەرشە قارايتىن كوزدەرىنە دە اجارىن ءبىر بەرمەستەن، جاتتاپ العان ءسوزىن توقتاۋسىز توپەلەي بەرەتىن توتىداي ءتورت اۋىزدىڭ ءبىرىڭعاي جاۋابىنان جاڭىلماي-اق قويدى.
— قۇنعا قۇن! ادامىمىزعا ادام الامىز. قۇل قىلامىز با، باسىن كەسىپ، كەۋدەسىن تۇل قىلامىز با، ول ەندى ءبىزدىڭ ءوز كەسىگىمىزدە. اعايىنعا الالىق ەنگىزبەيمىز، ەل بىرلىگىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايمىز دەپ ءوزىڭىز جاساسقان "جەتى جارعىسىندا" تۇزگەن تارتىبىنەن تاۋكە حان اجىراماسا، سول نيزامنىڭ بابىنا سۇيەنىپ وسى تالابىمىزدىڭ بۇلجىتپاي ورىندالۋىن كۇتەمىز! — دەپ شالقاياقتاپ شاپقا اياعىن مىقتاپ تىرەپ، قارىستى دا قالدى.
ءدال وسى ۇرىمتال تۇستان قادالعان داۋگەرلەردىڭ ەندىگى ارەكەتىن دە، سولارعا ۇرۋ-بارۋ كەلەسى جاقتىڭ قارسى قيمىلىن دا، بارىنەن دە بۇرىن بيلىك سالماعى بەل قايىستىرىپ ءتۇسىپ، سولقىلداتىپ بارا جاتقاندا قارا قىلدى قاق جارعىش قاز داۋىستى قازىبەك بي ءىستى جاقسىلىققا سايا الار ما دەيتىن ءبىر جاعى شىن تىلەۋلەستىكپەن، ەكىنشى جاعى ەسەكتىڭ اقىرعانىنان دا اۋەز اڭدىعان اۋەيىلىكپەن بۇكىل قازاق ۇلىستارى ەلەڭ ەتىسىپ، قۇلاق تۇرە قالعان ەدى. دالانىڭ داستۇرىندە، اسىرەسە سوڭعى كەزدەردە تاۋكە حاننىڭ تىكەلەي ارا-لاسۋىمەن بۇرىنعى قانعا قان، جانعا جاندى ازايتىپ، ءتىپتى جويىپ جىبەرۋگە دە جاقىنداپ قالعان ەدى. كىسى ولتىرگەن ايىپكەر بۇرىنعىداي شاڭىراعى ورتاسىنا كۇيرەپ تۇسىرىلمەي، قارا ورمانى بۇلدىرگىسىنە دەيىن تۇگەل تالانباي، ءوزى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلماي، كۇن تولەنىپ، ايىپ كەسىلەتىن بولعان ەدى. التى الاشتىڭ تۋىن الدىنا تارتىپ، "جەتى جارعىنىڭ" ەرەجەلەرىن كولدەنەڭ نۇسقاپ، قايماعى شايقالماعان ەلدى اۋىز-بىرلىگىنەن ايىرمايىن دەپ قازىبەك قانشا قيالاسا دا، تىرەسكەن تورتەۋ سىرەسۋىن جالعاستىرا بەردى. ەرەگىستىڭ قازانىن ءبىر قايناتىپ العان سوڭ سىڭار ەزۋ داۋكەستەر دۇرلىگىسكەن كوپتىڭ قي قۋىن ودان سايىن قوزدىرا كوبەيتىپ، جالپىلداق وتىندى ۇستەي ءتۇستى، قازاننىڭ ساقىرلاعان قايناۋىن كۇشەيتە ءتۇستى.
قينالعان كەزدە نەمەسە بابىنا كەلگەن كەزدە داۋسىن قاز ۇنىندەي قاڭقىلداتاتىن قازىبەكتىڭ ساڭقىلداعان داۋىسى ون ەكى قانات اق وردانىڭ شاڭىراعىنان شاپشىدى. تاۋدا ەستىلدى، تاستا جاڭعىردى. ءبىر اقتالاعى تار ايرىلعان توردەگى تورتەۋگە دارىمادى. سول تورتەۋدىڭ كەزەك-كەزەك القىمدارى ءىسىپ، تاماقتارى كەبەرسي قۇرعادى. قاڭقىلداعان قاز داۋىس قوس شىق-شىتتارىنا سوعىلىپ، شەگىنىپ، سىڭبەي جاتتى.
قازىبەك بي ءبىر قۇنعا تولەنەتىن جەتى ايىپتى جەكە — جەكە سانامالاپ ءوتتى. سانالارىنا جەتكىزە ءتۇسىندىردى. "قارا قازان" تولەنسىن دەدى. سول "قارا قازان" تولەمىمەن قانجىعالى رۋى ءوز جىگىتىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىن مويىنداپ، ەكى ءجۇز جىلقىنى ايداتىپ بەرەتىن بولسىن دەدى.
تورتەۋ تىرس ەتەدى.
"قارا نار" قوسا بەرىلسىن دەدى.
تورتەۋدەن دىبىس سەزىلمەدى.
"قارا مىلتىق الىنسىن"، قىلمىسكەر جىگىتتىڭ كۇشى،سونىمەن جوعالادى دەدى.
تورتەۋ قىبىر ەتپەدى.
"قارا شولاق بيە جەتەكتەتىلسىن"، قانجىعالىنىڭ جاس پەرىسىنىڭ ىرىسىن سولاي شايقاسىن دەدى.
تورتەۋمىز باقپادى.
"قارا كىلەم ۇستاتسىن"، سونىسىمەن قانجىعالىنىڭ بوزباسى قايتا تۇرماستاي تۇرالاسىن دەدى.
تورتەۋ كىرپىك تە قاقپادى.
"جەتىم بەرىلسىن". سول راسىممەن ەكى جاقتىڭ كوڭىلدەرىنەن كىربىڭ ارىلسىن. ارالاستىق-قۇرالاستىق باستالسىن. ارعىن مەن الشىننىڭ اعايىنشىلىعى تاعى ءبىر جاڭعىرسىن دەدى.
تورتەۋ سىبىس سەزدىرمەدى.
ابدەن ءتوزىمى توزعان قازىبەك ىرعالىپ قالىپ ايىپتىڭ جەتىنشىسىن تۇگەل قوسۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتى ايىپتى تۇگەل بەرگىزۋ-بىرەۋدى عانا سۇلاتىپ بەرۋ ەمەس، بۇكىل ءبىر رۋدى، ءبىر ۇلىستى تۇگەل جىعىپ بەرۋ بوپ سانالاتىنىنا، ودان كەيىن الگى رۋدىڭ دا، ۇلىستىڭ دا ابىرويى كوپكە دەيىن كولدەنەڭدى كوك اتتىلىنىڭ جىعاسىنا قىستىرىلىپ، ۇزىن ەلدىڭ ۇيىرىنە، قىسقا ەلدىڭ قيىرىنا تارالاتىنىنا دالانىڭ ءار تاسى، ءار (تۇتاسى كۋا بولادى. ءبىراق امال نە، داۋ ءتۇيىنىن تاپپاسا، يەسىن قاباتىنى ايان. تۇكپىرلەپ قايىرماسا، دۇبىرلەتىپ اۋىل شاقىراتىن ىڭعايعا ويىسپاق. شاراسى تاۋسىلعان بي ەڭ سوڭعى جەتىنشى ايىپتى دا سولق ەتكىزىپ تارازىنىڭ شاپشىپ تۇرعان باسىنا تاستاي سالدى.
"جەسىر باستاعان توعىز جونەلتسىن!" ەرەۋىلدەگەن ەكى ەلدىڭ قانجىنى ارالاسسىن. قىتىقسىز تابىسسىن. ارعىن مەن الشىننىڭ تاتۋلاسقانىنىڭ بەلگىسى بولسىن. ءتىپتى جەسىر اتالعانىمەن جەلەكتى ەندى جامىلاتىندى-اق جونەلتسىن ايىپتى قانجىعالىنىڭ ەلى دەدى.
تورتەۋ مىلقاۋلىعىنان جازبادى.
تىلىمەن تاس جارعان قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ومىرىندە تاۋى شاعىلعان جەرى وسى بولسا كەرەك.
— وۋ، جاندارىم-اۋ! كەۋدەلەرىڭدى بىتەۋ، كوزدەرىڭدى سوقىر، اۋىزدارىڭدى قۇلىپ ەتكەن قاي قۇدايدىڭ قىساسى ەدى! ەر ەگەستە، نار كەشۋدە. ەگەستى ەرەگىسكە اينالدىرعاندارىڭ نەتكەنىڭ. ىنتىماقتى ويرانداعاندارىڭ نەتكەنىڭ. الدىڭا ءتۇسىپ ىلديلاعان سايىن، ارانداي اۋزىڭ، كوردەي كومەيىڭ اشىلا بەرگەنى قالاي. ىشكەندى ءزار، جەگەندى جەلىم ەتىپ، جاۋىزدىقتى تۋ قىلىپ اسقاقتاي بەرگەنىڭ قالاي. ارعىندا ءزىل تۇگىل وكپە سىزى دا قالمادى، قارا سويىلى سىندى، قارا بۇلىگى تىندى دەپ ايقارا اشىلعان قۇشاعىن ۇسىنسام، دۇشپاندىقتىڭ سۇمدىعىن توسىپ، وتتى ورتكە ۇلاستىرىپ، تاتۋلىقتىڭ كەۋدەسىنە قانجارىڭدى سۇعۋىڭ قالاي. ەسەلەگەن داۋدى كوبەيتىپ ەكىلەنىپ تيىسسەڭ، جاۋاپتاسۋعا جۇمساعان الشىنىندى ۋىسىڭا سيعىزىپ، ۋ ىشكىزەتىنىڭدى ۇمىتتىڭ با الدە. ءتىرى ءسوزدى الماساڭ، مىناۋ الدىڭا وڭگەرىلىپ تۇسكەن بايلاۋعا ءتىل قايىرساڭ، قانداي اجالدىڭ قاقپانىن باسۋعا بەت الىپ ەڭ؟ وماقاسا ورعا قۇلاپ وپات بولعان ارعىن جوق ءالى. باتپانداتقان مىنا جازانىڭ سالماعى جانىنا جەتسە دە، مازاسى كەتسە دە، ىزاسى ءالى جەتكەن جوق. شوق باسقىزا بەرسەڭ، ىزاسىن تۇرتپەكتەي بەرسەڭ، وتتان تايىنار ما. وتتان تايىن — باسا، ايانار ما. وندايدا داۋلاسۋدىڭ اياعى جاۋلاسۋعا ۇلاسپاس پا. بىتىستىرە الماعان مەنى مەن سەنى بۇلىنگەن ەلدىڭ العىسى ەمەس قارعىسى تاپپاس پا. پالە-جالاندى سەن تيار بولساڭ، الشىن، مەن تۇردىم... توقتادىم ايتقانىڭا. ال وندا جانعا جانىڭدى! ءىش ءسويتىپ قانىمدى! — دەپ ۋ ىشكەندەي اھ ۇرىپ تولىقسىپ كەتتى.
وسى كەسەلدى ءتۇيىن تۇيىلگەن سوڭ ەندىگى سالماق سۇيىندىك پەن قانجىعالىعا سولقىلداتىپ ءتۇستى. سوناۋ كۇننەن بەرى ءتىلى سوزدەن، تىزەسى جاۋدان سۇرىنبەگەن، ورتا ءجۇزدىڭ ۇرانىنا اينالعان قازىبەك بي وكتەمدىنىڭ وكپەسىن ءوشىرىپ، مىقتىسىنعاندى مونتاڭ قاققىزار دەپ مالدانىپ كەلگەن كارىلەر موينىنا ەرتتەمەي ءمىنىپ العان الشىندى ءبىر — اق بايقادى. بۇدان ءارى ىرگە سالىستىرا بەرۋدىڭ رەتى جوعىنا كوزدەرى ابدەن جەتكەن سوڭ، قولامتانى بىقسىتا قويۋدى قولاي كورمەدى.
تاي كەلتىر مەن اقشا قانى قاشقان، جۇدەۋ جۇزدەرىن بىر-بىرىنە قاداپ — قاداپ ءوتىستى دە، ءۇنسىز قالدى. ءتۇيىلىپ سازارعان كۇيلەرىڭدە ەندى وسى ەكەۋى سىر بەرمەس تەرەڭ شارپىسۋعا كوشكەن ەدى.
سالماقتىڭ باتپانداتقان ەڭ اۋىرى، ارينە، سۇيىندىك جاعىنا قاتتى تۇسكەن. ويتكەنى ارىنداعان جاستى ارانداتقان وجەت قيمىل ايدابول ءبيدىڭ ءارۋاعىن سىيلاۋدان، تابانعا تاپتالعان نامىستىڭ تۋىن كوتەرمەك بولعان ءورشىل ارەكەتتەن تۋىنداعانىن ەلەمەۋ مۇمكىن دە ەمەس. ەلەمەيىن دەسە، ەرتەڭگى اعايىن اراسىنىڭ قالعان كوڭىلىن، قىرىن قاباعىن، قىرسىق مىنەزىن تابارىن بىلەدى. شىمىرىكپەگەن بەتىڭدى تىلگىلەيتىن ءتىل دە، قامشى دا كوبەيەدى. قابىنباعان ءوتىڭدى جارارداي كوز دە، ءسوز دە وڭمەنىنە قادالادى. ەلەيىن دەسە، سۇيىندىكتىڭ قوي ىشىندەگى مارقاسىنداي ءبىر بوزبالاسىن ءوز قولىمەن كوگەندەپ بەرىپ، الشىننىڭ، الشىننان دا بۇرىن ءاجى سۇلتاننىڭ قىل مويىنعا سارت ەتىپ عۇمىرىن جۇلىپ تۇسەر تۇزاعىنا ما، ءومىر بويى قۇلدىق قامىتى موينىنان تۇسپەيتىن توزاعىنا ما يتەرە سالماق. ءوز كۇشىگىن ءوزى جەگەن جىرتقىشتان وندا نەسى ارتىق.
اقشا باتىر تاي كەلتىر ءبيدىڭ شەشىلمەسىن جۇمىلا جوعالىپ كەتكەن كوزدەرىنەن اڭعاردى دا، قاپ — قارا بوپ دەمىن دىرىلدەتىپ لىقسىتا شىعاردى. ەرىن كوبەسىن سوگe بەردى دە، ىڭىرانىپ قاپ تىيىلا قويدى.
قانجىعالىنىڭ دا قايىسقان قابىرعاسى سىنباسا دا قاتتى مايىسىپ قالعاندى. بۇلىك باسى بوپ وتىرعان قانجىعالىنىڭ قارا ءسىڭىر بالاسى. اناۋ كوز اتىسقان ءاجىنىڭ ادامدارىنا قولىنان جەتەكتەپ اپارىپ ۇستاتا سالار كوبىك اۋىز، كوبىك وكپە كوگەن كوز قارابايىر بوزباس ەمەس. ەردىڭ بەسىكتەن تانىلارىن دالەلدەپ، ەرەۋىل دەسە ەر ابزەلىن تۇزەيتىن، ەڭىرەپ تۇرعان ەر بولارلىق، جالعىز باسى مىڭعا لايىق ەلىنىڭ ەرتەڭگى جال-قۇيرىعىن قايتىپ قانا شىعارىپ بەرەرسىڭ. جال — قۇيرىعىڭدى قايتىپ تۇزەرسىڭ، قايتىپ كەسەرسىڭ. "ال مەنىڭ ۇلىم-ادامنىڭ ەمەس اللانىڭ عانا ق ۇلى، وزگەگە كوزگە تۇرتكى قىلمايمىن دەسەڭ، قاي اعايىنىڭ جارتى اۋىز سوزىڭە بولا جالعىزىن ءوز قولىمەن ولىمگە قيىپ، جارىلقاي سالار. ول قايدا. سەنىڭ بالاڭ پىسىق تا، مەنىڭ بالام كۇشىك دەيمىسىڭ. سەن جاققان وتقا مەنىڭ نەگە ورتەنۋىم كەرەك دەپ تۇپ — تۋرا شايناپ تاستارداي ورە تۇراتىندار ءدال وسى اعايىن اراسىنان تابىلماسا، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن" دەيتىن وي تۇمانىنا سۇڭگىگەن اقاعا ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ كەتسە دە ۇيىقتاماي وتىرعان اۋىلدىڭ تاي كەلتىر بي ەكەۋىنىڭ شەشىمىن شىدامسىز كۇتۋدە ەكەنىن، ارينە، سەزەدى. سەزەدى دە، قىزىل كەڭىردەك داۋدان ابدەن قالجىراعان تاي كەلتىردى دە، ءوزىن دە ايايتىنداردىڭ مىناۋ ءتىل تىستەپ قالعاندارىنا كوڭىلىمەن بولسا دا شۇكىرشىلىك ەتەدى.
ءتۇيىننىڭ ءزارى، ارينە، بوگەنبايعا قادالعانىن ءوزىنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە اڭعارعانى بەلگىلى. ال سول شەشىم اناۋ ۇيدە جەر باۋىرلاپ دوڭبەكشىپ جاتقان ۇلىنا جەتتى مە، جەتپەدى مە، مۇلدە حابارسىز. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ كەسىگىن ەستىگەندە العاشقى تىكسىنۋىمەن كەۋدەسىنە ۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي كەكجيىپ قالىپ ەدى، بالاسىنا ايتقىزۋدىڭ قاجەتتىگىن ەندى عانا ءتۇيسىندى.
جىگىتىن دەرەۋ بوگەنبايعا جۇمسادى.
تاي كەلتىردىڭ جۇمىلعان كوزدەرىنە سىزات ءبىلىنىپ، ارعى جاعىنان پىلتە شامنىڭ جارىعىمەن جارىسىپ، كومەسكىلەۋ عانا ۇشقىن دىرىلدەدى.
اقشا الدەنەدەن دامەلەنگەندەي، قۇردىمعا باتىپ-شىعىپ بارا جاتىپ تال قارمانعانداي بيگە، ءبيدىڭ كوز قيىعىنداعى جىلتىڭا جالىنا قاراپ، قىلعىنا دەم الدى. ءبىراق دەگبىرى قاشقان باتىرعا بي سالقىن قاباقتان باسقا ەشتەڭە دە ايتپادى، ەش بەلگى دە بەرمەدى.
— ءاۋ، بي! قانداي اقىلىڭ بار قوساتىن؟ — دەپ اقشا اقىرى جالىنداعان ىشىنەن شەر اقتاردى.
تاي كەلتىر كوزىنىڭ سول سىزاتىن كەڭىتپەستەن سۋىق قاراستى عانا جاعالاتتى.
— كەلسىن بوگەنباي شىراق. اڭگىمە ەندى سول بالاعا تىرەلگەنىن ۇق، باتىر،— دەدى دە، قالتىلداعان قاراشىعىن ەسىككە قىدىرتتى.
سىرتتان بۇ كەزدە ءۇش بۇكتەلىپ، ەڭگەزەردەي بوگەنباي كىرىپ كەلە جاتىر ەدى، وتىرعان ەكەۋى دە نازارىن سولاي قاراي تىكتەپ الا قويدى.
— اسسالاۋماعالايكۋم! — بوگەنبايدىڭ وڭ قولى ادەتتەگىدەي كەۋدەسىنە باسىلىپ، تومەن سىلق ءتۇستى. ءوزى سەرەيگەن كۇيى باقانداي بوپ توبەسىمەن تۋىرلىقتى تەسەردەي بوساعادا تۇرىپ قالدى.
— وتىرساڭشى،— دەدى اكەسى.
— راحمەت، كوكە! وتىرارعا جەر تىعىز. الگىندە ەستىدىم. ەلدى وسىنشا قاڭتارىپ ەكەۋىڭىزگە نە بولعان؟ قولمەن ىستەدىم، موينىممەن كوتەرەم. مەن بارام. ءوزىم بارام وتەۋىنە.
تاي كەلتىر بي دەرەۋ قۇن جىن داپ قويا بەردى. كوزدەرى دە كەڭ اشىلىپ، سۇرى قاشقان جۇزىنە نۇر شاقىرىپ، جىلۋ جيناپ، ەشكى اسىعىنداي شاعىن دەنەسىن تەربەلتىپ — شايقالتىپ ابىگەرلەنە قالدى.
— وۋ، بوگەنباي بالام! اسىل تاستان، اقىل جاستان دەگەندى دالەلدەدىڭ-اۋ. مىناۋ اكەڭ ەكەۋمىز ساعىمىز سىنىپ، ساقالىمىز سەلكىلدەپ، سەبەپكە سەبەپ دەپ سەندەلىپ وتىر ەدىك. سەرگەلدەڭىمىزدى سەندەي بۇزدىڭ-اۋ، قاراعىم. ءبىز ايتا الماس كەسىكتى قۇداي سەنىڭ ءوز اۋزىڭا سالىپتى. سونى ءبىز ايتساق، ءتوندىرىپ، كوندىرىپ ايتساق، ءومىر بويى وزەك تىرناعان وكىنىشتە وتەر ەدىك. وعان... ول قاتتىلىققا، قاتالدىققا ءبىزدى جىبەرمەدىڭ. مىناۋ-موينىندا اكەلىك قارىزى مول كوكەڭ. مەن-تىلەۋىڭدى تىلەر ەت جاقىن اعايىننىڭ پارىزىن جۇكتەگەن تاعى ءبىر اكەڭمىن. ەلدى قاڭتارعانىمىز راس. قولدان ءقايتىپ قانا شىعارىپ بەرەلىك، — دەپ شۇبىرتا جونەلگەن ءبيدى اقشانىڭ ءوزى توقتاتتى.
— ءجا، بي! ەمىن تاپپاس كەسەلگە ءتاتتى ءتىلدىڭ قۇرعاق سۋىن اعىزا بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار.
بوگەنباي، ۇلىم! قايتەيىن... جانىمنىڭ تىلىنگەنىن، جاعامنىڭ جىرتىلعانىن ايتقاندا نە تۇسەر. جازۋعا امال نە. بۇل شەشىمدى سەنىڭ بۇگىن ەمەس، بۇرىن قابىلداعانىڭدى دا سەزەم. بۇرىلماستان بەت بەرگەنىڭدى دە سەزەم. قولتىعىمدا تۋعانمەن قوراما سيماس، قاۋىمىما قارايلاس بولار دەپ قۋانا ءۇمىت ارتۋشى ەم... قايتەيىن. تاعدىرمەن تالاسا الارمىن با. تاۋەكەلىڭە ءوزىڭ باسىپ تۋر ەكەنسىڭ. ءتاڭىردىڭ ءالى دە بولسا تالايىڭدى كەسپەسىنە سەنگىم-اق بار. ءتۇزۋ قارارىنا يلانعىم-اق بار. ءۇمىتسىز شايتان دەيدى عوي. ۇزبەدىم ءۇمىتىمدى، بالام. تىلەۋىم تىرەگىڭ بولسىن.
ەرتەڭىندە تورەنىڭ تورتەۋى قايتىپ كەتتى. قايتارىندا تورتەۋى ءتورت-اق سوز ايتىپ كەتتى.
— ەلدىكتەن كەتپەدىڭدەر. اسىلىق ەتپەدىڭدەر.
ەلدىكتەن كەتپەۋدىڭ سالماعى ەلدىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ،ەكىنشى جاقتى جەرمەن جەكسەن ەتۋ ەكەنىن، ارينە، ءبىلىپ، جەڭدىك دەپ جەلپىلدەپ كەتكەن دە ەدى.
ارادا وتكەن التى كۇندە ارعىن اۋىلدارى اۋزى جابىلسا دا، ات — سويىلدى قامداۋدان تىيىلمادى. كۇن سايىن جاستار اراسىندا قىزىنۋ ءوسىپ، وكپە قابىنتقان ورەكپۋلەر كوبەيىپ، كۇن ساناپ داۋرىعىسقان داۋىستار جاستار تۇسىنان لاپىلداپ تا جاتتى.
— ەلدىكتەن ءبىز كەتپەدىك. ەلدىكتەن ولار كەتتى. باسىنايىن دەگەن ەكەن. باسىمىزدان سەكىرگەنىمەن قويماي، سەركەمىزدى شەتىنەتەم دەسە، ولىسپەي بەرىسپەسپىز. الىسپاي قالىسپاسپىز.
— بوگەنبايدىڭ ءبىر تالى قيسايار بولسا، قىزىن كۇڭ، ۇلىن قۇل قىلارمىز الشىننىڭ دا، ءاجى سۇلتاننىڭ دا!
— كىمگە ۇرىنارىن بىلمەي ءجۇر ەكەن. بۇلىك سالادى دەي مە بوگەنبايدى. جو-وق، ەندىگى بۇلىكتىڭ كوكەسىن ءبىز سالارمىز. قايتا قولىمىزدى بايلاپ، اياعىمىزدى تۇساپ قويعان سول بوگەنبايدىڭ ءامىرى ەكەنىن بىلمەيدى-اۋ تەكەسىنگەن تورەسى. ەندى قول بوسادى. ورىسىنەن مالىن قۋىپ كەتەرمىن. تەرىسىنەن جانىن سىعىپ الارمىن.
وسى دۇڭك-دۇڭك كەك تولقىنى ءاجى سۇلتانعا دا جەتىپ ەدى. تومىرىق اشۋعا باسقان شولاق ويلى سۇلتان ودان سايىن تۇلان تۇتتى.
— شاۋىپ الام دەي مە! شابىندى قىلام دەي مە وڭشەڭ قارا! وندا مەن باستايىن كەردى. مىقتى بولسا، قولىمنان الىپ كورسىن قۇربان عىپ شالار ماڭقا قوزىسىن. قوتىر لاق قۇرلى قۇنى جوق بوگەنباي كۇشىكتى كونگە سالىپ، قۇلىنداعى داۋسىن قۇراققا شىعارتپاسام، ءوز اۋلىندا، ءوز اكە-شەشەسىنىڭ كوزىنشە توبە قۇيقالارىن شىمىرلاتىپ، بولتىرىگىن قاڭسىلاتپاسام با. قاڭسىلاتارمىن دا قانسىراتارمىن اقشانى ۇيەلمەنىمەن. شۇلاتارمىن ارعىن بىتكەندى! — دەپ ءبىر-اق تومىرىلىپ، قاتاڭ جازاعا تارتۋعا دايىندالدى.
التىنشى كۇنى اقشا باتىردىڭ اۋىلىنا ءاجى سۇلتاننىڭ ادامدارى ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلدى. قوسارىنداعى جىلقىسىمەن، جەتەگىندەگى ءۇش-تورت تۇيەسىمەن كەلدى.
كەلە سالىسىمەن تورت تۇيەنى تەزدەتىپ شوگەرىپ، تەزدەتىپ جۇگىن ءتۇسىرىپ، تەزدەتىپ التى قانات اق بوز ءۇيدى تىگىپ جىبەرىپ، ەسىك پەن تورگە الاشا، تەكەمەتىن توسەپ، كىلەمىن تاستاپ، سۇلتان اۋىلىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن ارعىننىڭ قوتانىنىڭ شەتىنە، قونىسىنىڭ شەبىنە قوندىرا قويدى. قوناق بوپ كەلمەگەنىن، ەگەسە جەتىپ يىققا يىق تىرەستىرۋ ءۇشىن ءوز كەرەگەسىن جايىپ، ءوز بوساعاسىن بەكەمدەپ، وز تورىندە شىرەنىپ وتىرىپ، قاجەت بولسا تىرەسۋگە دە كەلگەنىن بىلدىرگەنى ەدى.
قوسارداعى جىلقى سويىلدى. ەتى مۇشەلەنىپ قازانعا ءتۇستى. ەت قازانعا تۇسىسىمەن بەت اقشاعا بۇرىلدى. الارىپ كوزدەر قادالدى.
— قۇنىكەرىمىز قايدا؟— دەدى.
— جانعا جانىمىز قايدا؟— دەدى.
قادالىپ ايتتى. قايىسپاي قادالدى. ىرگەدەن وتىرىپ سويلەدىم دەپ ىركىلگەن جوق. ىرىلەنىپ كەۋدەسىن قاقايتىپ كىرپىگى قاعىلماعان كوزدەرىمەن اربادى. قاباعى جابىلعان جۇزدەرىمەن قىبىرسىز بارلادى.
جۇرتتا ءۇن جوق. كوزدەرى ءۇنسىز تومسارعان اقشا باتىردا عانا. باتىردىڭ قاسىندا تاي كەلتىر بي دە جوق. اككى بي سۇلتاننىڭ كىسىلەرى كەلەر مەزگىلدى ەسەپتەپ وتىرعان با، الدە ءوز اۋىلىندا الدەبىر شۇعىل شارۋاسى بولدى ما، وسى بۇگىن ەرتەلەپ اتتانىپ كەتىپ ەدى.
اڭتارىلعان جۇرتقا اقشيعان كوزدەر تاعى دا قىدىرا قاراپ، قايىسپاي قادالعان جۇزدەردىڭ تاق-تاق داۋسى تاعى اتىلدى.
— قۇنىكەر قايدا؟
— وۋ، سونشاما زىركىلدەگەندەرىڭ نە. مەنمىن ىزدەگەندەرىڭ. ازىرەيىلدەي ازىناماڭدار ەندى، — دەپ بوگەنباي الدەقايدان جەتىپ كەپ، اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، الگىلەرگە ادىمداي باسىپ جاقىندادى.
— بايلاڭدار قولىن!— دەدى قۇنداۋشىلاردىڭ ۇلكەنى.
سول-اق ەكەن تورت-بەسەۋى تاپ بەرىپ، بوگەنبايدىڭ اياق — قولىن تىپىر ەتكىزبەستەي شىرماپ تاستادى.
— سال بۇرمەگە!— دەدى دىكىلدەك باسشىسى.
ماناعى سويعان بيەنىڭ تەرىسىن سول جىپ-جىلى، جۇم — جۇمساق قالپىندا جەرگە جايىپ جىبەرگەن جىگىتتەر، باس سالعان بويدا بوگەنبايدى الگى تەرىنىڭ ۇستىنە دومالاتا جىعىپ، جىپ-جىلدام وراپ تاستادى. قايدان الىپ قاشان دايىنداپ قويعانىن كىم بىلگەن، تارامىس ساباقتاعان جۇپ-جۋان جۋالدىزبەن تەز-تەز تىگىپ، ءبۇرىپ الا قويدى.
كوز الدىنداعى مىنانداي سۇمدىق جازانى كورىپ، تۇرعان جۇرت شۋىلداپ قويا بەردى.
— مىناۋ ناعىز جاۋلىق قوي!
— قالماق تا ءدال بۇلاي قورلامايتىن!
— قان سوقتاعا سالعانى قارا دەپ قورلاعانى. مىناۋ ءاجى سۇلتاننىڭ، سول سۇمنىڭ تاپسىرماسى!
— تورەمىن دەپ شىرەنسە، ءتورىن كور ەتەرمىن ءالى-اق! ءانىن زار مەن شەر ەتەرمىن ءالى-اق!
— Ay، اۋماعىمىزبەن تۇرىپ، اۋىلىمىزدا — اق تۇرىپ تىنىپ قالعانىمىز قالاي. نەگە سالمايمىز اتتانعا، نەگە باسپايمىز ۇرانعا-دەگەن بىرەۋدى اقشا باتىر تارتىپ جىبەردى دە اقىرىپ قالدى.
— ءجا! توقتاتىڭدار شۋ مەن دۋدى. كەسىك ايتىلعان. بايلام جاسالعان. بايبالاممەن تۇك ىستەي المايسىڭدار ەندى. تىيىلىڭدار! — دەپ دۋىلداعان جۇرتتى تاراتىپ جىبەردى.
ءاجى سۇلتاننىڭ ادامدارى بوگەنبايدى كۇننىڭ كوزىندە قالدىرىپ، وزدەرى ۇيلەرىنە كىرىپ تاماقتانۋعا كىرىستى. ەت جەپ، سورپا ءىشىپ، وڭدەرى كىرگەن سوڭ، كۇلكىلەرى قاتتىراق ەستىلىپ مارە-سارە كۇيگە كوشتى.
— قاشان قايتامىز؟— دەدى ءبىرى باسشىسىنا قاراپ.
— اسىقپا!— دەدى اناۋ ءور ءسوزىن ساناپ، سىعىپ شىعاراتىن ادەتىمەن.
— اسىقپاعاندا مىنا جاۋ اۋىلعا، اڭدىسقان اۋىلعا قالىڭداپ كەلگەن جوقپىز عوي، قوشەكە! — دەپ ەكىنشىسى قيقاڭداي بەرىپ ەدى، قوشەكە-قوشقاربايى دۇرسە قويا بەردى.
— كونەكتەگىنىڭ كوكەسىن تانىتپاي كەتپەيمىز! كوتىڭدى قىسىپ وتىر!
ءتۇن ءوتتى، تاڭ اتتى. بوگەنباي تەرىدە دومالانىپ وراۋلى جاتىر. ساسكە ءوتتى، تال تۇس جەتتى. كۇن قىزدىردى، تەرى كەبە باستادى. كونەك كونەكتىگىنە باستى.
اۋىل ولىك شىققانداي جىم-جىرت.
اقشا باتىردىڭ بايبىشەسى سوناۋ دومالانىپ جاتقان ۇلىنا العاش كوز تالدىرىپ تەلمىرىپ، كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ ەدى. تالىقسىپ قۋلاپ، باس كەتۋگە دە جاراماي قالدى.
شىلدەنىڭ كۇنى تاس ەرىتەردەي شىجىڭى. شىجىعان كۇن تەرىنى تىرىستىرا كەپتىرە باستادى. كەپكەن كونەك ىشىندەگى جاس دەنەنىڭ سۇيەك-سۇيەگىن سىندىرارداي سىقىرلاتا قۇرساۋلاپ ءبۇرىستىرىپ، بۋىپ الا جونەلدى.
كۇن ەكىندىگە قۇلديلادى.اپتاپ ءالى دە ازايار، ءالى دە باسەڭسىر ەمەس.
اۋىل قارا جامىلعانداي مازاسىز كۇيدە تىنشىپ قالعان. تىنشىمايتىن دا، ارسىز كۇلكى، ءجونسىز شۋىلدان تىيىلمايتىن دا قوتان شەتىندەگى اق بوز ءۇي عانا.
تاعى ءبىر كۇن ۇزاق سوزىلىپ، ۇزاپ ءۇزىلىپ، تاعى ءبىر قىسقا ءتۇننىڭ قوينىنا ەندى. تۇن ورالدى. جامىراپ جۇلدىزدار تۋدى. جامىراعان ءار ءتۇرلى وي ءار تۇندىكتىڭ استىنان ءوربىدى.
الدەنە ۋاقىتتا الدەبىر شۋ اۋىلدى دۇركىرەتىپ وياتتى.
— ۋاي، اقشا باتىر!
سۇڭقىلداعان داۋىس جەر تۇبىنەن جەتىپ، جەر تۇبىنە كەتتى. سۇڭقىلداعان داۋىس دۇبىرلەگەن اۋىلدىڭ جەبىرىنە جەتىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتتى.
— ۋاي، اقشا باتىر! ارىنداۋدى تيامىسىڭ! ارامىڭدى الدايمىسىڭ! ادالىڭدى الدە ھارامدايمىسىڭ! ۋاي، اقشا باتىر!
سۇڭقىلداعان داۋىستان ءۇرپيىپ ويانعان اۋىل اپ-ساتتە ازان-قازان بولدى دا كەتتى. ابالاپ يتتەر ءۇرىپ، دۇركىرەپ قويلار ۇركىپ، شىرىلداپ بالالار جىلاپ، ءار جەردەن ءبىر شاڭقىلداعان ايەلدەردىڭ داۋىسى قوسارلاندى.
اقشا باتىر دا، اۋىلدىڭ باس كوتەرەر باسقا ادامدارى دا قوتان شەتىندەگى وبا شىققان ۇيدەي وقشاۋلانعان التى قاناتتى التىن ۇزىككە اعىلىپ كەلىپ، ماڭايدى لىقا تولتىرىپ جىبەردى.
الدەكىم جالپىلداق وتىندى ۇستەمەلەي سالىپ الاۋدى لاپىلداتا قويىپ ەدى، ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت قىل ارقانمەن شاندىپ تاستاعان بالتانى ارقاننىڭ ەكى ۇشىنان تارتىپ، تىپىر ەتكىزبەي اۋىلداستارىنىڭ كوز الدىنا توسا قويدى. بالتانىڭ وت جارىعىمەن جارق-جۇرق ەتكەن جانارى قايسار وجەتتىكتىڭ ۇشقىنىن شاشىراتتى. الگى شاشىراعان كوز جانارىنىڭ باعىتىنا ويىسقان جۇرت بىلەمدەگەن قامشىسىن بەلىنە تىرەپ، بەزەرگەن جۇزدەن ىزعار شاشىپ تۇرعان قوشقاربايدى كوردى. قوشقارباي وزىنە قادالعان كوپ كوزدەردەن تىڭعان دا جوق. قايتا مىنا سۇزىلە قاراعان، سۇزە قاراعان كوپشىلىككە كومەيدەگى ۋىن، تىلدەگى ءزارىن تاعى ءبىر توگىپ، بەت — جۇزدەرىن ءبىر ايعىزداپ الۋدىڭ رەتى كەلگەنىنە قاتتى ماعۇرلاندى. زىركىلىن ودان سايىن ۇدەتىپ، ءبىر عانا ادامدى — اقشا باتىردى سيرەك كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىنا قاداپ الدى دا، قالشىلداپ — دىرىلدەپ كەۋدەسىنە سىيماي بارا جاتقان اشۋىنىڭ قاقپاعىن لاقتىرا سالدى.
— ۋاي، اقشا باتىر! بەلىمدى باسا بەرەم دەگەنىڭ — قانىمدى شاشا بەرەم دەگەنىڭ بە؟ كەشە ەرىمدى ءولتىرىپ ءبىر شۋلاتىپ، شۇبىرتىپ الدىڭا اكەلىپ ەڭ، بۇگىن بيلىكتىڭ شەشىمىن تاعى بۇزىپ، شەمەنىمدى ىشىمە تىققانىڭ قالاي؟ الدە وڭمەندەي تۇسسەم، استام — شىلىعىم وتەر، الشىن اداسىپ، اۋپىرىمدەپ كەتەر دەيمىسىڭ. ادۋىنداپ ەلىرسەم، ىلديلاپ جوعالار دەيمى-سىڭ. ءاۋ، اعايىن! قىڭسىلاپ قولىڭدى جالايىن با، قۇيرىعىمدى بۇتىما تىعىپ، بۇرالقى يتتەي جوتامدى قامشىڭا توسايىن با. قاناتى كۇيگەن كوبەلەكتەي عىپ ارىسىمدى ءولتىرىپ، وتقا ءبىر ءتۇسىردىڭ. ارىسىمنىڭ كەگىن قۋىپ، قۇنىن سۇراي كەلسەم، ەسە بەرمەيمىن، كەسە بەرەمىن دەپ شەشىمگە كونبەس، بىتىمگە كەلمەس كەسىرلىگىڭمەن، كەۋدەمسوق كەردەندىگىڭ مەن تاعى دا وتقا يتەرمەلەيمىسىڭ. الدە كەمىسىمدى تولتىرام، كەمتىگىمدى بۇتىندەيمىن دەگەن ولەرمەندىكپەن اش توبەت شە ازۋىڭدى قوماعايلانىپ قوڭىنا سالا بەرسەم، ساندالىپ قاڭعىپ كەتەر دەپ ويلايمىسىڭ. ايتپەسە كەشەگى بايلامدى بۇگىن قىرىقپاق بولعان، كەشەگى كەسىكتى بۇگىن بۇزباق بولعان تەنتەگىڭدى تيارمىسىڭ. ۇلىس بەگىڭ، قاز داۋىستى قازى بەگىڭ، ارعىننىڭ تۇتقاسىمىن دەيتىن توبە ءبيىڭ بەكىتكەن تورەلىگىڭ كۇن اينالماي جاتىپ قۇنسىزداناتىن، تاڭ اتپاي جاتىپ جويىلاتىن شورە-شورە بىردەمەڭ عانا ما ەدى؟ ولاي بولسا، تاۋكە حاننىڭ تاعىنىڭ ايدىنى كەمىپ، ايبارى قايتىپ، قازاق باعىنىڭ تايعانى ما؟ قۇرانداي قۇرمەتتەپ، اۋليەدەي اسپەتتەپ توبەمىزگە كوتەرگەن "جەتى جارعىمىزدىڭ" نيزامدارى اركىم وزىنشە قۇبىلتاتىن جەلۇشىق اسىرە سىماق بولعانى ما؟ — دەپ ورگە شاپشىعان قالپىندا جۇرەك شايلىقتىرىپ العىسى كەلگەندەي تۇيدەك-تۇيدەك لەكىلدەتتى. سول تۇيدەك-تۇيدەك لەكىلدەگەن سوزدەردى ودان سايىن شەگەلەي تۇسكەندەي قولىنداعى قوس بۇكتەگەن قامشىنى نۇقىپ-نۇقىپ قويىپ تۇر. سول شوشاڭداعان قامشى مەن قوشقاربايدىڭ قوشقار تۇمسىعىنىڭ استىنان مۇرت بوپ باستالىپ، يەك قۋالاپ ءوسىپ شوشتاڭداعان ساقالعا نازارى بايلانىپ قالعان اقشا دا، وزگەلەر دە ىسقىرىنعان جاننىڭ يەك قاعۋعا شاما كەلتىرمەي، جۋاداي جۋساتىپ بارا جاتقانىن ىشتەي عانا سەزەتىن ءتارىزدى. جاق جازسا، ءتىل قاعىسسا، مىناۋ ەسكەندىردىڭ قوس ءمۇيىزىن قولىنا ۇستاعانداي ەسىرىكتەنگەن شىركىن ەسىگىن ويران، ءتورىن تالقان ەتىپ، مۇلدە قىرىپ تاستاپ، تاپاپ وتەتىن سياقتى. ءالى دە اۋىلداستارى تۇيدەك اشۋدىڭ ارتىن توسۋدى، نە الىنام توسۋدى جوبالاي الماي تۇرعاندا، سوناۋ كونەكتە وراۋلى جاتقان بوگەنبايدىڭ تۇر ەتكەن داۋسى ەستىلدى.
— ءاۋ، كوكە! كۇن جاۋماي سۋ بولما بوسقا. زاڭ-نيزامدى تەكسەرگىش بولسا، قوتانىڭا باسا-كوكتەپ كەپ، تۇراۋسىز-جاۋاپسىز قونىپ العانىنا شاڭباسار نەگە سۇرامايسىز. ول ازداي-اق، يت پەن ءبيتتى ءبىر ءورشىتىپ، مال مەن جاندى جەتى قاراڭعى تۇندە جەلكەلەپ تاعى ورعىپ، جەر — جەبىرىڭە جەتىپ جەلكەڭنەن كوك سۇڭگىسىن تۇيرەگەنى ءۇشىن كوتىنەن تەۋىپ، كوڭىل باساردى نەگە سۇرامايسىز؟
قالشىلداپ تۇرعان قوشقاربايدىڭ اۋزى اشىلىپ — جابىلىپ، اشىلىپ-جابىلىپ، اقسيعان اقار-شاقار تىستەرى ساقىلداپ كەتكەندە، شوشاڭداعان قامشىسى سىلق تۇسكەن قولمەن بىرگە جەرگە سۇلاپ، ۋلى ءتىسى قاعىلىپ، بەلدەن سوعىلعان جىلانداي قىبىرسىز قالدى.اقشاعا دا ءتىل ءبىتتى.
— وۋ، جارقىنىم! اقىلدى ساعان قۇداي بەرىپ، باسقامىزعا تۇك بۇيىرتپاعانداي نەگە كيمەلەيسىڭ! ساقالدى ساعان عانا ءتاڭىر بەرىپ، باسقامىزعا شايتان تىرىمدادى دەپ پە ەڭ. بەس تال تۇگىڭدى بەتىمىزدى وسقىلارداي شوشاڭداتاسىڭ. اسا بەرسەم، كەۋدەلەرىن باسا بەرەم، كىنا-جالامدى توعىتسام، تاۋىن شاعىلتام دەيمىسىڭ. ءوتىندى نەگە قابىنتاسىڭ! ۇلىمدى قۇلداي تۇلىپتاپ، قانىمدى قاسىقتاپ ۇرتتاپ وتىرىپ، قاڭسىلاتتىڭ دەگەنىڭ قاي ايارلىعىڭ؟ بىتىممەن بايتاندىم، شەشىممەن شەتىنەمەستەي بوپ سايلاندىم دەگەندەگىن جاۋلىقتان وتەر جازاڭ با ەدى. كوكىرەگىمدى تىلگىلەگەن قازاڭ با ەدى. تۇرىكپەننىڭ تورىنە بەرمەپ ەم تىلەن بايىمدى. قول-اياعىن بايلاعانىڭ-قارۋىن ايتقانىڭ ەدى ەر قارانىڭ. كونەككە سالعانىڭ — تىرىدەي كورگە سالعانىڭ ەدى ەر جىگىتتى. تۇرىكپەننىڭ تۇرشىكتىرگەن تورىنەن نەڭ كەم، قوشقارباي؟ بوتاسىنا ءتان ازابىن تارتقىزساڭ، اتاسىن جان ازابى قيناسىن دەگەن قاتىگەزدىگىڭ بە؟ سوعان باس يزەسەڭ، الشىننىڭ ارعىننان الىنباي جۇرگەن ۇزىنداعى ءوشىن، قىسقاداعى ءتىزىپ اتاپ ايتىپ، ءتىزىپ سالشى الدىما. كونەيىن دە، ءى ءىل قاتپاستان باس شۇلعىپ قانا ولەيىن.
كۇن داۋلاۋشى ءاجى سۇلتاننىڭ ادامدارىنىڭ ءۇنى ءوشتى، دىمى قۇرىدى. اناۋ تاس جۇمىلعان اۋىل ادامدارىنىڭ اۋىر جۇدىرىقتارى جۇگىرىپ كەتسە، تالاي تۇمسىقتىڭ تەگىستەلەرىن، تالاي تەگىستەردىڭ كەمىس-تەلەتىنىن شەكە تامىرلاردا سولقىلداعان جۇردەكتولقىنىمەن سەزە قالعانداي.
مانادان جىم-جىرت تومسارعان جۇزدەردىڭ شىقشىتتارى شىتىناپ، ەرىن كوبەسى سوگىلدى!
— ءيا، اتاسىن نە جازعانىمىزدى!
— سولاي دا سولاي دەپ ارعىننىڭ ايىبىن بەتىمىزگە قويسىن! سىرتتىڭ ءسوزى قاجەت ەمەس.
— ايتا الماسا، اتاي الماسا، ارىمدى قاجاپ، نامىسىمدى قايراماسىن. ەندى قارايلارىم جوق.
— قامشىممەن جوتاسىن ءتىلىپ، تۋ سىرتىن تۇلىپتاي قىلارمىن!
— ءيا! قىپ — قىزىل تۇلىپتى ءبىز كيگىزەرمىز.
— شەش كونەكتى! تۋرا ءجىبىن! كەس تەرىنى!
— بوسات! بوساتىڭدار بوگەنبايدى! كوگەن ءتۇپ بولار قاراقتى كوز الدىمىزدا شىرىلداتپاسپىز ەندى!
وسى ءبىر وتقا ماي قۇيعانداي الدەبىر جاستىڭ تالابى جۇرەكتەردى ۋىسىنا ءبۇرىپ-بۇرىپ الا قويدى. جيىنعا قىبىر-قيمىل ەندى. ەندى بولماسا تاپ-تاپ بەرەتىن قىزۋلى جىگىتتەر قوشقارباي توبىن بىقپىرت تيگەندەي قىلىپ، ۇيپاپ ءوتىپ اناۋ ءبۇرىسىپ جاتقان بوگەنبايدى بوساتىپ الا قوياتىنىن قاپىسىز باققان اقشا باتىر اقىرىپ قالدى.
— توقتات باسسىزدىقتى! بۇزبا شەشىمدى! بوگەنباي مەنىكى ەمەس بۇگىن! سەندەردىكى دە ەمەس! قۇن وتەمى ول. سودىر ۇلداردىڭ تارتار سازايى وسىنداي بولماق. قۇتىرىنبا وڭشەڭ ەسسىز! سالما ەكى ەلدىڭ اراسىنا جاڭا ءبىر ىلاڭىڭدى! تيىل! تايقى بىلاي! — دەدى دە قولىمەن جاسقاپ اۋىلداستارىن كەيىن ىعىستىردى. ەندى — ەندى عانا ەسىن جيا باستاعان، بەتتەرىنە قان جۇگىرە باستاعان ءاجىنىڭ جىگىتتەرىنە اجىرايا قاراپ ءوتىپ، قامشىسىن قايتادان بەلىنە تىرەپ الا قويعان قوشقاربايعا قوڭىر ءوڭىنىڭ قاراشىعى ۇلكەن ايتۋلى جانارىن وقتاي قادادى.ء-اۋ، قوشقارباي! مەنىڭ ءىشىم جىلاپ تۇرسا، سەنىڭ ءىشىڭ ساقىلداپ كۇلىپ تۇرعانىن سەزبەس دەمە، ايىبىڭ بولسا، اداقتاپ شىق تا، اسپانىمدى قۇلات. ايتپەسە جاپالاق قۇساپ جارباڭداپ، جاعاما جارماسا بەرۋىڭدى دوعار. قولىم جاعاڭا تيە مە، جاعاما جارماسقان جاپالاققا تيە مە، ەندى ونى اجىراتىپ جاتپاسپىن. جازىمعا جاۋاپ بەرەتىن، بەرە الاتىن جاعدايىمىزدى كوردىڭ. بالامنان جانىم ارداقتى ەمەس. نە اردى القالارمىن، نە جاردى جىعارمىن.
قوشقارباي ءۇن قاتا الماي، بۇرىنعىداي بۇلت ۇيىرە الماي باسىن عانا يزەپ، بوي تارتتى.
اقشا ارقاننىڭ ەكى ۇشىن ۇستاپ تۇرعان ەكى جىگىتتى قامشىمەن ەكى تارتىپ ءوتتى. كۇنى بويى بوساعاسىن سولقىلداتقان اشۋدىڭ، ىزانىڭ بار قايرانى سونىمەن شاپشىدى دا تىندى.
بالتانى دا دىراۋ قامشى ءبىر ىسىلداپ بارىپ وسىپ ءتۇستى.
ارتىنا جالت بۇرىلىپ، ءوز ادامدارىنا يەك قاقتى.
— شەشىڭدەر! بوگەنبايدى ەمەس! بالتانى شەشىڭدەر دەيمىن!
اياق-قولى بوساعان بالتاعا سىزدى ءجۇزدىڭ كەيىسىن كورسەتتى.
— سەن شىراق، بالە باسى بولۋدى قايدان شىعارىپ ءجۇرسىڭ. بوركىمدى تاستاپ، بورىدەن قۇتىلام دەۋدى قوي بۇدان بىلاي. بوگەنبايعا سەن تۇرماق، اناۋ بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ ۇلىس بەگى قازىبەك تە ارا تۇرا الماعان. ارالاسپاسقا ارالاسپا! كيلىكپەسكە كيلىكپە! بوگەنبايعا قول ۇشىن بەرەم، تۋلاعىنان بوساتام دەۋدەن سەن دە، ءاي، كوپ شۋىلداق، سەندەر دە تىيىلىڭدار! ارانداتپاڭدار اعايىندى!
بوگەنباي تاعى دا تۇر ەتە قالدى.
— كوكە! ىرزامىن وزىڭىزگە دە، سوزىڭىزگە دە. وكىنتكەنىمە عانا، وكسىتكەنىمە عانا وكىنەم.
— وعان بولا باسىندى قاتىرما، بالام. مەنەن تۋعان ۇل قۇل بولماق ەمەس. وسىمدى عانا ەسكەر!— دەدى دە اقشا شۇعىل بۇرىلىپ، ءۇي جاعىنا ادىمداي جونەلدى.
بالتانى ورتاعا العان اۋىل ادامدارى دا ءدابىر-دۇبىر ءسوزدى ونشا ۇزاتپاي، ەكەۋ-ۇشەۋدەن كۇڭكىلدەسىپ، ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراستى.
اۋىل قايتادان ۇيقىعا بوكتى مە، الدە ۇيقىدان اۋىر قالىڭ ويدىڭ قۇرساۋىنا وراندى ما، ۇرگەن يتتەرىن تىنشىتىپ، ۇرىككەن قويلارىن جاتقىزىپ، ءورىپ شىققان جۇرتتى توسەكتەرىنە قيسايتىپ، تۇن كورپەسىن قاۋسىرىنىپ الدى.
ءبىر ۇيقىداي ۋاقىت وتكەندە شىعىس جاق كۇل استىنا كومگەن قولامتانى ۇرلەگەندەي الدىمەن اقتاڭداقتا كوكجيەككە كولدەنەڭ بەلدەۋ جۇگىرتتى. كولدەنەڭ بەلدەۋدىڭ قاق ورتاسىنا قىزارعان شوقتاي بوپ ساۋلە — نايزاسىن تۇس — تۇسقا شاشىراتىپ قىلتيىپ كۇننىڭ ءوزى دە كورىندى. سول قىزارىپ اتقان تاڭ، قىزارىپ شىققان كۇن بۇگىنگى اپتابىنىڭ سەسىن سەزدىرەيىن دەگەندەي دومالانىپ جاتقان بوگەنبايدىڭ جازىق ماڭدايىنا جارق ەتىپ شاعىلدى. ودان ءارى كوگىلدىر كەڭىستىگىنە اسىقپاي ورلەگەن جالعاننىڭ جالقىن لەپتى جالعىز كوزى شىلدە دالاسىنىڭ شەكەسىن قىزدىرا ءاي كاپىرلەنىپ شەكىرەيە قالدى.
كونەك قۇرىسىپ-تىرىسىپ، قاۋدىراپ قابىسىپ، ۋىسىنا تۇسكەن جاس بوزباستىڭ ەت پەن سۇيەگىن قايىستىرا، مايىستىرا ءبۇرىپ بارا جاتتى. كۇن كوتەرىلگەن سايىن، قىزۋ جالىنى اسقىنعان سايىن كونەك قاتايىپ تۋلاققا اينالىپ، تاستاي باتىپ، تەمىردەي قاتىپ قۇشاعىنا قىسىپ العان بالعىن دەنەنىڭ ەتىن ەزگىلەپ، سۇيەگىن سىعىمداپ، ادام بالاسى شىلاماس اۋىر ازابىمەن ءون — بويدى سانسىز ينەسىمەن شاباقتاپ، ەت پەن سۇيەككە سىرقىراتىپ كىرىپ بارا جاتتى.
بوگەنباي ەرنىن جىمقىردى. اۋرۋ ازايمادى. بوگەنباي ەرنىن تىستەدى. سىرقىراتقان ازابى ودان سايىن كۇشەيدى. ماڭدايدان كىلكىپ تەر اقتى. ازابى ەتتەن دە، سۇيەكتەن دە ءوتىپ جۇرەگىنە، جانىنا باتتى. ءتىسىن تىسىنە باستى. جاعىن جاعىنا تىستەنە جەلىمدەپ تاستادى. كەۋدەدەن پىر ەتىپ جان شىققانشا اۋىزدان ىڭق ەتكەن ۇن شىعارماۋدى بۇكىل جۇلىن-جۇيكەسىمەن قاداعالادى.
قۇن داۋلاۋشىلاردىڭ بۇگىن، ءۇشىنشى كۇنى قارا قازانى قاينامادى. قارا قازانعا تەلمىرگەن كوزدەردە ادەتتەگىدەي كوڭىلدى ۇشقىن، ەزۋلەرىندە كەكەسىندى مىسقىل وينامادى. قوشقارباي ۇيىنەن اتتاپ شىقپاي ىرگەنى تۇرگىزىپ تاستاپ، ءبىر كوزىمەن بۇرمەنى اڭدىپ، ءبىر كوزىمەن اۋىلدى بارلاپ، جارتى كەش كوڭىلىنىڭ باجىن تاپپاي، ءارى-سارى كۇيگە ءتۇستى.
"اپىراي، ءا! مىناۋ بالا تەگىن بولماس. ۇرمەگە سالعان جاننىڭ ەكىنشى تاۋلىكتە-اق شىڭعىرعان داۋسىمەن شىرىلداعان جانىنىڭ اقىل-ەسى شىعانداپ كەتۋشى ەدى. ماڭگىرگەن بايعۇستىڭ سودان كەيىن-اق ءتورت اياقتى مالدان ايىرماسى بولماي قالۋشى ەدى. ال مىناۋ... ىڭق ەتپەيدى. قانداي ءتوزىمدى! قانداي قايسار! قاتالدىق جاساعان بىزگە دە، قاتالدىق جىبەرگەن تاعدىرعا دا ءمىز باقپايدى-اۋ ءبىر. اپىراي، الدە ءبىز اداسىپ ءجۇرمىز بە؟ قازاقتىڭ كەگىن قۋار ءبىر ۇلانىن باۋىزداماي ءولتىرىپ، بالتالاماي مۇشەلەپ، اقىلىنان ەسىن ايىرىپ، ەسىنەن ءوزىن اجىراتىپ، مۇگەدەك قىپ ءتانىن بۇزعالى، ماڭگۇرت قىپ جانىن ەزگەلى جۇرگەن جوقپىز با؟ مىناۋ دۇنيەدە جاماندىق بار جەردەن تابىلارىن بىلەردەي-اق بىلدىك قوي. جاقسىلىقتىڭ قاي جەردەن تابىلارىن نەگە قاۋزامايمىز. الدە سول جاقسىلىقتان قاشقاقتاپ، سۇرلاۋسىز تىرلىكتىڭ كوڭىل تىنشىتار كۇيىنە ىنتىقپايتىنىمىز قالاي؟ قىساسقا قىساس دەگەن ءاجى سۇلتاننىڭ ايتاقتاۋىمەن ارسىلداپ جەتىپ، اق-قاراسىن انىقتاماستان ارىستان شىعار ارىستى كەمىرە قاۋىپ قاتقانىمىز قالاي؟ جۇيكەگە جۇك تۇسىرمەۋگە نەگەقۇمارمىز. ايتپەسە، سوناۋ كۇندە قىرىسبەك مارقۇمنىڭ كوز جۇمارداعى: "بوگەنبايدا كىنا جوق. كىنانىڭ ءبارى قياناتشىل كوكىرەكتە. قياناتشىل تىرەكتىڭ تويىمى جوق قوماعاي وكتەمدىگىندە" دەگەنىن تەككە ەسكەرمەگەم. سول قياناتشىلى سۇلتان ەكەن-اۋ. سول عوي."
وسى ءبىر كۇدىكىسە تىرەلىسىمەن-اق قوشقاربايدىڭ ءىشىن شىرەگەن كەك — قىجىلدان بىرتە-بىرتەىز دە قالمادى. ەندى ءوز كەۋدەسىنەن وتىرىكتى راس، شىندى جالعان دەپ كەلگەن قۇبىجىق ەرەگىستىڭ قيرالاڭ ەتىپ شوگىپ، شوگىپ قاناقويماي، باس كوتەرمەستەي سەمىپ قالعانىن دا انىق بايقادى. وسىلاي قاراي جۇرەردە كوكىرەگىن ىستىقكومىپ العانداي كۇيدىرىپ بارا جاتقان شەڭدىلىك وتى تىزىلداعان جانىن شىبىن — شىركەيتىگىپ، ارعىننىڭ ءبىر ارىسىن بۇتارلاپ ءولتىرىپ، نە بىلمەس، اقىل كىرمەس ماڭگۇرت قىپ، الشىننىڭ نامىسىن ءتىرىلتىپ قايتۋعا ۇرت ەتىن ۇش قايتارا تىستەپ وزىنە-وزى انت بەرگەندەي بولىپ ەدى. سول سىرەسكەن بويدىڭ تۇلا بويدى قۇرىق پەن سىرىقتاي تىكىرەيتىپ ءبىر يلىكتىرمەگەن وشپەندىلىگى قۇردىمعا ءسىڭىپ كەتكەندەي تۇراعىن دا تاپقىزباي، كەكىرەيگەن كەۋدەسىن ەكى بۇكتەپ، مايىستىرىپ كەتىپتى. "جاتىڭ كىم، جاقىنىڭ كىم؟ جاقسىڭ كىم، جامانىڭ كىم؟" دەيتىن ءازازىل سۇراقتى بۇرىن كەۋدەسىنەن اۋلاپ كورمەگەن جان، بۇگىن كوپتىرسىگەن كوڭىلىندەي كۇلگىن كوكجيەكتەن قىپ-قىزىل تاپتالاعان كوزدەي بوپ كۇن شىققاننان بەرى سونىڭ باۋىنان ءبىر بوساي الماي-اق وتىر. مىناۋ جۇمباعى جەتىپ ارتىلاتىن جالعاندا ويعا بويلاۋدان قيامەت ەشتەڭە جوق شىعار — اۋ. بويلادىم دەگەنشە پارىقسىز دۇنيەنىڭ ءپاتۋاسىز تاسىرلىعىنا باتىپ-شىعىپ،قاقالىپ-شاشالىپ ولىپتىرىلەسىڭ-اۋ. قوشقارباي دا ال وسى كۇيگە، ءدال وسى حالگە سۇڭگىدى دە كەتتى.
"باسە! باسە دەسە، جاقىننان جاقسىنى ىزدەمەي-اق تابۋ، جاماندى جاتتان اۋرەلەنبەي-اق كەزدەستىرۋ ادەتىمىزگە اينالسا، باس اۋىرتىپ جاتپايدى ەكەنبىز — ay. جاقسىنى وزىڭنەن شىعارىپ الا قويساڭ، جۇرتتىڭ جاقسىسى دا جامان، جامانى دا جامان بولماسا، تاڭىڭ اتىپ، كۇنىڭ باتار ما. ەندەشە سول تاڭىڭدى اتىرۋ ءۇشىن، سول كۇنىڭدى باتىرۋ ءۇشىن جانىڭدى كۇنىنە قىرىق رەت ەزەتىن جاقىنىنىڭ تاقىمداعان اقىلىمەن الىستاعى جاقىندى جاقسىسىن جامان قىل. تاقىمىنا قىل بۇراۋ سال، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەت. ىشكەنىن ءىرىڭ، جەگەنىن جەلىم ەت. كوك جەلكەسىنەن كوك سۇڭگىڭدى قاداپ تۇرىپ بورىكتىسىنىڭ كوتىنەن تەپ. قارقىلداپ كۇلىپ، كورىكتىسىن كەۋدەڭە باس. تۇلىمدىسىنىڭ جەل اشپاعان ەتەگىن اش. ءسويتىپ ىرگەڭدە وتىرىپ بوي تەڭەستىرەم، جاقسىمىن دەيتىن كورشىڭنىڭ مىسىن باس، ابىرويىن شاش. وسى عوي، وسى وپاسىز تىرلىك قوي ءبىزدى قىسقا كۇندە قىرىق رەت قوپاڭداتىپ اتقا قوندىراتىن، ىستىققا كۇيگىزىپ، سۋىققا توڭدىراتىن. نە تاپتىق؟ اناۋ جاتىمنىڭ جامانى-اق اقشا باتىر جاقىنىمنىڭ جاقسىسى ءاجى سۇلتاننان نەگە ابزال؟ وكسىگى وزەگىن ورتەسە دە، كوزىنە شىق جولاتپادى عوي. وزەگىنەن شىققان ۇلىن كوز الدىندا ورتەپ جاتسا دا، ءبىر تامشى سۋ تامىزبادى عوي. كۇمىلجىپ سويلەۋدەن الدىمىزعا جان سالماۋشى ەك، باتىردىڭ كۇلتىلدەتپەيتىن تۋرالىعىن قىزعانام با؟ قىزعانام-اۋ. قازاقتىڭ قاسىرەتى وسى قىزعانىشى مەن كۇنشىلدىگىندە ەكەن عوي. جاقىنىم نان باسقادا جاقسى بولماسىن دەۋدەن وتەر قياناتتىڭ جوعىن بۇرىن قالاي بىلمەگەم. ءوز جامانىن اسىرۋ ءۇشىن الدە قازاق بىتكەن وسىلاي بىقسي ما ەكەن؟ سول بىقسىعان ساسىق ءىشى ءوزىن ءوزى ۋلاندىرىپ كەتپەي مە. بالكي ۋلانىپ ءبىتىپ، ەندى سول ۋلانعان ويدىڭ، ۋلانعان ميدىڭ ايداۋى مەن قايراۋىندا قيمىلدايتىن شىعارمىز. و، قۇدىرەت!.."
قوشقارباي الدىنا قويعان قىمىزعا دا قارامادى. ءتىلى اۋزىنا سيماي ءشول قىسىپ وتىرسا دا، توستاعانعا قول سوزبادى. وسى شەل اناۋ ءۇش كۇننەن بەرى ءنار سىزباعان، ءۇش كۇننەن بەرى ءزار قىسقان بوزباستى الدەقايدا ارتىق قيناپ جاتىر-اۋ دەگەن مۇسىركەۋگە ويىسقاندا، بۇكىل دەنەسىمەن تەڭسەلىپ كەتتى. ورنىنان اپىر-توپىر اتىپ تۇرىپ، كەزدىگىمەن ايقىش — ۇيقىش كوكتەگەن تارامىستى بىرت-بىرت كەسكىلەگىسى كەلىپ كەتتى.
— ىشپەدىڭىز عوي...
ەس جيعانداي اڭتارىلىپ قاسىنداعى جىبىرلاعان ەرىندەرگە باجىرايا قارادى.
— قىمىز الساڭىزشى،— دەدى قارابۇجىر سەرىگى.
قوشقارباي ءۇنسىز باس يزەدى. قولى ءبىراق قىمىزعا سوزىلمادى.
— اپىراي! تىرس ەتىپ، لەپ بەرمەدى-اۋ!..
— نە دەدىڭىز؟ نەنى ايتاسىز، قوشەكە؟
— جاي اشەيىن. ءۇيدى جىعىڭدار.
— كەتەمىز بە؟
— ەندى نەمەنە، وسى اراعا جايلاۋعا كەلىپبەك!-قوشقاربايدىڭ قانتامىرلارى بادىرايىپ-بادىرايىپ شىعا كەلدى.
— ە-ە... ءجون، ءجون! جىعايىق، — دەپ سەرىگى تۇرا بەردى دە، قايتا قۇيرىق باستى-انانى نە ىستەيمىز؟..
— انانى دەگەنىڭ نە؟ — قوشقارباي كىمدى مەزگەگەنىن ۇقسا دا، قىرىستانىپ ءتۇيىلدى.
— بوگەنبايدى...قۇلدى!
— قۇل ول ەمەس. قۇل ءبىزبىز! ءبىزبىز، اق جالەل!
ەندى اقجالەل دەگەن سەرىگى كوزى باقىرايا اڭتارىلدى.
— قالايشا؟ نەگە؟
— ءجا! بىلجىراما بوسقا. قاۋاشاعىڭ بوس بولسا، تۇك سەزبەسە، سەنى سولاي عىپ جاراتقان تاڭىرگە مەن نە ىستەيتىن. نە دەپ قارعايىن ونى.
قوشقارباي ىرگەدەن سىعالاپ اقشا باتىردىڭ ۇلكەن ۇيىنە نازارىن بۇردى. بۇردى دا تەتكىپ قالدى. اناۋ ىرگەسىن ءتۇرىپ تاستاعان وردانىڭ قاق تورىندە اعاش توسەككە جوتاسىن سۇيەگەن باتىر مالداسىن قۇرىپ الىپ، قولىنداعى قالقاتايدان دومبىرانىڭ پەرنەلەرىن دۇرىستاپ تاعىپ وتىر ما، تيەگىن ورناتىپ وتىر ماشۇقىلانىپ، باسقا بار-بار دۇنيەدەن، وتىرىك-وسەكتەن، جالعان تىرلىكتەن مۇلدە اۋلاقتانىپ الىپتى.
قوشقارباي انتەك باسىن شايقادى.
"بۇنىسى قالاي؟ باتىرلىعى ما؟ قاتالدىعى ما؟ ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا جاتقان ۇلى اناۋ. جانى اۋىرماسا دا، جانى اشىماي ما؟ مال ەكەش مال دا ءتولىن قورعاپ، قۋ جانىن قۇربان ەتۋشى ەدى عوي. ال مىناۋ ادام الدىنا دومبىرا وڭگەرگەنى نەسى؟ قاي جانىنىڭ راحاتىن الديلەمەك؟ قاي ءسۇيىنىشىنىڭ كۇيىن شەرتپەك؟"
قوشقارباي ەندى ەكىنشى جاعىنا، ەسىك كوزىنە بۇرىلدى. كونەكتەن كوزى جىلتىراپ، ماساعا تالانىپ، بەت-اۋزى سول كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن بوگەنبايدى كوردى. جىلتىراعان وتكىر كوزدەر بۇعان كوك سۇڭگىنىڭ تەمىر ماساعىنداي شانشىلدى.
كىرپىكتەر جىپىلىق قاققان جوق. سالدەن سوڭ قوشقاربايدىڭ ءداتى شىدامادى. ەرىكسىز ەڭكەيىپ، وتكىر جاناردان ءجۇزىن الا قاشتى.
"نەتكەن قايسار! نەتكەن شىدام! ءاي، ارىستاي ازامات-ay! اتتەڭ الشىن ەمەس!"
نەگە الشىن ەمەستىگىنە كۇيزەلگەنىن ارينە تۇپتەگەن دە، تۇبىرلەگەن دە جوق. ايتەۋىر وسى جاس جىگىتتى ءوزىنىڭ ۇناتا باستاعانىن عانا بىلەدى.
"اياق-قولىن شەشكىزىپ، تۇلىبىنان بوساتايىن با؟"
وسى ويعا تىرەلىسىمەن، سويتۋگە ىڭعايلانا بەرىپ ەدى، ءدۇر ەتكەن تۇندىك سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، جالاڭاش قالعان شاڭىراقتان ساۋىلداپ قۇيىلعان كۇننىڭ اپتاپ جارىعى تاقىر توبەسىن قارىپ كەتتى.
"ويپىرماي! قۇدايدىڭ كۇنى دە كۇيىپ كەتىپتى-اۋ! وۋ، ادام پەندەسىنە راحىمى بولماعانى ما سوندا ءتاڭىرىنىڭ دە. الاقانداي عانا بۇلتىن جىبەرىپ، سول الاقانداي بۇلتىنان دۇركىرەتىپ كەپ سۋىق جاڭبىرىن توگە سالسا، اناۋ ساباز جاستىڭ جانىن شاقىرىپ ساۋابىن الماس پا؟ قۇداي دا قۇدىرەتىنەن جاڭىلعان با؟"
كەنەت دومبىرانىڭ كۇمبىرى تىمىق اۋانى ءتىلىپ ءتۇستى. قوشقارباي جالت قاراپ، اقشا باتىرعا ءتوندى. قولىمەن جاسقاپ قاپ، تۋىرلىقتى تۇسىرە باستاعان جىگىتتەرىن توقتاتتى.
دومبىرا بەبەۋلەي جونەلدى. ون ساۋساقتىڭ بيلىگىنە كوشكەن قالاقشاداي عانا كونە اسپاپ، جەر تۇبىنەن دۇرىلدەتىپ بايەك ءۇندى شىرىلداتا سۋىرىپ الدى دا، ىلە دۇرىلدەتىپ دۇرمەك ىزىڭدى توعىتا سالدى. دۇرمەك ىزىڭ توقتاۋسىز اعىلدى. ساعىمى دىرىلدەگەن، كوك مۇنارى جىبىرلاعان تاندىرى كەپكەن دالانىڭ اپتاپ تىعىزداعان ءولى تىنىشتىعىن دار — دار جىرتىپ،سول ءدۇر سىلكىنگەن ساحاراعا مىڭ سان قۇبىلعان قىم-قۋىت ۇندەردى قويقاپتان قايىرىپ اكەلدى.
جاندى-جانسىزدى تۇگەل شۇلعىتىپ، تۇگەل ۇيىتىپ دومبىرا "نازىكتىڭ زارىن" اڭىراتتى. نازىك قىزدىڭ ەل-جۇرتىمەن قوش-قوشىن جەتكىزدى. ات كوتىندە سالاقتاعان قازاقتىڭ قالماق تۇتقىنىندا قان جىلاعان قايران دا قاراكوز قىزدارىنىڭ اتىنان نازىك قىز نازىك ۇنمەن شەر اتتى. كۇيىك جاسىن سورعالاتتى. نازىك ءۇننىڭ كۇيىك نازى تالاي كەۋدەنىڭ نازىك قىلىن شەرتتى. نازىك قىلدىڭ شەرتىسى جۇرەك باسىنا زاپىران تامشىلاتتى. سول زاپىران تامشىلار تالايدىڭ جاساۋراعان كوزىنىڭ كىرپىكتەرىندە شىلاندى. اق جالەل قيىستاي قاراپ قوشقاربايدىڭ كوز قيىعىندا شىق مونشاقتاي بوپ كۇن نۇرىن شاعىلىستىرعان جالعىز تامشى جاسقا كىجىنە قاراپ قاپتى.
"شىرىك ەكەن عوي! بوس ەكەن عوي. سونىسى كەرەك. اجەكەڭە سەزدىرسەم، ەندىگى توپتى ءوزىم باستارمىن! ءوزىم عانا!"
دومبىرا قاعىسى وزگەردى. شاناقتان دالا ءتوسىن دۇبىرلەتە تەسكەن تۇياق ءدۇسىرى اسىپ توگىلدى. تۇياق ءدۇسىرى العاش جالعىز قۇيعىتىپ ەدى، ىلە قۋالاي جەتكەن كوپ تۇياقتىڭ دۇبىرىندە جوعالىپ كەتتى. الدە جالعىزدى جاۋ الدى. الدە جالعىز جورتقان جامپوز جاۋعا الەك سالدى.
جوق! جالعىزدى جاۋ الا الماپتى. جاۋعا جالعىز باتىر، جەكە باتىر الەك سالىپتى.
قوشقارباي سونى انىق سەزىندى. قوشقارباي ەندى جەكە باتىردىڭ تىلەۋلەسىنە اينالدى.
كۇي اۋەنى وزگەردى. قورشاۋعا تۇسكەن جالعىزدىڭ قاپالى كوكىرەگىنەن كۇرسىنىس اتقىزدى. ماسايراعان توبىردىڭ كومەيلەرىنەن قارقىلداعان كۇلكى، اۋىزدارىنان بارقىلداعان مازاق توككىزدى.
كۇي كۇڭىرەندى. كۇي ىقىلىق اتتى. كۇي كۇرسىندى.
كەنەت كۇي قۇدىرەتتەندى. ساۋساق استىنان شۇرقىراعان ءبىر داۋىس سوناۋ تۇڭعيىق كوككە ءبىر-اق شاپشىدى. ەركىندىك دەگەن ىڭكار سازدىڭ قۇدىرەتىمەن شاناققا قۋات-كۇش قۇيىلدى. الگى شۇرقىراعان داۋىس اسپاننان اتويلاعان ۇران بوپ جاڭعىردى. وعان-ۇران بوپ دالانى قۇشاعىنا قىسىپ الا جونەلدى. كوزدەردە ۇشقىن ءتىرىلدى. كەۋدەلەردە قاجىرلى قايرات وياندى. جەكە باتىر ال كەپ تۇيرەسىن كوك نايزاسىن! ال كەپ شاباقتاسىن ماسايراعان جاۋلارىن!
اتوي اسقاقتادى.
دومبىرا بەزىلدەدى.
اتوي اسقاقتاي اسقىندى.
كۇي كۇڭىرەنە شارىقتادى.
قوشقارباي تىقىرشىپ وتىرا الماي سەلكىلگە باستى.
كەنەت ەسىك كوزىنەن سىرتتاعى كونەككە جالت ەتىپ اتىلا قارادى. كەنەت جارق ەتىپ كوكتەن نايزاعاي اتىلعانداي دومبىرا ىشقىندى. كەنەت قىبىرسىز جاتقان كونەككە جان ءبىتتى. كونەك اپىر-توپىر اۋنادى.
— قۇندىز! قۇندىز! قۇندىز! — كونەك استىنان وسى ءۇش ءسوز اسپانعا اتقىدى.
دومبىرا ساڭق ەتىپ ءۇزىلدى.
اقشا باتىر ەكى — اق اتتاپ دالاعا ۇمتىلدى.
— اقجول! اقجول! اقجول! — تۋلاعان كونەكتەن دۋىلداپ ۇشقان وسى ءۇش ۇران دالادان تاۋعا ورلەدى. تاۋدان تومەن قۇلديلادى.
اۋىلدىڭ بۇكىل ادامى ورە تۇرىپ، الاساپىران بولدى دا كەتتى.
— مايانباي! مايانباي! مايانباي! — كونەكتى جارىپ شىققان ءۇش-اق وعان اسپان مەن جەردى، جەر مەن اسپاندى استاستىردى دا جىبەردى.
تۇس-تۇستان اعىلعان جۇرت تۋلاعان كونەكتى دۋىلداپ كەپ قورشاپ الدى.
— جاقىنداماڭدار!— دەدى اقشا باتىر.
— جاقىنداماڭدار!— دەدى قوشقارباي دا ءوز ادامدارىنا.
ەندى تەك ەرىندەر عانا جىبىرلاپ، كوزدەر عانا ۇشقىنداپ، كەۋدەلەر عانا ەنتىگىپ، اپىر-توپىر الىسقان كونەككە قادالىپ قالىپتى.
— ءارۋاق! ۋاي، ءارۋاق! ءوزىڭ جەبە جاستى!— دەدى الدەكىم ءدىرىلدى داۋسىنىڭ شىرىلىن الدە اسپانعا، الدە اسپانداعى ءارۋاعىنىڭ رۋحىنا جەتكىزەردەي ىشقىنىپ.
— ءارۋاق! ءارۋاق! ءارۋاق ءوزىڭ قولدا!
كوپ اۋىزدان كۇڭىرەنە شىققان زار تىلەۋ جالپاق دۇنيەگە ءورى تارىعا، ءارى جالىنا تاراپ كەتتى.
— ءارۋاق! قولداي كور بارشىندى! — دەپ قوشقارباي ەركىنەن تىس كۇبىرلەگەندە، اقجالەل جالت قاراپ، جەپ جىبەرەردەي وشىگە قادالدى. قوشقارباي كورسە دە كورمەگەندەي ەلەڭ ەتپەدى.
كەنەت... تۋلاق تارس ەتىپ، قاق ايىرىلدى. قاق ايىرىلعان كونەكتى توپشىسىمەن ىرعاپ سۋسىتىپ، جۇمىرتقانى جارىپ شىققان قىران بالاپانىنداي بولىپ، بوگەنباي كەۋدە كوتەردى. كوزدەرى وتتاي جايناپ، جۇرتتىڭ ەڭ الدىندا تۇرعان كوكەسىنە كۇلىمدەي قارادى.
— كوكەم! كۇيىڭىز قانداي قۇدىرەتتى ەدى. كوكەم مەنىڭ!
ەكى جانار كەزدەستى دە ءتۇيىستى. ءتۇيىستى دە ءتۇسىنىستى.
قوشقارباي جىگىتتەرىنە ايقاي سالدى.
— شەشىڭدەر اياق-قولىن!
تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرىپ، تالتىرەكتەپ باسىپ بەرى اتتاعان، ارقان باتقان، قانى شاپشىعان بىلەگىن ۋقالاعان بوگەنبايدى قوشقارباي ەكى-اق اتتاپ بارىپ قۇشاعىنا كومدى. كونتەكتەنىپ ءىسىنىپ كەتكەن باسىن ءيىپ اكەلىپ، ماڭدايىنان ۇزاق جابىسىپ، ەمىرەنىپ ءسۇيدى.
— الاشتان تۋعان ازاماتىم! بارشىنىم! قۇشاعىن بوساتىپ، ۇلدى اكەسىنە قاراي يكەمدەي
بەرىپ ەدى، اقشا باتىر بوگەنبايدان بۇرىن قوشقاربايدى قۇشاقتاي الدى.
— الشىنىم! ادامىم-اق ەكەنسىڭ. ۇلىمدى ساعان تاپسىردىم. ەندى ۋايىمدارىم جوق.
* * *
اقشا ەرتە تۋعان بايلانباعان جاباعىداي بوپ جالى كۇلتەلەنگەن قۇلىندى العىزىپ، تەز جايعاتىپ، قازانعا سالعىزدى. جاتىپ قالعان ايەلىنىڭ دە جۇزىنە قان جۇگىرگەنىن كورىپ ىشتەي شۇكىرلىك ەتتى. قاسىنا تىزە بۇكتى.
— باسىندى كوتەرەرسىڭ؟!.
— بوگەنبايىمدى باۋىرىما باسقانىمدا، تۇنەگىم ءتۇرىلدى عوي، كوكەسى-اۋ. نەگە تۇرمايىن. تۇرام عوي، — دەپ شىنتاعىمەن جەر تايانىپ، ەڭسە تىكتەي بەردى دە قايتا قيرالاڭ ەتتى.
— نە بولدى؟ — دەپ اقشا ۇستاي الدى.
— باسىم اينالعانى.
— ە، نەگە اينالماسىن. ءۇش كۇننەن بەرى اناۋ بالاڭمەن بىرگە سەن ەكەۋمىز دە ءنار سىزعان جوقپىز عوي. قىمىز بەرەيىن، — دەپ بەتى جابۋلى شارادان ءبىر توستاعان قىمىزدى قۇيىپ اكەپ، ءوز قولىمەن ۇستاپ تۇرىپ، ۇرتتاتىپ ىشكىزدى. ءجۇپتىسىنىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالدى.
— انە، ابدەن قاتالاپ قالعانسىڭ. ۇلىڭنىڭ ازابىن ءوزىڭ تارتقاننان وتەر ازاپ بولماس-اۋ جالعاندا.
ءبىر توستاعان قىمىزدى ءوزى دە تاستاپ الىپ، اقشا ەندى ايەلىنىڭ قولىنان تارتىپ تۇرعىزدى.
— قالايسىڭ؟
— شۇكىر... باسىمنىڭ اينالعانى باسىلعان ءتارىزدى.
— وندا سەن اناۋ تاماق جاعىن... قازانىڭدى ىقتياتتا.
— نە ىستەمەكسىڭ، كوكەسى-اۋ؟
— مەن ادام تانىسام، اناۋ قوشقاربايدىڭ كىسىلىگىنە قاتتى ريزا بولدىم-اۋ بۇگىن. شەكىسە بەرگەننىڭ ءبارى شەكە بۇزار ەمەس ەكەن. بالاڭا، بوگەنبايىما دەگەن نيەتىن كورگەندە، كومەيىمە ءبىر تۇينەك تىعىلىپ ەدى... ىرزالىق تۇينەگى عوي، ادال اسىمنان اۋىز تيگىزىپ، ادال كوڭىلىمدى عانا ءبىلدىرىپ اتتاندىرايىن دەپ ەدىم.
قوشقاربايعا بارا جاتىر ەكەن. بۇلار دا اتتارىنان ءتۇسىپ، شىلبىرىن ۇستاي ىلەستى.
باتىردى كورىپ، قوشقارباي ورنىنان تۇردى. ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، باسىن يزەدى.
— قوشقارباي، جاسىڭ كىشىلىگىن ارقا تۇتىپ، ءىنىم دەپ مەنشىكتەپ العىم-اق بار ءوزىڭدى. وعان ارزيتىنىڭدى دا بىلەم. وتكەندە كۇيىنىپ سويلەپ ەم. كۇيىك ءسوزى كۇيدىرىپ كەتەتىنىن دە ەسكەر. بۇگىن قۋانىپ سويلەپ تۇرمىن. ول سەنىڭ ءىشىڭدى تانىعانىمنان. شەكىسىپ جۇرسەك تە، بەكىسىپ تابىساتىن قازاقپىز. داستارقانىمىز بار كەزدە دە ورتاق. تورىمدە وتىرىپ، ادال اسىمنان اۋىز تي. سونى سەنەن دە، اناۋ سەرىكتەرىڭنەن دە وتىنە كەلدىم.
قوشقارباي كۇلە ءتىل قاتتى.
— قۋانعاننان، قۋانتا العاننان ارتىق نە بولۋشى ەدى، اقشا اعا! كوبىمىز سول قۋانا بىلمەۋمەن، قۋانتا بىلمەۋمەن قۋارتىپ ءجۇرمىز عوي ءبىر-بىرىمىزدى. ءسىزدىڭ تورىڭىزدەن ەمەس، بوساعاڭىزدان — اق ءدام تاتساق توبەمىز كوككە جەتكەندەي عوي، — دەپ ىقىلاستانا بەيىل ءبىلدىردى.
وسى كەزدە اق جالەل قاتتى قاتۋلانىپ الىپ، قامشىسىمەن ەتىگىن سالىپ قالدى.
— وۋ، قوشەكە! كوشتى ءيىرىپ قويىپ، جۇرتتى قاڭتارىپ قويىپ، قاس اۋىلدىڭ قاسپاعىن جالاپ وتىراسىز با ەندى!
قوشقاربايدىڭ قاينار اشۋدان ءتۇسى بۇزىلىپ، جاق ەتى جىبىرلاپ، ازۋ تىستەرى ەگەلە باستاعانىن اقشا بايقاپ قالدى. ءبىراق ءوزى ساسقان جوق.
— ءاۋ، شىراق! قاس اۋىلدىڭ قاسپاعى دا دوس پەيىلمەن ۇسىنسا، قايماقتان دا ابزال بولارىن ۇعىن. دوس پەيىلدىڭ قاس جۇرەكتى دە، تاس جۇرەكتى دە جىبىتەرىن ەسكەر. اعىمنان اۋىز تي، كوڭىلىمنەن سۋ ءىش دەگەنىم-جۇرتتى قاڭتارۋىم بولماس. وسى ءبارىڭدى شاقىرا كەلدىم.
— قىرىسبەكتەي باۋىرىمدى جەر جاستاندىرعان بۇل اۋىلعا توي تويلاي كەلمەي، كۇن داۋلاي كەلگەنىمدى وزگەلەر ۇمىتسا دا، مەن ۇمىتپايمىن. وتىنا قازانىن توڭكەرىپ، وشاعىن سىندىرعالى كەلگەن ۇيدە تالتايىپ وتىرىپ تاماق ىشە الماسپىن! — دەپ اق جالەل اقشاعا وشىگە قارادى.
— ءجا، اق جالەل! شىقپا الدىما! كەسپە جولىمدى. ءجونىمدى ءوزىم جوندەيمىن. سەن ارالاسپا. دوس پەيىلگە ءوش پەيىل سيىسپاس. سىيماس. وشپەندىلىك ورشىسە، بۇل قازاق كەڭ دالاسىندا دا سيىسپاس. ءجۇرىڭىز، اقا! — دەپ قوشقارباي جىگىتتەرىن ەرتە ىلەستى.
4
ءۇشىنشى كۇن دەگەندە قوشقاربايلار ءوز اۋىلىنىڭ توبەسىن كوردى. كەڭ جازىقتىڭ ءدال ورتا تۇسىنداعى جاتاعان توبەنى ەتەكتەي اينالعان جىڭىشكە وزەندى جاعالاي قونعان بۇل اۋىلعا قوشقاربايدىڭ قاسىندا كۇرەڭتوبەلىن مايدا بۇلكىلدەتىپ كەلە جاتقان بوگەنباي الدەبىر اۋەستىكپەن كوز سالدى. اق شاڭقان كيىزى مول، ۇيلەرىنىڭ قاراسى دا كوپ ۇلكەن شوعىرلى اۋىل ەكەن، اسىرەسە اناۋ كوكوراي شالعىندى تۇسقا وڭاشالاۋ تىگىلگەن ون شاقتى ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ءارقايسىسى ون ەكى قانات ەكى ۇيدەن قوسارلانا تىگىلگەن اق وردا وزگەلەردەن ەڭسەلەنە بولەكتەنىپ، ەرىكسىز نازار اۋدارادى.
"ءاجى سۇلتاننىڭ ورداسى بولارسىڭ!" دەگەن ويعا ويىسقاندا، بوگەنبايدىڭ دەنەسىن ءبىر سۋىق اياز قارىپ وتكەندەي بولدى. وسىناۋ ءۇش كۇندىك جولدا سەرىكتەستەرىنەن ءارتۇرلى مىنەز كورىپ، ءارتۇرلى ويعا شومعاندى. ادام الاسى ىشتە بولارىن، سول الالىق شالالىقتى دە سۇيرەيتىنىن، دانالىقتى دا سەزدىرەتىنىن وسى ساپاردا سەزىنە دە باستاعان. تۇكپىرلى ءسوزدى ءوزى ايتپاي كوزى ايتاتىندار بولاتىنىن دا بايقاعان. كەز كەلگەن نارسەدەن، اۋىزدان شىققان ءور سوزدەن ىلىك ىزدەپ، شاتاق شىعارعىسى كەپ وتىراتىنداردىڭ كەلتەلىگىنە باسىن دا شايقاعان. اسىرەسە اقجالەلدىڭ ءار كەزدە وت كوسەپ، ءورت تاستاپ وتىراتىن قىزبالىعىن، قوزدانا سويلەپ، قىزعانا تيىسەتىنىن، اركىمدى ءبىر ىلە سويلەپ، ىلىنىسە كەتەتىنىن، سىرتىنىڭ ىزعارىن، ءىشىنىڭ مۇزىن ءبىر مىرس ەتىپ قاپ ەرىتىپ المايىن دەيتىندەي مەيلىنشە ساقتىعىن، بارىنەن دە بۇرىن ادامعا ادامشا پەيىل تانىتپاي، ادامعا "جاۋىم، جاۋىزىم!" دەپ وشىگە قاراپ، ۇنەمى ءوتىن شاشىپ وتىرۋىن بايقاعاندا، ىشىنەن: "ادام — قاسقىر دەگەندى وسىنداي اقجالەل سياقتىلارعا قاراپ ايتادى ەكەن-اۋ!" دەپ قورىتىپ قويعان ەدى. ەندى اناۋ الدەن-اق ەڭسەلەنگەن سۇسىمەن كەۋدەسىنە الدەبىر ۇرەي تەكتەس ىزعار ەنگىزگەن ورداعا كىرپىگىن بايلاپ قالىپ ەدى، قوشقارباي تىزەسىنە قولىن تيگىزدى.
— بوگەنباي، اۋىلىمىز وسى. بايقاپ كەلە جاتقان بولارسىڭ.
— ءيا، قوشەكە. بايقادىم، — دەپ بوگەنباي كوڭىلىندەگىسىن كوزىنەن وقىعانداي ءبىلىپ كەلە جاتقان سەرىگىنە ىرزالىقپەن قارادى.
— جاڭا ەلدىڭ، جاڭا جەردىڭ قورقىتاتىنى دا، تولقىتاتىنى دا بولادى.
— ونى دا سەزىپ كەلەم، اعا.
— سەزسەڭ، بىلاي ەتەيىك. — قوشقارباي ارتىنا بۇرىلدى. كوزى الدەكىمدى ىزدەيتىندەي. اقجالەل كوش سوڭىنداعى تۇيەنىڭ بۇيداسىن جەتەكتەگەن ادامدى الدەنەگە ايىپتاپ جەبىرىنە جەتىپ جاتىر ەدى، باسىن شايقاپ قاپ، بوگەنبايعا قايتا بۇرىلدى. — بىلاي ەتەيىك. مەن سەنى وسى تاپ ءقازىر قىرىسبەكتىڭ ۇيىنە اپارىپ تۇسىرەم.
— ءاجى سۇلتان شە؟
— سەن اجىگە قۇنعا كەلە جاتقان جوقسىڭ. سەن قىرىسبەكتىڭ قۇنىنا كەلە جاتقان وتەۋىسىڭ. قۇل ەمەسسىڭ، ەندىگى اناۋ اڭىراپ وتىرعان انانىڭ ۇلىسىڭ. ءاجى سۇلتانعا اپارماۋ سەبەبىم دە سول. نەگە اپارمايتىنىمدى ىشىڭمەن سەز دە، ايتقانىممەن بولا بەر.
بوگەنباي تاعى دا قوشقاربايعا اسا ءبىر ريزاشىلىقپەن وڭ قاباعىن سەرپە كۇلىمسىرەپ تۇرىپ، اقىرىن باسىن يزەدى.
— بۇنىڭىزعا ءىشىم قاتتى يلاندى، اعا. پەيىلىڭىزگە سونداي تويدىم. ءسوز ۇستاتىپ، ۋادە بەرىپ قايتەيىن. تەك جەر باسىپ جۇرگەندە ءوزىڭىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن اۋىتقىماۋعا تىرىسارمىن..
جولاۋشىلار توبىنان ءبولىنىپ، الدىڭعى ەكەۋ قاراشا ۇيلەرى ءيىن تىرەسكەن تومەندەگى قوتانى تىقىرلانعان، جەلى باسى تاقىرلانعان اۋىلعا بەتتەگەندە، اقجالەل كەلتە قۇيرىق دونەنىن بوربايلاتا شوقىتىپ، قوشقاربايلاردىڭ الدىن ورادى.
— ۋاۋ، قايدا بۇردىڭ بەتىڭدى؟ ۋاۋ، قانشەلەك قوشقارباي!
بۇعان دەيىن الدىنا كەلىپ دىكىلدەمەك تۇگىل، اتىن دا سىبىرلاپ تا ايتا المايتىن تومار قۇلاق شىركىن تۇيەدەن تۇسكەندەي ەتىپ قوشقاربايلاعاندا، توپ باسشىسى دا، سەرىكتەرى دە، و دەگەندە اۋىزدارى جەلىمدەلىپ قالعانداي اقجالەلگە اڭتارىلىپ جاپاق-جاپاق ەتىسكەن ەدى. ءدال ءقازىر مىنا وزگە توپ ءبىر مىنەزدە، اناۋ تومار قۇلاق باكەنە قارابۇجىر ءبىر مىنەزدە شارپىسقالى تۇرعانداي. قوشقارباي الگى ابدىراعان كۇيىنەن تەز سەرگىپ، اقجالەلدى قامشىمەن ءبىر وستى. كەلتە قۇيرىق دونەندى باسىنان ءبىر تارتتى.
— ءتايت! وراما الدىمدى! باتىر قاراندى، دەلق ۇلى نەمە!
— قول كوتەردىڭ بە، قوشقارباي! قانشەلەك بولماساڭ، قانىمدى ىشكەن قانىشەردى حان الدىنا اپارىپ جازاسىن نەگە تارتقىزبايسىڭ. قارا قانىن اعىزىپ، ىشىمدەگى لاۋلاعان ءورتتى نەگە سوندىرمەيسىڭ! — دەپ كوزى قانتالاپ، قامشىسىن كوتەرە بەرىپ ەدى، بوگەنباي شاپشاڭ قوزعالىپ، الگى باكەنە بايعۇستى ات ۇستىنەن ءبىر قولىمەن ءىلىپ الىپ، تىك كوتەرىپ تۇرىپ، قارا جەرگە قۇيرىعىمەن تاستاپ جىبەردى.
— شاۋىلدەمە ادامعا! جارماسپا بالاققا! — دەپ گۇر ەتكەندە كۇنى بويى ءيىرىلىپ ءۇنسىز قالعان جىگىتتەردىڭ وقىس كۇلىسىسى، ريزا قارقىلى دالانى باسىنا كوتەردى.
— شوق! شوق! وزىڭە دە سول كەرەك!
— شاۋىلدەگەنى دە راس! بالاقتان قابام دەگەنى دە راس.
— بالاققا جارماسام دەپ تۇمسىققا سوعىلاتىن كۇشىكتەن اۋماي قالعانى دا راس!
— ناعىز قانشەلەك ءوزى عوي. وسى اقجالەل نەمە عوي. بەدىرەيگەن بەتىنىڭ ءبىر شىمىركەنەر كەزىن كورمەي بارام-اۋ.
— وۋ، ول شىمىركەنەر بولسا، اجەكەڭ قاسىنا ۇستاپ، كۇبىر-سىبىرىنا قۇلاق ءتۇرىپ وتىرماس ەدى عوي.
قوشقارباي بوگەنبايدىڭ جايلاپ قانا ارقاسىنان قاقتى. مىناۋ جاڭا، جاس ءىنىنىڭ ءسات سايىن اشىق مىنەزىمەن دە، شاپشاڭ دا شالت قيمىلىمەن دە ويىنان تابىلىپ، كوڭىلىنەن شىعىپ جاتقانىنا تاعى مەرەيلەندى. قونىشىنان شاقشاسىن سۋىرىپ الىپ تىعىنىن اشىپ جىبەرىپ، سول الاقانىنا جاسىل كۇلگىن ناسىبايدى شەكىپ ءتۇسىردى دە، شاقشانى بوگەنبايعا ۇسىندى. اناۋ باسىن شايقادى.
— اتپاۋشى ەدىم.
— ونىڭ ءجون ەكەن.
ەكەۋى ءتورت قانات قاراشا ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە ات باسىن تىرەدى.
ىشكە كىرگەندەرى دە سول ەدى، نازىك زارلى ءۇن سوزىلىپ،تورگە شىعىپ قۇيرىق باسقانشا، ەكەۋىنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتا باۋراپ الدى. اسىرەسە جىڭىشكە اشىق ەركىن داۋىستىڭ ەگىلتە سەزدىرەتىن انىق كۇرسىنىسى كەۋدەلەردى تولقىن ۇرعانداي ءدىر ەتكىزىپ جەتكەندە بوگەنباي كوزىنەن ىرشىپ-ىرشىپ كەتكەن قوس تامشىنىڭ قىر مۇرنىنىڭ ەكى قاپتالىنان سىناپتاي سىرعاناپ ەزۋىنە ۇيىرىلگەنىن اڭعارعان دا جوق. سورايعان ەكى يىعىنىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتكەن باسىن كوتەرە الماي، ەڭسەسىن ەزگەن جوقتاۋدىڭ سوزدەرىنە قۇلاق ءتۇردى.
مىنەزدى-اۋ ەدى العانىم
بۇيرىعى جەتتى-اۋ اللانىڭ.
قوس ءبۇيىرىم تايازارلانىپ
جىلاپ قالعانىم-اي!
قايعىعا كومىپ ءار كۇندى،
كەڭ دۇنيەمدى تار قىلدى.
بولاتتىڭ اسىل سىنىعى ەڭ،
كەز قىلدى-اۋ ءتاڭىر ارعىندى — اي.
جاۋىنىڭ كۇنىن تار قىلعان،
تالپىنسا جوقتى بار قىلعان.
دارياداي شالقار العانىم،
اجالىڭ جەتتى — اۋ ارعىننان-اي!
جوقتايىن، زارلاپ جىلايىن
ەل امان بولسىن ىلايىم.
ولمەدىم بىرگە، قايتەيىن
جار بولسىن ەندى قۇدايىم-اي!
"ارعىن" دەگەندى ەستىگەندە، ارقاسىنان وق قادالعانداي ودان سايىن بۇكشيگەن بوگەنباي قىرىسبەكتىڭ كەلىنشەگىنىڭ بۇكىل جان دۇنيەسىمەن زارلانعانىن، شەرلەنگەنىن سەزگەندە، ءتىپتى بوساپ كەتتى. الگى قورعاسىنداي ەكى تامشى ەندى ءوزىنىڭ ەگىز سىڭارلارىن اپ — اۋىر، ىپ-ىستىق قىپ دومالاتىپ ەكى ەزۋدى سۋارىپ جاتىر. اڭىراعان جاردىڭ العانىنىڭ ارتىندا قالىپ، بىرگە ولە الماي، ءبىر مولادا بىرگە قاپا الماي، كۇيىكتى قۇساعا شىرمالعان كوڭىلىن زارلى شەرىمەن ىتقىتقاندا، قوشقاربايدىڭ دا كىرپىگىنە شىق تۇرىپ ەدى. مۇڭداس كوڭىلدەردىڭ ءتىلسىز تابىسقانى، ءتىلسىز تۇسىنىسكەنى ۇزاپ بارا جاتىر ەدى، تاماق كەنەگەن الدەبىر داۋىس ەستىلدى. بوگەنباي سەلت ەتكەندەي داۋىس شىققان جاققا جاس بۇعان جانارىمەن بۇرىلىپ، وزىنە قادالىپ وتىرعان اق جاۋلىقتى كەيۋانانى ەندى كوردى. ساسقالاقتاي باس يزەپ، نە دەگەنىن ءوزى دە بىلمەي، يكەمگە كەلمەس ەرىندەرىن كۇبىرلەتتى. كەيۋانا سول ءۇنسىز قالپىندا بۇعان قاداعان كوزدەرىن ايىرماستان، قولدارىن جايدى.
— تەكەباي، قۇران وقى! ۇلبيكە، جارىسپا ەندى.
بەتتەرىن سيپاسقان تورتەۋدىڭ الاقاندارى الدىنا تۇسە بەرگەندە، بوگەنباي ەڭىرەپ كەپ، انانىڭ تىزەسىنە ماندايىن ۇرىپ تىزەرلەي قالدى.
— قايعىڭىزعا ورتاقپىن، اپا! قاپاڭىزعا قابىرعام قايىسىپ بارادى، aپa. ۇلىڭىزدىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان ارعىنى مەنمىن! الدىڭىزدا وتىرمىن، اپا! ۇل قىلاسىز با، قۇل قىلاسىز با، باسىمدى العىزىپ، كەۋدەمدى تۇل قىلاسىز با، ەركىڭىزدەمىن، اپا!
كەيۋانا كۇرسىندى. جۋان كەۋدەنىڭ لىقسىعان دەمى جالىن اتقانداي. كوزدەرىندە، كىرپىگى ازايسا دا مەيىرىم شاقىرىپ تۇراتىن قوي كوزدەرىندە الدەبىر جىلت السىرەپ قانا ەلەس بەردى. كۇمىس بىلەزىك سالعان وڭ قولىن كوتەرىپ اكەپ، بوگەنبايدىڭ بەتىنەن جايلاپ سيپادى.
— بالام-اي! داۋىل سوققان جانىمدى ۇسكىرىك ەنگىزىپ ايازعا شالدىقتىرعاندا نە تابام؟ كەك شيرىقتىرعاندا، جۇرەكتى كەككە جانىعاندا جانىم جاي تابار ما؟
مەن-انامىن! انانىڭ تىلەگى بالاسىنىڭ ۇستىندە. ءبىر زارلاعان انا ەكىنشى انانىڭ زارلاعانىن قالامايدى. قالاسا، ونىڭ انالىعىنان دۇنيە بەزىنىپ، تىرلىك شوشىنار.
قاتقىل الاقان بەتىنە جۇماق لەبىندەي جۇمساق جاناسقاندا، تۇلا بويى شىم — شىمداپ ەمىرەنگەن بوگەنباي الگى قولدى، انا قولىن ەكى الاقانىمەن جابىسا قىسىپ الدى.
— قىرىسبەك اعا ماعان...ماعان ءسىزدى...ءوزىڭىزدى تاپسىرعان.. اپا، مەن...مەن ورىندايمىن. پا-رىزىمدى...بورىشىمدى...اقتالايىن دەپ تۇرعام جوق. ازابىمدى ارقالاپ وتەرمىن.
— ءجا! جي ەسىڭدى! كوتەر باسىندى! ماعان ەڭسەسى تۇسكەن جىلاۋىق قۇل ەمەس، ەڭسەمدى كوتەرەر ۇل كەرەك. ۇلىم بولام دەسەڭ-تورىم مىنە. تورىمدە وتىرام دەسەڭ-توبەم مىنە. قىرىس بەگىم ءۇشىن، قىرىسبەگىمنىڭ ساعان دەگەن پەيىلى ءۇشىن مەيىرىمىم ۇستىڭدە، بالام. الدانباپتى قىرىسبەگىم. الداعان قۋ تاعدىرى ەكەن. اپالاعان ۇنىڭنەن ادالىڭدى بايقادىم. سابىرعا مەن جەڭدىردىم. سابىرعا ەندى، اتىڭ بوگەنباي عوي، بوگەنباي ۇلىم سەن دە، تەكەباي قاينىم سەن دە، ۇلبيكە كەلىنىم سەن دە كەلىندەر.
وسى كەزدە سىرتتان دۇرسىلدەگەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. ىلە اقجالەلدىڭ ءدۇرس-دۇرس ءسوزى جەتتى.
— ءاۋ، قوشقارباي! ءاۋ، توبەت! قايداسىڭ!
— كوتەك-اي! مىنا شىڭكىلدەك اقجالەل عوي. ءويبۇي، شىكىن! ءاۋ، تەكەباي-اۋ، بۇعان جەلىك قايدان ءبىتىپ ءجۇر ەدى، — دەپ انا قوشقاربايعا جالت قاراپ وتىردى دا، اق جاۋلىقتى باسىن كوتەرىپ الىپ، سىرتقا ايقاي سالدى. — ءاي، اقجالەل! جۇمىسىڭ بولسا، ۇيگە كىر. ايتپەسە قارالى ءۇيدىڭ سىرتىنان سۋىردىڭ ايعىرىنداي شاقىلداما.
اقجالەلدىڭ داۋىس ىرعاعى العاشقى ەكپىنىنەن باسەڭدەي شىقتى.
— رىمجان اپا-اۋ! سۇلتان عوي ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىعىپ جاتقان. اپكەل دە اپكەل دەپ...
— كىمدى اپكەل دەيدى ول ءاجى تورەڭ، — دەپ رىمجان بايبىشە داۋسىن دا، قاباعىن دا سەرپە كوتەردى.
— كىمدى بولۋشى ەدى. قۇلدى دا..
— ءاي، اقجالەل! كىر ۇيگە! ءتۇس اتتان!
— وۋ، اپا-اۋ! ۋاقىت تىعىز. سۇلتاننىڭ اشۋىن بىلەسىز، — دەپ سىرتتاعى سىلتاۋعا باستى.
— سۇلتانىڭنىڭ ەكى اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسپەگەن. سۇلتانىڭ دا مەندەي انادان تۋعان. كىر ۇيگە!
اتتان دىك ەتىپ تۇسكەن اقجالەل تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە، كەيۋانا اقجاۋلىقتىڭ استىنداعى كيمەشەگىنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ ومىراۋىن اشىپ، ءالى دە بوساي قويماعان ءاپپاق انارىن جارق ەتكىزدى. جارق ەتكىزدى دە، الدىندا جۇرەلەپ وتىرعان بوگەنبايدىڭ جەلكەسىنەن بۇرە ۇستاپ باسىن ومىراۋىنا قاراي ەڭكەيتە بەردى.
— ەرنىڭدى تيگىز!— دەدى.
بوگەنباي ايتقانىن ىستەدى.
رىمجان اسىقپاي ومىراۋىن جاۋىپ كيمەشەگىنىڭ ەتەگىن ءتۇسىرىپ، اقجاۋلىعىن ەكى قولىمەن ءبىر دۇرىستاپ قويىپ، ەندى قولدارىن ىلگەرى سوزىپ، بوگەنبايدىڭ ەكى شەكەسىنەن ۋىستاي ۇستاپ تۇرىپ ماڭدايىنان ەمىرەنە ءسۇيدى.
جايلاپ اقجالەلگە بۇرىلدى.
— كوردىڭ بە، اقجالەل؟
اقجالەل اڭىرعان كۇيى بولار-بولماس باس يزەدى.
— كورسەڭ، بوگەنباي كۇل ەمەس، مەنىڭ ۇلىم بولدى. توسىمنەن ءنار الدى. ەندى تورىمدە وتىرادى. سۇلتان قاجەت دەسە ءوزى كەلىپ، سالەمدەسسىن. قۇنعا كۇننىڭ ءراسىمىن بيلەر بەكىتسە، مەن تۇيىندەدىم. انا بوپ قۇشاعىمدى اشتىم. ونى سۇلتانىڭ تۇگىل حانىڭ تاۋكە دە بۇزا المايدى.
بوگەنباي ەندى مەنىڭ ۇلىم. ەشقايدا بارمايدى.
اقجالەل ارتىمەن شەگىنشەكتەپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
* * *
بوگەنباي قىرىسبەكتىڭ ازىن — اۋلاق شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتتى. مالىن تۇگەندەدى. جوعالعانىن ىزدەستىردى. قوشقاربايعا ىلەسىپ، قالاعا شىعىپ كەرەك — جاراعىن الىپ، ودان ءارى قاراقالپاق اسىپ ايداپ بارعان مالىنا بەس — التى قاپ استىق ايىرباستاپ الىپ، قىستىڭ ازىق-تۇلىگىن دە، باسقا قامىن دا ءبىر جايلى ەتىپ تىندىرىپ تاستادى.
جالعىز-اق ۇنەمى كەۋدە تىرنايتىن، ۋىسىنان بوساتپايتىن كىرنەسى-ۇلبيكە تالابى. ۇزىن بويلى، اق شىرايلى، سولقىلداق قىپشا بەلدى ۇلبيكە ءبىر كورىمگە ادەمى دە. مىنەزى دە بيازى. كىسىگە كۇلىمسىرەي قاراعاندا ۇلكەن كوزدەرىنىڭ ادامدى ارباپ الارداي سيقىرى بار ما، ەستەن ايرىلعانداي ماڭگىرىپ تۇرىپ قالعانىڭدى دا بىلمەيسىڭ. تىلەۋى كەسىلگەن كەلىنشەكتىڭ ءار تىلەككە بىلەك سوزعىسى كەپ تۇراتىن ادەتى مە ەكەن، ونى جاسى ون جەتىگە ەندى عانا تولعان بوگەنباي قايدان اڭعارا بەرسىن. ايتەۋىر ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا تاعدىر تالكەگىمەن كەپ باستارى قوسىلعان سوڭ، سول قوسىلعان باستاردىڭ ءبىر جاستىقتى جاستانۋدى تىلەيتىنى دە بولارىن وتكەن تۇندە عانا شوشىنا سەزىنگەن ەدى.
رىمجان اناسىن قارالى كوڭىلىن جۇباتىپ، قامىرىعىن ءسال دە بولسا ازايتايىن دەدى مە، كورشى اۋىلدان قىرىسبەككە باتا جاساي كەلگەن اپكەسى وزىمەن بىرگە ەرتىپ اكەتىپ ەدى. قوزى كوشتەي جەردەگى اۋىلدان سول رىمجان شەشەسى ورالا قويماي، ۇلبيكە ەكەۋى ەكى ءتۇندى وڭاشا وتكىزگەن بولاتىن.
ەكىنشى كۇنى ۇلبيكەدە ءبىر قاتتى وزگەرىس پايدا بولدى. شەلەكتەپ سۋ تاسىدى. ساقىرلاتىپ قازاندا سۋ قايناتتى. ىستىق سۋدى ءبىر شەلەككە، سۋىق سۋدى ءبىر شەلەككە قۇيىپ، ۇيگە كىرگىزدى. اعاش استاۋدى بوگەنبايعا العىزدى. اعاش استاۋعا ىستىق سۋدان دا، سۋىق سۋدان دا قۇيدى. سودان سوڭ بار كيىمىن تەز شەشىپ تاستاپ، لىپاسىز قالدى. ەسىكتەن تەرىس قاراپ جەر-وشاق باسىندا وتىرعان بوگەنبايعا شوقتاي جانعان كوزدەرىن تۋ جەلكەدەن كۇيدىرىپ جىبەرەردەي قادادى.
— بوكەم! ءاۋ، بوكە-ە-ەم!
داۋىسىندا ەرەكشە سىڭعىر، ەرەكشە سيقىر ءتىرىلدى. "بوكەم" دەپ شەشەسى ايتۋشى ەدى. ەكىنشى رەت مىنا ۇلبيكەدەن ەستىدى. ەستىدى دە، بۇكىل دەنەسىمەن ىستىق سۋعا شولپ ەتكەندەي دۋىلداپ الا جونەلىپ، ارتىنا جالت قارادى. جاپ-جالاڭاش ءاپپاق دەنەنى جارتىلاي جاۋىپ كەتكەن قولاڭ شاشتىڭ ەتەگىنەن بۇلتيعان ەكى سان، ەكى ساننىڭ اراسىنداعى كۇنتيمەستەگى بۇيرا كەكىل كوزىن قارىپ ءتۇستى. جالما-جان ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. دۋىلداعان دەنەگە ەندى دۋىلداعان ەكى بەتتىڭ ىستىعى كۇيدىرە قوسىلدى.
— بوكەم! بايقاستاي وتىرشى، ۇيگە بىرەۋ-مىرەۋ كىرە قويماسىن. جۋىنىپ الايىن.
كوز الدىنان الگى توپ — تولىق قوس بالتىر كەتسەشى! ارتىڭا تاعى ءبىر بۇرىلساڭشى، تاعى ءبىر قاراپ، ەسىندى ۇيقى-تۇيقى عىپ بارا جاتقان سول ءاپپاق ساننىڭ تۇيىسەر جەرىندەگى قۇندىز تەككە كوزىڭدى قاندىرا سۋارساڭشى دەيتىن قازىمىر تىلەك قالشىلداتىپ الا جونەلدى. الاقتاپ جان-جاعىنا قاراندى. ۇرلىق ىستەپ وتىرعاڭداي وز-وزىنەن ءبۇلىندى. قاراڭ — قۇراڭ ەشكىم كوزىنە شالىنا قويماپ ەدى، الگى جەڭسىگى ودان سايىن قۇتىرىندى. جاسىرعان جەردىڭ اشىلعاندا، شاشىلعاندا ادام ەركىن تۇساپ، اڭسارىن اسقىنتىپ، قۇشتارىن شەكتەن تىس كۇشەيتىپ، الپىس ەكى تامىرداعى ىستىق قاندى قايناتا ايداپ الەك-شالەك كۇيگە تۇسىرەتىن قۇدىرەتىنىڭ تابيعاتىن تابيعاتتىڭ ءوزى بىلمەسە، ادام بالاسىنىڭ بىلە بەرمەيتىنى اقيقات. كەيدە جۇرەكتىڭ جۇرەكتى اداسپاي ىزدەپ تاۋىپ الاتىن الاپات قۋانىشى شىن قۋانىش بوپ ۇزاعىنان ءسۇيىندىرىپ، سول تابىسقان جۇرەكتەردەن ۇنەمى تامىزىق تاستاپ، سوندىرمەي قىزۋىن، جالىنىن ساقتاپ وتىراتىنى جانە بەلگىلى. ال ەندى جۇرەك جۇرەكتى اڭساماي، ىشتەگى جالىن تۇتانباي الدەبىر جەلىكتىڭ اڭسارى تۇلا بويدى قۇيىنداي ءۇيىرىپ، كەۋدەنى جەڭسىك قۇشتارلىعىنىڭ بۋىمەن تولتىرىپ، سىقاپ الا جونەلگەندە اقىل — ەستەن ايرىلعانداي الاي-تۇلەي اۋساردىڭ قۇشاعىنا قالاي سۇڭگىگەنىڭدى دە بايقاماي قالاسىڭ. بوگەنبايدى ءدال ءقازىر سونداي الاقۇيىن اڭسار سەزىم سەلكىلدەتىپ تۇنشىقتىرىپ بارا جاتتى.
— بوكە-ە-ەم!..
سىڭعىر داۋىس سيقىرلاپ تاعى ەستىلدى. بوزبالانىڭ تۇلا بويىندا شىمىرلاماعان شوكىمدەي جەر قالمادى. وزەگىنە وت ءتۇسىپ كەتكەندەي دەگبىرى قاشىپ، مازادان مۇلدە ايىرىلدى. جاۋاپ قاتايىن دەپ ەدى، تاماعى قاڭسىپ، داۋسى شىقپادى.
— بوكەم، مۇندا كەلىپ، ۇستىمە سۋ قۇيىپ جىبەرشى!..
قۇلاعىنا سەنەر-سەنبەس. "شاقىرعانى ما؟ قالاي كىرەم؟ نە دەپ كىرەم؟ بارسام با... شاقىردى عوي. ۇلبيكەنىڭ ءوزى ايتتى عوي. سونشاما ۇرەيلەنگەنىم نە؟ الدە ارامدىق ويلايمىن با؟ ويلايمىن-اۋ، ءتارىزى..."
— بوكە-ەم، كەلسەڭشى ەندى...
سىڭعىر داۋىس ۇزدىگىپ شىعىپ، ءۇزىلىپ تىندى.
بوگەنباي ورنىنان تۇردى. اپىراقتاپ تاعى دا جان-جاعىنا، ۇي-ۇيگە نازار قاراتتى. بۇل اۋىلدا بۇگىن بۇل جاققا ەشكىم اياق باسپاۋعا سەرت بەرىپ قويعانداي.
اياعىن ساناپ باسىپ، ەسىككە ورەڭ جەتسە دە، الىپ ۇشقان اڭسار كەۋدەدەگى القىنعان جۇرەكتى ال كەپ قۇتىرتسىن. ال كەپ تىپىرلاتسىن!
— بوكەم، وجاۋدى... ءما-ا! ۇستاي عوي.
ءاپپاق جۇپ — جۇمىر يىق، ءاپپاق ارقا، ايەل ارقاسى، كەلىنشەك ارقاسى الدىنان جارقىراپ شىعا كەلدى. قولاڭ شاشتى قاق ءبولىپ، الدىڭعى وڭىرىنە قۇلاتىپ جىبەرىپتى.
ۇلبيكە سول موينىن بۇرعان قالپى ءاپپاق تىستەردى اقسيتا كۇلىپ، شىنتاعىن بيلەتىپ وجاۋدى ۇسىنا بەردى.
وجاۋدى قولى دىرىلدەپ الا بەرگەنى دە سول ەدى، كەلىنشەكتىڭ ساۋساقتارى الاقانىنىڭ سىرتىنا سيپاي جاناستى. ىستىق سۋدىڭ لەبىنەن بە، الدە ءوزى سولاي لاپىلداپ تۇردى ما، ساۋساقتار كۇيدىرىپ جىبەرەردەي قارىپ ءتۇستى. بوزبالانىڭ ونسىز دا قايناپ تۇرعان قانى، تۋلاي شاپشىدى. وجاۋ ۇستاعان كۇيى قاتتى دا قالدى. كوز كوزگە قادالىپ، كوز كوزدەن ءنار الىپ باسقا دۇنيەنى مۇلدە ۇمىتقان. ەندى ءسال بولماسا...
— سۋ... سۋ قۇيىپ جىبەر، بوكە-ە-ەم!
داۋىس سىڭعىرى ماناعىداي نازىك بولسا دا، وسەم ۇيقىدان با، ادەمى كۇيدەن بە ۇركىتىپ وياتقانداي، بار دەنەسىمەن ءدىر ەتىپ، قورباڭداي قيمىلداپ، شەلەككە وجاۋدى ەكپىندەتىپ سۋعا سالدى. شاشىراعان سۋ جەرگە توگىلدى. ۇلبيكە سىڭعىرلاي كۇلدى.
وسى كۇلكى ەسىن جيعىزدى. وجاۋىن ءىلىپ الىپ سۋدى الگى جۇمىر يىققا، ءاپپاق ارقاعا قۇيا سالدى.
ەكى شىنتاق بۇلك-بۇلك ەتىپ، كوز قۇرتىن جەۋگە كىرىستى. قۇداي-اۋ، بۇلكىلدەگەن شىنتاقتاردان سۇلۋ، شىنتاقتاردان شەشەن، شىنتاقتاردان سايراعىش نە بار ەكەن! تەرىس قاراپ، بۋرا سانى بۇلتيىپ، جۇرەلەپ وتىرعان ايەلدىڭ قىر ارقاسىنىڭ وسەم ويىعىن قۋالاپ اققان سۋدىڭ كەربەز كەسىرلىگىن بۇرىن كىم كورگەن! اناۋ بۇلكىلدەگەن شىنتاقتاردان سىرعاناي قاشىپ، دوڭگەلەنگەن ساۋىردى، ءاپپاق ساۋىردى جالاپ سۋسىپ، ەكى ساننىڭ اراسىنا، اۋەس قۋىسقا، ىنتىق قۋىسقا ۇيالماستان ۇمتىلارىن قايتەرسىڭ!
وجاۋ قۇيۋىنان، سۋ اعۋىنان، شىنتاقتار بۇلكىلدەۋىنەن، كوزدەر قىزىعا قۇمارتۋىنان جاڭىلمايتىنداي بوپ تۇرعاندا ۇلبيكە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جالت بۇرىلدى. قولاڭ شاشى قوس انارىنا جابىسقان، كىندىكتەن قارىس تومەن تۇسىنا الاقانداي عانا الدە قۇندىز الدە جاباعى جاپسىرىپ العان الدىڭعى ءوڭىرى تۇگەل جارق ەتىپ بوزبالانىڭ كەڭ اشىلعان كوزدەرىن قارىقتىرىپ جىبەردى.
ۇلبيكەنىڭ سىڭعىر كۇلكىسى ساناسىن ۋلاعانداي تاعى ەستىلدى. ساۋساقتارى جالىنداپ جەتىپ، يىعىنان جايلاپ يتەرىپ قالدى.
— بار، بوكە-ەم. بارا بەر.
بوگەنباي ۇيدەن سۇلدەرىن سۇيرەتىپ قانا شىقتى. ەكى-ۇش اتتاپ بارىپ، سىلق شوگە كەتتى...
سول ءتۇنى الدەبىر نارسەنىڭ بەتىنە جاناسا تيگەنىن ۇيقىلى-وياۋ كۇيدە ەلەمەپ ەدى، كورپەسىن سەرپىپ اشىپ قاسىنا قىستىرىلا بەرگەن الدەكىمنەن شوشىپ وياندى.
— اۋ، كىمسىڭ؟!
سىڭعىر كۇلكى عانا جاۋاپ بەرىپ، ىستىق توس، وت بوپ جانعان قوس انار كەۋدەسىنە قادالدى.
— ۇلبيكە؟! سەنبىسىڭ؟..
نەگە ەكەنىن بىلمەدى، قازىرگى سىڭعىر كۇلكىدەن كۇندىزگى سيقىر كۇش مۇلدە جوعالىپ كەتىپ ەدى. مىناۋ كەۋدەسىن تەسىپ جىبەرەردەي ىپ — ىستىق قوس تومپاقتان الدەبىر سۋىق ىزعار قارىعانداي دەنەسى تىتىركەنىپ قويا بەردى. جۇپار سابىننىڭ ءيىسى سىڭگەن كۇندىزگى ءاپپاق دەنە، سول دەنەنى ايمالاعان وسەم بىلەكتى شىنتاقتار ءدال ءقازىر بارلىق جۇپارىنان، بار-بار اسەمدىگىنەن جۇرداي بولعانداي سەزىلىپ، تۇرشىككەن جانىنىڭ جيىركەنىشىن تۇتاتا قويدى.
— ۇلبيكە، مۇنىڭ نە؟
داۋىسى قۇلازىڭقى شىعىپ، قۇلازىعان كەۋدەدەن لەپ بەرسە دە، جانىققان كەلىنشەككە مۇلدە ەسەر ەتپەستەي. كۇندىزگى قوس ءاپپاق بىلەك ەندى قوس جىلانداي ورالىپ، قوس جىلانداي ءتىمتىنىپ، بوزبالانىڭ قارمامايتىن تۇسىن قارماپ، ۋىستامايتىن جەرىن ۋىستاپ، ەمىن — ەركىن ارالاسىپ كەتتى.
— ۇلبيكە، توكتا!
داۋىسى گۇر ەتە قالدى. كەلىنشەك سوندا عانا ءدىر ەتە ءتۇستى. ءدىر ەتە تۇسكەندە جۇگىرگىش، قىدىرعىش ساۋساقتاردان ءال كەتتى. ۋىستاعان، شىمشىلاعان جەرلەرىنەن سۋسىپ بوساپ، شەگىنىپ شەتتەي بەردى.
ۇلبيكە كىلت سۋىندى. قالاي تەز كەلسە، سولاي تەز كەتتى. اعاش توسەگىن سىقىر ەتكىزىپ ەتپەتتەي ءسۇزدى دە، بۋلىعىپ وكسىپ، قىستىعىپ قىسىلىپ، ۇزاق جىلادى.
بوگەنباي ەندى مۇلدە ساستى. الگىندەگى سىڭعىر كۇلكىلى، توسىنەن الاۋ جالىنداتقان، جۇيرىك ساۋساقتاردان دامەتكىش تىلەك جامىراتقان كەلىنشەكتەن گورى مىناۋ تىعىلا وكسىگەن، تاعدىرىنا نالىعان، اۋلەكىلەنگەن ءوتسىنشى قىلىعىنا وكىنگەن ايەل الدەقايدا ارتىق، ءارى الدەقايدا ايانىشتى حالىمەن سۇيكىمدەنىپ سالا بەردى. اتىپ تۇرىپ، ارقاسىنان سيپاپ ايالاعىسى دا كەلدى. باۋىرىنا باسىپ، جاس بالاداي الديلەپ جۇباتقىسى دا كەلدى. ايەلدىڭ كۇلگەن تۇرىنەن كەيدە جىلاعان ءتۇرىنىڭ كەلىستىلەۋ بولاتىنىن سەزە مە، شالقاسىنا اۋدارىپ، پىلتە شامدى تۇتاتىپ جىبەرىپ، تارام — تارام جاس اققان قارا كوزدەرگە، قارا كوزدەردى قوعاداي بوپ قورشاعان قايقى كىرپىكتەردىڭ ۇشىنا ءىلىنىپ قالىپ مولتىلدەيتىن باداناداي تامشىلارعا تامسانا قاراعىسى دا كەلىپ كەتتى.
"اتتەڭ-اي! نەگە كەلدى؟ نەگە قينادى مەنى؟ نەگە قينادى ءوزىن؟ ارادا وتكەل بەرمەس اسۋ بوپ جاتقان قىرىسبەك اعانىڭ ءارۋاعىن ەسىنەن قالاي شىعاردى؟ ءارۋاققا مەنى نەگە شەت قىلماق؟ شىداتپايتىن، شىدامىن تاۋىساتىن ايەل جەڭسىگى سونشاما كۇشتى مە ەكەن؟ كۇناعا باتىرا، باتا... جازدادىم-اۋ".
— ۇلبيكە!.. سەن.، سەن ماعان وكپەلەمەشى. ءاۋ، ۇلبيكە! مەن قىرىسبەك اعانى.. اعامدى ۇمىتا المايمىن.
ۇمىتا المادىم. ۇياتىمنان دا بۇرىن... ۇرلىعىمنان... ۇرلىق ەتەر قاستاندىعىمنان.. ءيا، قاستاندىعىمنان ولەر ەدىم وندا.
بوگەنبايدىڭ تىنىسى كەڭىپ سالا بەردى. مانادان كەۋدەسىن قىسقان كۇدىگىنىڭ توركىنىن تاپ باسىپ ەدى، الگى يلىكپەگەن مىنەزىنىڭ ءوزىن اقتاپ العانىنا شىن قۋاندى. ەندى باقسا، سوناۋ شەيىت كەتكەن جان الدىندا، سول جاقىنىنا بالاعان اعا الدىندا ەكەۋىنىڭ دە ونىڭ دا، ءوزىنىڭ دە ارىنا كىر جۇقتىرار قياناتقا باسپاعانىنا قاتتى ءتاۋبا قىلدى. كۇندىزگى قۇشتارلىعىن ايەل ءتانىنىڭ اسەمدىگىنە ەلىتكەن جاستىڭ تامسانۋى دەپ، قازىرگى سابىرىن جوعالتپاعان كۇيىنە ءار ساققا تولقىعان ويىنان قۇپتاۋ ىزدەدى.
— جەك كورەم!— دەدى الدەنە ۋاقىتتان كەيىن ءبىر قىرىنا اۋناپ تۇسكەن ۇلبيكە. وسى ەكى ءسوزدى سۇپ-سۋىق قىپ، ەكى كەسەك تاستاي عىپ بوپ-بوس سىلق ەتكىزدى دە، ارتىنشا-اق تاناۋى پىسىلداپ ۇيىقتاپ كەتتى.
"نەگە تۇسىنبەيدى؟ نەگە وكپەلەيدى؟ جەك كورەم دەيدى. اۋ، تىلەكتىڭ ءبارى ورىندالا بەرۋشى مە ەدى. ورىندالماعان تىلەكتىڭ ورايى اشۋمەن بىتەلمەك پە؟ قاتتى سەزىمنىڭ بۋىپ-بۋىندىرعان وكىنىشى مە وزەگىندەگى وكىنىشىن وشتىكپەن الماستىرعان؟ قىرىسبەكتى ويلاماعانى ما؟ ءتىپتى باسقاسىن ايتپاعاندا دا قاي قازاقتىڭ جەسىرى كۇيەۋىنىڭ جىلىن توسپاۋشى ەدى؟ سۋىق قوينىن قايسىسى جىلىتۋشى ەدى؟ الدە...الدە سول شىركىندەر كۇيەك استى كۇن كورگەنى مە؟ ۇرلانىپ بۇركەنىپ، بۇركەنىپ بوي جىلىتىپ، بۇركەپ جاۋىپ جۇرە مە ەكەن؟ سويتەر بولسا، جارىق جالعاننىڭ جالعاندىعىنا ءبىرجولاتا ەت ءولتىرىپ المايمىز با؟"
* * *
ءتورتىنشى كۇنى رىمجان اپاسى ورالدى.
كەلىنىنىڭ تارس جابىلعان قاباعىنان بار سىردى ايتقىزباي ۇعىنعان انا ءبىر جاعىنان قۋاندى، ءبىر جاعىنان قۋاردى.
رىمجان اپكەسىنە جاي ىلەسپەپ ەدى، دالباسا ءۇمىتتى قارمانىپ ىلەسىپ ەدى. ءبىرى انام، ءبىرى بالام دەگەن ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە تازالىعىن، قالتقىسىز قابىسقانىن سەزىپ، ىشتەي ءتاۋباسىنا ۇيىيتىن. ال ەندى وسى ۇيدەگى ءۇشىنشى جاننىڭ، كەلىنى ۇلبيكەنىڭ ءبىرى انا اتالعان، ءبىرى بالا اتانعان ەكەۋگە قالاي كىرىگىپ كەتەرىن، قالاي ءقايتىپ ارالاسىپ كەتەرىن ويلاعاندا، تۇنىمەن كىرپىگى قالانباي، كوزىنەن اققان جاسى جاستىعىن سىعىپ الارداي ەتىپ، قاتتى سەندەلتىپ قويعان-دى.
قىرىسبەكپەن، ۇلىمەن وتاۋ قۇرعانىنا ءتورت جىلدان اسسا دا، وسى ۇلبيكەنىڭ پۇشپاعى قاناماپ ەدى. العاش ءالى جاس قوي، توسەكپەن كوتەرمەسە دە، وسەكتەن تازا عوي، كەزەكپەن كوتەرە جاتار دەپ، ۇلكەن جۇرەكتىڭ كەندىگىمەن اسىقپاي شۇكىرشىلىك ەتەتىن. جالعىزىنان اڭىراپ اداسىپ قالعان كەزدە، ارتىندا، ورنىندا ۇڭىرەيىپ قۋىس قانا قالعانىن، نەمەرەسىنىڭ ىڭگاسى ەستىلمەس شاڭىراعىنىڭ ۇنسىزدىگىن ويلاعاندا ءىشى — باۋىرى جابىسىپ، وزەگىنە وت ءتۇسىپ، ورتەنە قالاتىن.
سودان بوگەنبايدى ۇل قىلىپ بەرگەن تاڭىرىنە تاعزىم ەتكەن كوڭىلىنىڭ كەي — كەيدە قوڭىلتاقسي قالاتىنىن دا بايقايتىن بوپ العان. ونىسى ءبىر تۇندىكتى جامىلعان وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ۇشەۋدىڭ بۇلدىر تىرلىگىنىڭ ەندىگى بايلاۋى قانداي بولار، ءقايتىپ شىرمالار. شىرمالا الار ما دەيتىن كۇدىكتى تولعانۋلارىنىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن تولعاقتى تولقىندارى ەدى. اقىرى وسى جايلار رىمجان اپانى ءبىر وقىس شەشىمگە يتەرمەلەپ تە ەدى.
وڭاشادا ۇلبيكەنىڭ تامىرىن باسىپ-باسىپ كورگەن. ۇلبيكەنىڭ بوگەنبايعا نيەتىنىڭ ءتۇزۋ عانا ەمەس، الىپ ۇشىپ بارا جاتقانىن دا بىلگەن. ەندەشە قويماداعى تەڭدەي عىپ كوڭىلدىڭ قۇپياسىن جاسىرا بەرمەي، سول تەڭدى اشۋدىڭ دا رەتى كەلدى-اۋ دەگەن ساتىندە ەكى جاستى جەكەلەپ، وڭاشا قالدىرىپ، ءتۇسىنىسسىن دە تابىسسىن دەگەن تىلەۋلەس پىكىرمەن اپكەسىنىڭ اۋىلىنا اتتانىپ كەتىپ ەدى.
امال نە، تۇسىنىسەر دەگەن ەكەۋ تۇسىنىسە الماپتى. تابىسار دەگەن جىگىت پەن كەلىنشەك تابىسا الماپتى. بوگەنباي قىرىسبەككە دەگەن ادالدىعىنان اتتاپ وتە الماپتى. رىمجان اپانى قۋانتقان كيىمشەڭ بالاسىنىڭ وسى بىربەتكەي مىنەزى. ادالدىعى، اينىماستىعى. ال قۋارتقانى-ۇلبيكەنىڭ وزگەرۋى. قاتايۋى. قاسارىسۋى. اسىرەسە بوگەنبايعا دەگەن وشپەندىلىككە ورايلاس قاتۋ قاباعى. ءۇنسىز، ءتىلسىز قاپ، ءومىر-عۇمىردىڭ ءسات سايىن دامىلسىز قۇبىلاتىن تىرلىگىنەن، تىرشىلىگىنەن وقشاۋلانىپ مەڭىرەۋلەنىپ بارا جاتقانى. ال مەڭى-رەۋلەنگەن جاننىڭ جان تىنىشتىعى تابىلا قويماسى بەلگىلى. جان تىنىشتىعىن جوعالتقان كەلىنىنىڭ قاپا كوڭىلىن جۇباتار، جىلاعان جانىن ۋاتار الدانىشتىڭ از ەكەنىن انالىق جۇرەكپەن انىق سەزىندى. ەڭ بولماسا مۇڭ شاعۋعا دا جاراماس ءوز ءحالىن تۇسىنگەن سايىن تەك وڭاشادا عانا ەكى كوزىنە ەرىك بەرىپ، ىشكى شەردى ەشكىمگە كورسەتپەي سىعىپ-سىعىپ الادى دا، جۇرت الدىندا شۇكىرلىگىنە سۇڭگىگەن كەيۋانانىڭ ءپىشىنىن تانىتىپ، ءوزىن-وزى مەڭگەرىپ، ءوز ەركىن ىرىق بۇزباستاي ەتىپ بيلەپ الدى.
"نە ىستەرمىن؟ ۇلبيكەنى قيمايمىن با؟ قالاي قيام؟ ال ونى قيماسام، بوگەنبايدى قايدا سيعىزام؟ ءبىر توسەككە سيىسپاعان ەركەك پەن ايەل ءبىر تۇندىككە دە سيمايدى عوي. ەندىگى تىلەكتى تەك اللادان تىلەگەننەن باسقا نە قالدى؟ ال سول تىلەكتى جاساعان حاق بەرە سالسا جاقسى. ايتپەسە بىرەۋى ۇندەمەس، بىرەۋى مەڭىرەۋ ەكەۋدىڭ ورتاسىندا شىج-بىج بوپ قاشانعى جۇرەم. جۇرەر ەم-اۋ، جۇرگىزبەيدى عوي. مۇزداعان كوڭىلدىڭ جاتى بوپ كەتكەن ادامىن كوز الدىندا كولبەڭدەتىپ قويعان تاعدىرىنا كونبەي، كۇنى ەرتەڭ ۇلبيكە كەلىننىڭ بۇلقىنىپ شىعا قويماسىنا كىم كەپىلدىك بەرگەندەي. ول كەتەم دەسە، مەن كەتپە دەپ ەتەگىنە جارماسا الارمىن با؟ نە دەپ، قاي سىلتاۋىمدى بۇلداپ جارماسارمىن. قىرىسبەگىمنىڭ ءوزى بولماسا دا، كوزى ەمەس پە ۇلبيكەم. ودان ءتىرى ايىرىلسام، مەن بەيباقتىڭ شىن كۇڭىرەنۋى سودان كەيىن باستالماس پا؟ الدە بوگەنباي بالامدى امان — ساۋىمدا، اقىل — ەسىم بۇتىنىندە، و جاقتا اكە-شەشەسىن ەگىلتپەي،بۇ جاقتا ءوزىن كۇرسىنتپەي ەلىنە، اۋىلىنا قايتارسام با ەكەن؟ ايتەۋىر كيىمشەڭ دە بولسا، بالام اتاندى. ءتىرى جۇرسە، تىلەگىم ۇستىندە بولار، قالت-قۇلت كوڭىلىمنىڭ تىرەگىنە اينالار. ءوزىڭنىڭ قاناڭدى جارىپ شىققان ۇلدى دا قاسىڭا بايلاپ ۇستامايتىن زامان تۋدى عوي. ايىندا، اپتاسىندا اتىن بايلاتىپ، اق ماڭدايىنان يىسكەتىپ كەتىپ وتىرسا... شۇكىرشىلىكتەن نەگە جاڭىلايىن. اكەمنەن، اتامنان قالعان جوبا-جورادان اۋىتقىماي، ءقادىر — قاسيەتىمدى جوعالتپاي جولىن توسىپ وتىرعان اناسى ەكەنىمدى مەن ۇمىتپاسام، بوگەنبايىم عۇمىرى ۇمىتپايدى. جاراتىلىسىندا ادالدىق مول، تۋىسىندا كىسىلىگى ارتىق، تاربيەسىندە مىنەزدىلىگى تارتىمدى ازاماتىم ەمەس پە. وسىنشاما كۇننەن بەرى وزگەلەردەي جۋانسىپ ءبىر كۇشتىمسىنگەنىن، اتاقتى ەلدىڭ ۇرپاعىمىن دەپ ارتىقسىپ اسقاقتاعانىن كورمەك تۇگىل، كولدەنەڭدى كوك اتتىعا ادال كوڭىلىن ۇسىنا جۇگىرەتىن ەلگەزەك تە كەندىگىنەن ءبىر جازبايتىنىنا تاڭدانۋىمدى جاسىرا الارمىن با. ەندەشە ۇلىم دەگەن ەكەم، قۇلىمداي قۇلىپتاپ قاسىمدا ۇستاۋ-بۇنداي بەس قارۋ تاعىنعان ازاماتقا قيانات. ازىرشە قول باستاماسا دا قول باستاعانداردىڭ جانىنا تالاي ىلەسىپ، جاۋىنا دا تالاي اتتانىپتى. "باتىرلارشا جورىققا جورىتپادىم. وت بۇركىپ، وق اتپادىم" دەپ تورىقتىرىپ العاندا، باعىن بايلاعاننان باسقا نە تابام. دەنىم دە، كوڭىلىم دە، قايتەيىن-اي، وسى بوگەنبايعا اۋىپ، سول دەپ ۇيىپ قالعانىن، جالعىزىمداي عىپ جان تارتقانىمدى قاشانعى سىلتاۋراتا بەرەم... وتقا تۇسەرمىن...شوق جۇتارمىن... كوزدەن ءبىر جاس، ءبىر قان اعىزىپ كەڭشىلىك ەتەرمىن ۇلىما. ۇشىرارمىن تۋعان ۇياسىنا.
ال ۇلبيكەجاندى وسىنداعى ءبىر قاينىما ۇزاتىپ، قايتادان كەلىن عىپ قۇتتى ورنىنا قوندىرسام...كوز الدىمدا جۇرسە، كوڭىلى تىنشىقسا، پۇشپاعى قاناسا، تۇڭعىشىن قالاپ الىپ، باۋىرىما باسسام، قاپا مۇڭىمنان ايىقپاس پا ەدىم..."
وسىنداي ءارى ءۇمىتى ەمىس — ەمىس، ءارى كۇدىگى ۇشان-تەڭىز وي تولقىنىنا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، بىردە قالىڭ تۇماندا اداسىپ كەتكەندەي تىنىسى تارىلا وكسىپ، بىردە قۇز اسپانىنان شاشىراي قۇيىلعان كۇن نۇرىنىڭ جىلۋىنا بولەنگەندەي جادىراي قالىپ، ىنتا-پەيىلمەن ءدال تاپتىم دەگەن شەشىمىنە ءوزىن-وزى سەندىرىل، بۋىنىن بەكىتكىسى-اق بار.
ۇيدە ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلىپ قالعاندا، سامبىرلاي سويلەيتىن دە ءوزى، داستارقان قاسىنداعى بوگەنباي مەن ۇلبيكەنى ارنەنى ءبىر سۇراپ، ارنەنى ءبىر ايتىپ داۋىستارىن ەستىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرعىسى كەلگەندەي اڭگىمەگە تارتاتىن دا ءوزى.
بوگەنباي بۇرىننان دا شەشىلىپ، سايراپ كەتۋدەن گورى القىن-جۇلقىن ءىستىڭ، شاپپا-شاپ قيمىلدىڭ قاجەتتىگىن عانا ۇعىنعان جان، ەرىن كوبەسىن ونشا كوپ cوگe بەرمەيتىن. سوناۋ وڭاشا تۇنگى "جەك كورەمىنىن" وسى ۋاققا دەيىن دالەلدەپ كەلگەن ۇلبيكە الدىندا ءوزىن الدەنەگە كىنالى جانداي سەزىنىپ، بۇگەجەكتەۋدى كوبەيتىپ العان. بۇگىن دە سول كەشكى استارىن الدارىنا ەندى الىپ، رىمجان اپالارى عانا سويلەپ، ادەتتەگىدەي قالعان ەكەۋى، ەڭ بولماسا قۇپتاعانىن دا تانىتپاي، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعاندا، كەشكى تىمىق اۋانى ءتىلىپ ءوتىپ تىك شىرقاۋ ءان اسپاننىڭ قىزىلى ونشا سەيىلە قويماعان توسىنە شارىقتاپ بارىپ، تەسىپ كىرەردەي شانشىلا قالدى.
بوگەنباي ەڭگەزەردەي الىپ دەنەسىمەن شايقالا تەڭسەلىپ قالىپ، قولىنداعى كەسەسىن داستارقانعا قويا سالدى. بار ىنتاسى اناۋ شىرقاي سوزىلعان نازىك اندە. نازىك ءاندى اسەم مولدىرەتكەن نازىك ۇندە. قۇلاعى ءتۇرىلىپ، كەۋدەسى اشىلىپ، ىندىنى اۋىپ مىناۋ كوك اسپاننىڭ توسىندە قالىقتاي قۇلپىرعان ادەمى اۋەننىڭ جۇرەك تەبىرەنتكەن ءمولدىر ناقىشىنىڭ تەز بىتپەۋىن، سوزىلا، مىڭ بۇراتىلا شيراي ءتۇسۋىن قالاپ وتىر.
رىمجان بوگەنبايدىڭ ەلەگىزي قۇمارتقان، ءاندى اڭساي ىزدەگەن حالىنە تاعاتى تاۋسىلارداي دەگبىرسىزدەنە قالعانىنا ەرەكشە قۋاندى. ءان مەن كۇيگە تالپىنباعان ادامنىڭ مەيىرىمى از، جۇرەگى قاتىگەز كەلەدى دەپ ۇعىناتىن انا ۇلىنىڭ انگە ەلىتە ۇيىعانىن كورگەندە ءوزىنىڭ دە كەۋدەسىن ىستىق تولقىن سوعىپ وتكەنىن بايقادى. بوگەنبايعا قۋانا، كۇلىمسىرەي قاراپ، داۋىسىن دا جىلى شىعاردى.
— ويباي، ۇمىتشاق باسىم-اي! بۇگىن الگى تەكەباي قاينىمنىڭ ۇيىندە شىلدەحانا بوپ جاتىر عوي. ءاۋ، بوگەنباي! ءاۋ، ۇلبيكە! سەن ەكەۋىڭ ىزديىپ مۇندا نەعىپ وتىرسىڭدار. توي دەگەندە قۋ باس تا دومالايدى. تاماقتارىڭدى سۋىتپاي تەز — تەز ءىشىپ الىڭدار دا، سول ۇيگە بارىڭدار.
ۇلبيكە كۇڭك ەتتى.
— ءيا! قۋ باس، قۋ باس قانا دومالايدى...
— ءاي، نە دەپ وتىرسىڭ! — دەپ ەنەسى ۇرپيە قارادى. — ابدەن تاعىلانىپ كەتتىڭدەر عوي، ءول دە ماعان. ءجون ايتساڭ دا، جاقتىرماۋ. ءتىل قاتساڭ دا توسىراڭداۋ. ءتىلىمىزدى تىستەتكەندە نە تۇسەدى ەكەۋىڭە.
"ەكەۋىڭە" دەگەندى ادەيى قوساقتادى. ءبىراق وكپەسى كەلىنىنە عانا ارنالدى. سولىقتاي كۇرسىندى.
— سورپاڭ سۋىعان جوق پا، بوگەنباي؟.. ۇلبيكە، قالقام-اۋ، تۇك المادىڭ عوي. ءما، مىنا قارا كەسەگىنەن ءبىر اساشى، قىزىم. Ac-ادامنىڭ ارقاۋى. ۇرسارىم دا، ەمىرەنەرىم دە سەن ەكەۋىڭ عوي. كوڭىلدەرىڭە الىپ قالدىڭدار ما... قايتەيىن. كۇرسىنتكەن ءتاڭىر كۇلدىرەتىن دە كەز تۋعىزار بىزگە دە.
«ءاي، بوگەنباي! تاماعىڭدى جەپ بولساڭ، ءتۇر بىلشيىپ وتىرا بەرمەي. قولى-باسىڭدى جۋىپ شىق.
ۇشىنىپ قالارسىڭ. شىلدەحاناسىنا بارماساڭ تەكەباي قاينىم ساعان دا وكپەلەيدى، ماعان دا وكپەلەيدى. وكپەلەمەي...ءۇش قىزدان كەيىن كورگەن ۇلى ەمەس پە. اناۋ جوعارعى اۋىلدان، سۇلتان اۋىلىنان دا جاستار كەلەدى دەپ مانا ابىر-سابىر بوپ دايىندالىپ جاتقان، — دەپ شەشەسى ودان سايىن اسىقتىردى.
رىمجان اپاسىنىڭ تەكەباي قاينىسىن — قوشقارباي اعاسىن بوگەنباي تۋعان اعاسىنداي سىيلاپ، اقىل-كەڭەسىن قالت جىبەرمەيتىن. جۇبايىنىڭ ايى، كۇنى تايانعان سايىن اۋىر زات كوتەرتپەي، قازاققا بىتپەگەن ادەتپەن ءۇي ءىشىنىڭ بار تىرلىگىنە ءوزى ارالاسىپ كەتەتىن قوشقاربايدى جەڭگەلەرىنىڭ "ايەلجاندىسىن بۇل مىرزا جىگىتتىڭ. قۇندىزايدى وسى قاينىم ادام جوق جەردە ەكى بۇتىن تالتايتىپ موينىنا دا وتىرعىزىپ جۇرگەننەن cay ەمەس-اۋ شاماسى" دەپ قىلجاقتاعاندارىن ەستىگەندە، ىشتەي: "ءاۋ، وسى بىزدەر قىزىقپىز. ايەلىڭ تۇندە ىستىق تا، كۇندىز مۇز بولعانى ما. اسىعىپ، ۇزدىگىپ قوسىلساڭ، سول ۇزدىككەن كوڭىلىڭدى نەگە كونگە اينالدىراسىڭ. كوڭىلىن نەگە سۋ سەپكەندەي سوندىرۋگە تىرىساسىڭ. كوپتىڭ الدىندا كوڭىلشەكتىك جاسامايىن، كوڭىلىمدەگى جارعا دەگەن جىلۋدى كوپ كوزىنەن جاسىرايىن دەۋدىڭ نەسى دۇرىس؟" دەپ كادىمگىدەي رەنجيتىن.
بوگەنباي شىلدەحاناعا كەلگەندە قوشقاربايدىڭ التى قانات ءۇيى جاستارعا لىق تولى ەدى. دۋىلداسقان تويشىلار بۇل كەزدە "ءلاپپاي، تاقسىر" ويىنىن ويناپ جاتقان — دى. بوگەنباي ويىن قىزىعىنا بوككەن ىشتەگىلەردى الاڭداتپاي ەلەۋسىزدەۋ عانا كىرىپ، بوساعا جاققا وتىرا كەتتى.
ورتاداعى موينىنا سۇلگى ورامال اسىپ العان ويىن باسقارۋشى جىگىت ءبىر كەز تور الدىندا ۇلبىرەپ-ۇلبىرەپ وتىرعان ءتورت قىزدىڭ بىرەۋىنە قادالىپ تۇرىپ الدى.
— ويىن بۇزدىڭ، ساقىپ! ەندى كادەسىن ورىندا!
— جوق! مەن بۇزعام جوق.
— بۇزعان سەن، ساقىپ! ولەڭ ايتاسىڭ، ايتپەسە... — دەپ دىكىلدەگەن جىگىت يىعىنداعى سۇلگىسىن جۇلىپ الىپ، شيىرشىقتاپ بۇراي باستادى.
— نەمەنە ايتپەسە؟ سوندا سەن مەنىڭ مىناۋ ۇلبىرەگەن ءاپپاق الاقانىمنان ۇرماقپىسىڭ، تەرى ساسىعان تولەنگىتتىڭ تەكەسى!
— نەگە ۇرمايىن. ۇرعاندا قانداي. ۇلبىرەگەن ءاپپاق الاقانىڭدى ايايتىن بولساڭ، ۋاي، تورەنىڭ اق تۋشاسى، وندا ويىنعا قاتىسىپ نەڭ بار ەدى؟
— اۋزىڭدى ب ا ق، ساسىق يت. ساداعا كەت تورە دەۋدەن، — دەپ ساقىپ قىز، ءاي، قىز دەۋگە اۋىز بارا دا قويمايدى-اۋ، قوڭقاقتاۋ مۇرنىن تىرجيتىپ الا قويدى دا، ەجىرەيگەن الا كوزدەردى شاتىناتا قادادى.
سول-اق ەكەن ساقىپتىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان كيىكتىڭ اسىعىنداي ىقشام، بەت ءبىتىمى، دەنە ءمۇسىنى ءبىر كورگەننەن كوز بايلاپ الا قوياتىنداي، اسەم جىميعاندا اقشىل بەتتىڭ ۇشىنداعى ويماقتاي قىزىلى شۇڭقىرايا ءتۇسىپ، يىلگەن قارا قاستارى جوعارى سەرپىلە قالاتىن، ۇزىن قايقى كىرپىكتەرى دىرىلدەپ اشىلىپ، ۇلكەن ءمولدىر كوزدەردىڭ قاراشىعىن تۇگەل كورسەتە ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەتىپ، ارباپ تاستاعانداي جارقىرايتىن جانارىمەن جان-جاعىنا جادىراي نازار اۋدارعان قىز كۇلىپ جىبەردى. داۋىسى دا اشىق، سىڭعىرى مول، قۇلاققا سونداي جاعىمدى داۋىس ەكەن. بوگەنباي ەلەڭ ەتىپ، كەۋدەسىن تىكتەپ، موينىن سوزا بايلانىپ قالدى.
— ابتىكەن — اۋ، ويىننىڭ شارتى بۇزىلدى دەپ سەن تۇرسىڭ. بۇزعان جوقپىن دەپ اپىشەم شىرىلدايدى. داۋلارىڭ بىتەر ەمەس. حان تاقسىر، ايىپتىنىڭ ايىبىن وزگەنىڭ ساتىپ الاتىنىن ەسكەر دە، اپىشەمە تاڭعان ايىبىڭدى ماعان اۋدار. ايىبىن مەن وتەيىن، — دەپ مارجانداي تىزىلگەن بىركەلكى ءاپپاق تىستەردە ءار جەردەن قويىلعان پىلتە شامداردىڭ جارىعىن ويناتىپ، تاعى دا سىڭعىر كۇلكىسىن تۇتاتا بەرىپ كىلت ءوشىردى.
وتىرعاندار دۋىلداپ كەتتى.
— بوپىش قالقا دۇرىس ايتادى.
— وۋ، بوپىش ايىبىن وتەسە، باسقاسىن قالامايمىز.
— ءان سالسىن!
— قايران بوپىشتىڭ ءانى-اي! بۇلبۇلداي سايرايدى-اۋ!
— شۋىلداپ كەتتىڭدەر عوي، تۇگە. ءاۋ، تاقسىر حان، توقتات مىناۋ وڭشەڭ شۋىلداقتى! — دەپ الدەبىرى ويىن باسقارۋشىنى ىسكە جەكتى. شيراتىلعان سۇلگى تورت-بەسەۋدىڭ جوتاسىنىڭ شاڭىن قاعىپ، كوتەرىلەيىن دەپ تۇرعان كوپ كوبىك سوزدەردى كومەيلەرگە قۋىپ تىقتى.
— ال اينالايىن بوپىشجان، اللا رازى بولسىن ساعان. ەندى بولماعاندا مىنا مەنى-تەرى ساسىعان تولەنگىتتىڭ تەكەسىن مىنا اق تۋشاداي مامىرلاعام اپشەڭ ءبىراز مۇيىزدەپ الاتىن ەدى. قۇتقارىپ قالدىڭ — ay، دەپ قارقىلداپ كۇلىپ، تەز باسىلدى. — ءان سالامىسىڭ؟ ايتا عوي وندا، قاراعىم. ءاۋ، دومبىرا! دومبىرانى بەرىڭدەر.
قارا دومبىرا اق بىلەگى جارق ەتكەن ءاپپاق ساۋساقتارعا ءتيدى. ۇزىن جىڭىشكە سالالى ساۋساقتار پەرنە قۋالاپ، شاناق شەرتىپ ادەمى قيمىلعا كوشتى. "اق بىلەك دەپ تەك مىناداي كىرشىكسىز ءاپپاق بىلەكتى ايتادى — اۋ. قانداي كەرىم! جىپ-جىڭىشكە كۇمىس بىلەزىگى وزىنە قالاي قاراسادى، ءا! ساۋساقتارىن ايتساڭشى. ءارقايسىسى مايىسا بيلەپ كەتكەن بۋىنسىز ءمۇسىن عوي. قانداي اسەم! قانداي عاجاپ! قۇلاق كۇيىن كەلتىرۋىندە دە وزگەگە ۇقساماس شەرتىس بار-اۋ! اناۋ توعىز پەرنە، ەكى ىشەكتە اس ارمان بار ما ەكەن؟.. كەۋدەسى تولى نازىك سىرىن قول ۇشىنا ءدال وسىلاي ءتۇسىرىپ، ساۋساقتاردان ىشكى سەزىمدى ساۋمالاپ قانا شىعارۋىن بويجەتكەننىڭ! دومبىرانى سۇيكەي قاعۋىندا، بيپازداپ پەرنە باسۋىندا بيازىلىقتان تۋعان ەمىرەنۋىن قاراشى! قارا دومبىرا-قاراعايعا تاڭىلعان ەشكى ىشەگى ەمەس، مىناۋ جان جۇرەگى تۇگەل ەلجىرەپ قويا بەرگەن سەزىمتال قارىنداستىڭ جۇرەك لەبىزىن قالتقىسىز تابىستاعان قۇربىسىنداي-اۋ. ءدال بۇرىن دومبىرانىڭ وسىنداي بۇلكىل شەرتىسىمەن اشىلىپ سايراپ، جاتىرقاماي سويلەپ كەتكەنىن ەستىپ پە ەدىم. سويلەتكەن دە، سايراتقان دا قىز عوي، كۇيشى عوي! اتى بوپىش پا ەدى. نەگە بوپەش، اقبوپەش دەپ اتامادى ەكەن؟! ءتۇسى قانداي ادەمى بولسا، ءىشى دە سونداي كوركەم-اق ەكەن پەرىشتەدەي قۇربىنىڭ!"
كەنەت ويماقتاي اۋىز كەڭ اشىلىپ، شىرقاۋ ءاننىڭ اۋىزاشارىن بىردەن اسپانداتىپ، لەكىلدەتە ىتقىتىپ شارىقتاتا جونەلدى. ماناعى داستارقان باسىندا وتىرىپ ەستىگەن نازىك ءۇن ەندى قاسىنان قۇدىرەتتەنە ءورىلىپ شىققاندا، بوگەنبايدان مۇلدە دەگبىر قاشتى. ەكى كوزى كەڭ اشىلىپ، ەكى يىعى اڭدىعان اڭىنا تۇسەردەگى قىراننىڭ قاناتىنداي قومدانىپ، وزگەلەردەن الىپ تۇلعاسىمەن ەڭسەلەنە ءوسىپ، ىرعالىپ تەڭسەلە ءتۇسىپ، ەركىن تۇساپ الىپ، ىرقىنا كوندىرگەن انگە دە، انشىگە دەبار ىنتا-بەيىلىمەن تامسانا ۇيىپ قالدى.
جايشىلىقتا ونشا اسەر ەتپەيتىن مىنا ءاننىڭ نازىك ءۇندى، كەڭ تىنىستى، جىڭىشكەرتە بۇرالتقان بوپىش داۋىسىمەن الىستان ارمانداپ جەتىپ، اسىق قۇربىسىنا:جالتاقتاپ قاراي-قاراي باي اۋلىنا، ءانىمدى اڭىراتايىن اياۋلىما. وزەكتى ءورت جايلايدى سەنى ويلاسام،
سۋ سەبەر كۇنىڭ بار ما قاياۋلىڭا!" دەيتىن ىنتىزار تىلەك ەندى ءوز كوڭىلىمەن ۇندەسىپ، وزگەرىپ، قۇبىلىپ ەستىلىپ، اياق استىنان اتقاقتاعان جۇرەگىن تۋلاتتى دا قويدى.
"اياۋلىسىن اڭساعان جىگىتتىڭ وسىنداي انمەن اھ ۇرعانىن بۇرىن اڭداماۋشى ەم. بۇگىنگى مىناۋ الاقۇيىنداتقان ءحالىمدى كىم تۇسىندىرەر؟ مەنى شىرماعان ءان بە، ءانشى مە، ون ساۋساعى بيلەگەن اق بىلەك پە؟.. اپىراي، قالاي شىرقايدى! بۇكىل جان دۇنيەسى تەگىس ءان قۇدىرەتىنە تابىنعان، سول ان-قۇدىرەتتى بۇلبۇل كومەي ۇنىمەن شىن قۇدىرەتتىڭ وزىنە اينالدىرعان قىزدىڭ ءوزى باسقا ءبىر الەمنىڭ بىزگە ساتكە عانا باس سۇققان عاجايىپ پەريزاتى، پەرىلەر دۇنيەسىنىڭ اداسىپ جەتكەن، الدە ادەيى ىزدەپ كەلگەن پاك كۇنا پەرىشتەسى ەمەس پە ەكەن. مىنانداي ەركىندى الار، جۇرەگىڭدى شىمىرلاتا شىم — شىر، جانىڭدى ەركەلەتە تەربەتەر سيقىر ۇن، نازىك ىرعاق ادامزات كومەيىنەن شىعا قويار ما... ءان كوركەم! ءانشى انىنەن دە كوركەم-اۋ! كوزدەرى قانداي تازا! ەلجىرەي قاراعاندا بۇكىل اينالاسىنا ءمولدىر شۋاق تاراتىپ جىبەردى عوي! ادەمى اۋەن، شىن لەبىزىنە تابىنباعان وسى ۇيدە كىم قالدى ەكەن! جوق قوي وندايلار. ال مەن... مەن... ماعان قاراي ما؟ اناۋ پەرىشتە قىزدىڭ توڭكەرىلىپ قالىپ قايتا اشىلعان كوزدەرى شىنىمەن ماعان نۇر شاشاما-اۋ! كۇلىمسىرەگەن جۇزىنەن ماعان عانا جىلۋ تارالا ما؟.. ءجۇزىن بۇرمايدى. نازارىن اۋدارمايدى. الدە جاتسىنىپ جاقتىرماعانى ما؟.. جو-وق. جاتىرقاعان جاناردان ۇشقىن اتىلمايدى... اسەرلەنگەن ءتۇر ءدال انانداي بوپ بال بۇل جانبايدى... "اياۋلىم". قايىرماسى جاقسى ەكەن. "اياۋلىمدى" شىركىن مەن ايتا ال سام عوي. اياۋلىمدى مەن تاپسام عوي. تاپسام دەدىم بە؟! ءاي، مىناۋ جۇرەگىمە بۇگىن بىردەمە كورىنگەن شىعار... بۇلقىنۋى تەگىن ەمەس... ەمەس؟"
سوزىنەن ىنتىزار تىلەك اقتارىلىپ، سازىنان سول تىلەكتىڭ جۇرەك قوزعار نازى ءتىرىلىپ، ەندى مىناۋ كۇمىس كومەي ءانشى سول ىنتىق تىلەك پەن ەركە نازدى نازىك ۇنمەن ىندىندى قۇرتا تامىلجىتقاندا بۇكىل وتىرعاندار جىم-جىرت بوپ تىنشي عaپ، اناۋ ويماقتاي عانا اۋىزعا ءتۇسىپ كەتەردەي اربالىپ قالعان ەدى. بارلىعى دا وسىناۋ تىلەك ۇنىنە ءۇنسىز ىلەسىپ، ىنتىق نازدىڭ بەبەۋىنە ىشتەي قوسىلىپ، جەتە الماي، جەتكىزبەي جۇرگەن ارماندارىنا ءبىر-بىر ۇمسىنىسىپ، ءبىر-بىر كۇرسىنە جالتاڭداپ، شاراسىز كوڭىلدىڭ ارپالىسقان ءۇمىتى مەن كۇدىگىن ءدىرىلدى كۇرسىنىسىمەن ىتقىتىپ-ىتقىتىپ جىبەردى. سول ىتقىعان كۇرسىنىسپەن كوپ كىرپىككە ۇرلانىپ ىرشىپ ءمولدىر تامشىلار ءىلىندى.
ءانشى بوپىش، ءاندى ەركەلەتە ايالاعان بوپىش قىز ەندى ءاننىڭ قايىرماسىن قاياۋلى كوڭىلىنىڭ بۇلتىن ىسىرىپ تاستاعان سەرتكە بەرىك جىگىتتىڭ جىگەرلى ۋادەسىمەن جالىنداتا كوتەرگەندە، كوزى مەن كوزى بايلانىپ قالعان، جانارى مەن جانارى ماتاسىپ قالعان بوپىش پەن بوگەنباي بىلايعى جۇرتتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، تەك ەكەۋى عانا بولەكتەنگەن ەدى.
اياۋلىم-اي!
قوسىلار ەكەۋمىزگە تاياۋ كۇن-اي!
ءدال وسىلاي دەپ بوپىش قىز بوگەنبايعا عانا انىمەن اشىلعانداي. ءدال وسىلاي دەپ بوگەنباي بوپىشىنا، ءيا-يا، بوپەشىنە، اقبوپەسىنە ۋادە بەرگەندەي. "اياۋلىم — اي! باياندىم — اي! باعىم با — اي! سورىم با — اي! ءبىراق تاپقانىم راس. تابىسقانىمىز دا راس!" دەگەندى قاسى، كوزىمەن، بۇكىل ۇشىپ كەتەردەي قومدانعان الىپ تۇلعاسىمەن سەزدىرگەن بوزبالانى بوپىش تا انىق ءتۇسىنىپ،ءاننىڭ الگى جۇرەك جاۋابىنداي جالىندى ارمانىن ەكى رەت قايتالادى.
بوگەنبايدىڭ ءدال وسى ءحالىن، ءدال وسى ادال جۇرەكتىڭ ىنتىققان ءنارىن قاپىسىز ءدال باققان قوشقارباي كەيبىر قىزعانشاق كوزدەردىڭ سۋىق وتى جىلتىراي باستاعانىن بايقاپ قاپ، بوگەنبايدى دا، بوپىشتى دا مىناۋ قۇيىنداي ءۇيىرىپ، بىرىنە ءبىرىن ەسسىز — ءتۇسسىز زىمىراتىپ اپارا جاتقان دۇرمەك تولقىن قۇشاعىنان بوساتۋدى ويلاپ، داۋىستاپ جىبەردى.
— وي، پالە! ءان دە، ءانشى دە عالامات. سولاي عوي، ءا، بوكەم! وۋ، بوپىشجان! سەن مىناۋ مەنىڭ ءىنىم بولعان بوگەنبايدى بۇرىن كورمەپ ەڭ. ەندى تانىپ قوي. الاشتىڭ ءالى — اق اق تۋىن كوتەرىپ قالماعىڭا دا، جوڭعارىڭا دا جاۋبورىك كيگىزەتىن باتىرى وسى!
بوگەنباي قوشقاربايعا جالت قاراپ، ەندى-ەندى ەسىن جيعانداي، قوپاڭداۋىن تيا قويدى. بوپىش سۇلۋ دا جانارىن سويلەۋشىگە اۋدارىپ، كۇلىمسىرەي ءتىل قاتتى.
— راحمەت، اعا. باتىرمەن تانىسقانىما سونداي شۇكىرشىلىك ەتەم. جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ باتىرسىز كۇنى قاراڭ عوي. بوكەم دەدىڭىز بە، اعا؟ ءاۋ، بوكەم! قارىنداسىڭىزدىڭ ءىلتيپاتىن قابىل الىڭىز! — دەپ تاقياسىنىڭ ۇكىسىن بۇلعاڭ ەتكىزە باسىن ءيدى.
بوگەنباي قولىن توسىنە باسىپ، ريزاشىلىعىن دا، باسقاسىن دا جەتكىزۋگە تىرىسىپ جاتىر.
قوشقارباي جىگىتتەردى تەزىرەك سىرتقا اكەتۋگە اسىقتى.
— وۋ، مىقتىلارىم! اي تۋعالى قاشان. التىباقان قۇرىلعالى قاشان. ايقاباق ىلىنگەلى قاشان. ايتىسام دەگەندەرىڭە التىباقان دايىن. تارتىسام، جارىسام دەگەندەرىڭە ايقاباق دايىن. بايگەسىنە قوي تىكتىم. قوسىمشاسىنا كۇلىمكوزدەردىڭ قاباعى دايىن. جاقتىرسا، اقشا بەتتەن يىسكەتۋلەرى دە مۇمكىن.
سول-اق ەكەن جاستاردىڭ دۋىلداۋى كۇشەيدى.
— ايتىسسا نەسى بار. ايتىسامىز.
— مەن ءتۇپ-تۋرا بۇگىن ساقىپتىڭ وزىمەن ايتىسام،— دەدى ماناتى توي باسقارۋشى ابتىكەن.
ساقىپ ۇلكەن دەنەسىمەن تۇگەل بۇرىلىپ، الگىگە ۇزاق تەسىرەيدى. ۇلكەن قوڭقاق مۇرنىنىڭ ءدال ۇشى ءجىپسىپ تەرلەپ اپتى. كەڭ تاڭاۋىنىڭ جەلبەزەگى اشۋ شاقىرا جەلپىنىپ قالدى.
— سەن بە مەنىمەن ايتىساتىن؟— دەدى ەركەككە بەرگىسىز تارعىل داۋسىمەن.
— ە-ە، ايتىسسا نەسى بار ەدى؟ — دەپ اناۋ ءسال ىلديلادى.
— سەن الدىمەن مىناۋ مەنىڭ جەڭەشەمنەن ۇيرەنىپ، ءسوز قايتارۋدىڭ ءبىراز وتكەلەگىنەن ءوتىپ ال.. ايتپەسە وتكەل تاپپاي، قۇردىمعا كەتەرسىڭ، — دەپ سول جاعىنا سۇق ساۋساعىن بەزەندى.
— قاي جەڭەشەڭ، ساقىپجان؟ مۇرنىڭدى ءسال كوشىرىپ قوندىرا قويماساڭ، تاساسىنان ەشكىمدى كورىپ تۇرعام جوق، — دەپ اناۋ موينىن قيقاڭداتا سوزىپ-سوزىپ قالعاندا، دۋ كۇلگەن جۇرت ساقىپتىڭ كوزىندە جارق ەتىپ تۇتانعان وتتان شوشىعانداي دۇركىرەپ تىسقا ۇمتىلدى.
باتىستان كوتەرىلگەن ايدىڭ جارتى شەڭبەرى دالانى اق ءسۇت نۇرعا مالىنتا قويىپتى. الاۋلاپ جانعان وتتاردىڭ قاسىندا التىباقان قۇرىلعان ەكەن. ۇلكەندەردىڭ ءبىرى بارىپ، اتكەنشەك تەۋىپ جۇرگەن جاس بالالاردى ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، دابىرلاي سويلەپ، قۋانا كۇلىسكەن جاستاردىڭ اراسىنان ءبىر قىز بەن ءبىر جىگىتتى التىباقانعا وتىرعىزدى.
ءسال كەشىگىڭكىرەپ جەتكەن بوگەنباي التىباقاندا وتىرعان بوپىشتى كورىپ، بوپىشتىڭ بۇرمە ەتەك اق كويلەگىنىڭ اتكەنشەك ەكپىنىمەن سۋسىلداي جەلبىرەگەنىن كورىپ، اناۋ جىگىتتىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ وتىرعىسى كەلىپ كەتتى. ول ءۇشىن بوپىشتىڭ قاسىڭداعى جىگىتتى ءبىر اۋىز ولەڭمەن ايتىسىپ جەڭسەڭ-مارتەبەڭ وسەدى. قىزدىڭ قارسىسىنا سەن وتىراسىڭ. اي استىندا اق ماڭدايى جارقىراعان بوپىشتى قالىقتاتا تەربەتەسىڭ. تەربەتىپ وتىرىپ، اسقاق ءاندى قوسىلا شىرقايسىڭ. قوس جۇرەكتىڭ قوسىلعان تىلەگىن ءبىر لەپ، ءبىر دەممەن اڭىراتاسىڭ.
وسى تالاپ جانىن تىزىلداتتى. اۋەلەتىپ ءان سالماسا دا، ءبىر قاقپايى بولاتىن. ىزىنە سالىنىپ تۇسپەسە دە، كەزى كەلگەندە قۇرداس اراسىندا قاعىتپا ءازىلدى شۋماقتاردى كوپ ويلانىپ جاتپاستان قۇراستىرا قوياتىنى دا بار. سولارىنا سەندى مە، الدە بۇگىن ىشتە تۇتانعان بەلگىسىز قۇشتارلىعىنا، قۇشتارلىقتىڭ لاۋلاعان وتىنا قىزىندى ما، بوپىشتىڭ كوزىنە تۇسۋگە، نازارىنا تاعى ءبىر ىلىنۋگە ىندىنى اۋىپ سالا بەردى.
بوگەنباي تاۋەكەلگە باسىپ قالدى.
زور داۋىس اجەپتاۋىر اسەم ەسىلدى.
— جول قايدا، جولىڭدى اشىپ تالپىنباساڭ،
جۇلدە كوپ تۇسەر جەردە تارتىنباساڭ،
جىگىتىم، ءاۋ دەمەسەڭ، ورىن بوسات،
الماسپىن قيىپ تۇسەر، جارقىلداسام،
— دەپ ءبىر شۋماقتى كادىمگىدەي لەكىلدەتتى دە، ەندى قايىرماسىنا كەلگەندە ىركىلىپ قالۋدى مۇلدە ءجون كورمەي، توتەسىنەن ءبىر اق باستى.
بوپىش، شىراق!
ءۇنىڭ-بۇلاق!
كوڭىلىم ءبىر كورگەننەن
كەتتى-اۋ قۇلاپ-اي!
ءا دەگەندە جىم-جىرت قاپ قوشقاربايعا ەرىكسىز قيىستاعان كوپشىلىك، انانىڭ قۇپتاي باس يزەگەنىن كورە سالىپ، دۋىلداپ الا جونەلدى.
— ە، بالە! قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ اۋىلىنان بولسا، ءبيدىڭ جاقىن ءىنىسى بولسا، وسىلاي دۇرىلدەتپەس پە!
— ءبىرقاقپايى بار ەكەن. ەندى سارسەننىڭ جاۋابىن ەستيىك.
— و-و، ءبىزدىڭ سارسەننىڭ تەگىن ەمەسىن بىلمەگەن عوي. ايتپەسە كەلە سالا سۇيكەنبەس ەدى.
— ءجا! شۋلاماڭدار! سارسەن، جىبەرمە نامىسىڭدى. باس قامشىنى!
اتكەنشەكتە وتىرعان جىگىت ەكى اياقتى شىرەنە سەرپىپ، التىباقاندى بارىنشا تەربەپ-تەربەپ شىرقاتىپ الدى دا، ءوزى سوناۋ بيىكتەن شىرقاتىپ قويا بەردى. داۋىسى بوگەنبايدىكىندەي ەمەس، جىڭىشكە ءارى بيىككە قينالماي ەركىن سامعايتىن ءور داۋىس ەكەن، بىردەن شارىقتاپ، "ا ايدى" اسپانداتىپ اكەتتى.
— داۋسىنىڭ قۇلاق قىرنار تارعىلىن-اي،
جاراتقان جوقتى ءتاڭىرىم بار قىلىپ-اي.
ورنىمدى كوپ وزەۋرەپ سۇرايتىنداي
سەن بە ەدىڭ قۇنعا كەلگەن ارعىنىم-اي!
دەپ قويىپ كەپ قالدى. ەندى وسى ەكپىنمەن ولەڭىنىڭ قايىرماسىن تەز قايتاراردا ءسال كىدىرىستەپ، قارسى الدىندا اق ماڭدايى جارقىراپ وتىرعان بوپىشتىڭ قاباعى كىرتيە قالعانىن بايقاپ، ءتىپتى بوساپ كەتتى.
احاۋ شىركىن،
دۇنيە دۇركىن.
كوڭىلدى قۇلازىتىپ
قاشتى كۇلكىم-اي!
قوشقارباي باسىن شايقادى، داۋىسىندا نارازىلىق وياندى.
— ءاي، جىگىتىم! جاستىقتىڭ جالىنىنا جىمىسقىلىقتىڭ سۋىن قۇيما. قۇربىڭا قۇربىم دەپ قاراۋ كەرەك. قۇرىق كوتەرەر جەر مەن قىلىق كوتەرەر جەر ەكى باسقا! — دەدى.
— ءاي، ەندى بوگەنباي ۇلان جاۋاپتاسسىن.
— ءيا، ايتسىن. باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق.
بوگەنباي قوشقاربايدىڭ سوزىنەن كەيىن مىناۋ قاعىسۋدى بەكەر باستاعان ەكەم دەپ ويلانىڭقىراپ قالىپ ەدى، اتكەنشەكتە وتىرعان بوپىشتىڭ قۇپتاي باس يزەگەنىن بايقاپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە نامىسىن جانىعان ءسوزدىڭ ۇرىمتالىن جىبەرىپ الىپ، قارىمتاسىن قايتارماسا، كەۋدەسىن كەرنەگەن وكىنىشىن ارقالاپ كەتەرىن تەز سەزىنە قويدى. تارعىل دا بولسا ءوز داۋىسى، ءوز ءسوزى، وز جاۋابى، ەندەشە تارتىنىپ قالا المايدى.
— جاراتقان جوقتى ءتاڭىرىم بار قىلىپ-اي،
قويىپتى-اۋ پيعىلىندى تار قىلىپ-اي.
ارعىننىڭ ءارۋاعىنا تيە بەرسەڭ ،
كەتەرسىڭ ەسسىز-تۇسسىز قاڭعىرىپ-اي!
اتكەنشەكتەگى بوپىشتىڭ سىڭعىرلاپ كۇلىپ جىبەرگەنىن ەستىگەن بوگەنباي ءتىپتى ارقالاندى. تارعىل داۋىسى كادىمگىدەي اشىلىپ، اي استىندا قالىقتادى.
— دۇنيە-اي شىركىن
وتەر ءبىر كۇن.
جانىمدى جادىراتتى-اۋ
بوپىش، كۇلكىڭ-اي!
داۋىستار تۇس-تۇستان جامىرادى:
— قايران دا شىركىن قاراكەسەك-اي! كەسەك تۋرايدى
— اياق باستىرمادى-اۋ. ۇزاتپادى عوي.
— ءاي، سارسەن دە وسالىم ەمەس.
— ە-ە، ول دا بىردەڭە دەر.
— دەي الماس. مىنادان كەيىن جاۋاپتاسام دەسە، ناعىز ساپپاستىڭ ءوزى بولار.
ءدال وسى كەزدە بوپىش قىز ءوزىنىڭ اسەرلى ۇنىمەن وزگەشە ناقىش تاۋىپ، ىركىلمەي، تۇنگى اسپاندى تۇگەل كوتەرىپ اكەتەتىندەي شىرقاتا باستاپ، ەرەكشە شابىتپەن، ۇلكەن سەرگەكتىكپەن ءدىرىل قاقتىرعان اۋەنمەن جاراستىرىپ ءبىر ءتۇيىن ءتۇيدى:
— جاراتقان جوقتى ءتاڭىرىم بار قىلىپ-اي،
داستۇرگە جول-جورانى جار قىلىپ-اي.
جىگىتتەر تاتۋلىققا تۇك جەتپەيدى،
قايتەمىز كەڭ دۇنيەنى تار قىلىپ-اي! —
دەي بەردى دە، سارسەنگە ءبىر قاراپ قويىپ، ەندى ءبىر كورىنىپ، ءبىر الىستاپ جەردە، تومەندە تۇرعان بوگەنبايعا ءبىرجولاتا بۇرىلىپ الدى. سول بويدا قۇپيا سىرىن ەشكىمنەن بۇركەمەي اقتارا سالدى:
— شىركىن ارمان،
باۋراپ العان.
ءوزىڭدى كوزىم تالىپ،
كۇتەم الدان-اي!
بوگەنباي تاماعىنا الدەنە تۇرىپ قالعانداي، قىلعىنا جۇتىنىپ، اتكەنشەكتەگى اسەم قىزدان باسقا دۇنيەنى مۇلدەم ۇمىتىپ، باسىن شالقايتا قايتا-قايتا يزەپ، " ەستىدىم! سەندىم! ەردىم!" دەيتىن ىڭكار جاۋابىن ءۇنسىز جولدادى.
"ايتتى-اۋ! ىشكى سىرىن قۇپيالاماي-اق جەتكىزدى-اۋ. وسى ۋاققا دەيىن ءبىر-بىرىمىزدىڭ بار-جوعىمىزدى دا بىلمەي كەلىپ، ءدال مىناداي بۇلقىنۋمەن ۇمتىلۋىمىز، ۇمتىلۋىمىزعا وراي تانىسۋىمىز... تابىسۋىمىز جان جاراتقان قۇدىرەتتىڭ عانا ءىسى مە ەكەن... سولاي-اق بولسىنشى. قۇدىرەت ءوزى قالاسا... مىناۋ كەۋدەمە سيماي بارا جاتقان قۋانىشىمدى جەر-كوكتەن نەگە جاسىرايىن. جاسىرا الارمىن با... بوپەش تە، اقبوپەشىم دە قۋانىپ تۇر عوي. قۋانىپ سەندى عوي. سەندىردى عوي ءوزىن دە، مەنى دە. ەركەلەگەن سابيدەي. ەركەلەتكەن انامداي. اسپانعا ۇشىپ كەتەردەي... قانات بايلاعانداي بولدىم-اۋ. سوناۋ ءتۇپسىز تۇمانتقان جۇلدىزدارعا ۇشىپ بارىپ... سولاردى قۇشاقتاپ ءجۇرىپ، قۇشىپ ءجۇرىپ... "تاپتىم عوي! اڭساعانىممەن جولىقتىم عوي! تابىستىم عوي! ءسۇيىنشىم قايدا؟ ءسۇيىنىشىمدى قىزىقتامايسىڭدار ما!" دەسەم... دەسەم نە؟.. ايتتىم عوي. ايقايلاپ الاقايلاپ تۇرعان جوق پا مىناۋ ءتۇن قوينىنان سىعالاعان پەرىشتە كوز-جۇلدىزدارعا دۇرسىلدەگەن جۇرەگىم!.."
* * *
ارادا ءۇش كۇن ءوتتى. ءۇش كۇننەن بەرى بوگەنبايدا دا مازا قالمادى. ويلايتىنى بوپىش. ىزدەيتىنى سىلاڭ قىزدىڭ سىڭعىر كۇلكىسى. اڭسايتىنى ەركەلەگەن كوزدىڭ قيىعىنداعى كوكشىل ۇشقىن.
التىباقاننان سوڭ ايقۇلاق اتىسقان ەدى. وتىز قادامداي جەرگە سىرىق قاداپ، باسىنا سالبىراتىپ ىلىنگەن جارتى ايداي ەكى التىنقاباقتى كەزەك-كەزەك جەبەلەگەن قىز بەن جىگىتتەردىڭ اراسىنان تاعى دا مەرەيلەرى اسىپ، ءبىر التىنقاباقتى بوگەنباي اتىپ ءتۇسىرىپ، ەكىنشىسىنە بوپىش سۇلۋ ءدال تيگىزىپ ەدى. سونى دا ىشتەي ىرىمداسقان ەكەۋى وڭاشا ءبىر جاقىنداسىپ قالعاندا قولى مەن قولى جاناسىپ، ساۋساقتارى مەن ساۋساقتارى ايمالاسىپ قالعان بولاتىن. ءسۇيىر ساۋساقتار جىگىتتىڭ ساباۋداي ءىرى ساۋساقتارىن ايالاي سيپاپ، قىزۋلى دەنەنىڭ ىستىق جۇرەگىنەن جىلۋ قۇيعاندى. ءتىلسىز ەمەۋرىنمەن-اق سەرت بايلاسقان-دى.
رىمجان اناسى سىرتتان رەنجي سويلەپ كىردى.
— اق ىڭگەن تاعى جوق. ۇلبيكەدەن قايىر جوق. قىرىسبەك كەتكەلى ىڭگەن كەلەگە سيمايتىن بولدى. كەلىن ۇيدە تۇرمايتىن بولدى. ۋح، جالعان-اي! — كوكىرەگى قارس ايىرىلعان انا قيرالاڭ ەتىپ شوگە كەتتى. — ىزدەمەگەن جەرىم جوق. بوتاسىنا دا قارامايتىن بۇ نەتكەن جانۋار ەدى، ءا!..
بوگەنباي بۇكتۇسىپ جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەردى.
— اپا-اۋ، ماعان ايتپايسىز با... بەكەر شارشايسىز دا جۇرەسىز. ءقازىر-اق تاۋىپ، ايداپ كەلەيىن.
جىڭىشكە وزەننىڭ يرەلەڭدەپ قالىپ كەڭ قولتىق تاستاپ جايىلاتىن قۇم قايراندى جاعاسى بار جوعارعى جاعىنا كۇرەڭتوبەلىن شوقىتىپ كەلە جاتقان جىگىتتى قايقاڭنان شىعا — شىعا كەلگەن ەكى — ءۇش اتتى جولىن بوگەي كەس — كەستەدى. الدىڭعىسى تومار قۇلاق اقجالەل ەكەن، جەتكەن بويدا كۇرەڭتوبەلدى قامشىسىمەن باستان ءبىر تارتتى. باسى تۇگىل دەنەسىنە قامشى ءتيىپ كورمەگەن كۇرەڭتوبەل قوساياقتاپ شاپشىپ-شاپشىپ ءتۇستى.
— توقتا! قايدا ەنتەلەيسىڭ، ساسىق قۇل!
— نە دەيسىڭ ءاي! نەگە ۇراسىڭ اتتى باسىنان!
بوگەنبايدىڭ كوزى قانتالاپ، تاناۋلارى دەلديىپ،قاباعى تۇتاسا قالدى.
— اتىڭ تۇگىل ءوزىڭدى دە جايراتارمىن، قاڭعىرعان ارعىن!
— اقجالەل! كۇيدىرمە بوسقا. ونسىزدا تاعدىرى قاڭعىرتىپ، تارىداي شاشىلعان قازاقتى جىلىكتەمە.
— ءوي، مىناۋ سايراپ بارادى عوي. ءتىلىندى تىستەتە سالايىن وندا! — دەپ اقجالەل قاسىنداعى ەكەۋگە "ۇمتىلىڭدار! سوعىڭدار!" دەپ قالدى دا، اتىن تەبىنىپ ىلگەرى لىقسىتقانمەن، ارالاسا، سابالاسا كەتۋگە باتىلى جەتپەدى مە، ءۇنسىز تۇرعان ەكەۋگە اقىرا ايقايلادى.
— ءاي، وڭشەڭ بوقتاشاق! جابىل! سويىلدا مىنا تەكەشىك نەمەنى. كورمەيسىڭدەر مە قايدا كەلە جاتقانىن. كىمدى ىزدەپ قۇتىرىنىپ كەلە جاتقانىن جامان قاراشىنىڭ!
ەكەۋدىڭ ءبىرى انەۋ كۇنگى توي باسقارعان ابتىكەن دەگەن تولەنگىت جىگىت ەدى، بوگەنبايعا جىلى جىميا قارادى.
— ابەكەڭنىڭ ايتىپ تۇرعانى راس، بوگەنباي. اناۋ جايىلمادا اجەكەم اۋىلىنىڭ قىزدارى شومىلىپ جاتىر ەدى. بەيساۋات بىرەۋ — مىرەۋ مازالاماسىن، شوشىتپاسىن دەپ بايقاستاپ جۇرگەنىمىز عوي.
— ءا-ا... شومىلىپ جاتىر ما!... — شومىلىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا بوپىشتىڭ بولۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن وي كەلگەندە كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، قاباعى جادىراپ، ءجۇزى جىلىپ قويا بەردى. ابتىكەنگە الدەنەگە ريزا بولعان كەيىپپەن باسىن قايتا-قايتا يزەدى.
— جاي ءجۇرسىڭ بە؟
— ءا-ا... اناۋ رىمجان انامنىڭ... ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اق ىڭگەنى كەشەدەن بەرى جوق. بوتاسى بوزداپ قويماعان سوڭ. جاس بوتالاعان ىڭگەن عوي. اپام ىزدەپ تاپپاي كەلگەن ەكەن. وتكەندە دە سوناۋ جوعارعى تۇستان، شىلىك اراسىنان تاۋىپ اكەلگەم، — ءسوزىن شاشىراتىپ شىعارسا دا، كوزىمەن " ايتشى، ابتىكەن! بوپىش بار ما؟ شومىلىپ ءجۇر مە؟ " دەگەنىن انىق سەزدىرىپ ەدى. ابتىكەن تۇسىنگەن تۇرمەن كۇلىمسىرەپ يەك قاقتى.
— اق ىڭگەندەرىڭدى كورگەن سياقتىمىن. سول ءوزىڭ ايت-قان تۇستان تابارسىڭ، بوگەنباي. ءبىراق اناۋ شومىلىپ جۇرگەندەردى شوشىتىپ الما.
— تۇيەمدى تاۋىپ السام دا جەتەدى. بوتاسىنا ابدەن وبال بولدى، — دەپ جىمىڭ قاققان بوگەنباي ەندى اقجالەلگە بۇرىلدى. — ءاۋ، ابەكە-اۋ، تۇيەمدى دە ىزدەتكىزبەيسىڭ بە؟
— تۇيەشىلىن بۇ نەمەنىڭ. الدەن مالدانىپتى-اۋ، — دەپ ءالى دە قىرىستانىپ تۇرعان باسشىسىن ابتىكەن تۇجىرىپ تاستادى:
— ابەكە، قويىڭىز. قولتىعىمىزعا كىرگەندى قاڭعىرعان دەيسىز. شارۋاسىن كۇيتتەپ، جوعىن ىزدەسە، مالداندى دەيسىز. اياق باسپاس جەرگە تابانىڭىزدىڭ بالشىعىن باتتيتۋدان قاشان تيىلاسىز وسى!
اقجالەل ىعىسىپ قالدى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي ەكى ۇرتى قامپيىپ، ىشكى ىزعارلى لەپتى ىسىلداي شىعاردى
— بارا بەر، بوگەنباي. تۇيەڭدى... ىزدەگەنىڭدى تەزدەتىپ تاۋىپ ال، — دەپ ابتىكەن ەلەۋسىزدەۋ عانا كوزىن قىسىپ قالدى.
بوگەنباي تاقىم قىستى. كۇرەڭتوبەل ءبىر-اق ىتقىدى.
جايىلمانىڭ تۇسىنا جاقىنداي بەرگەنى دە سول ەدى، ونشاقتى اق بوز اتتىلى، اق كيىمدى ءبىر توپ جارقاباقتان بەرى كوتەرىلدى.
بوگەنباي دا، بوپىش تا ءبىرىن-بىرى تانىپ قاپ ەدى، استىنداعى جەلقايىقتاي لىپىلداعان بەدەۋىن قۇتىرتىپ بوپىش سۇلۋ وڭاشا جەلىپ كەلدى:
— ءوزىڭبىسىڭ، بوكەمبىسىڭ؟!
ەكى ات تۇمسىق جاناسقاندا، ەكى جانار جالىنداي ءتۇيىستى.
— بوپىش-اي! بوپەش-اي! ىزدەگەنىمدى، اڭساعانىمدى بىلسەڭ عوي!...
— نە دەدىڭ، بوپەش دەيمىسىڭ؟! قالاي جاقسى ايتتىڭ، بوكەم! بوپەشىڭ بولا السام، — دەپ قىز قۇبىلىپ كەتكەن جۇزىنەن الدەبىر سىردىڭ شەتىن قىلتيتا قويدى.
— ولاي دەمەشى، بوپەش! ءبىر — ءبىرىمىزدى ءبىرجولاتا تاپپاپ پا ەدىك؟ تابىسپاپ پا ەدىك؟ — دەپ بوگەنباي ءدال ءقازىر ايىرىلىپ قالاتىنداي ءتۇسى بۇزىلا، ۇرەيلەنە قالدى.
— ەرىك تۇساۋلى عوي. بايلاۋلى عوي باسىم. مەن قايتەيىن. نە ىستەي الارمىن، — دەپ بوپىش سىرىن اقتارا سالدى. ويتكەنى ارتقى توپ بۇل كەزدە جاقىنداپ قالعان ەدى.
— جوق، بوپەش! ءبىزدى... ەكەۋمىزدى تابىستىرعان قۇدىرەتتىڭ ءوزى. ءوزى عانا! ەندى ايىرىلماسپىز. ءولىم عانا اجىراتادى! — دەپ بوگەنباي نارتاۋەكەلدىڭ ءسوزىن ايتىپ، بوپىشىن دا، ءوزىن دە قايراۋعا تىرىستى.
— راس! جاراتقاننىڭ جاراستىرعانىنا رازىمىن. سەن سەرپىپ كەتسەڭ، قاي سەرگەلدەڭگە دە دايىنمىن وندا، بوكەم!
— كەشىكپەي ەلىمە ورالماقپىن. ءارى كەتسە اي، اي جارىمدا جەتەرمىن. اكەتەرمىن اق توتىمدى، اق بوپەشىمدى الاقانىما قوندىرىپ!..
ۋادە وسىلاي ءتۇيىلدى. كوز بەن كوز عانا ىشكى سەرتتى ءۇنسىز بەكىتتى. ءۇنسىز بەكىتتى دە، دۇبىرلەپ كەلىپ قورشاپ العان قىزدار قاۋىمىنا سەزىك بىلدىرمەدى.
* * *
رىمجان اناسى اقىرى ايتقانىن جاساپ تىندى. الا باس قويىن سويعىزىپ، كورشى — قولاڭىن شاقىرىپ، داستارقان جاسادى. اعايىن — تۋىسىنىڭ اقساقال — قاراساقالىن جينادى. ەت جەلىنىپ، قىمىز ءىشىلىپ بولىسىمەن جايلاپ ءسوزىن باستادى. قارا جامىلسا دا، قاباعى جابىلماعانىن، جالعىزىنان ايىرىلسا دا، قاراسىز قالماعانىن ايتتى. سابىرىن شاقىرىپ، ساباسىنا تۇسكەن كوڭىلدىڭ ءبىر بايلامىن ەستىرتكەلى شاقىرتقانىن جاريا ەتتى. بەلىن بۋىپ، بەكەمدىك قىلماسا جىلاپ — سىقتاۋدىڭ توقتامايتىنىن، ءتاۋباعا كەلمەسە ءجۇنجىپ، بوساۋدىڭ قىتىمىر ۋىسىنىڭ جىبەرمەيتىنىن ەسكەرتتى. كيىمشەڭ دە بولسا ۇلدى بولعانىن، سول ۇلىنىڭ ادالىنان تابىلعانىنا شۇكىرلىگىن جاس تامعان كوزدىڭ مەيىرلى قاراسىمەن جەتكىزدى. ءبىراق وسى ادال ۇلدىڭ تاعى ءبىر اناسىنىڭ... تۋعان اناسىنىڭ بار ەكەنىن انالىق جۇرەگى سەزگەنىن... سول انانى دا كۇرسىنتە بەرمەيىن... اللاعا دا، ادامعا دا شەت كەلمەيىن دەگەن ءبىر نيەتكە ويىسقانىن جاسىرمادى. ءبىر بالاعا قوس انا كوپتىك قىلمايتىنىن، كوڭىل سيىسسا انالار تىلەگى قايدا جۇرسە دە بالاسىنىڭ ۇستىندە جۇرەتىنىن قيسىنداتىپ ءبىلدىردى. ەلدىكتەن كەتپەسە، ءارۋاقتى ءقادىر تۇتسا، جاقسىنىڭ كولەڭكەسى كۇندىك جەردەن تۇسەتىنىنە، بوگەنبايدىڭ توبەسى جەر تۇبىنەن كورىنىپ، جانىنا مەدەت بولارىنا سەندىردى. قيمايتىنىن، قينالاتىنىن جانە بۇككەن جوق. سودان سوڭ اقساقال — قاراساقال اعايىنعا جاعالاي قادالا قاراپ ءوتىپ، ءسوزىن تۇيىندەدى.
شىدامنىڭ دا شەگى بار. شەكتىڭ دە تۇگەسىلەر جەرى بار. ۇندەمەي قالا المادىم. يەسىز، پاناسىز ەمەسپىن. تىرەكسىز، كەرەكسىز دە ەمەسپىن. ەندىگى پانام دا، تىرەگىم دە — بوگەنباي بالام. بەيىلىن انام دەپ ول بەردى. بالام دەپ مەيىرىمىمدى مەن بەردىم. بالام وسى-مىنا بوگەنبايىم. اناسى-مىنا مەنمىن! جاقسى سويلەدى دەسەڭدەر دە، جامان سويلەدى دەسەڭدەر دە-ايتارىم مىناۋ. بوگەنبايىمدى بوگەپ ۇستاپ وتىرا الماسپىن ەندى. ەكى اناعا ورتاق تەل قوزىم، بۇگىن مۇندا بولسا، ەرتەڭ ەكىنشى اۋىلىندا، ەكىنشى اناسىنىڭ ۇيىندە بولادى. بوگەنبايعا رۇقسات بەرگەلى وتىرمىن. وسى بايلامىمدى دۇرىس كورىپ، ءجون دەسەڭدەر، باتالارىڭدى بەرىڭدەر، اعايىن.
وتىرعاندار نە دەسىن، "انامىن. قايدا جۇرسە دە اناسىمىن. بۇگىن وندا، ەرتەڭ مۇندا بولار ۇلىمدى تۇساپ ۇستاپ وتىرا المايمىن!" دەپ الدىن وراپ كەتكەن رىمجاندى ەشقايسىسى كىناراتتاي العان جوق. كەلىستى دە، قول جايىپ باتاسىن بەردى.
ەرتەڭىندە كۇرەڭتوبەلدى ماما اعاشتان ءوزى شەشىپ اكەلىپ، رىمجان اپاسى بوگەنبايىنا، ۇلىنا كولدەنەڭدەتە قويدى.
— جولىڭ بولسىن، بالام! جولداسىڭ قىزىر بولسىن! اپاڭا، كوكەڭە مەنەن سالەم ايت. امان بارىپ، cay قايت، ۇلىم. ساعىنا توسىپ وتىرار بۇل اناڭدى دا ۇمىتپا! — دەپ كوز جاسىن سىعىپ جىبەردى.
5
دومبىرا ىرعاعى قوجىراپ، ساۋساقتارى جاڭىلىسىپ، كۇيدەن بەرەكە قاشىپ، پىشىراپ كەتتى. قازىبەك بي ءۇي سىرتىنان كوپ ەستىلە بەرمەيتىن اياق تىقىرىن، وندا دا بىرنەشە ادامنىڭ قاباتتاسا جەتكەنىن ەستىپ، دومبىرانى ىرگەگە سۇيەي سالدى.
ۇيگە ارالباي مەن تۇيتە كىردى.
— نەعىپ كەشتەتىپ جۇرسىڭدەر؟ — دەپ ەكى ىنىگە كەزەك-كەزەك قاراپ ءوتىپ، كەۋدەسىن تىكتەدى.
— قازەكە، وزىڭىزبەن اقىلداسقىسى، جاي-جاپسار سۇراعىسى كەلەتىن ءبىراز ادام كەلىپ تۇر. قابىلداي الاسىز با، قايتارىپ جىبەرەيىك پە، — دەپ ارالباي كوزىن اعادان اۋدارماي، جاۋاپ توسىپ قالدى.
— ە-ە، اقىلداسا ما، سالماق سالا ما، بازىنالىق ەتە مە، وڭاشالانۋدى كوبەيتتى-اۋ بۇل جۇرت. ءبىرى-وزىڭمىن، ەندى بىرى-كوزىڭمىن، تاعى ءبىرى-قوشتاي قويار ءسوزىڭمىن دەپ ولاي تارتىپ، بىلاي جىعۋدى ويلار ما... جارايدى. بوگەمە، كىرسىن،— دەدى.
تۇيتە تىسقا شىعىپ ءبىر توپ ادامدى ىلەستىرە كىردى. قول ۇستاسىپ ەسەندەسىپ، ءارقايسىسى وزىنە لايىق ورىنعا جايعاستى. ۇلكەنى-ۇيسىن وشاعان بي ءدال تورگە قازىبەكتىڭ وڭ جاعىنا مالداسىن قۇرىپ الىپ، ءوزىنىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىرعان الشىن ءبيى نابيگە ءبىر قاراپ قويدى دا، ودان ءارى كەسكەن تەرەكتەي تىك شانشىلىپ-شانشىلىپ ىركەس-تىركەس وتىرا قالعان نايماننىڭ سادىرىنان شىققان جومارت باتىرعا، تاما ەسەت باتىرعا، قانجىعالى بوگەنباي مەن قاراكەرەي قابانبايعا كوز جانارىن ءبىر-بىر سۇيكەپ ءوتىپ، ەندى ەكىنشى قىرىنا قيسايا بۇرىلىپ، قازىبەكتەن كەيىن سول جاقتا ورنالاسقان ارالباي مەن تۇيتەگە ءبىر-بىر ءتۇيىلىپ ءوتىپ، نازاردى ۇلىسبەگىنىڭ وزىنە توقتاتتى.
قازىبەك اقىرىن عانا مىرس ەتىپ، باس يزەدى.
— سويلەڭىز، وشەكە! وڭ جاعىڭىز دا، سول جاعىڭىز دا سىنىڭىزعا تولدى-اۋ بىلەم.
— ايتاسىڭ-اۋ، قازىبەكجان. قازاعىڭنىڭ سىنالاتىن جەرى، سىنعا تۇسەتىن تۇسى كوپ قوي. قاي سىنىمىز ءوتىپ، قاي ءتىلىمىز جەتىپ جاتۋشى ەدى. جاماۋشى بولۋدان ءبىز كەتتىك پە، بۇتىندەۋگە جىرتىعىمىز كوبەيدى مە، ءارى تارت، بەرى تارتتان زارەزاپ بولعان كوڭىل بار. ىرعاسۋدى ازايتساق پا دەگەن تىلەككە، ءاي، ءبىر ۇيىماي كەلەمىز. ۇيىتقىمىز ناشار ما؟ ءىرۋىمىز كۇشتى مە، ىرىتكۋىمىز جويىلار ەمەس، ءجۇدا تەگى. شاڭىراعىمىز شايقالىپ، ۋىعىمىز سىقىرلاپ، كەرەگەمىز تەڭسەلىپ كەتكەن مىناۋ جىلاۋ كۇندەردە كوزدەن قاندى جاستى اعىزىپ ءجۇرىپ، كورەتىن جەردە كورمەي، ەستيتىن جەردە ەستىمەي قالارمىز با دەيتىن ءقاۋىپ تە جوق ەمەس كەۋدەلەردە. ءاز تاۋكە بەرىك قورعانىمىز، مىزعىماس ىرگەمىز ەدى. قورعانىمىز قۇلاماسا، ىرگەمىز بۇزىلماسا دەيتىن زار تىلەك بارشامىزدا تۇنەي مە، الدە سول بارشامىزدى بورشالاعىسى كەلگەن كەيبىرەۋ باسقا تىلەۋ تىلەي مە، كوكىرەكتى كەمىرىپ بارا جاتقان كۇدىگىمىزدى دە، قازىبەكجان، سەنەن نەسىنە جاسىرايىق. جاسىرار بولساق، كەلەر مە ەدىك. ۇڭىرەڭدەگەن بازبىرەۋلەردىڭ سىبىرلاسىپ ساباقتاسىپ جاتقانىن، كۇبىرلەسىپ قۇشاقتاسىپ جاتقانىن، كۇڭكىلدەسىپ ءتىل بايلاسىپ جاتقانىن دا سەزەمىز. ارىسىمىز، ارىستانىمىز دا كوز جۇمباستان سول ارىستاننىڭ ورنىنا جانتالاسقان كوكجالدىڭ دا، شيەبورىنىڭ دە ساقىل-داعان تىستەرىنىڭ، جالاقتاعان تىلدەرىنىڭ سۇرى جامان — اۋ. جالعىز تاقتى سوناۋ ءباحادۇر بالپاڭنىڭ كەزىندەگىدەي عىپ تۋ تالاپايعا ۇشىراتار ما دەپ كۇيگەن جانىمىز بار. كۇيىندىرگەن جايىمىز بار، ءجۇدا تەگى. ساقيناداي دوڭگەلەنگەن بىرلىگىمىزدى توبە كورسە توبەسىنە قايسىمىز بۇرىن شىعامىز دەپ توبەلەسە كەتەتىن تورەلەردىڭ ارازدىق سالقىنىنا، قۋلىق-سۇمدىعىنا كوكپار عىپ ۇستاتا سالارمىز با؟ سالعىزبايىق دەسەك، ءادىل مىنەزدىڭ تۋراشىل تارازىسىن قۇرىپ تاستاپ، ادالدىق پەن تازالىقتىڭ جولىن ارشۋعا بىلەك سىبانىپ، ىركىلىپ تارتىنباستان تۇتاسا كىرىسىپ كەتەلىك، ءجۇدا تەگى. ادىلەت اۋىلىنا بەت بۇرعانىمىزدى باسقالار كورسە، وكتەمدەۋىن ازايتپاس پا. كوزگە شۇقىپ ايتا الساق، باسقا ۇرىپ ايتا الساق، بارماق باستى، كوز قىستى دەگەندەر اداسىپ — اق قالماس پا، — دەپ اعىنداپ بارىپ، ەنتىگىپ توقتادى. قازىبەك بيگە، وزگەلەرگە ايتقانىم جەتتى مە، جەتكىزە الدىم با دەگەندەي ءسال شۇقشيىپ-شۇقشيىپ ءوتتى.
قازىبەك بەتىن بىردەن اشسا، قاز داۋىستى قازىبەك ءھام ۇلىسبەگى اتالار ما ەدى، باس شۇلعىپ قاپ وشاعان ءبيدىڭ ايتقانىنا قۇلاق ءتۇرىپ، دەن قويعانىن سەزدىردى. سودان سوڭ قىر مۇرىندى ءۇش ساۋساقپەن جەبەلەي سيپاپ، ۇلكەن قوي كوزدەردى ءنابي بيگە قاباعىن جوعارى سەرپە، قاداي قويدى.
ءنابي قوزعالاقتاپ، وڭ-سولىنا قاراعىشتاپ بارىپ، ءالى دە وزىنەن ايىرىلماي تۇرعان كوزدەرگە بەيىل بەردى.
— وشاعان اعا ايتتى. باردى ايتتى. ءقاۋپىن دە، كۇدىگىن دە جاسىرمادى. وكسىتەر وكىنىشتىڭ بىقسىعان وسەكتەن تۋارىن ەسكەرتتى. كىمىم بار، كىمىم جوق دەپ كەۋدە سانايتىن شاققا تىرەلگەنىمىز اقيقات. كىمىم بار بولىپ جاقسىلىقپەن قولداسار ما، جاماندىقپەن جاعالاسار ما-دۇمبىلەز كۇيدىڭ ۇركىتەرى دە سول. كىمىم جوق بولىپ جاۋىمدى كوبەيتەر مە، داۋىمدى ۇلعايتار ما — شوشىنعان كوڭىلدىڭ كىرنەسى دە سول. كەڭەسىپ شەشەردى كەرىلدەسىپ شەشۋگە قۇمار — اقپىز. تىلمەن بايلاردى كىسەنمەن قۇلىپتاۋعا شەبەرمىز. ءتىلىڭ جەتپەسە، قۇرىعىڭ جەتەدى. اتقا ءمىن، اتويعا باس، شەبىڭدى ۇلعايت. كەۋدەڭدە وتىڭ بولماسا، ءورتىڭدى دالاعا تاستا. شارپىلىپ جاتسا، جان ۇشىرىپ ءوزى — اق كەلەدى. سونسوڭ كور ايبىنىڭدى! اسقاقتاعان ايدىنىڭدى! ەلدىكتەن بەزىپ، بيلىككە جەتەم دەيتىن وركوكىرەكتىڭ بىلەرى وسى. الىسىن شاۋىپ الىپ، جاقىنىن جاۋساتىپ ءتۇسىرىپ، ءتاڭىرىنىڭ جەردەگى ۋاكىلى ءبىر ءوزى بوپ دۇرديمەك. ال سولاردىڭ سول جاۋىزدىعىن ەكشەۋ بار ما، تەكسەرۋ بار ما؟ ايتپەسە جامان باقسىداي تانتىراپ جىن شاقىرعان ءار تورە توبەمىزدى تەسىپ بارا جاتقانىن مىنا قىرىق كۇننىڭ ىشىندە كورىپ تە، جەرiپ تە بولمادىق پا. بەرەكە كەتكەن جەردەن بيلىك قاشاتىنىن، قازىبەكجان، بىزدەن ارتىق بىلەسىڭ. ارنەگە قۇلاش ۇرعانداردىڭ ىرقىنا جىعىلا بەرسەك، باياعى سورىم سول سورىم دەۋدەن قۇتىلماسپىز. قۇتقارماس. وپىق جەۋدەن الدىنا جان سالماس قازاقتى تاعى ساندالتپاۋدىڭ امالىن قاراستىرايىق دەيمىن. سالماق وسى تۇسقا نىعىزدالىپ تۇسسە دەيمىن، — دەپ ءنابي بي ىشكى جەگىسىنەن حابار ءبىلدىردى.
وتىرعاندار ءۇنسىز ماقۇلداسىپ، ءبارى تۇگەل يەك قاعىستى.
قازىبەك بي سوز اڭعارىپ ۇقتى، تۇبىرلەپ باستاي بەرىپ تۇيىندەۋدى وزگەگە يتەرە سالعان ەكى ءبيدى دە ءتۇسىندى. ساپىرا سويلەپ، ساراڭ قىنجىلسا دا، توپشىلاعاندارىنا رەنجىگەن جوق.
— ادالىما ارا تۇسەر كىمىم بار، قايسىڭ بارسىڭ دەگەن جان شىرىلىڭ، اعالار، قۇلاق تۇگىل كەۋدە تۇلىپتى دا تەسىپ وتەردەي بولدى-اۋ. سولاي دەۋشىلەر، وكىنبەيىك، اداسپايىق، الدىن الايىق دەۋشىلەر كوبەيگەن تۇس قوي ءقازىر. سوندا اركىم كوپتىكىن ويلاي ما، كوپتىكىن ايتقان بوپ وزىنىكىن ويلاي ما؟ قۋىس-قۋىستى تىنتكىلەگەندە، اناۋ كەۋدەدە كىمدەر بار، مىناۋ كەۋدەدە نە بوپ جاتىر دەيتىن سۇعاناقتىقتى سۋماڭداتاتىندارى قالاي؟ كوزى جەتپەسكە كوڭىلى سەنسە دە ءوزى سەنبەيتىندەر سەلتەكتەپ بۇرىش-بۇرىشتان بوي كورسەتە باستاعاندارىنا مەن قىنجىلماي ما ەكەم. تولە مەن ايتەكە اعالارىم قىنجىلماي ما ەكەن. ەر سالماعىنان ەل سالماعىن ارتىق قادىرلەيتىن سول اعالارىمنىڭ دا جانىنا باتىپ، جۇرەگىن جارالايتىنى-قازاعىمنىڭ ءدال وسىنداي مەن بىلگەندى جۇرت بىلمەس دەپ اۋىزدى اۋىزعا جاپسىرىپ الىپ، جانتالاسا توپ قۇرۋى، قول جيۋى عوي. توپتى نە ءۇشىن قۇرماق؟ قولدى كىمدەرگە قارسى جيماق؟ بەرەكەنى ارەكەمەن ىرىتكىزۋ ءۇشىن بە؟ بىرلىگىمىزدى تىرلىگىمىزدەن اداقتاۋ ءۇشىن بە؟
كۇشەنشەك وي بوي بايلايدى، كەۋدە باسادى. سول كۇشەنشەك وي بارىمىزدە دە جەتكىلىكتى. سول كۇشەنشەك ويمەن اركىم ءوز تۇعىرىنا حانىن سايلاپ تا الدى. سول ارقىلى الاشاق ولجاسىن قانجىعاسىنا بايلاپ تا الدى. سوعان كوزىم انىق جەتكەندەي. كوڭىلدەرىڭىزگە اۋىر الماڭىزدار، بي اعالار، ءدال سىزدەردەي كوزى كىرەۋكەلى، كوڭىلى جابىرقاۋلى تالاي ۇلكەندەر ءدال وسى ارادا تالاي بولىپ، تالانعالى تۇرعان تاتۋلىقتى، بۇلىنگەلى تۇرعان بىرلىكتى ۋايىمداعان. ۋايىمداسىن — اق. قۇپتايمىن دا قوسىلام. ءبىراق سول كوپ كەلىستەردىڭ شوشىتاتىن سۇمدىعىن قايدا قويام! سىرتىمەن ەل قامى دەپ قارا كوزدەن قىزىل قان تامىزىپ وتىرىپ، ىشىمەن ەسەبىم مەن ۇپايىم دەپ بۇكپەسىن جاسىرىپ، اڭدىسقانىن قايتەرسىڭ. وۋ، سوندا ەل — تارازى دەگەندى مىناۋ ەل قامىن ويلار سىن ساعاتتا ەستەن شىعاراتىنىمىز قالاي؟ ەرتەڭىمىزدىڭ بۇگىننەن باستالاتىنىن ۇمىتاتىنىمىز قالاي؟ كەيدە ءبىز حان سايلاۋدى الامان بايگەگە ات قوسۋداي كورەتىن ءتارىزدىمىز — اۋ. انانىڭ دا باپتاپ جۇرگەن جۇيرىگى بار، ساۋىرىن سيپاپ قويىپ، ال كەپ ماقتايدى. مىنانىڭ دا ارعىماق تۇتقانى بار، جالىن تارامداپ، ال كەپ اسپانداتادى. ءاۋ، اعايىن! الگىلەرگە سەنەر بولساق، سونشاما ۋاقىت ءاز تاۋكەنى توبەمىزدە ۇستاماي-اق، سەنەن دە مىقتىلار بار ەكەن، سەنەن دە ءازىز پايعامبارداي ادىلدەر بار ەكەن، تاعىندى بوساتا قوي، ورنىڭدى بەرە عوي دەپ باياعىدا-اق الماستىرۋ كەرەك ەكەن.
جو-وق. "ەرۋلىگە قارۋلى" جۇرمەيدى بۇل اراعا. "اناۋىمنىڭ ءوزى جاقسى، مىناۋىمنىڭ كوزى جاقسىمەن" شەشىلەر وڭاي ءتۇيىن بولسا، وسىلاي توپ-توپ بوپ توپىرلاي بەرەر مە ەدىڭىزدەر. جالعىز مەن شەشەر، نەمەسە ايتەكە مەن توكەم شەشەر جەڭىل-جەلپى ءىس تە ەمەس، بۇكىل الاشىڭنىڭ ءارۋاعىن سولقىلداتار، تەرىسكە باستاسا، سول الاشىڭنىڭ ءارۋاعىن شاقىرار كۇردەلى ماسەلە بۇل.
قازىبەكتىڭ كەڭ ماڭدايىنا كەرىلىپ تۇسكەن ءاجىم ىزدەرى تەرەڭدەپ، كوزدەرى مۇڭعا بوگىپ كەتكەنىن بايقاعان تۇيتە ەندى-ەندى اعاسىنىڭ قاتتى كۇيزەلىپ وتىرعانىن سەزدى. ىشتەي: "ءاي، وزىمىزدە دە بار. مىنا كىسىلەردى كەلگىزبەۋ كەرەك ەدى. ايتارى بەلگىلى عوي ءبارىنىڭ دە. بەر جاعى بياعام ايتقانداي ەل قامى دەيتىن تون جامىلعانىمەن توننىڭ استىنا بۇرمەلەپ تىققان تۇيىنشەگىندە ءبىر-بىر سۇلتاننىڭ باستارى قىلتيىپ تۇر-اۋ. "ايتىپ قال، مەنى وسى ءقازىر اتاپ قال!" دەپ مىناۋ بيلەردى كەۋدەدەن ءتۇيىپ، اناۋ باتىرلاردىڭ قابىرعاسىن شىرەپ جاتىر دا. وسىنداي قول جايعىش، كوز ساتقىش دامەلەر عوي بياعانى قينايتىن دا، قىنجىلتاتىن دا. كۇن سايىن توپىرلاپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇبايدى دا جاتادى. ءدال جاڭاعى بياعامنىڭ كەييتىنىندەي، ءابىلقايىر سۇلتاندى القالاپ، اسپانداتىپ الشىن، شەكتىسى اۋىزدارىن كەرگىلەيدى. بولات حاندى "ءاز تاۋكەنىڭ بەل بالاسى، حاندىق-اتادان بالاعا مۇرا. ەجەلدەن كەلە جاتقان جول-جورادان تايىپ كەتىپ، داستۇرىمىزدەن اينىپ قالىپ، سالتىمىزدى بۇزىپ الىپ، ەل جۇرتتىڭ بەتىنە قاراي الماي جۇرمەيىك" دەپ ارعىن، قوڭىراتى ۇرتتارىن كەپتىرەدى. "قايىپ حاندى سىباعاسىنان ۇنەمى قۇر قالدىرىپ، قاسىعىن اۋزىنا دا جەتكىزبەي، وزگەلەر وز وزەگىنە عانا قۇيۋمەن ەسەسىنەن ايىرۋدا. ايتپەسە سىرعا بەرىك، سوزگە ۇستامدى، بيلىككە يكەمدى قايىپتان ارتىق حاندى ەمگە دە تاپپايسىڭ" دەپ تاعى دا سول ارعىن مەن الشىننىڭ، ءۇيسىننىڭ ءبىرازى سىڭارەزۋلەيدى. ءاي، وسى كەلۋلەرى تەگىن ەمەس. اقىلداستىم دەپ اڭدىسۋلارىندا كادىك بار-اۋ. بياعاما بۇل سالەمدەر وسال تيمەيتىن ۇلكەن قىر بولعالى تۇر-ay. بەلى قايقايماي كوتەرىپ كەتە الار ما؟ سالماعىمەن ءيىلىپ تۇسەر مە؟ قيىن ساتتە قيىن تۇستان قادالعاندارىن قاراشى. كومەگىمىز بولار ما، سەبىمىز تيەر مە؟" وسى ويىنىڭ وسەرىمەن وڭ جاعىڭدا وتىرعان ارالباي باتىرعا قيىستادى. ارالباي دا اقشىل ءجۇزى سۇرلانىپ، جەبە جەلىمدەپ كەتكەن مۇكىس كوزى دە، ساۋ كوزى دە جۇمىلىڭقىراپ، ەشكىمگە بۇرىلىپ قاراماستان وي قۇشاعىنا ورانعان سياقتاندى.
ارالباي شىنىمەن-اق وي قۋالاپ، قۋالاعان سان تارام ويىنىڭ ۇشىعىن تاپپاي سەندەلۋمەن وتىر ەدى.
"شىنىندا اداسپاي تابار ءبىرىمىز بار ما؟ ءاز تاۋكەنىڭ شەنىنە جەتەر ەشكىمنىڭ ءوزى تۇگىل كولەڭكەسى دە كولبەڭدەمەيتىن مىناۋ دالاڭنان كەۋدەسى — بۇلاق، كوكىرەگى داڭعىل بىرەۋ تابىلا قويار ما ەكەن. باتىر دەسەك، باتىل دەسەك-ابىلقايىرعا يەك كوتەرەر ەدىك-اۋ. باتىرلىق پەن باتىلدىقتىڭ ار جاعى باسقاسىن ەرتە الماي، ۇڭىرەيىپ جاتىر عوي. ۇلى اتانىڭ ءتالىمى، حاننىڭ تاربيەسى ءسىڭىستى، جۇعىستى بولعان شىعار، "اكە كورگەن وق جونارمەن" بولاتتى نازارعا ىلىندىرگەنمەن، سول ءسىڭىستى، جۇعىستى بولار-اۋ دەگەن ءقادىرلى قاسيەتتەردەن تىم جۇرداي-اۋ. اقىل توقتاتقان، كەمەلىنە كەلگەن، قولدى دا، ەلدى دە باستاي الار بىلەگى مەن بيلىگى بار دەسەك، ارينە قايىپ حانعا كوڭىلدىڭ كوبىرەك بۇرىلارى انىق. ءاي، ونىڭ دا وزىپ كەتكەنى شامالى-اۋ. تاۋەكەلگە باسار جەردە ءبۇرى جوق تابانى تايعاناي بەرسە، تىرەسەر كەزدە سىرەسىپ قالا الماسا، مىناۋ تۇس-تۇستان انتالاعان ازۋلى كورشىلەر تالىستاي جەرىندى شەت-پۇشپاقتاپ جىرىمداپ اكەتپەي مە. مىناۋ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، ءبىر قۇن بۋرا بولۋعا بارىن سالاتىن سۇلتاندار ازۋلارىن وندى-سولدى باسىپ، ءبۇتىن ەلدى ءبۇلدىرىپ كەتپەس پە... قازەكەمدى كۇيزەلتەتىن وسىلار عوي. ات تۇمسىعىن قايدا بۇرسا دا تىرەلە بەرەر وتكەل بەرمەس شىڭىراۋ، اسۋ بەرمەس قارا جارتاس. "جول تاپ! وتكەل ىزدە! العا باستا!" دەيتىن بىرەۋ جوق. قاقپايلاپ، قابىرعالاپ سوعىپ، ساۋىرلاپ قامشى باسىپ، "توقتاما! قارايلاما! تارتا بەر! ىلگەرى سۇعىنتا بەر!" دەپ وزەۋرەيتىندەرىن قايتەرسىڭ. ول بىلگەندى سوندا ەل بىلمەيدى دەي مە ەكەن. ول جاراتقاندى جۇرتتىڭ جاقتىرماسىن ەسكەرمەگەنى دە مە! "ءبىر كۇن اتاق، ءبىر كۇن ب ا ق، ءبىر كۇن تاق" دەپ ەلىرۋ، ەنتىگۋ كىمگە ب ا ق، كىمگە تاق بولماق؟ تيگەن ب ا ق تاقتى عانا جارىلقار ما، توپتى دا تولتىرار ما؟ تاقىمداعى تاق ەلگە ىرىس اكەلەر مە، ەرەگىس پەن ۇرىس اكەلەر مە؟ دىتتەيتىن ءبىرى تاعى جوق؟ نەگە جوق؟ نەگە بوي كورسەتپەيدى؟"
كوپ ويلاعاندا، كوپ شارلاعاندا مۇنىڭ تىرەلەرى دە تىعىرىق. ءبىر بۇيداعا تالاسقان جۋان بىلەكتەر بيلىك ارباسىن جارعا جىعار ما، ورعا جىعار ما، ول جاعىنا باس اۋىرتىپ جۇرگەن قازىبەك اعاسىنان باسقانى تابا الماستاي، كەڭ كەۋدەسىن سىعىپ جىبەرەردەي كۇرسىنەدى.
كوزىن، تومپاعى ونشا بىلىنبەيتىن اياسى ۇلكەن، كىرپىگى ءسال سيرەگەن جالعىز كوزىن كەڭ اشىپ، قىبىرسىز وتىرعانداردى قىدىرتا تۇگەندەپ ءوتىپ، جومارت باتىرعا تىرەپ الا قالدى. جومارت تا ارالبايدىڭ وزىنە قادالعانىن بايقاپ، قوزعالاقتاپ قالدى. ءبىراق قۇل-دىرمامايدىڭ ۇڭعىسىنداي تىكىرەيگەن جالعىز كوزدىڭ كىرپىكتەرى دە قىبىرلاماستان اۋىتقىر ەمەس. ەرىكسىز جانارىن تايساقتاتىپ اكەتىپ، تاماعىن قىرنادى.
قازىبەك جايىمەن، بابىمەن باسىن يزەدى.
— قازەكە، كىبىرتىكتەي-كىبىرتىكتەي تيتىقتادىق قوي ابدەن. "قوي اسىعى دەمەگىن، قولىڭا جاقسا ساقا قويدى" دا ەسكەرسە نە بولار ەدى؟ — دەپ يەك كوتەرە كىدىرىپ قالدى.
ءنابي دە، وشاعان دا ءدال مىنا ساۋالدىڭ توسىن ەستىلگەنىنە تاڭدانسا دا، تەرەڭدەپ ەنسە، تولعاندىرارىن دا، شامداندىرارىن دا بايقاپ قاپ، تۇستەرى بۇزىلا، قوپاڭداسىپ كەتتى.
شاپشاڭ ءنابي شاپشاڭدىعىنا باستى.
— وۋ، جومارت قۇرداس! نە دەپ كەتتىڭ سەن؟ زاڭنيزامدى بەلىنەن باسىپ، جول-جورامىزدى اتتاپ ءوت دەيمىسىڭ سوندا؟ اتامنان، بابامنان باستالعان ءىزدى بۇركەپ جاپقىزباقپىسىڭ؟"ەسىمنەن قالعان ەسكى جولدى"، "قاسىمنان قالعان قاسقا جولدى" ىسىرىپ تاستاپ، جاڭا سوقپاق، باسقا سۇرلەۋ سالايىق دەۋىڭە مىنا ونە بويىم ورە تۇرىپ قويا بەردى-اۋ، — دەپ تىزىلداپ، جىڭىشكە داۋىستىڭ اششى شىرىلىن شاڭىراقتان دا ءارى اسىرىپ جىبەردى.
جومارت باس شايقادى.
— جولىڭنان اداستىرايىن دەمەيمىن، ءنابي. اداسىپ، اتتانداتىپ بارا جاتقان ءوزىڭ. كىسىنىڭ كومەيىندەگىسىن كورىنبەي جاتقاندا سۋىرىپ الىپ، كۇل مە، كومەش پە دەپ سۇڭقىلدايتىنىڭ جامان، قۇرداس. مەن ايتسام، اناۋ ۇشەۋىمەن يىققا يىق تىرەستىرە الاتىن، بويمەن بوي سالىستىرا الاتىن، اقىلى مەن اقىلىن سالماقتاپ، اسىپ تا تۇسەتىن باسقالاردى نەگە بايقامايمىز دەگەندى عانا ايتام، — دەپ جۋان داۋسىمەن نىعىزداپ قايىردى.
قابانباي وسىنداي ءورشىل كوڭىلدىڭ تۋراشىلدىعىن، تىك سالارىن ۇناتاتىن. ءوزىنىڭ دە باتىرعا لايىق بىربەتكەي ادالدىعىمەن جومارتتىڭ مىنا تۇيسىگىنەن كەيىن جانىپ كەتتى.
— باسە دەسە! تورە-تورە دەپ شورە-شورە بولا بەرگەنشە، كۇيسىن-جانسىن، "الاش" ۇراندى ءوزىمدى، قارانىڭ ءبىرىن نەگە قالامايمىز! قارادان شىققان حان دەگەندى بۇرىن — سوڭدى وزدەرىڭدە بولماسا، قازاق قايدان ايتىپ ءجۇر. بولعان دا قازاق اراسىندا قارادان تۋعان حانى! — دەپ ءتىپتى جالىنداپ سويلەدى.
ەسەت باتىر قوپاڭ ەتە قاپ، قوسىلىپ قويا بەردى.
— جانى بار ءسوزىنىڭ! اقىلىما قوڭسى قونا كەتتى — اۋ! تابجىلتپاي تابانداتا بەرەتىن تورەلەر تىرلىگى. قارانىڭ دا حانعا بەرگىسىز وسيەتى مەن قاسيەتى بولادى. باسقا باسقاڭدى ايتپاي-اق قويايىن. وسى مىنا قازەكەمنىڭ جەتىرۋدىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر بۇيداعا بايلاپ بەرىپ، ايبىنىن اسىرىپ، ايدىنىن تاسىتقانى نەگە تۇرادى. ءار ۇلىستىڭ تىزگىنىن ۋىسىندا ۇستاعان سوناۋ داڭعىل توكەمنىڭ، تولە ءبيدىڭ، اناۋ ايتىق — ايتەكە اعامنىڭ، مىناۋ بايتەرەكتەي بيىگىم-قاز داۋىستى قازەكەمنىڭ بەت-بەدەلى، ابىروي-اتاعى قاي حانىڭنان كەم. ارتىق كەتىپ، ارتىق ءتۇسىپ جاتاتىنىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز،-دەگەندە وڭ قاپتالدان بوگەنباي مەن قابانباي، سول قاپتالدان تۇيتە داۋىستارىن جارقىن-جارقىن شىعارىپ، ءبىرىن-بىرى توسىپ تا جاتپاستان قاباتتاسا قىزىنىپ قوشتادى.
— راس ايتادى-اي!
— Tءوp تورەنىكى عانا دەگەندى كىم شىعاردى ەكەن وسى؟
— قاراعا حان تەلپەگى جاراسقاندا قانداي!
— قاراڭ قاراعا قارايلاسادى. تورەڭ تورەسىن دە تومپەشتەيدى.
— ءۇش ۇلىسبەگىنىڭ ارقاسىندا تاۋكە حان ءاز تاۋكە اتانعان.
قازىبەك قاباعىن شىتىپ، داۋىسىن كەنەدى.
تاماعىنان قاز قاڭقىلىن ءتىرىلتىپ ساڭقىلداعان ءۇنى توگىلىپ كەتتى.
— ۋاي، جولباسارلارىم! شاپشاڭدىق جاۋدا كەرەك، داۋعا جۇمساماڭدار ونى. مارتتىك وزگەگە ولجا سالعاندا بىلىنەدى. وزىڭە تارتساڭ، نامارتتىك جاسايسىڭ. ءاز تاۋكە اتانسا-ادىلدىگىنەن، ادالدىعىنان، تازالىعىنان. وزىندە جوقتى وزگەدەن العانمەن وزەگىنەن شىققانداي بولمايدى. ءبۇتىندى ءبۇلىندىرىپ المايىقشى دەپ وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ بۇلىنگەنىمىز، بۇلىك باسى بولعانىمىز ادەتكە سيار ما. قارا، تورە دەپ ءبىر قازاقتى جىكتەگەندە، جۇگىمىز جەڭىلدەنەر مە، جارامىز جازىلار ما؟ قايتا جىرىعىمىز ۇلعايىپ، بىرلىگىمىز ىدىراپ، تاتۋلىعىمىز تارىداي شاشىلماي ما؟ قارا دەپ، تورە دەپ بولىنبەيىك. قارا قوشقىل قانىمىز ءبىر قازاقپىز، ۇيىتقىمىز-ىنتىماق بولعان ۇلتپىز دەپ بۇرىنعىدان دا بەرىك قويىنداسايىق تا.
جاستار جاعى قيپاقتاسىپ، الگىندەگى لەپىرىپ كەتكەندەرىنەن ۇيالىس تاپقانداي جۇزدەرىن تومەندەتىپ، كۇبىرلەسىپ قانا:
— سولاي ەكەن-اۋ، ءا!..
— ارينە، بىرلىگىمىزدى ىرىتكىمىز جوق.
— بولىنەيىن دەگەن ويدا دا جوق. قارا، تورە دەگەندە... كوڭىلدە الالىق بولعان ەمەس ەدى،-دەسكەندە،
— ايتەۋىر، قاراعا دا ءبىر ەسە ءتيسىن دەگەن تىلەك ەدى. وزىمشىلدىك تانىتىپ الساق، بياعا، كوڭىلدىڭ قارالىعىنان ەمەس. قاراۋلىعىنان دا ەمەس. وزدەرىڭىز سياقتى داڭعىلدارىمىزعا سەنگەندىكتەن عوي. سەرپىلەيىك، ءبىز دە ءبىر سامعايىق دەيتىن تالپىنىستان تۋعان نيەتتىڭ دە وسىنداي ويسىراتىپ كەتەر جۇگى، سالماعى بولارىن اپىل — قۇپىلدا ەسكەرمەپپىز، — دەپ بوگەنباي جاس دوستارىن اراشالاماقتاي تۇيىندەپ ءبىتىردى.
وشاعان بي ىڭىراندى.
— ءۇش ارىستىڭ قازاعىنا اناۋ ءۇش ارىستىڭ قالعان جۇرتى-قىرعىزى، قاراقالپاعى، قۇراماسى كوز تىگىپ، قۇلاق تۇرۋمەن وتىر. قالاي قاراي بەت بەرەدى؟ قالاي قاراي شالقيدى دەپ الدەن-اق ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەتىنىن دۋايدا-دۋاي سالەمدەرىمەن جەتكىزىپ تە جاتىر. مىناۋ قىرعىز اعايىن تاۋكەنىڭ تۇسىنداعى ەركىندىگىمىزدەن، تەڭ تۇرىپ تابىسىپ كەلگەن كەڭدىگىمىزدى تارىلتىپ الماس پا ەكەنبىز دەگەندى تۇبەگەيلى كوپ دىتتەيدى. الدى تار، ارتى قۋىس، قۋشىق شەكە بىرەۋ تاققا وتىرىسىمەن، شاپقىنشىلارى اتقا وتىرىپ، ءوزىمىز دەمەي وزگەگە بالاپ، شاڭىراعىمىزدى وتىن عىپ، وشاعىمىزدى ويرانداماس پا دەيتىن ءقاۋىپ ويلايدى — اۋ، ءجۇدا تەگى،-دەگەندە ىشتەن بۋلىقتىرعان كۇرسىنىسى لەكىلدەپ ىتقىعاندا، وسى ءسال كىدىرىستى پايدالانىپ، شاپشاڭ دا تەز ءنابي بي ۇشقىرلىق تانىتىپ، الگى ىڭعايدى ءىلىپ اكەتتى.
— وشەكەڭنىڭ ءسوزىن تىرىلتەيىن. ءۇش ارىستىڭ تاعى ءبىرى-قاراقالپاق جۇرتىندا دا تاۋكە حان كوز جۇمعالى ۋايىمنىڭ زورى بار. اعايىنبىز، ەلمىز دەپ ەتەگىمىزدەن ۇستاپ، وزبەكتەن گورى بىزگە كوبىنە — كوپ ءىشتارتادى. "اعا بولدىڭ، ءىنىڭ بوپ ىلەسە بەرەم. باۋىرىڭا باسساڭ، باۋىرىڭ بوپ باعاڭدى اسىرام" دەۋدەن ولار جالىققان ەمەس. ءاي، ءبىراق. ەسە بەرمەي، بايعۇستاردىڭ جولىن دا، قولىن دا كەسە بەرەتىن ءوزىمىز، ءوز اعاسى قازاقپىز عوي. كوبىنەسە سولار كورەسىنى كەرگەندە سۇلتاننان كورۋمەن كەلەدى. سول ءابىلقايىر ەرتەڭ ۇلكەن ورداداعى ۇلى تاققا قۇيرىق باسارداي بولسا، وندا ۇلارداي شۋلايتىن قاراقالپاق حالقىنىڭ جاعدايىن ويلار جان تابىلماس دەۋمەن الدەن-اق قاتىپ-سەمىپ بارادى. وسىنى دا ءبىر ەسكەرۋ قاجەت-اۋ! — دەپ قازىبەككە وتكىر كوزدىڭ ءبىر سەرپىنىن جولدادى.
ولەۋسىرەپ بارا جاتقان تاس شامنىڭ ەكىنشىسىن جاققان تۇيتە العاشقىسىن ءسوندىرىپ تاستادى. ءۇش جەردەگى شام جارىعى كەڭ ءۇيدىڭ ءار تۇسىنا كولەڭكەلەردى قۋالاپ، دىرىلدەتىپ قويادى. دىرىلدەگەن كولەڭكەلەر ۇلكەيە زورايىپ كەيدە تۇتاسىپ تا كەتەدى. تۇتاسا، بىرىگە الماي وتىرعان جان يەسى كەۋدەلەر عانا.
وسى كەزدە سىرتتان قولدارىنا لەگەن مەن اققۋ مويىن جەز قۇمان ۇستاپ كىرگەن ەكى جىگىتتى كورىپ، تۇيتە بياعاسىنا قارادى. مىنا قاراسى: "بياعا-اۋ، اس دايىنداتپاپ ەدىم. بۇ نە بوپ بارادى؟" دەگەنى ەدى. قازىبەك بي الدەنەنى تەز ۇعىندى ما، ءسال قاباق شىتا بەردى دە، "كىرسىن، كەلسىن" دەگەندەي اجار بەردى.
تۇيتە ورنىنان لىپ كوتەرىلىپ تىسقا اتىپ شىقتى.
ەسىك الدىندا سامساپ ون شاقتى ادام ءتۇر ەكەن. تۇيتەنى كورىپ، بەرى جاقىندادى.
— ۇلىسبەگىنە، ۇلىسبەگىنىڭ قوناقتارىنا داستارقان جايايىق دەپ ەدىك.
— كىمدىكى ول داستارقان؟ — تۇيتەنىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى، ءسىرا، ىشتەگىلەر، ۇيدەگىلەر ەستىسىن دەسە كەرەك.
— ءجا، باتىر! دابىرلاما! قوناقاسى-قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى ەمەس پە. قاز داۋىستى قازىبەك بيگە ءدام تاتقىزۋ-قولى جەتكەنگە دە ارمان، قولى جەتپەگەنگە دە ارمان عوي، — دەپ الگىلەردىڭ ۇلكەنى قيىس-تاتتى.-اس سۋىپ كەتەر. تەزدەتەيىك.
— ءاي، قاراق! مەنى تانىدىڭ با، جورامالداپ تۇرسىڭ با، وندا جۇمىسىم جوق. مەن سەنى تانىمايمىن. تانىماسام، تانىمايتىن ادامنىڭ تاباعىن دا، تاعامىن دا، بياعانىڭ داستارقانىنا جۋىتتىرمايمىن. مىناداي ىعى — جىعى حالىقتىڭ اراسىندا كىمدەر بار كىمدەر جوق. ساقتانباسا بولا ما، — دەپ تۇيتە ىرگە بەرمەي، ىرىلەنە ءتۇستى.
اناۋ ەرىكسىز ىلديلاپ باسىلىپ قالدى.
— مەن ءابىلقايىر حاننىڭ ادامى ەدىم. اتىم-اقجالەل. حان بۇيىرسا، قاراشىسى بەزەك قاقپاي ما. قازەكەڭە قۇرمەت كورسەتىڭدەر. داستارقان جايىندار دەگەن سوڭ بۇگىن ءبىر تۋ بيەنى جايعاپ جىبەرىپ...
— ءجا! وندا كوپ سوزباڭدار! — دەپ تۇيتە قولىن سەرمەدى.
Ac جەلىنىپ، قىمىز ءىشىلىپ بولعان سوڭ، ءتىس شۇقىسىپ، كەكىرىك اتىسىپ اۋىرلاپ قالعان ىشتەگىلەر ماناعى اڭگىمەنى جالعاستىرىپ اكەتە المادى. جالعاستىرۋعا نيەت تە بولمادى-اۋ شاماسى. اقىلداسامىز دەپ اداسا جازداعاندارىن بيلەر دە، باتىرلار دا سەزىپ، قۋىستانىپ وتىرعاندا، مىناۋ سىباعا تاماقتىڭ توسىندىعى ءتىپتى ويلانتىپ-اق تاستادى. مۇنى ىستەتىپ وتىرعان ءابىلقايىر ما، الدە ءابىلقايىردىڭ ادامى ءما-بارىبىر ىرىلىك مىنەزدەن تۋماعان شەتىن جاعداي ەكەنىن تۇسىنبەيتىندەي ءتىسى شىقپاعان بالا ەمەس. ارىستاننىڭ ايباتى مەن قايراتىن كۇتكەن جاننان تىشقانشىلاعان ۇساقتىق، پەيىل اۋلاۋشىلىق كورەم دەپ كۇتپەگەن كوڭىلدەر سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالىپتى.
كەلگەندەردى ەسىك الدىنا شىعارىپ سالىپ، قوناق-كادەسىن جاساپ كەلگەن بي، بەي-جاي كوڭىلدىڭ بابىن شاقىرعىسى كەلگەندەي دومبىراسىنا قول سوزدى.
ەكى ىشەك باياۋ كۇمبىرلەپ، وتكەن كۇندەر ەلەسىن ءتىرىلتىپ، وتكەن كۇندەر لەبىزىن سايراتىپ قويا بەردى.
"سول كەزدە بوگەنباي نەشەدە ەدى؟ ون جەتى-ون سەگىزدەردە عانا ەكەن-اۋ. ءاي، ءبىراق جۇرەك ءومىرى-تاستى ۋاتىپ، تاۋدى قۇلاتىپ، ويىنداعىنى ورىندايتىن شىن قۇدىرەت-اۋ. تالايدى بۇلىنتسە دە، تالايدى رەنجىتسە دە، كوپشىلىكتى تاڭىرقاتىپ تا، تامساندىرىپ تا قوسىلىپ ەدى-اۋ ەكى جاس. وعان دا مىنە جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى تولىپتى-اۋ. جالىن بيلەگەن جاستىڭ كوكىرەگىنەن وت پەن ونەر توگىلەتىنىن تانىتپاپ پا ەدى ەكەۋى. ءاي، بوپىش كەلىننىڭ سونداعى ءانى-اي! سونداعى ءسانى-اي!"
دومبىرا بەزەكتەي قىزىنىپ، ون ساۋساق جۇيتكي جورعالاپ، قوس ىشەك دۇنيە ءۇنى بوپ سايراپ، الگىندەگى ويى اۋىرلاعان ءبيدى سوناۋ سارىجايلاۋ جۇرتقا اق وتاۋىن تىككەن جاستىقتىڭ جىلى مەكەنىنە جەتەكتەپ الا جونەلدى.
* * *
قاسىنا جان دوسى بالتانى عانا ەرتكەن بوگەنبايدىڭ جولعا شىققاننان بەرى تۇنەمەلىدە بولماسا ات باسىن ىركۋى مۇلدە بولعان جوق. ەكەۋىنىڭ دە قوسارلى اتتارى بولعاندىقتان قاتتى جۇرىسكە شىدامدى جىگىتتەر كۇنۇزىن سۋىت جۇرىستە ءبىر — بىرىمەن ەرەگىسكە تۇسكەندەي جۇزدەرىنەن، قاباعىنان كەيىس بىلدىرمەي، قايتا ءبىرىن — ءبىرى قايراي، ودان ءارى ءجۇرىستى ۇدەتە بەرگەن ەدى.
— بوگەنباي، اسىعۋىڭا قاراعاندا تورەڭنىڭ توتايى تىم ادەمى بولار، — دەپ بالتا اتتارىن اعىنداعان جۇرىستەن بۇلكەككە اۋىستىرعان كەزدە دوسىمەن ۇزەڭگى قاعىستىردى.
— بوپەشكە جەتەر قىز جوق قوي بۇل دۇنيەدە، بالتاش — اۋ! ونىڭ ۇستىنە اپامدى... رىمجان اپانى دا ساعىندىم عوي، — دەپ بوگەنباي ءارى كۇلىمدەدى، ءارى كۇرسىندى.
— ءيا. ول شەشەڭدى قۇرمەتتەۋدى اقشا كوكەڭ دە، داۋ كوكەم دە بارىمىزگە مىندەتتەپ ەدى عوي. ايتپاقشى، مىنا ەكى اتتى دا سوعىمىنا، سويىسىنا جاراتسىن دەپ ارالباي اقكەمىز جەتەكتەتىپ ەدى عوي. قاتىناسقان ادامداردان وسىلاي جالعاسىپ، جاردەمدەسىپ تۇرىڭدار دەپ قاتتى تاپسىرىپ تا ەدى.
— رىمجان اپام اتتەڭ ەركەك بوپ تۋماعان... سەن اناۋ ءاجى سۇلتان مەنى وپ — وڭاي سول اپامنىڭ قولىنا بەرە سالدى دەپ ويلايتىن شىعارسىڭ. قايدا ول. ەرتەڭىندە — اق ون تولەنگىتىن شۇبىرتىپ، ات ويناتىپ تاڭ اتار — اتپاستان تومەنگى اۋىلعا جەتىپ كەلدى عوي ول.
— سۇلتان دا سويتەدى، ءا؟.. ءوز اۋىلىنا ءوزى اتويلاپ ەنەدى، و؟!.
— كوكىرەك تەكىرەكتەپ تۇرسا، نەدەن قىمسىنسىن. اتىنان تۇسپەي — اق ايقايعا باسقان: "شىعارىڭدار قۇنعا كەلگەن قۇلدى" دەپ. جاتقان جەرىمنەن باس سالىپ، بەس — التاۋى مەنى ۇيدەن دىرىلداتىپ سۇيرەپ الىپ شىقتى. "سوق! سوعىڭدار ءيتتى!" دەگەن تورەدەن دە بۇرىن جۇيرىك قامشىلار جاۋىپ كەتكەن ۇستىمە.
سول كەزدە رىمجان اپامنىڭ ايقايعا باسىپ، ءارۋاق شاقىرىپ ال كەپ جۇلقىنعانى-اي!
— ءاۋ، ءاجى سۇلتان! سەن ۇلدان تۋساڭ، مەن قىزدان تۋعانىمدى ۇمىتپا. سەنىڭ اتاڭ ماعان دا اتا. باتانى بۇزعان، اتا جولىنان ازعان قاي قازاقتى كورىپ ەڭ. بوگەنباي قۇل ەمەس، ومىراۋىمنان ءنار العان ۇلىم. وعان سەنبەسەڭ، كونبەسەڭ مىنا قانجاردى قاق جۇرەگىمە سالام دا، اتام ءارۋاعى الدىندا ساعان وتكىزە الماعان ارىزىمدى وعان جەتكىزەم!"
كۇشىگىن قورعاعان قانشىق قاسقىرداي اشىنعان انادان... اپامنان تايسالدى ما، الدە ورە تۇرىپ كەلىپ اشۋ — ىزامەن نارازىلىق بىلدىرگەن اۋىل ادامدارىنان سەسكەندى مە، سۇلتان نوكەرلەرىمەن قايتىپ كەتكەن.
اپام كەرەمەت جاقسى ادام... اتتەڭ، ەڭ بولماسا ءبىر نەمەرەسى بولعاندا، قۇلازىعان كوڭىلىنە مەدەۋ قىلار ەدى-اۋ.
— ءجا، جۇدەمە، بوگەنباي! ءوزىڭ بارسىڭ، ءبىز بارمىز. كەلىپ-كەتىپ تۇرامىز... ءاي، وسى دەسە، سول اپاڭدى اۋىلعا نەگە كوشىرىپ المايمىز، ءا؟ — دەپ بالتا جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ كەتتى.
بوگەنباي باس شايقادى.
— ايتقام... ەل-جۇرتىمدى تاستاپ كەتە المايمىن. جاتاعىنان تۇڭىلگەن قۇلانداي بولا المايمىن دەگەن سوندا. رىمجان اپانى جۇرتتىڭ ءبارى سىيلايدى. نەمەرەسى جوق دەگەنىم دە بەكەر. سول اۋىلدىڭ بار بالاسى اپالاپ، ەركەلەپ جۇرەدى.
— وندا قوزعالماعانى دا دۇرىس ەكەن. اركىمنىڭ ءوز وتى، ءوز وشاعى ىستىق قوي. اۋىلدان قىرىق قادام ۇزاپ شىقسام — اق، اۋىلدى ساعىنا باستايمىن، — دەپ بالتا سونىسىن راستاعانداي ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ قويدى.
— ايتپاقشى، سەنىڭ بوپەشكە اۋىپ تۇسكەنىڭدى سول تىكاياق سۇلتانىڭ جاقتىردى ما؟
— بىلمەيمىن. بوپەش ەكەۋمىز بىلگەنىمىزدى وزگەدەن قۇپيالاپ جۇرگەن بولدىق قوي. سەزبەگەن دە شىعار.
— سەزسە نە ىستەر ەدى؟
— ءوزى تورە بولسا، تورەدەن دە زور سۇلتانى بولسا، قاراعا وپ-وڭاي قىزىن ۇستاتا قويماس، — دەپ بوگەنباي الداعى قيىندىقتى ەندى عانا ەسكەرگەن كەزدە، قاباعى جابىلىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى.
— ءجا! ءبىر امالى بولار. تەك بوپەش... بوپىش قىز سەندىك بولسىنشى. ۋادەسىن جۇتپاسىنشى.
بوگەنباي لەزدە جانىپ كەتتى.
— ءاۋ، سەن بوپەشتى...اق بوپەشتى بىلمەيسىڭ... ول اينىمايدى. ول اينىدى دەگەنشە جەر قوزعالار، تاۋ تەڭسەلەر. ال بوپەش... بوپەش سەرتكە بەرىك. ۋادەگە ادال. ادال عوي.
— ەندەشە ءبىز قورقاتىن ەشتەڭە جوق ەكەن. ەبىن تاۋىپ اكەتە الساق شىركىن. دۇرىلدەتىپ بۇكىل جەتى مومىن، بەس مەيرام ارعىندى تۇگەل تۇگەندەپ، قوڭىرات، قىپشاقتان، كەرەي، نايماننان، قالىڭ ۇيسىننەن قوناق شاقىرىپ بايگە بەرىپ، كوكپار تارتقىزىپ، ايدى اسپانعا شىعارار ەدىك-اۋ.
— اۋزىڭا ماي، استىڭا تاي. مىنا لەبىزىڭ قانداي جاعىمدى ەدى! بەرەر ءتاڭىرىم تىلەكتى، وڭعارار جولىمىزدى.
اپىراي، مىنا كۇننىڭ رايى بۇزىلا باستاعانىن-اي. جاۋىننىڭ استىندا قالىپ قويماساق، — دەپ بوگەنباي اسپانعا يەك كوتەرە قاراپ قويدى.
بالتا كۇلىپ جىبەرىپ، دوسىنىڭ تىزەسىنە قامشىنىڭ سابىن تىرەي سويلەدى.
— قالىڭدىعىڭا سۋدان شىققان سۋىرداي بوپ بارعىڭ جوق، ءا! شىن جاراتسا، سۇمىرايدى سۇلۋ تۇتاتىن كوڭىل بار جەردە سۋ بولعان تۇك ەمەس. ايتەۋىر جان جاراتقان جاساعان وسى جولىمىزدى بولعىزا كورگەي! بوپەش سۇلۋدى قولىمىزعا تيگىزگەي!
— ايتقانىڭ كەلسىن!
قاتتى جەل قۋالاپ كەلگەن تۇتاس بۇلتتان جاڭبىر توپەلەپ قۇيىپ جىبەردى. ەكەۋى اتتارىنا قامشى باستى.
ءاجى سۇلتان اۋىلىنا بۇلار كىشى ساسكەدە كەلىپ جەتتى.
بۇلت اشىلماسا دا جاڭبىر سايابىرسىپ، سىركىرەي باستاعان ەدى. جۇرت اۋدارىپ قونعان اۋىلدىڭ كوك قۇراعى جاڭبىر شايىپ وتكەنگە ءماز بولعانداي قۇلپىرا ءتۇسىپ، جۋسان باستاعان ءارتۇرلى ءشوپتىڭ ءيىسى اندىزداپ قويا بەردى.
— ءتۇۋ، مىناۋ جۇپارىن شاشىپ، جولىمىزدى توسىپ، ەكى كوزى ءتورت بولعان بوپەشتىڭ داۋدە بولسا سالەمى، نازى تارىزدەندى-اۋ! اشىلدى عوي سارايىم! — دەپ بالتا ايقايلاپ جىبەرگەندە، بوگەنباي ات ۇستىنەن ۇمتىلىپ كەلىپ دوسىن قۇشاعىنا كومدى.
— بالتاشىم-اي! نەتكەن جاقسى ەدىڭ! بوپەشىمدى بىرەۋ ۇقسا، ءدال سەندەي ۇقسىن دا! دوس كوڭىلىڭ كوڭىلىمدى ەرىتتى عوي. ەرىتتى-اۋ!
اۋىل ءۇستى كۇن جاۋىن، بۇلتتى بولسا دا ىعى-جىعى حالقىمەن قىبىر-جىبىرعا تولىپ كەتىپتى. كەرمەلەردە قاڭتارىلعان اتتار قاراسى دا ءبىرشاما. اسىرەسە جوعارى اۋىل — تورە اۋىلىنداعى الدەبىر قاربالاس تىرلىك ەرىكسىز كوز بايلايدى.
— ءاۋ، مىنا اۋىل توي تويلاپ جاتقاننان ساۋ ما! — دەپ بالتا ەلەگىزي قالدى. — توي بولسا، ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى. سىلتاۋراتىپ بوپەشپەن كەزدەسۋدى تەزدەتەر ەدىك.
— ونىڭ راس... تورەنىڭ اۋىلى توپىرلاۋدان اۋلاق ۇستاۋشى ەدى ۇيلەرىن. شىنىندا نە تەكتى قوناقتارى، نە كەكتى جۇمىسى، نە سەن ايتقان تويى بولۋى مۇمكىن.
ءجا، بارا كورەرمىز. الدىمەن اپامدى قۋانتايىق.
رىمجاننىڭ قۋانعاننان ەسى شىعىپ كەتتى.
ات دۇبىرىمەن ەسىك الدىنا شاپانىن جەلبەگەي جامىلا سالىپ شىققان ەدى. اتىنان ءتۇسىپ جاتقان بوگەنبايىن كورگەندە اڭىراپ كەلىپ، تۇرا ۇمتىلىپ، يىعىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالعان شاپانىنا دا قاراماي، بالاسىن باس سالدى.
— بوگەنبايىم! ۇلىم! كەلدىڭ بە؟ امان-ەسەن كوردىم بە؟..
جىلاعانى دا، كۇلگەنى دە بەلگىسىز — ايتەۋىر ساعىنعان جاننىڭ كەۋدە كەرنەگەن قۋانىشىمەن اقتارىلاتىن ىشكى تولقىن كەمسەندەگەن ەرنىنەن، جاسى مولتىلدەگەن كوزىنەن، مەرەيلەنگەن جۇزىنەن، ەمىرەنگەن انالىق قۇشاعىنان توگىلىپ كەتتى.
— اپا! اپام!
بوگەنبايدا باسقا ءتىل جوق. ول دا قۇشاعىن بوساتار ەمەس. دەنەسىنە دۋىلداپ تاراعان، قۇيىنداي ۇيتقىعان جىلى تولقىنعا كۇمپ سۇڭگىگەنىن قۋانا سەزىندى.
بالتا جەردە جاتقان شاپاندى ءىلىپ الىپ، سىلكىپ — سىلكىپ قالىپ، رىمجان انانىڭ يىعىنا جاپتى.
— كەلدىڭ-اۋ، بوكەنتايىم! سەنى ەندى ورالمايدى ول دەپ... "ورالادى! كەلەدى، ۇلىم!" دەۋمەن جۇباتقام ءوزىمدى.
— اپا! مەن... مەن ساعىندىم... ءوزىڭىزدى سونداي ساعىندىم، اپا.
— اپالاعان داۋسىڭنان ساداعا كەتەيىن... ويباي-اۋ، ابدەن سۋ بوپسىڭ عوي! ءجۇرشى! كىرشى ۇيگە! سۋ ءوتىپ كەتسە... — دەپ اياق استىنان بايەك بولعان انا بوگەنبايدى ۇيگە جەتەلەي بەرە، ەندى عانا بالتانى كورىپ قالىپ ەدى — ەسەنبىسىڭ، شىراعىم. بوكەنتايىمنىڭ دوسىمىسىڭ!؟
وۋ، نەعىپ تۇرمىز. ۇيگە كىرىڭدەر، بالالارىم. ءاۋ، ۇلبيكە! قاينىڭ كەلدى! وت جاق! قازان اس!
الگى تەكەبايدىڭ قويشى بالاسىنا تاپسىرشى. اقاۋىز قويدى الىپ قالسىن!
دابدىرلاعان ەنەسىنىڭ داۋسىمەن ۇيدەن كويلەكشەڭ اتىپ شىققان كەلىنىنە رىمجان ەكى قولىمەن ەكەۋىن جەتەلەپ جەتتى. ءالى دە كوزىنىڭ جاسى قۇرعاماي، قۋانىشىنان اسىپ توگىلىپ ءجۇر.
— بوگەنباي قاينىڭ ورالدى-اۋ، ۇلبيكەم! ال مىناۋ... دوسى كورىنەدى. اتىڭ كىم ەدى، قالقام؟
— بالتا! بالتامىن، اپا!
بالتاعا كوز جۇگىرتكەن ۇلبيكەنىڭ جانارىندا ۇشقىن دىرىلدەدى. ىشىنەن: "ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى ەكەن — اۋ. اۋماعان قىرىسبەگىم عوي. سول عوي!" دەپ، ەمەۋرىن بىلدىرسە، باس سالعالى دايىن تۇرعانىن بايقادى دا، ەرنىن جىبىرلاتىپ ەسەندىك سۇراعان بولدى. الگى ىشكى ەلجىرەتكەن سەزىم ءجىبىتتى مە، بوگەنبايدى ءبىر قۇشاقتاپ، بوساتتى.
— ەسەن-ساۋ كەلدىڭ بە، كەنجەم؟
رىمجان تاعى اعىل-تەگىل بوساسىن.
— الدا عانا اقىلدىم-اي! ۇلبيكەم-اي! كەنجەم عوي، كەنجەڭ عوي! ءتاۋبا، جاساعان! ءتاۋبا! ءقازىر ءولىپ كەتسەم دە ەندى ارمانىم جوق.
ۇيگە كىرىپ، سۋ كيىمدەرىن شەشىپ، سۋسىن ءىشىپ دامىلداعان ەكەۋىنە كەزەك — كەزەك قاراپ وتىرعان رىمجان نازارىنىڭ بالتاعا اۋدارىلىپ، ىندىنىنىڭ مۇلدە اۋىپ كەتكەنىن اڭعارار ەمەس. سونى سەزىپ قالعان ۇلبيكە كۇلىمسىرەپ وتىرىپ، جايلاپ قانا:
— اپا-اۋ، ۇقساتىپ وتىرسىز، ءا؟ بەت-پىشىنى تۇگىل قيمىلىنا دەيىن، جىميعانىنا دەيىن قايتالايدى، ءا، اپا؟!— دەدى.
— كوردىم عوي، قىزىم! قۇلىنىمنىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلگەندەي بوپ، تىنىسىم تارىلىپ، كوزىم بۇلدىراپ، الدادى ما، الداندىم با دەپ سەنەر — سەنبەس بولعانىمدى نەسىن ايتايىن. ءبىر ۇلىم ەكەۋ بوپ تورىمدە وتىرعانىنا شۇكىرلىك بىلدىرۋدەن باسقا نە قىلارمىن.
بوگەنباي دا بالتاعا ءبىر قىرىن ۇزاق كوز تاستاپ، وسى دوسىنىڭ كەي-كەيدە ءبىر ادامعا ۇقساپ كەتەتىندەي، ۇقساپ كەتەتىندەي مەزەتىن بايقاسا دا، كىمگە ۇقسايتىنىنا ءمان بەرمەۋشى ەدى. ەندى باقسا، قىرىسبەككە شىنىندا كەلىڭكىرەيدى ەكەن. "كەلىڭكىرەيدى دەۋدەن گورى كوبىرەك قايتالايدى دەۋ دۇرىسىراق بولار" دەپ تۇجىرىپ قويدى دا، ءجۇزى الگۇل جانعان ۇلبيكەنىڭ بۇگىنگى كىلت وزگەرۋىنىڭ ءمانىسىن ۇعىپ، جەڭگەسىنە ريزاشىلىقپەن باسىن يزەدى. بۇرىلىپ شەشەسىنە قارادى.
— اپا-اۋ، اناۋ جوعارعى اۋىلداعى جيىن نە؟ كەرمەگە تىزىلگەن سايگۇلىكتەرى كوپ قوي.
رىمجان جالت بۇرىلدى. جۇزىندە الدەبىر ۇرەيلى تولقىن جۇگىرىپ، الگى قۋانتقان نۇردىڭ قىزىلىن شايىپ اكەتتى. "ايتسام با، ايتپاسام با" دەيتىن ءدۇدامال تىعىرىققا قينالا تىرەلىپ، كوزىن جاسىرماستان سولىقتاي كۇرسىندى.
— قىز ۇزاتۋ تويى دەيدى...
بوگەنبايدىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. رىمجان اپاسىنىڭ الدەنەنى بۇگىپ وتىرعانىنان — اق سەزىكتەنىپ ەدى، سول تۇستان جانە جامانات حابار كۇتتى.
— ءاجىنىڭ قىزى ما؟ ساقىبى ما؟ — دەپ سول بولسا ەكەن، سول كارى قىزىنىڭ تويى بولسا ەكەن دەپ سۋىق ءسوزدى وزىنەن... وزدەرىنەن بوپەش ەكەۋىنەن الىستاتقىسى كەلدى.
شەشەسى كۇرسىندى. باسىن شايقادى. بوپىش پەن بوگەنبايىنىڭ سەرت بايلاسىپتى دەگەن سىبىسى بۇنىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپ ەدى. ۇلىنىڭ كۇيزەلگەنىن كورگىسى كەلمەسە دە، وتىرىك ايتىپ، جالتارىپ كەتە المادى.
— بوپىشتى ۇزاتپاق...
بوگەنبايدىڭ توبەسىنەن توقپاقپەن قويىپ قالسا، ءدال بۇلاي سىلق تۇسپەس ەدى. ءوڭى قۋارىپ، سۇمدىق ەستىگەن قۇلاعىن ۋقالاي ءتۇسىپ، ءدىرىل بۋعان دەنەسىن بيلەي الماي، قيسايا كەتتى. وكپەسى ءوشىپ، اۋا جەتپەي، قينالا دەم الىپ، بۇك تۇسكەن دوسىن بالتا قولىنان تارتىپ قالدى.
— نەگە سونشا ءجۇنجيسىڭ! كوتەر باسىڭدى! وڭمەنىڭنەن وق قادالعانداي قيرالاڭ ەتكەنىڭ نە! — دەپ ادەيى داۋسىن كوتەرە سەس بەرۋگە تىرىستى. — الدىمەن بوپىش قالاي ما ەكەن سول كۇيەۋدى؟ قالاماسا، مۇمكىن سەنى... ءوزىڭدى ىزدەيتىن بولار. الدەن كۇيرەپ تۇسكەنىڭ نە سونشاما!
بوگەنباي ەسىن جيعانداي كەۋدەسىن تىكتەپ، بالتاعا قۇپتاعانداي قاراپ قاپتى. سول ءتۇرى: "راس ايتاسىڭ. بوپىشتان ءبىلۋ كەرەك. قالاي بىلەرمىز؟ ارينە ول مىناۋ تويىنا رازى ەمەس "ەكەۋمىزدى جاساعان حاق تابىستىرعان. اجىراماسپىز ولگەنشە" دەگەن. سول سەرتىنەن اينىمايدى. اينىمايدى بوپەشىم!"
بوگەنباي وزىنە قاراپ الدەنە ايتقىسى كەپ، وقتانىپ-وقتانىپ قالعان ۇلبيكەنى بايقاي قويدى. بايقاي قويدى دا، ءىشى بۇلك ەتىپ، جالىنىشتى كوزدىڭ سۇراۋلى قاراسىن جولدادى.
— كەنجەم-اۋ! بوپىش قىزدىڭ سەن دەگەندە شىعاردا جانى بولەك. ونى بەكەر كىنالاما.
— بىلەم عوي، ۇلبيكە! كىنالارىم بوپەش بولماس ەشقاشان.
— بوپىش سەنى ىزدەگەن. ىزدەتكەن!
— قاشان؟ ءوزى مە ىزدەپ كەلگەن؟ — دەپ بوگەنبايدىڭ ىشقىنعان جانى ايقايلاعانداي بولدى. كوزدەرىنەن وت ۇشقىنداپ، ۇلبيكەنى "ايتساڭشى! بولساڭشى!" دەپ تەسىپ بارادى.
— كەشە كەشتە اناۋ سۋات باسىنا ابتىكەن ەلەۋسىز كەلىپ ماعان بوپىشتىڭ سالەمىن ايتقان.
— ابتىكەن دۇرىس جىگىت... نە دەپ سالەم ايتىپتى، ۇلبيكە-اۋ! ايتساڭشى! — دەپ قاينىسى ۇزدىگە ءتۇستى.
— دەگبىرسىزدەنبەسەڭشى، بوكەم-اۋ! ۇلبيكەگە ءسوزىن ءبولىپ ايتقىزباي وتىرعان ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە، — دەپ بالتا كۇلگەن بولدى.
— سەنى سۇراپتى. كەلدى مە؟ قاشان كەلەر ەكەن. تەز جەتسە ەكەن دەپ جىلاۋلى كورىنەدى. كۇيەۋىنە ءتىپتى كورىنگىسى، كەزدەسكىسى كەلمەيدى دەيدى. ىزدەگەنى، ءتوسقانى-وزىڭ عانا، كەنجەم! — دەپ ۇلبيكە ەستىگەن-بىلگەنىن ۇيە سالعاندا، الگىندەگى توبەسىنە قۇلاپ تۇسكەن اسپانى قايتادان كوتەرىلىپ، تىنىسى كەڭەيىپ، دۇنيەسى تۇگەلدەنگەن جىگىتتىڭ ەكى كوزى شىراداي جاندى.
— شىركىن، بوپەش-اي! بەرىكسىڭ-اۋ سەرتىڭە!
ورنىنان تۇرا بەرگەن بوگەنبايدى بالتا قولىنان ۇستاي الىپ، جۇلقىپ قالدى.
— قايدا باراسىڭ؟
— قايدا بارۋشى ەم، بوپەشىمە بارماعاندا! ىزدەگەنى، كۇتكەنى مەن بولسام، اناۋ جىلاۋلى، شەرلى بوپەشتى نەگە جۇباتپايمىن. نەگە ومالىپ وسى ارادا وتىرا بەرەم.
— وۋ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ ارىستاننىڭ اۋزىنان، تۇرىكپەننىڭ تورىنەن دە بەتەر تورەنىڭ ۇيىنە، سۇلتاننىڭ تويىنىڭ ۇستىنە، تويىنىڭ شىرقىن بۇزىپ قالاي بارماقسىڭ، ءا! — دەپ بالتا اقىل قوسىپ ساناسىنا سالماق سالۋعا ارەكەتتەندى.
بوگەنبايدى بوگەيتىن ەندى دوس ءسوزى دە، دۇنيە ءسوزى دە قالماپ ەدى. قولىن جۇلقىپ بوساتىپ الىپ، رىمجان اناسىنىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ، قولىن جايدى.
— اپا! بەر باتاڭدى! بۇرماڭىز جولىمنان. اقتاپ الىڭىز ەندىگى جاسار ءىسىمدى.
مانادان ءۇنسىز تومسارىپ قالعان رىمجان بوگەنبايىنىڭ تاس تۇيىنگەنىن سەزگەندە ەندى شىن تىلەۋلەس، مۇنداس جانىنا اينالىپ ەدى. قولىن جايىپ الدىنا وتىرا كەتكەندە، شىداي المادى. شىمىرلاعان جانىنىڭ بۇكىل جۇيكە-جۇيەسى بوساپ بارىپ، قايتا شيرىقتى. بۇ دا ەمىرەنىپ قولىن جايدى.
— نە دەيىن، ۇلىم، نە دەيىن ەندى. ويىم ونعا، سانام سانعا بولىنسە دە، انامىن دەگەن ءبىر تىلەكتەن اجىراماسپىن — اق. قۇدىرەتتىڭ ىسىنە شارا بار ما... قۇدىرەتتى اۋىزدارىڭا الىپ ۋادە بايلاسقان ەكەنسىڭدەر... سول جاساعان قۇدىرەتتىڭ شاراپاتىنان كۇدەر ۇزبەيىك. پەندەسىنە قۇلىم دەسە، كوزى تۇسەر، قول ۇشىن بەرەر. امسە، ءتاڭىر جارىلقاسىن! ءتاڭىرىم قولداسىن، بالام، تالابىڭدى! ءارۋاقتار جەلەپ-جەبەسىن مىناۋ بەتىڭدى!
سودان كەيىن قوسارلى اتقا بوكتەرگەن قورجىنىنان ساۋىت — سايمانىن الىپ كيىپ، قارۋ-جاراعىن سايلاپ، باتىرلىق پوشىمىنا ەندى. بالتا دا دوس كوڭىلىن قيماي، توركوز جەڭسىزىن كيىپ، ايماۋىتىن جارقىراتىپ قاتارىنا تۇرا قالعاندا، ۇلبيكەنىڭ جۇزىنە شاربىلانىپ قىزىل تابى ءبىلىندى.
— اپا-اۋ، ايتىپ ەم عوي! اينىمايدى-اۋ، اينىمايدى!
ەكى جىگىت كەيۋاناعا جاقىنداپ كەلىپ، كەۋدەلەرىن ءيىپ ءتاجىم ەتتى. انانىڭ ىستىق ەرنى ەكى ماڭدايعا كەزەك-كەزەك ەمىرەنە جابىستى.
— ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم! اللا جار بولسىن، بالالارىم!
دۋلىعالارىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ العان ەكەۋ سول ساتتە جاس بۋعان جانارى بۇلدىراعان اناعا قوبىلاندى مەن الپامىس باتىرلارعا ۇقساپ كەتىپ ەدى. ەرىندەرى تاعى كۇبىرلەدى.
— قۇلىندارىم-اي، ارمانداتىپ كەتەر مە ەكەنسىڭدەر!.. وكسىتىپ وتەر مە ەكەنسىڭدەر! جاڭا تاۋىپ، تاعى جوعالتارمىن با؟
* * *
بۇلتى ىدىراپ، كۇنى اشىلىپ، شۋاعىن اياماي شاشقان تالما تۇستە ءاجى سۇلتاننىڭ ون ەكى قانات اق ورداسىنىڭ الدىندا سىرتتا قىز الۋعا كەلگەن قۇدالار جاعى جەلپىنىسىپ تۇرعان ەدى. جاي جەلپىنىستەن گورى جۇزدەردى قاتۋلاندىرعان، تۇستەردى تومسارتقان جانە ءبىر ۇلكەن سەبەپتىڭ دە شەتى قىلتيىپ قالعان بولاتىن. ول سەبەپ — اناۋ قالىندىقتىڭ، ءاجىنىڭ ەركە قىزى، شولجاڭ تەنتەگى، ەركەكشوراسى-بوپىشتىڭ قيعىلىعى. كەشەدەن بەرى، قۇدالار كەلگەلى نە ءوزى كورىنبەي، نە ءجون ءسوزىن ۇستاتپاي ەكى جاقتى دا ارى-سارىگە سالىپ قويعاندى. قىز كورەمىز دەگەن جىگىتتى دە جولاتپاي، جىگىتتىڭ سەرىكتەرىنەن دە، ۇلكەندەرىنەن دە ەشكىمدى وتاۋىنا دا جۋىتپاي دىڭكەلەتىپ قويىپ ەدى.
ءقازىر دە ءيىرىلىپ جاتا بەرۋدىڭ ءجونىن تاپپاي، ۇيىرىلمەي، اتتى باسقا ءبىر — اق سالىپ قايتىپ كەتۋدىڭ قيسىنىن كەلتىرە الماي، اق وردانىڭ الدىنا جينالىپ، رەتى كەلسە، ارينە رەتىن كەلتىرەتىن وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى ۇلكەندەرى بار عوي، ءاجى سۇلتانعا سالماق سالىپ، نە ءيىپ كوندىرىپ، نە ءبىرجولا سىندىرىپ، ايتەۋىر ءبىر قيمىلدى جاساۋعا نيەتتەنىپ ءتۇر ەدى.
كەنەت تومەنگى اۋىلدان ايماۋىتتارى جارقىلداپ، قارۋ-جاراقتارى سارتىلداپ، ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنداي بولىپ ەكى اتتى ارعىماقتارىن ويناقتاتىپ كەلىپ، ءيىرىلىپ تۇرعانداردىڭ ءدال قاسىنا اتتارىنىڭ تۇياقتارىنىڭ استىنان قيىرشىق تاس اتقىتا، شاپشىتىپ قاپ توقتاتتى.
— ابدەن باسىنىپ الدى-اۋ، مىنا سۇلتان اۋىلى!
— ول تورە بولسا، مەن دە تورەمىن! جەتەر! كونبەسپىن بۇدان ارعى قيقاڭىنا! ەسقالي اعا! شاقىر ءاجىنى! توقتاتسىن مىناۋ قورلاۋىن! — دەپ كۇيەۋ ءبۇلىندى.
بۇل كەزدە ءاجى سۇلتان دا، بايبىشەسى دە ۇلكەن ۇيىنەن توپتالا شىعىپ، انا ەكەۋدى دە كورگەن. مىنالاردىڭ ءسوزىن دە، وكپە-قىجىلىن دا ەستىگەن ەدى. ءاجى ايقاي سالدى.
— بۇ نە شۋ؟ بۇ نە اتويلاتۋ؟ تويىمىزدى توپالاڭعا اينالدىرماق بولعان قاي اقىماق؟ قاي ەسۋاس!
ەسقاليعا سۇلتان ءسوزى ۇناپ قالدى. كۇيەۋ جىگىتكە سىبىرلاپ ۇلگەردى.
— قايىناتاڭنىڭ ءسوزىڭ ەستىدىڭ بە؟ ەندى بەكەر قىزىنا بەرمە. قىزىن كوندىرگەن كىسىنىڭ ءسوزى مىناسى.
تويىمدى بۇزبا دەدى عوي. ءبىزدىڭ تويىمىز عوي. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق.
ەكى اتتىنىڭ ءبىرى گۇر ەتە قالدى.
— توي دەيسىڭدەر مە؟ قىز ۇزاتۋ تويى ما؟
— ءيا! قىنامەندەنىڭ ناق ءوزى!
— ءقازىر دۇرىلدەتەمىز.
بوگەنباي ايقايعا باستى.
— جوق! بۇل تويعا رۇقسات جوق!
ەندى ەكى جاقتىڭ دا داۋىستارى بىرىگىپ شىعىپ، ءبىرىن — ءبىرى قوشتاپ الا جونەلدى.
— ءاي، نە تانتىپ تۇر مىناۋ ءوزى؟ — دەپ اجىلەر ايقايلاعاندا،
— ەكى رۋلى ەلدىڭ تويىن توقتاتاتىنداي، مىناۋ نە قىلعان ادام؟ — دەپ ەسقالي شامداندى.
— ءاي، سەنىڭ نە اقىڭ بار؟ وسى سەن كىمسىڭ؟ — دەپ كۇيەۋ جىگىت قىزىندى. — بوپىش-مەنىڭ ايتتىرعان قالىڭدىعىم!
بوگەنباي الگىگە اتىمەن تاپاپ وتەردەي جاقىنداپ كەلدى دە، وت شاشقان كوزدەردى وڭمەندەتە قادادى.
— بوپىشىم! بوپەشىم مەنىڭ... مەنىڭ عانا سۇيگەن جارىم! ىشىندە ەكى ايلىق بالام بار. ەستيمىسىڭ؟ مەنىڭ بالام! كۋالىگىن بوپىشتىڭ ءوزى بەرەدى. ەگەر بۇعان توقتامايمىن دەسەڭدەر، كەلىڭدەر! سوعىسامىز! — دەپ ون ەكى بۋناق نايزاسىن وڭ قولىندا شىر اينالدىردى.
وسى كەزدە بوپىشتىڭ داۋسى شىرىلداپ ەستىلدى.
— بوكەم! ارمانىم جوق، بوگەنبايىم! كەلدىڭ بە؟ جەتتىڭ بە، جانىم!-دەگەن قىزدى قاسىنداعىلار ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى.
— كەلدىم، بوپەشىم! — دەپ ايقايلاپ ۇلگەرگەن بوگەنباي شابدارىن شىركوبەلەك اينالدىرىپ "مانابايلاپ" اتتانعا باسىپ كەپ قالدى. — شىعىڭدار! كەلىڭدەر! كۇتەمىن!
سول بويدا بالتانى ىلەستىرىپ ءۇش ارقان بويى جەردەگى توبەنىڭ باسىنا شاۋىپ شىعىپ، نايزاسىن جەرگە قاداپ توسىپ تۇرا قالدى.
قۇدالار جاعى، اسىرەسە ەسقالي مەن كۇيەۋ جىگىت اشۋدان قالش-قالش ەتىپ، كەشەدەن بەرى ىشتەي كىجىنتكەن ىزالى كەكتى ءاجى سۇلتاندى جەپ جىبەرەردەي جەتىپ بارىپ، توگىپ جىبەرىستى.
— ءاۋ، سۇلتان! وسىنداي دا سۇمدىعىڭ بار ەكەن عوي. ۇزىندا ءوشىڭ، قىسقادا كەگىڭ بولسا، قايتاردىڭ ءبارىن.
كۇيلەگەن شىبىشىڭدى سونشاما نەگە بۇلداپ، بۇلعاقتاتىپ وتىر ەكەن دەسەك، تەسىگىنەن لاعىنىڭ اياعى سالبىراپ تۇرعانىن كورسەتپەيىن دەگەن دالباساڭ ەكەن-اۋ، — دەپ ەسقالي شوشاق ساقالى شوشتاڭداپ كىشىرەك كوكشىل كوزدەرى اقشيىپ ءاجى سۇلتاننىڭ تۋعالى ەكى اياقتى پەندەدەن ەستىمەگەن سوزدەرىن كەۋدەسىنە ەرىگەن ىستىق قورعاسىنداي ەتىپ قۇيا سالدى.
— ءاي، كوككوز!-ەسقاليدىڭ ەسقالي اتىن بۇركەپ، ادەيى جۇرت تاڭعان لاقابىن لاق ەتكىزگەن اجىگە، ودان ءارى اۋزىن اشتىرماستان كۇيەۋ جىگىت ۇرىپ جىبەرەردەي ەكپىندەي تونە ءتۇسىپ، دۇرسە قويا بەردى.
— ءاي، توبەت! قانشىعىڭدى... بۋاز قانشىعىڭدى قىڭسىلاتقانىڭمەن قويماي، ەندى ارسىلداپ قابام دەيمىسىڭ؟.. ازۋ ءتىسىڭدى بار بولسا قاعىپ تاستارمىن. مازاعىڭ مەن ماسقارا قىلارىڭدى بىزدەن تاپپاق ەكەنسىڭ-اۋ! جوق، ءاجى توبەت! مازاق بولا الماسپىن! مازاق ەتەم دەسەڭ، داۋىڭدى دا، داۋىلىڭدى، جاۋىڭدى دا ۇستىڭە ءۇيىرىپ، شاڭىڭدى قاعىپ، قانىڭدى تامشىلاتىپ، جانىڭدى الار مەن بولارمىن! كورەسىڭدى كورسەتپەسەم، كوكەمنەن تۋماي كەتەيىن! سالدىم جادىك بابامنىڭ ءارۋاعىنا! — دەپ قامشىسىن بىلەمدەي بەرگەندە، ەسقالي قولىنان ۇستاي الدى.
— الپەيىز! توقتا! قۇرىق بەرمە! قىز-قىرقىنىن قىرىق جەرگە ساۋدالاعان قىرقىلجىڭ نەمە قامشى تيگەن ەتىنىڭ تىزىلداۋىن ءوتى جارىلعانداي ەل كەلەسىنە سالىپ، ەزۋىن كەرگىلەۋدەن دە تايىنباس. بىلعاما قولىڭدى! — دەپ جىگىتتى شەگىندىرىپ اكەتتى دە، سۇلتانعا كوزىن سىعىرايتا تاعى شانشىلدى. — ءاۋ، سۇلتان! سۇيەككە داق سالدىڭ. ارىما كۇيەجاقتىڭ. نامىسىما شي جۇگىرتتىڭ. وزەگىنە قۇرت تۇسكەن الماڭدى ساۋدالاپ، ادالىمدى ارامداماق بولدىڭ. قورلىق-مازاعىڭا ساي سودىر-سويقانىڭ ءتىپتى اسىپ ءتۇستى.
اجىدەن مۇلدە دەگبىر قاشتى. مىناۋ زىركىلدەگەن قۇدالاردى تىنشىتۋ قيامەتتىڭ قيىنى بولسا، اناۋ توبەدە توبەدەي بوپ تۇرعان بوگەنبايدىڭ جاۋلىق شاقىرىپ، كورىنىس بەرۋى ءتىپتى بوساتىپ جىبەردى.
— ءاۋ، ەسقالي! ءاۋ، الپەيىز! بوتەن ويدى، بۇزىق ويدى بۇزىلعان ايتادى. بوپىشىمدى بوسقا قارالاماڭدار. پەرىشتەمدى... پەرىشتەدەي پاگىمدى بىلعاماڭدار. سوزگە ەرمەڭدەر، — دەي بەرگەندە الپەيىز قامشىسىمەن ءوز قارا سانىن سالىپ جىبەردى.
— جەتتى بىلشىلىڭ! مايموڭكەڭ قاجەت ەمەس. قۇيرىعى شوشاڭداعان شىبىشىڭنىڭ قۇيرىعىن كىمگە تۇرگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىگەن ءبىزدى اقىماق قىلعىڭ كەلگەن ەكەن. كونبەسپىن. ەندىگى شابارىم دا، قابارىم دا، ەكى دۇنيەدە جاعاڭدى تابارىم دا سەنسىڭ! سەنسىڭ، ءاجى توبەت!
ەسقالي ودان سايىن تەرەڭدەتتى.
— توسەكتەگى توتايىڭا ەسىكتەگى قۇلىڭدى شاپتىرعانىڭدى، سۇلتان، ەلدەن ەلگە تاراتارمىن. قالىڭمالىمدى ۇستىنە قالىڭمال قوسىپ، جەتەگىمە جەسىر مەن جەتىم الىپ، جەلكەڭە مىنەرمىن! — دەپ كوكشىل كوزدەرىنەن ىزعار شاشا قادالىپ تۇرىپ، ادامدارىنا جالت بۇرىلدى. — تارت! اۋىلعا تارتىڭدار! توسەگى ارام، وسەگى مول اۋىل قالسىن شەشەك شىققانداي بوپ ەل بەتىنە قاراي الماستان.
سول-اق ەكەن، قۇدالار جاعى ەشتەڭەدەن قىمتىرىلىپ-قىسىلماستان ىشىندەگىلەرىن اقتارىپ تاستاپ، تومسارعان اۋىل ادامدارىن يتەرە-ميتەرە اتتارىنا قاراي بەتتەدى.
— مىقىنسىز سۇلۋ دەگەنشە، مىقىنى بوس سۇلۋ دەسەيشى ول ءجۇزى-قاراسىن!
— باسە! وسىنداي ءبىر پالەسى بولماسا، ول قىزتالاعى ۇيىندە تىعىلىپ جاتىپ الماس ەدى عوي.
— ءبىزدىڭ مىرزانى تۇلىپقا موڭىرەتە جازداعانىن ايتساڭشى بارىنەن دە بۇرىن.
— ءاي، اناۋ توبەدەگى توبەدەي بوپ تۇرعان نەمەنىڭ استىندا ەزىلىپ قالماي قالاي شىدايدى ەكەن، ءا! — دەپ بىرەۋى سىلق-سىلق كۇلىپ ەدى، قالعاندارى قارقىلعا باستى.
— وي، جاركەش! سەن ءوزى ۇرعاشىنىڭ سالماق تۇسكەن سايىن جانى كىرەتىنىن بىلمەسەڭ، ەركەك بوپ نەسىنە اتانىپ ءجۇرسىڭ، ءاي.
— ءاي، قوياننىڭ ءتۇرىن كورىپ قالجاسىنان ءتۇڭىل دەگەندى ءبىزدىڭ جاركەش سياقتىلارعا قاراپ ايتقان عوي.
— ءاي، مىناۋ اتەش قۇساپ قۇر شوقىعانىنا، شوقيعانىنا عانا ءماز بوپ جۇرگەننەن ساۋ ەمەس.
كۇلكىلەردىڭ ۇدەپ بارا جاتقانىن جاقتىرماعان ەسقالي ەكى-ۇشەۋىن قامشىسىمەن وسىپ-وسىپ جىبەردى.
— وي، نامىسسىز يتتەر! نەمەنەگە جەتىسىپ كۇلىپ جۇرسىڭدەر. نامىستارىڭ بولسا، اناۋ قۇيرىعى شولتاڭداعىش شىبىشتىڭ بەتتەرىڭە شاشىراعان سىدىگىنەن تازارۋعا تىرىسار ەدىڭدەر-اۋ.
اتتارىنا ءمىنىپ-مىنىپ العان قۇدالاردان ەسقالي ءبولىنىپ كەلىپ، ءاجى سۇلتانعا ات ۇستىنەن كوكشىل كوزدەن ۇشقىن شاشىراتا ەڭكەيدى.
— ۋاي، قارابەت ءاجى! قانىمدى قارايتقان وزىڭنەن كور. موينىڭا شىلبىر تاستادىم. ەندى بوساتپاسپىن. قايتا اينالىپ كەلىپ قارا ورمانىڭدى وتقا، ورتكە جاعىپ، قىل موينىڭداعى تۇزاعىممەن جانىڭدى مۇرنىڭنان سىعىپ الارمىن. سالدىم ءارۋاققا! قايتپاسپىن! ەندى وسى كەك جولىنان قايتا الماسپىن! — دەپ اتىن كىلت بۇرىپ، بوربايلاتا ءبىر تارتىپ، شابا جونەلدى.— ءارۋاق! "ارقار!" "جادىك!"
اسىرەسە "جادىك!" دەگەن وزاڭدى سوناۋ توبەدەن اسىپ تۇسكەنشە اسپان مەن جەردى جاڭعىرىقتىرىپ، جارىسا ايقايلاپ، جارىسا جار سالىپ كەتتى. جاۋىعىپ، جاۋلىق شاقىرىپ كەتتى.
ءۇرپيىسىپ تۇرعان ءاجى توبى توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي ءبۇرىسىپ تۇر ەدى، تاپەلتەك اقجالەل شار ەتە قالدى.
— اتتان! اتتان! ۇسىك بابا ءارۋاعى! بايلا اناۋ بوگەنباي قۇلدى! — دەپ قامشىسىمەن جەر سابالاپ الەك — شالەگى شىقتى. وسى ايعايعا قىزىنعان ەكەۋ-ۇشەۋ اقجالەلگە بىلەك تۇرە جاقىنداپ، قوقيقازداي كەۋدە كوتەرگەنىن كورگەندە، قوشقارباي اقىرىپ جىبەردى.
— ءاي، اقجالەل! قىس كوتىڭدى! قاي قاۋقارىڭ بار ەدى بوگەنبايعا قارسى شىعا الاتىنداي. مىناۋ شاۋىلدەگىش ەكى بولتىرىگىڭدى قىزىل الا قان قىلايىن دەپ پەڭ. بوگەنباي ءقازىر جاننان بەزىپ ءتۇر. ەشتەڭەگە قارامايدى ول. ءولىم ىزدەگەڭدەرىڭ بارىڭدار! تابىڭدار اجال-دارىڭدى!
مىنا سوزدەردەن كەيىن اۋىل ادامدارىنىڭ مىسى ءتىپتى قۇرىدى. ەس بەرىپ، سەس كورسەتەتىن مىقتىسى، سەركەسى سانالاتىن قوشقاربايدىڭ ءوزى الدەن ىلديلاسا، وندا باس كوتەرەر باسقانىڭ شىعا قويۋى قيىن. ال شابىنشىلىقتىڭ جات سارىنىن الگىلەر ايقايلاپ كەۋدەلەرىنە الدەن — اق قۇيىپ كەتسە، اناۋ توبەدە تۇرعان جىگىت قايراتقا باسىپ، ولەرمەن وجەتتىكپەن ەلدە جوق قيمىلعا تاۋەكەل ەتسە، بۇل اۋىلعا شىنىندا زاۋال ءساتى تونگەن-اق بولار. ۇلكەندەر جاعى ءاجى سۇلتانعا جاپاقتاپ، ايەلدەر ۇرەيلى جۇزدەرىن جاسىرماستان ەرتەڭگى سۇرگىندى، بۇگىنگى تارتىستى نەمەن، قالاي بىتەر دەيتىن ءارى اۋەسقوي، ءارى ءدۇدامال كۇيدە توسىسىپ قالعان ەدى.
— ءاي، قوشقارباي! ءجۇمادىل! ءاي، بەرسىگۇر! سەندەر، سەن ۇشەۋىڭ كەلىڭدەرشى! — دەپ ءاجى ءوزى اتاعان ۇشەۋدى، باتىرىن ءھام اۋىلىنىڭ تاعى ەكى اقساقالىن ساۋساعىن وقتاپ-وقتاپ تۇرىپ، قاسىنا شاقىرىپ الدى.
الگى ۇشەۋ قاسىنا كەلىسىمەن سۇلتان الدىمەن ءوزى قوزعالىپ ۇلكەن ۇيىنە بەت الدى. ايەلىنە، بايبىشەسىنە يەك قاقتى:
— سەن دە كىر.
ىشكە كىرىپ وتىرا بەرىپ ءاجى اۋىر كۇرسىندى.
— ۇلى جوقتىڭ كۇنى وسى دا، — دەپ كۇيىنگەنىن جاسىراماستان كۇيىنىشىن اشىق ايتتى.
— ءاۋ، اجەكە، ويدەمەڭىز. ءابىلقايىرىڭىز ەرتەڭ — اق ات جالىن تارتىپ مىنگەندە، ءبارى ۇمىت بولادى. ايتپاڭىز ونداي مازاسىز ءسوزدى، — دەپ بەرسۇگىر جۇباتقان بولدى.
ءاجىنىڭ دە "الگى ءسوزدى قالاي ايتىپ قالدىم" دەگەن ۇرەيلى قوبالجۋى بەتىنە قالقىپ شىعا كەلدى. "ءابىلقايىرىمدى جوعالتىپ العانداي ۇلسىزبىن دەگەنىمدى، ءو، قۇداي، ءوزىڭ كەشىرە گور. ۇلىم، ءابىلقايىرىم بار عوي، بار. تيگىزبە پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا اسىلىق بوپ ايتىلعان اشۋلى لەبىزىمدى" دەپ ون جاسار ۇلىنىڭ تىرلىگىنە ءقاۋىپ ءتوندىرىپ العانداي تۇرشىككەن جانىن قويارعا جەر تاپپاي قينالدى دا قالدى.
— جان قىسىلدى عوي. قىستى عوي شەتىنەن، — دەپ سۇلتان ۇشەۋىنە كەزەك-كەزەك ءتونىپ ءوتتى.
— جان القىمعا تىعىلعانى راس. شاراسىز كۇيدىڭ قيناعانى دا راس، اجەكە! ءبىز ءدال ءقازىر نە دەي قويايىق. ءبىزدىڭ دە اۋزىمىزعا قۇم قۇيىپ قويعان، اسىرەسە بوپىجانىمنىڭ ءوزى عوي. الگىندەگىسى عوي، — دەپ ءجۇمادىل بي كوزىن ەشكىمگە كوتەرىپ قاداماستان وكشەسىن شۇقىلاپ كەتتى.
ءاجى قاتتى اشۋلانىپ، داۋسىن دا قاتتى شىعاردى.
— ءاي، ءجۇمادىل! سەن نە مۇڭكىتىپ وتىرسىڭ! نە دەپ تانتىدىڭ، ءا!
ءجۇمادىل باسىن كوتەرىپ الىپ، سۇلتانعا تىكتەپ قارادى.
— نە دەپپىن! تانتىدىڭىز قالاي، سۇلتەكە! تىيعىش بولساڭىز، الدىمەن قىزىڭىزعا تيىم سالىڭىز! — دەپ بۇ دا سىرەسىپ الا قويدى.
— ءتىلىڭ شىعايىن دەدى مە؟ سول سۇيرەڭدەگەن جۇيرىك ءتىلىڭدى تۇبىمەن كەسىپ اپ يتكە تاستاتايىن با! — دەپ زىركىلدەگەن ءاجى، قامشىسىمەن وت باسىن سابالاپ-سابالاپ جىبەردى. — وزگەگە وتپەسە دە، ساعان، سەن توبەتتى تۋراتىپ تاستاۋعا شامام جەتەدى!
ءجۇمادىل قايتادان ىقتى. الگىندە عانا تىكىرەيە قالعان مۇرتى دا، قوقيا قالعان يىعى دا جىعىلىپ، سولبىرايىپ شىعا كەلدى.
— ەندى ءوزىڭىز تانتىدىڭ دەگەن سوڭ... سىزگە ءتىل تيگىزىپ... ولە الماي جۇرگەم جوق. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سوڭ.
— ءجا! جاپ اۋزىڭدى! ساسىتپاي، مۇڭكىتپەي جونىڭە ب ا ق وندا! — دەپ سۇلتان قولىن ءبىر سىلتەپ، قامشىسىن قيرالاڭ ەتكىزىپ قاسىنا تاستاي سالدى.
قوشقارباي ۇندەمەي ەكى اقساقالدىڭ اڭىسىن اڭدىماق بوپ وتىر ەدى، ەكەۋدىڭ ءبىرى ىعىپ، ءبىرى بۇعىپ قالعانىن كورگەن سوڭ، ەرىكسىز سويلەۋگە ءماجبۇر بولدى.
— اجەكە، اناۋ قۇدالار قيعىلىعى ەندىگى ەڭ ۇلكەن سالماق بوپ تۇسەتىنىن مەنەن ارتىق سەزەسىز. ولار ەندى قايىرىلماستاي، قايتا قاراماستاي بوپ كەتتى. ەندى كەلسە، ايىپ-انجىمەن قۇتىلتپاستاي قۇتىرىنىپ، قۇرىعىن سۇيرەتىپ كەلەدى. بارىمتاسىن كوتەرەر ەدىك — اۋ. قۇرىعى سويىلمەن الماسىپ، سوققىسى باسىمىزعا تيەر مە دەپ ءقاۋىپ ويلايمىن.
— ءجا! ءجا، قوشقارباي! قورقىتپا! دومبىتپاعا بولا ءوتى جارىلىپ كەتەتىن بالا كورەمىسىڭ مەنى، — دەپ سۇلتان تاعى دا دۇرىلدەپ كەلە جاتىر ەدى، بەرسۇگىر شىداماي كەتتى.
— ءاجى، سەن قىزىنا بەردىڭ عوي. شاقىرىپ الىپ ءيتتى دە ۇرماۋشى ەدى. ۇشەۋمىزدى جەكەلەگەندە ءبىزدى شەكەلەگىڭ بار ما ەدى، — دەپ جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە باستى. — اقىل ايتار، كەڭەس قىلار دەسەڭ، قىزىنباي ءسوز تىڭدا. باسقاعا دا قۇلاق سال. قوشقارباي دۇرىسىن ايتىپ وتىر. نەمەنە الپەيىزدىڭ اكەسىنىڭ شولتاڭداعىش شوقپارىن، اتتانداعىش وزانىن ۇمىتتىڭ با. قىسقا كۇندە اۋىل-ايماعىن قىرىق قاراقتاپ، قىرىپ-جويىپ وتىراتىن قىڭىراتقىش قىرسىق مىنەزىن تۇزەتىپ الا قويدى دەپ پە ەدىڭ. وعان قىت — قىتتاعىش ەسقالي سۇرەيدىڭ ايتاقتاۋىن قوسارىن ەسكەرمەگەنىڭ بە...
— ءيا، توعىم تورەنىڭ سۇرى بەلگىلى. جانجالدى سۇراپ الاتىن ناعىز بەزبۇيرەك ەمەس پە، — دەپ ءاجى ءجۇنى جىعىلا باس يزەدى.
— ەندەشە ءار نارسەنىڭ الدىن الا ءبىلۋ قاجەت. اتادان ناسىلگە كەتەر كەگىن ول قۋار-اۋ. ءبىز قارسى تۋرا الارمىز با. ونسىز دا قوعاداي كوپ جادىكتىڭ از ۇسىكتىڭ ۇرپاعىنا، ونىڭ ۇستىنە اتقا ءمىنىپ، تاقتان دامەتىپ جۇرگەن ساعان ازۋ تىستەرىن ءبىرازدان بەرى ەگەپ جۇرگەنىن دە بىلەمىز. ەندى ايانار ما. ءتۇس شايىسپاۋ، شايىستىرماۋ كەرەك ەدى. وعان بولىپ تۇر ما. ىلىك بەرىپ الدىق. ەندى امال قاراستىرماساق، اجالعا تىرەلەرىمىز ايان،-دەگەندە بەرسۇگىردىڭ ءوزى ءوز سوزىنەن شوشىپ كەتكەندەي كوزى باقىرايىپ بارا جاتتى.
قوشقارباي توتەسىنەن ءبىر-اق تارتتى.
— توعىمنىڭ ەندى توقىمى كەپپەيدى. توپىرلاتىپ ۇرى — قارىسىن دا، بارىمتاشى-شاپقىنشىسىن دا قاپتاتادى. امال بىرەۋ — اق-ات-سويىلدى قامداۋ. يىققا يىق تىرەستىرەر وداق ىزدەۋ. قابىرعانى قاتايتۋ.
— قىسىل-تاياڭدا كىمگە ايتارسىڭ. كىمدى تابا قويارسىڭ؟ — دەپ ءاجى سۇلتان ەجىرەيدى. "اقىلىڭ وسى بولسا، سەن دە ونشا ۇزاي قويمادىڭ" دەگەنىن جاقتىرماعان تۇرىمەن انىق بايقاتتى.
— نەگە ىزدەيمىز؟ ىزدەپ اۋرە بوپ قايتەمىز. قابىرعا ەتەم دەسەك، قابىرعاسىن توسار، ىرگە ەتەم دەسەك، ىرگەمىزدى بەكىتەر تۇرعان جوق پا الدىمىزدا، اۋىلىمىزدا، — دەپ قوشقارباي ۇشەۋىنە وتكىر جانارىن جاعالاتا قىدىرتتى.
ۇشەۋى دە، مانادان ءۇنسىز وتىرعان بايبىشە دە قوشقاربايدىڭ كىمدى ايتىپ وتىرعانىن بىردەن ۇققان ەدى. يلىگە كەتۋگە، باس يزەۋگە ءۇش ەركەكتىڭ وزدىگىنەن باسا قويماسىن سەزگەن ايەل، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. ايەلىنىڭ ەرنىن سىلپ ەتكىزگەنىن سۇلتان ەستىپ قالىپ، جالت بۋرىلدى.
— نە دەمەكسىڭ؟— دەدى.
بايبىشە قاسىن كەردى. كوزىن كۇيەۋىنىڭ كوزىنە قاداپ الا قويىپ، جۇزىنە قان جۇگىرتتى.
— وتاعاسى، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ تۇرمىز عوي.
ءاجى اسىعىس قولىن سەرمەدى.
— بىلەم ونى سەنسىز دە. ايتارىڭ بولماسا، باسىمدى قاتىرما.
— ايتام، بوپىشتىڭ كوكەسى. بوگەنباي بالا تەگىن جان ەمەس. ونىمەن سوعىسام دەپ جىگىتتەرىڭدى بوسقا مايىپ قىپ الاسىڭ.
— ءجون ءسوز،— دەپ قالدى ءجۇمادىل.
ءاجى سۇلتان وعان تاعى ءبىر الارا قارادى.
— ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى قۇدالار ات ويناتىپ جەتەدى.
— ءاۋ، قاتىن! بىلجىراماي توق ەتەرىنە كوش. قۇدالاردىڭ قۇتىرىنىپ جەتەرىن مەن دە بىلەم.
— بىلسەڭىز، الپەيىز كۇيەۋ ەندى بىزگە جوق. قىزىڭدى، بوپىجاندى وسى بوگەنبايعا بەرسەڭىز دەمەكپىن. ەرتەڭگى قورعانىمىز دا وسى بولار.
— ءاي، نە وتتاپ باراسىڭ! — دەسە دە، سۇلتاننىڭ ەكپىنى باسەڭدەپ قالىپ ەدى.
— قالاي موڭكىسەڭىز دە، وتاعاسى، قىزىڭىزدىڭ تەڭى سول. بوپىجاننىڭ اتى شىعىپ قالدى. سول سۋىق ءسوز جەلدەي ەسىپ كەتتى. ەندى ونى ءسىز دە، ەشكىم دە توقتاتا المايدى. بوپىشتىڭ اقتىعى ءبىر اللاعا ايان. ءوزى دە وزگەنى قالامايدى. قىزىڭىزدى بوگەنبايعا قوسىڭىز، — دەپ بايبىشە ءارى قولقاداي عىپ، ءارى شەشىمدەي ەتىپ ۇلكەن ءبىر بايلامدى سىلق ەتكىزىپ ورتاعا تاستاي سالدى. جاي تاستامادى، ەركەكتەر وزدىگىنەن بارا قويمايتىن، باسا قويمايتىن تۇسقا انالىق كوڭىلدىڭ بالاسىنا قامقور جانىنىڭ جاناشىرلىعىمەن، جىلاماسىن، جۇدەمەسىن دەگەن ىڭكار تىلەگىنەن تۋىنداعان مەيىرىممەن ب ا ق تىلەۋىن جايىپ سالدى.
وسى بايلاۋ سۇلتانعا دا، ەكى اقساقالعا دا ۇناعان سياقتى. ارتىن ويلاسا، ءدال وسىدان ارتىق شەشىم تابىلمايتىنى ايان. اناۋ ءبۇلىنىپ، بۇلىك شىعارىپ تيىسەر توعىم تورەنىڭ ەكپىنىن باسار دا، ەرەگىسىنە ەگەس تانىتار دا بوگەنباي، بوگەنبايدىڭ ارتىندا تىرەلىپ تۇرعان تۇتاس ارعىن ەكەنى دە راس. ونىڭ ۇستىنە بوپىشجاننىڭ ارتىنان ىلەسكەن ءسوزدى ەلگە ەل تاراتا ما، جەل تاراتا ما، ەندى ۇستاپ تۇرۋ مۇلدە مۇمكىن دە ەمەس. ەندەشە كىممەن قارايساڭ، سونىمەن اعار دەگەندى دە ەسكەرگەن ابزال. ارينە بوپىجاننىڭ اقتىعىنا اناسى اللانىڭ اتىن اۋزىنا الدى دا عوي، جانىن بەرۋگە دە بار. ءاي، سوندا دا جەل بولماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلداماسى بەلگىلى. ىشتەگى ەكى ايلىق شارانا مەنىكى دەپ شاپتىعىپ تۇرعان بوگەنباي وتىرىك ايتا قويماس. سول بوگەنبايعا الگىندە عانا ايتتىرعان كۇيەۋىنىڭ كوزىنشە بوپىشقا "جارىڭمىن!"، "جانىڭمىن!" دەگەندى ايتقىزعان پەندە ەمەس ءتاڭىردىڭ ءوزى بولسا، قايتەمىز. تەڭىن تاپسا، تەگىن بەردى قازاق بەكەر ايتپايدى-اۋ. ءاجى-سۇلتان بولسا، اقشا-باتىر. قابىرعالى قانجىعالى رۋى اشسا-الاقانىڭدا، جۇمسا-جۇمىرىعىڭدا. ارى-بەرىدەن سوڭ شوككەن تۇيەگە مىنە المايتىن، ءتوسىن تومپەشتەيتىن تورەدەن مىناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا بەس قارۋى بەلى مەن بىلەگىنەن تۇسپەيتىن باتىردىڭ ءقادىرى الدەقايدا ۇستەم بوپ تۇر عوي. ەندەشە وسى بايلامعا وسى تاپ ءقازىر قول جايىپ قانا: "بيراحماتيكا يا ارحامارراحيمين!" دەپ ءبا-تۋالاسۋدان باسقا تۇك قالعان جوق دەۋگە تىرەلىپ ەدى.
* * *
دومبىرا بەزىلدەۋىنەن جازبايدى. قاز داۋىستى قازىبەك بي سول بەبەۋ سارىن تىرىلتكەن ەستەلىكتەرگە وي كوزىمەن ىلەسىپ، وي كوزىمەن شۇبىرتىپ وتىرۋدان جالىقپايدى.
بوگەنباي مەن بوپىش سول جولى قوسىلىپ، قيعىلىق سالعان قۇدالاردىڭ قالىڭمالىن دا تولەپ، ايىپ — انجىسىن دا كوتەرىپ الىپ، ەكى تورەنىڭ اراسىندا، ەكى رۋلى ەلدىڭ ورتاسىندا تۇتانا جازداعان ءبىر ىلاڭنىڭ ءورتىن سۋ سەۋىپ ءسوندىرىپ ەدى. سونداعى "وسكەندە كەگىمدى تاپ سەنەن الارمىن ارعىننىڭ قانشەلەگى!" دەپ كوپ الدىندا كوزى وتتاي جانىپ، بوگەنبايدىڭ ەتەگىنە جارماسقان قارشاداي قايىس قارا بالا بۇگىنگى كەيدە بۇلىك باسى، كەيدە بىرلىك باسى بولا كەتەتىن، ايلاسى اقىلىن بايلاپ تاستايتىن، اقىلى ايلاسىن اداستىرىپ كەتەتىن، اككىلىگى دە، ايارلىعى دا مول، كەيدە كىسىلىگى مەن كىشىپەيىلدىگى دە تاڭقالدىراتىن ءابىلقايىر سۇلتان... ءابىلقايىر حان ءاجى ۇلى. سول ءابىلقايىردىڭ ءدال بۇگىن بوگەنبايدان سەنىمدى ادامى جوق. بوگەنبايدان ارتىق قولداۋشى-قورعاۋشىسى دا، ءاي، مىنا ءۇش ءجۇزدىڭ اراسىنان تابىلا دا قويماس. باتىر اڭعال دەگەن راس پا الدە ىقىلاسىن تۇگەل بەرىپ ءبىر قۇلاعان ادامىنىڭ ولپى-سولپىسىن كورسە دە كورگىسى كەلمەي مە، ءابىلقايىردىڭ بوگەنباي ءۇشىن اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. تالاي قىسىلشاڭ كەزدەن ءابىلقايىردى سۇيرەپ الىپ شىعىپ، تالاي بۇتى تۇگىل شاتى ايىرىلار جەردەن شالقالاپ ارقالاپ اكەتىپ، تاعىلاردىڭ تىسىنەن، تىرناقتىلاردىڭ شەڭگەلىنەن سۋىرىپ شىعارۋمەن كەلەدى. ءبارىبىر سۇلتاننىڭ سۋىق ويدىڭ سۋىت جولدارىنان تيىلۋى شامالى. ىرىلەنەم دەگەن سايىن الىس پەن جاقىندى اجىراتپاي، اق پەن قارانى ايىرماي، قولعا تۇسكەندى قان-جىنىن اعىزىپ ىرەپ سويۋمەن بۇل الەك. ىلايلاعان تۇنىقتى تازارتام، جارىسا اققان قاننىڭ ورنىن بىتەيمىن دەپ بوگەنباي الەك. جاسىنان قوينىندا، قاسىندا وسكەن سۇلتان الدە ىنىسىندەي ىستىق كورىنە مە، الدە قىزىعى مەن قىزۋى كوپ بولعان، ءبىراق ەرتە كوز جۇمعان اياۋلى بوپىشىنىڭ، بوپەشىنىڭ ءارۋاعىن ەسكەرە مە، ءابىلقايىرعا دەگەن ءىلتيپاتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەرەكشە. سۇلتاننىڭ بادىرايىپ تۇرعان كىناسىنىڭ ءوزىن ازايتىپ، كەشىرىمىن كوبەيتەتىنىنە بي تالاي رەت باس شايقاپ، قايران قالعان.
ارانداۋ
اي، حان، مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ،
ايتقانىما كونبەيسىڭ.
شابىلىپ جاتقان حالقىڭ بار،
ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ.اسان قايعى
1
باس بارماق ۇستىڭگى ىشەككە جەلىمدەپ قويعانداي قوزعالماستان جابىستى دا قالدى. سول جابىسقان بارماق استىنان ەندى ۋىلدەگەن ءبىر بايەك ءۇن ال كەپ سوزىلسىن. نارەستەسىن الديلەگەن ەمىرەنگەن انا اۋەنىندەي، ەمىرەنگەن اناعا كىشكەنە اياق — قولدارىن بۇلتيتا ەربەڭدەتكەن ءسابيدىڭ گۋ-گۋىندەي، ءتىپتى كەشكى اپاق — ساپاقتا نەمەرەسىن باۋىرىنا قىسىپ الىپ، ءتىسسىز يەكتەن باياۋ قوڭىرلاتقان كەيۋانا اجەنىڭ مۇڭلىق گوي-گويىندەي بوپ، زاۋال شاقتىڭ كولەڭكەسى كوبەيگەن قولات-قويناۋلارىنا سىرعاناپ ۇزاپ، جوعالا ءسىڭىپ جاتىر.
"و، توبا! ىزعىرىق جەلدىڭ وتىندە جاتقان دالانىڭ جورتقان اڭىنا تىنىم جوق، جورعالاعان جانىندا مازا جوق. شۇبىرىپ كوشىپ شاڭ سۋىرىپ سول ۇلانعايىر دالاسىنىڭ انا تۇسىنان بۇگىن ءبىر كورىنسە، ەرتەڭ مىنا تۇسىنا كۇل توگىپ جاتادى. جۇگىرگەن اڭىنداي دا بولمايدى-اۋ تىم بولماسا. قازعان ىنىنەن، كىرگەن اپانىنان، ۇيرەنگەن جاتاعىنان الىسقا ۇزاماي، ماڭىراعان ءتولىن، قىڭسىلاعان كۇشىگىن، شيقىلداعان وسكىنىن تورۋىلداپ، اينال سوقتاپ قورۋىلداپ جۇرگەنى. ال ادام-پەندە شە؟.. قارا سويىلمەن بىرگە تۋعانداي، بار عۇمىرىن بارىمتاشىلىق دەپ ۇعىنعانداي، قۇلا دالادا قۇلانداي جوسىپ، تابىلسا جاۋىن جاۋكەمدەپ، تابىلماسا تاۋىن جەبەلەپ ءتۇن قاتىپ تاي ولجالاعانشا تاياق جەپ، داۋىن كوبەيتىپ، قىرىق پىشاقتىڭ جۇزىندە جۇرگەنى. ءوز ۇلىسىنان ىعىسىپ، ءوز اۋىلىنان جىلىستاپ كەتەتىندەردىڭ جەر تۇبىنەن پايدا تابام دەپ جەر — كوككە سىيماي جەلپىنۋلەرىندە ىرىلىك، كەسەكتىك قايدان بولسىن. الدىمەن ىرگەسىندەگى اعايىن-جۇرتتىڭ بەرەكەسىن الىپ، بەت كورگىسىز بوپ شىعىسقان ەدى عوي. بەرگى نيەتى دە، ارعى پيعىلى دا ارامدىقتىڭ قۇردىمىنا سۇڭگىپ شىققان سوڭ تازالىقتان بەزگەنىنە، ادالدىقتان اۋلاقتانعانىنا ەتى ۇيرەنىپ، بۇيرەگى بەزدەنىپ، جۇرەگى تاسقا اينالىپ كەتەدى ەكەن-اۋ. ايتپەسە بەتتەن تىرناسىپ، تۇكىرىك شاشىراتىسىپ، كوزبەن اتىسام دەسە جالتاقتاماي-اق جاعالاسا كەتەتىن جىلانكوز قازاق ءار اۋىلدان تابىلا كەتەتىنىنە قاراماي، ەلشىلىكتى تونار ما. قۇدىرەتتىڭ ىسىنە نە امال دەپ باس شايقاعىڭ — اق بار. ءاي، سول قۇدىرەتتىڭ ىسىنە شاك كەلتىرمەيتىن ونەگە مەن تاربيەنى وسىلارعا و باستا ۇيرەتە الماي، قانىنا سىڭىرە الماي جۇرسەك، مىناۋ قىپ — قىزىل دۇنيەنى قالاي بيلەپ، مەڭگەرىپ كەتەرمىز؟..
"سىي-ساتۋلى، قازا-قارۋلى". راس قوي، راس. قايران تاۋكە حانىمىز-اي! ءازيز اتىڭ ۇلان دالاڭنان قىرانداي سامعاپ ويداعى ورىسقا جەتىپ ەدى، قىرداعى قىتايعا كەتىپ ەدى. قايماعى بۇزىلماعان قازاعىڭنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ و دۇنيەلىك بولعانىڭا جىلاماعان، جاس توكپەگەن الاشىڭ جوق قوي. ۇلكەندى ۇلكەن دەپ سەنەن ارتىق كىم سىيلاي الۋشى ەدى. كىشىگە كىشىپەيىلدىكپەن سەنەن ارتىق كىم قامقورلىق كورسەتە الۋشى ەدى. سەنىڭ تەكتىلىگىڭ مەن كەمەڭگەرلىگىڭنىڭ ارقاسىندا التى الاشتىڭ اراسىندا تاتۋلىق تۇرمىس ورناپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعانىن قاي قىزىلكوز كورشىڭ جوققا شىعارار. وزبەگىڭ وزەكتەسىڭمىن دەپ ءوزى ىزدەپ كەلىپ، سارتىڭ ساباقتاسىم دەپ سالىپ ۇرىپ جەتىپ، قىزىلباسىڭ قىلشىقتاسىم، قابىرعالاسىم دەپ قول ۇسىنىپ كيمەلەپ، ورتالىق ازيا دالاسىنىڭ بار شارۋاسىن، بار داۋ — دامايىن، سەنسىز، قازاق جۇرتىنسىز شەشپەۋشى ەدى-اۋ. قايران سول زامان ەندى ورالار ما؟ ءاي، قايدام... الدەن-اق شي شىعارىپ، ەل بەتىنە قاراعىسىز قارانيەت قارەكەتكە باستى عوي. كوشپەلى ەلدىڭ سالتىمەن ساناسىپ، اسىلىمىز سىنىپ، تىرەگىمىز قۇلاعانىن ەسكەرىپ، قىتايدان "سىي-ساتۋلى، قازا-قارۋلى" دەپ جولىمەن، جونىمەن شىققان ەلشىلىكتى ءدال مىنا قاسيەتتى تۇركىستاننىڭ تۇبىندە توناپ، تالاپ الار دەپ كىم ويلاعان. جۇڭگو ءحۋانديىنىڭ اسىلزادا وعلانى باسقارعان ىلعي ىعاي — سىعاي يگى جاقسىلارىن ات باۋىرىنا الىپ ساباۋ، التىنىن اقتارىپ، كۇمىسىن قوپارىپ، جىبەگىن جەلبىرەتىپ تۋ-تالاپاي قىلۋ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ عانا قولىنان كەلەتىن كىساپىر قۇنسىزدىق قوي. دۇنيەقور دەيىن دەسەڭ، سول دۇنيەقورلىق تۇبىنە جەتەر دەيىن دەسەڭ، وعان دا تابان تىرەي المايسىڭ. "وۋ، باتىر-اۋ! ايدى اسپانعا شىعارىپسىڭ. دابىسىڭ تالايعا كەتىپ، تالايدىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، بۇگىندە كوكتە ايعاي، جەردە ايعاي قىپ جاتقان سەنىڭ اتىڭ مەن سەنىڭ دابىراڭ عانا!" دەيتىن الدەبىر جەلوكپەنىڭ جەلدىرمە سوزىنە بولا، جەڭىنە تىققان جىبەكتى، قوينىنا تىققان التىندى لاقتىرىپ تاستاپ جۇرە بەرەتىنى تاعى بار عوي.
ال جۇڭگو ەلشىلەرىنىڭ ەمىن تاۋىپ، ەبىن كەلتىرىپ، ەرەگىسىن ۋشىقتىرماي تۇركىستانعا ەرتىپ كەلگەن قايىپ حاننىڭ سونداعى ەرلىككە بەرگىسىز، ەلدىكتى ساقتاپ قالعان ەڭبەگى نەگە تۋرادى. اسىل قاي كەزدە دە، قاي جەردە دە اسىل. ءحۋانديدىڭ كىندىگىنەن تۋعان اسىلزادا وعلان اسىلزادالىعىنا باققان ەدى-اۋ. تاۋكەنىڭ ءقادىرىن قاسىندا ءجۇرىپ كورە دە، بىلە دە بەرمەگەنىمىزدى سول اسىلزادا جىگىتتىڭ رياسىز قۇرمەتىنەن، ءارۋاعىنا تابىنعانداي بوپ تاعزىم ەتىل باس يۋىنەن، ەل مەن ەلدى جالعاستىرعان، ۇلت پەن ۇلتتى جاناستىرعان، حالىق پەن حالىقتى تابىستىرعان ۇلكەن جۇرەكتى ۇلى ازامات، بارشا ادامزات بالاسىنا ورتاق قاسيەتتى ادام دەپ شىن كوڭىلىمەن قايتا-قايتا اۋىر كۇرسىنىپ، كوزىنە جاس الا سويلەگەنىنەن تانىعان ەدىك — اۋ. شەكەسىنە سويىل تيسە دە، كەرۋەنىنەن ايىرىلىپ قالسا دا، الدەبىر ۇرى — قارىنىڭ سولەكەت ارەكەتىنەن ەلدىكتىڭ ءقادىر — قاسيەتىن قاشىراتىن سودىرلىق كورمەۋگە تىرىسقانىن، قايتا سول ءبىر كەلەڭسىز تىرلىكتى وزىمىزدەن دە بۇرىن ۇمىتىپ كەتكەندەي سىڭاي كورسەتكەنىنە ريزا بولماعان ۇلكەندەر قالماپ ەدى — اۋ.
توكەم، تولە بي اعام: "كەڭدىكتىڭ كەنى — ۇلكەن حالىقتىڭ كوپتىگىندە — اۋ. كوپتىڭ كوپىرشىگەن كوبىگىن سىپىرىپ تاستاساڭ، استىنان، مولدىرەگەن تەرەڭىنەن ءنارىن دە، ءسولىن دە سۇڭگىپ ءىشىپ، قانىپ شىعا كەلەسىڭ — اۋ!" دەپ قاتتى ريزا بولعاندا، قاراجىگىت ايتەكەم، ارداقتىم: "تەرەڭنىڭ دە تەرەڭى بار — اۋ. قۇردىمىنا باتىراتىن تەرەڭىنەن، تۇنىعىنان تاتىراتىن تەرەڭىنىڭ ارتىقتىعىن تانىتتى-اۋ مىناۋ اقىلدى وعلان!" دەپ قۇشىرلانا باس يزەپ ەدى-اۋ.
راس، ءبارى راس! دانالارىمنىڭ داڭعىلى اداستىرمايدى — اۋ شىركىن. ەكى — اق اۋىز سوزبەن وڭدى دا، سولدى دا بولجاپ، وكپەنى دە بىلدىرگەن، ريزالىقتى دا سەزدىرگەن. ويتكەنى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنان قۇيىلعان يگى جاقسىلارى ءاز تاۋكەسىن ازالاپ جاتقاندا، قيىرداعى قىتايدان، تۇپتەگى تۇرىكپەننەن، قيانداعى قىزىلباس ەلىنەن، شەندەس، ەنشىلەس جۇرت قاراقالپاق، وزبەك، قىرعىز، باشقۇرتتان كوڭىل ايتىپ قايعىعا ورتاقتاسىپ كوش — كوش ەلشىلەر جەتىپ ەدى-اۋ. قايىسقان قالىڭ قول سول ەلشىلەردىڭ قورعان — كۇزەتىن بەكەمدەگەندە، قارا-كەسەك جىگىتتەرىن ات ۇستىنەن ءبىر تۇسىرمەي اينالايىن ءۇش ءىنىم — ارالبايىم، تاڭىبايىم، تۇيتەم ەلدىڭ العىسىنا بولەنىپ ەدى-اۋ...
وكپە دەگەننەن شىعادى-اۋ، ارىسىڭ سۇلاپ، اسپانىڭ قۇلاپ جاتقاندا اراز — قۇرازدىقتى تيا تۇرالىق، كورشىلىك قاقىسىمەن بەيبىت كۇندەر ورناتىپ، حانىمىزدىڭ قازاسىن قۇرمەتتەپ، ازاسىن اتقارىپ، تاعىمىزدى تاعايىنداپ، حانىمىزدى سايلاپ العانشا بىر-بىرىمىزگە كوز الارتۋدى توقتاتايىق دەپ جان — جاققا جاۋشى شاپقىزعان ەدىك-اۋ.
قىسقا كۇندە قىرىق شابىسىپ جاتاتىن سىبان — رابتاننىڭ ءوزى قىرىق جورعا اتى بار، قىرىق نارعا قىزىل كىلەم جاپقىزعان قوس قىرىق تەڭ تارتۋى بار قىرىق ەلشىسىن جىرعال تايشىسىن باسشى ەتىپ جىبەرگەندە، تىرس ەتپەي جىم-جىرت قالعان رەسەي پاتشالىعى ەدى-اۋ. حابار جەتپەدى، ەستىمەي، ەسكەرۋسىز قالدىق دەمەسىن دەگەن ويمەن تايقوڭىر قۇلتىبايۇلىن ادەيىلەپ قازان قالاسىنا ءاز تاۋكەنىڭ ءولىمىن ەستىرتۋگە جىبەرگەن دە ەدىك. نە مەنمەنسىگەن ورىستىڭ ءوزى كەلمەدى. نە كوڭىل بىلدىرگەن، قاباق تانىتقان ءسوزى جەتپەدى. سوندا ەمەس پە كومەكەيى بۇلكىلدەپ كەتەتىن، اۋزىن اشسا اقىلعا بەرگىسىز اق كوڭىلىنىڭ سوزدەرى اقتارىلىپ سالا بەرەتىن بۇقار باۋىرىمنىڭ باسىن شايقاپ، قاباعىن شىتقانى. "ەكى باستى سامۇرىقتىڭ ەدىلگە سالعان شەڭگەلى — ەرتەڭ ەتەگىڭنەن باسىپ، جەلكەڭە شىعام دەپ تونگەنى ەمەس پە. قازىعىڭ قۇلاپ، قازانىڭ سىنىپ قازاعىڭ جىلاپ جاتقاندا قايعىڭا قايىسپاي، ازاڭا كەلمەسە، ءجىپسىز بايلاپ، قۇرىقسىز ايداپ الام دەپ، الدەن-اق ەركىڭ مەن ىرقىڭدى جاۋلاپ جەڭگەنى ەمەس پە. كوزى قالاي كوگەرسە، ءجۇزى سولاي تۇنەرگەن سارى ورىسىڭ تۇسىنىسەر تۇسكە سەنبەي، كۇشكە سەنەدى — اۋ بايقاسام. اقىلمەن بايلار شەشىمنىڭ ۇزاق عۇمىرىنا سەنبەي، جۋان جۇدىرىعىنا سەنەدى — اۋ وسى حالىق" دەپ كۇرسىنگەنىن ۇمىتارمىن با. تەك جىل وتكىزىپ بارىپ قانا قايىپتىڭ ۇلى حان بولعان دارگەيىنە قول تاپسىراردا عانا شودىر جەلىنباستاعان ەلشىلىگى ارەڭ جەتكەن — ءدى.
قايىپ دەمەكشى... ءبىراز نارسە ەرىكسىز ويعا ورالادى — اۋ. قايران قارا نارداي ءاز تاۋكەم سوڭعى ءبىر — ەكى جىلدا توسەك تارتىپ قالعاندا وسى ءىنىسى قايىپتى قاسىندا كوپ ۇستاپ، وردانىڭ بار ارەكەتىن-قارەكەتىن قولىنا سەنىپ تاپسىرعانداي بوپ ەدى. ءا دەپ جاتىپ قالعان جىلى — اق تاۋكە قايىپقا حات جازعىزىپ، جوڭعار — ويراتقا قارسى تىزە قوسىپ بىرىگىپ سوعىسىپ، سەنىڭ دە، مەنىڭ دە تۋ سىرتىمىزدان كوك نايزاسىن شوشاڭداتا بەرەتىن ورتاق جاۋىمىزدى تۇرماستاي ەتىپ تۇرالاتىپ تاستايىق دەگەن تىلەكپەن ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن تەزدەتىپ، رەسەيگە ەكى ەلشىلىك اتتاندىرىپ ەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى قازان مەن ۋفا ارقىلى جەتە السا، پەتەربور اسپاق ەدى، پەتر اعزامعا قولما — قول حات تاپسىرماقشى ەدى. ەكىنشى ەلشىلىكتى باسقارعان بەكبولات ەكەش ۇلى مەن بايداۋلەت ءبورى ۇلى دەيتىن ازاماتتار توبىلعا جەتىپ ەدى. ول كەزدە ورىسقا پەيىلىمىز دۇرىس، كوڭىلىمىز اق ەدى — اۋ. دوستىق قۇشاعىمىزدىڭ ايقارا اشىلعان بەلگىسىندەي كورسىن دەپ ويرات قالماقتىڭ تۇتقىنىندا جۇرگەن سارىالا اپەسەرىن، اتى كىم ەدى شىركىننىڭ... ءا-ا، مەركەلەيدى مەن ءوزىم ساتىپ الىپ، تاعى ءبىراز ورىس ءجاسىرىن بوساتىپ، قوسىپ جىبەرىپ ەدىك...
العاشقى نيەتىمىزدى قۇپ العان سياقتانعان سوناۋ ءسىبىر كوبىرناتىرى ماتىبيدىجىگىتتەردىڭ ماقتاپ كەلگەنىن ەستىپ، كوڭىل كونشىتكەنىمىز بولعان دى. كەڭ ەلدىڭ كەڭ قولتىعىنا سۇيەنسەك، اتا جاۋدىڭ-ويراتتىڭ قابىرتاسىن كۇيرەتەرمىز دەگەن سەنىمىمىز جانىمىزدى جايلاپ الىپ ەدى — اۋ. سوزىمە سەنبەسە، وزىمدەي كورىپ تىڭداسىن دەپ سول كوبىرناتىر ءماتىبيىڭ مەكيتا4 بويارىن قوسا جىبەرىپ، كوزىمىزدى ادالدىعىنا جەتكىزگەن دە تارىزدەنگەن — ءدى. ءاي، سەنگىشپىز عوي، سەنگىشپىز!.. كەلدى عوي. كوڭىلىمىزدى دە، قول جايعان ءتۇرىمىزدى دە كوردى عوي دەپ، قوينىمىزدى دا، قويمامىزدى دا اشا بەرمەدىك پە. سويتسەك، سول مەكيتاسى جاسىرعانىمىزدى انىقتاۋعا، تىققانىمىزدى اقتارۋعا، سىرىمىزدى، سىبىرىمىزدى قوتارىپ اكەتۋگە كەلگەن تىڭشى قۇلاعى، جانسىز كەۋدەسى ەكەنىنە ءمان بەرمەپپىز عوي. وداق بولامىز، ورىستىڭ وت قارۋىنا قول جەتكىزەمىز، ويراتتى ويسىراتا كۇيرەتەمىز دەپ دالباڭداپ ءجۇرىپ، بارىمىزدى دا، ءنارىمىزدى دە، قايعى-شەرىمىزدى دە تۇپ-تۇگەل ارتىپ، تيەپ بەرە سالىپپىز. ءتىپتى سول جۋان سارى ورىس ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىڭنان ارتىق كورىنىپ، قاي سۇلتان قاي سۇلتانمەن اراز، قاي ۇلىس، قاي ۇلىسپەن قىرعيقاباق، قايىپ حان تاۋكەنىڭ ورنىن باسا ما، باسپاي ما، باسار بولسا ورتا ءجۇز وعان قىر كورسەتە مە، جوق تىزگىنىن ۇستاتا ما ءتارىزدى قۇپيا ساندىقتا جاتاتىن قۇپيالاردىڭ كىلتىن عانا ۇستاتپاي، سول قۇپيا سىرلاردىڭ ءوزىن قورجىن-قاپشىعىمەن قانجىعاسىنا بوكتەرتىپ جىبەرگەنىمىزدى ەندى-ەندى سەزىنىپ، بارماق تىستەگەنىمىزبەن وكىنىشتىڭ ورنى تولار ما.
شىعاسىعا يەسى باسشى دەگەن سول...
ال سول سەرتتەسكەن ورىسىڭ نە ىستەدى؟ "ويراتقا قارسى كەلەسى جىلعى سوعىستا سولداتتارىمىز سەندەرمەن تىزە قوسىسادى. وت قارۋىمىز قولدارىڭا تيەدى" دەپ قوس سامۇرىق ءمورى باسىلعان شارتى دايىندالىپ، قولىمىزعا تيگەندە، وت قارۋدى ۇستاعانداي ەسىمىز شىعىپ كەتپەپ پە ەدى. ءاي، داڭعوي دا ماقتانشاق قازاق! از نارسەگە كەيدە قاناعاتشىل بولا قالاتىن تايىزسىڭ — اۋ. قاباعىن جىلىتقانعا قارىنداسىن جەتەكتەتىپ قويا بەرەتىن كوڭىلشەكتىكتەن قور بولىپ جۇرسەڭ دە، كوجەتامىر بىرەۋ تاپساڭ — اق قوتانىڭنان قوي قال-دىرماستاي تاسىمالداپ، قوسىڭنان قىلقۇيرىق تاۋىسپاي توقتامايتىن قوناقجايلىعىڭدى قورىقتى ساناپ، تاناۋى تاسىراڭداپ، تاڭقىلداپ سويلەيتىندەر تالاي رەت تالتايتىپ قويىپ تاڭىڭدى ايىرارداي تومپەشتەگەندە دە، وزگەگە كوكىرەك كەرىپ كەرگيتىن مىنەزدەن جۇرداي بوپ، كونبىستىكتىڭ قۇرىعىنا باسىندى توسا بەرەتىنىڭدى قاي قاسيەتىڭمەن اقتاپ الارمىن. ءبىلدى عوي سول جۋان ورىسى دا، ءسىڭىرى شىققان شىلىڭگىر ورىسى دا سەنىڭ اڭقاۋلىعىڭ مەن اۋمەسەرلىگىڭدى. ۋادەمەن سەمىرتىپ، شارتپەن شىدەرلەپ، سەرتپەن سەرەيتىپ كەلسە دە، وزىنە دەگەندە، وزەكتەسىنە دەگەندە قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن قازاقتىڭ، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسى ورىس تورەلەرىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، قارىستاي جىپكە بۇعاۋلانىپ، اياقتاعى سۋعا تۇنشىعىپ، مىسى قۇرىپ، ءجۇنى جىعىلىپ، ءمۇساپىر كۇيگە ءتۇسىپ قالا بەرەتىنىنە تاڭىم بار-اۋ. كوزىنىڭ وتىن، ءسوزىنىڭ داۋاسىن، نامىسىنىڭ شارپۋىن، كەگىنىڭ قارپۋىن سوناۋ قاسىم مەن ەسىم حانداردىڭ كەزىندەگىندەي، تاۋەكەل مەن جاڭگىر، ءتىپتى كۇنى كەشەگى تاۋكەنىڭ تۇسىنداعىداي عىپ اۋزى تۇكتى نەمەنىڭ ساسىق قولقاسىنا تۇنشىقتىرا تىعىپ وتىرسا، سول قاراشەكپەنىڭنىڭ بۇگىنگى داليعان كوكىرەگىندەگى وتىرىگى، جىميعان جۇزىندەگى جىمىسقى ايارلىعى جەل قۋعان بۋداي بوپ ءىز — ءتۇسسىز جوعالار ەدى — اۋ. ول قايدا. بۇگىن ءابىلقايىر ءبىر بارىپ قۇرتتاعان شىبىشتاي سول پاڭ دا ماڭعاز بولىپ كورىنۋگە تىرىسقان جىرتىق شاركەيلى قاراشەكپەنگە قۇيرىعىن تىقپالاسا، قايىبى ەكى بارىپ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقان كارى توبەتتەي اۋزىنان جەلدى كۇنگى تۇڭلىكتەن جەلپىلدەگەن تۇتىندەي تەمەكىسىن بۇرقىراتقان مۇجىققا ءموليىپ كوز سۇزسە، باراق سۇلتانى ءۇش بارىپ قولدان جەم ىزدەگەن جەتىم لاقتاي بوپ جىندى سۋىنا تويىپ الىپ، شالجاڭداعان سولداتىنا موليە ءتۇسىپ ماڭىراسا، ول قۇتىرىنباعاندا كىم قۇتىرىنسىن. ولار اسقىنباعاندا كىم اسقىنسىن. جەرىڭە جەلىمدەي جابىسىپ وتىرىپ الىپ، سول جەرىندەگى اتا-بابا مولاسىنا اندا — ساندا ات باسىن تىرەگەن مالما تىماق قازاقتى ات باۋىرىنا الىپ ساباپ، ودان ءارى اسسا قۇل قىلىپ مالىنىڭ سوڭىنا سالىپ قويىپ شىرەنەتىندەرىن قايتەرسىڭ. ول ول ما، سول مالما تىماقتاردىڭ اراسىنان ەتى ءتىرى ءبىرى تابىلىپ، اقيعان كوكشىل كوزگە قورىقپاعان قوي كوزدىڭ تىك قاراسىن جولدادى دەگەنشە — اق، ءسىبىر اكىمشىلىگىنەن باستاپ پەتەربورىنداعى ساناتتارىنان تاۋكە حانعا: "قاراقشىڭدى تىي، بارانتاشىڭدى باس! ەلىمىزدى شاپتى، جەرىمىزدى تاپتادى. جەلەكتىمىزدى جەسىر ەتتى!" دەپ جالاقتاتىپ جاۋشىسىن، ەدىرەڭدەتىپ ەلشىسىن ۇستى-ۇستىنە ال كەپ قاپتاتسىن. سونداعىسى ۇركىتە بەرسەم، ۇرەيمەن ءۇرپيىپ بىتەر. قورقىتا بەرسەم، بۇرسەڭدەپ الدىما كەپ، اياعىمدى قۇشىپ، قۇلىما اينالار دەيتىن زىمياندىعى ەكەن — اۋ. بارىنەن دە بۇرىن قازاقتىڭ قانى مەن تەرىنە بوككەن بايىرعى جەرىن ءوزىنىڭ اتاسىنان قالعانداي عىپ "جەرىمدى تاپتادى!" دەپ اۋزىن كەرگىلەگەنىنە جىنىڭ كەلەدى-اق ەكەن. جەڭگەن ءيتتىڭ جەلكەسىنەن الار دەگەن سول.
حوش. ءاز تاۋكەنى ازىرەتى سۇلتاننىڭ كوك كۇمبەزىنىڭ قاسىنا جەرلەپ، قايىپتى ءۇش جۇزگە حان كوتەرىپ دۋىلداسىپ باسىلعانشا — اق ورىستىڭ ۋادەسىنە قۇدايداي سەنگەن ورىسشىل قايىپ پەن ءابىلقايىر ويراتقا ويسىراتا سوققى بەرەمىز دەپ ال كۇمپىلدەمەسىن بە. اسىرەسە حاندىقتان دامەلەنىپ، التىن تاقتى تاقىمىمنىڭ استىنان كورسەم، ءدال وسى جولى كورەرمىن دەپ ىشتەي نىعىزدانىپ جۇرگەن ءابىلقايىر بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمى قايىپقا اۋناپ تۇسكەنىن ەستىگەندە، توبەسىنە توڭكەرىلىپ كوك اسپان قۇلاعانداي بوپ ەسەڭگىرەپ قالسا دا، ەسىن تەز جيناپ الا قويعان ەدى. "ەستىسىن ەسەك قىلۋعا قۇمار قازاقتىڭ قولىنان بەرمەگەنىن جولىنان تارتىپ الارمىن. حانى كىم، قاراقشىسى كىم — كورسىن كوزىمەن" دەگەن ارىدەن، تەرەڭنەن ءبىر بايلامعا تىرەلىپ، قايىپتى ويراتقا قارسى قىت-قىتتاپ ايداپ سالعان دا سول ەدى. ارينە بيلىكتىڭ تىزگىنى قولىنا تيگەن سوڭ كەشەگى قاتارداعى قايىپ حان عانا ەمەس قازاق ورداسىنىڭ اق ورداسىنا كەۋدەسىن كەكىرەيتكەن ۇلى حان ەكەنىن ورىسپەن تىزەلەسىپ وتىرىپ ەجەلگى اتا جاۋدى تۇمسىقتان سوعىپ، ەلىن جەرىنە قوندىرىپ، اقار-شاقار ۇلى كوشپەن تۋعان جەرگە ورالعان بارشا قازاقتىڭ العىسىمەن، ريزا كوڭىلىمەن قايىپتىڭ دالەلدەمەكشى بولعانىن سەزبەيتىندەي كور كوكىرەك ەمەس ەدىك قوي.
"اسىقپا، اپتىقپا. الدىمەن الدى-ارتىڭدى بارلا. ورىسىڭمەن وداعىڭنىڭ ورىندالۋىن تاعى پىسىقتا. وڭ — سولىڭدى تۇگەندە. الىس-جاقىنىڭدى ەكشە. ويرات — ۇيرەنىسكەن جاۋ عوي. قاشىپ ول كەتپەيدى. اسىپ-تاسىپ ءبىز جەلپىنبەيىك،" دەگەن اقىلعا تاقىلدىق جاساپ، كەڭەسىمىزگە كەكەسىن بىلدىرۋگە دەيىن بارماپ پا ەدى ول.
سودان ورتا ءجۇز باتىرلارى اتقاقتاعان ءابىلقايىردان دا، قاقاڭداعان قايىپتان دا سەكەم الىپ، ارقار ۇراندىنىڭ اياق استىنان قىلاڭداعان قىڭىر قىساستىعىنان جەرىنىپ، ءبارىنىڭ تۇراقتى ءسوزى ءبىر اۋىزدان عانا شىعىپ، وسى جولعى شايقاسقا قاتىسپاۋعا ۇيعارعان ەدى. باسى الدەن بىرىكپەگەن ەلدى، باتاسى ابدەن بۇزىلا باستاعان ەلدى باسىبايلى قۇلىنداي عىپ، كونسە، قوسارىما قۇلىن — تايداي عىپ بايلايمىن، كونبەسە، كوتكە تەۋىپ ايدايمىن دەپ كەكىرەيۋ كەشەگى تاۋكەدە دە، بۇرىنعى قاسىم، ەسىم، تاۋەكەلدەردە دە بولماعان مىنەز. ەندەشە ءوز بۋىنا ءوزى ءپىسىپ، قارالاي ءماز بولعان قايىپ تا، سول قايىپتىڭ قولتىعىنا دىم بۇركىپ، قۋىرشاعىنداي قانكوبەلەك اينالدىرىپ وتىرعان
ءابىلقايىر دا بىلگەنىن جاساي بەرسىن. قاراپ ءجۇرىپ قانىن شاشتىراتىن ورتا ءجۇز جوق دەپ قامشىلارىن بۇلعاقتاتىپ، قارسى ءسوزدى قارداي بوراتقان قانجىعالى بوگەنباي دا، قاراكەرەي قابانباي دا، شاقشاق ۇلى جانىبەك تە، كارسون ارالباي مەن تاڭىباي دا، كەرنەي تۇيتە دە، سايدالى نياز دا، قارا توقا مىرزامبەت تە، تاراقتى نايمانتاي دا، ۋاق سارى دا، سىرىم مالايسارى دا، مەنىڭ ءىنىم بودەنە دە بەت باقتىرماپ ەدى-اۋ.
ءاي، ءبىراق... تاسىرلىق دەندەگەن بويدىڭ اقىل كىرگىزەر ەسىك-تەسىگى بولمايتىنىن ءار كەزدە كەزدەستىرۋمەن كەلەمىز عوي ءالى. سول ەسىك — تەرەزەسى بىتەۋلى كەۋدەگە داليتىپ وركوكىرەكتىڭ ورەكپىگەن قانىنا كەكىرت پەندەنىڭ ەشكىمدى مەنسىنبەس ۋىن قوسا ايداسا، ارقار ۇراندى شىڭعىس اۋلەتىمىز دەيتىندەر الاش ۇراندى قارابايىر قاراسىن كوزىنە ىلە قويار ما. ىلمەدى عوي سوندا.
ورتا ءجۇز قولى باس تارتسا دا سول جولعى جورىقتان ءابىلقايىر باس تارتپادى. تۇركىستانعا ءارقايسىسى جەر قايىستىرعان جاساعىمەن كەلگەن باتىرلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توپىرلاتىپ كىرگىزىپ، قايىپ حاننىڭ باسىن اينالدىرىپ الا قويمادى ما. ونىڭ ۇستىنە ورتا ءجۇزدىڭ قوسىنى قاتىسپايمىز دەگەندى ەستىگەندە، تالايدان بەرى قاندى شايقاستىڭ قارا كورىگىن قىزدىرىپ، قىزىل مايداننىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، جاعالاسقان جاۋىن تىرقىراتىپ قاشىرىپ، ايدىن مەن ايبىنىن اسىرىپ جۇرگەن سولارسىز — اق باعىمىزدى سىناپ كورسەك، باعامىزدى ءوسىرىپ، بەدەلىمىزدى ارتتىرىپ، ورىس وڭ قولىن سوزىپ، ءوڭىن تۋرا بەرىپ وتىرعاندا جەڭىس دابىلىن قاعۋىمىزعا شەك بولماس دەگەن دامە گوي ۇمىتپەن ۇلى ءجۇز جاساعى باس شۇلعىماسىن با. جەر ۇستىندەگى قىر مەن سىردىڭ تىعىلۋى مەن قۇبىلۋىن عانا ەمەس، جەتى قات جەر استىنداعى كۇبىر — سىبىردىڭ دا توركىنىن تاپ باسىپ، قاپىسىز باجامداپ، بولجاپ وتىراتىن سەرگەك توكەم، اسىلزات تولە بي اعام دا تاپ سول جولى داڭعىلىن سۇرلەۋگە ايىرباستاپ الا قويماق بولعان ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىراز ءبيىنىڭ ەكى يىعىن قومداپ، قوس جاۋىرىنىن قوس توبەدەي ءوسىرىپ، قايىپ حانعا قول جايىپ باتالارىن بەرىپ، تاتۋلىقتىڭ تىڭ ىرگەسىنە الدەبىر سىنانى قاعىپ جىبەرگەندەرىن كورگەندە قاتتى رەنجىگەن — ءدى. قىمىزعا دا وكپەلەگىش قازاقتىڭ الدەبىر وكپەسىنە وراي توڭتورىس قالپىن ساقتاماق بولعان بيلەردىڭ، ساقتىق بىلدىرگەن ورتا ءجۇز باتىرلارىنا ادەيى قاباقجىلىتپاسىن سەزگەن سوڭ قايران توكەم ودان ءارى ءۇنسىز قالعان — دى. قايىپ حاننىڭ سول بيلەرگە وزگەدەن گورى ىقىلاسىنىڭ كوبىرەك اۋعانىنا، ەلشىلىكتەردەن كەلگەن تاي — تاي، تەڭ — تەڭ تارتۋ — تارالعىلاردى بولۋگە كوبىرەك قاتىستىرعانىنا، تۇس-تۇستان، ەل-ەلدەن كەلگەن سايگۇلىكتەردىڭ تاڭداۋلىلارىن تاقىمعا باسىپ، الدارىنا سالعانىنا كادىمگىدەي — اق قىزىققاندارى ما؟.. ءاي، توكەم وندايدى جاقتىرمايتىن. تەگىنگە ۇمتىلماس، وڭاي ولجاعا قىزىقپاس بىرەۋ بولسا، ول قاسيەتتى تولە اعام بولار. ءاي، سوندا دا دۇنيە-بوقتىڭ كوز قىزىقتىرىپ، ادامدى الداپ سوعارىن ەسكەرە بەرمەيتىنىمىز جامان — اۋ. وتكەندە... باياعىدا — اق دەيىنشى، وعان دا وتىز جىلداي بوپ قالىپتى — اۋ. توكەڭنىڭ ات شاپتىرىم اق ورداسىنا العاش كىرگەندە، بۇحاردىڭ حان سارايىنا كىرگەندەي ءارى — ءسارى كۇيگە ءتۇسىپ، ءارى تاڭ قالعانىم، ءارى تامسانعانىم ەسىمدە. التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن قاپتاعان كەرەگەلەر، جاپسارى مەن يىندەرىنە اسىل تاستار ورناتقان شومبال شاڭىراققا قاراپ انتەك باس شايقاپ قالعانىمدى سۇڭعىلا دا سىرباز توكەم سەزىپ قاپ ەدى-اۋ سوندا. مىرس ەتىپ قانا كۇلىپ: "بارىڭدى بارىنشا بازارلاپ ءوت، مارقايعاندا باعاڭ دا، ءباسىڭ دە وزار. ءنارىڭدى جاسىندا اجارلاپ ءوت، قارتايعاندا ءسانىڭ دە، ءونىڭ دە توزار. ءار نارسە ءوز ۋاقىتىمەن" دەپ ەدى. ءبىراق كوڭىلىمدە سول استام بازارلاۋدان دىق قالماپ پا ەدى. وزىندە بارمەن كوزگە ۇرۋ سالتىمىزدا جوق قوي، جوق.
حوش. ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەتىن بوپپىن-اۋ. سول جىلى تامىزدىڭ اياعىنا تامان ەكى ءجۇزدىڭ وتىز مىڭ قولىن باستاپ قايىپ پەن ءابىلقايىر اياگوز وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، جاسانىپ جاتقان ويرات قوسىنىمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن قوي.
ايتپاقشى ءابىلقايىر قولىندا سول جورىققا قاتىسىپ جۇزدىك باسقارعان بالتا باتىردىڭ ايتقانىن ەسىمە تۇسىرەيىنشى. نامىستان ولەردەي بوپ تۇتىگىپ جەتىپ، قىلعىنىپ ارەڭ سويلەپ ەدى — اۋ قارا سانىنان وق تيگەن جاراسىنان دا بۇرىن جانىن قيناعان ازابىنان كوبىرەك قينالىپ.
ەندى سول بالتانىڭ اڭگىمەسى ءبيدىڭ كوز الدىندا بار بەدەر-بوياۋىمەن ءتىرىلىپ سالا بەردى.
ساسكە ءتۇس.
بارىلداپ كەرنەي بوزدادى.
دارىلداپ داۋىلپاز قاعىلدى.
سول — اق ەكەن قازاق قولىنىڭ كەلە جاتقانىنان كۇنى بۇرىن حابارلانىپ وتىرعان ويرات قوسىنى اعاشتان قيىپ شەپ قۇرىپ العان قامالىنان بارىلداتىپ كەرنەيىن ولار دا بوزداتپاسىن با، جاڭعىرتىپ داۋىلپازىن cap دالاعا دۇڭكىلدەتپەسىن بە. "كەلسەڭ، كەل!" دەپ جاتقان جاۋعا بەلسەنە كەپ تيىسەتىن جاۋجۇرەك قازاق جاۋىنگەرلەرى يىرىلە قالىپ، وڭ قاناتتا شاشاعى جەلبىرەگەن اق تۋدى ايبىنداتا كوتەرىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلىق ۇرانى "بۇقارعا" باسىپ كەپ قالعاندا دۋلات سەڭكىباي، شىمىردىڭ قويگەلدىسى، وشاقتىنىڭ ساڭىراعى، بوتپايدىڭ سامەنى، شاپىراشتىنىڭ ەمىلىنەن قاۋمەن مەن داۋلەت، اسىلىنان قازىبەك، ساتاي مەن بولەك، جانىستان وتەگەن، البان حانگەلدى باتىرلار باستاعان ون مىڭنىڭ جارق — جۇرق جارقىلداپ كۇن كوزىمەن شاعىلىسقان الداسپاندارى، كوكتىڭ توبەسى بولسا تەسىپ وتەردەي ءبىر لەپپەن ءۇش دۇركىن اسپانعا ايبات شەككەن كوك سۇڭگىلەرى جالاقتاپ، جالىنداعان سار-بازداردىڭ كومەيىنەن توگىلگەن ءار رۋدىڭ ۇراندارى جالپاق دالانىڭ ءتوسىن دۇبىرلەتىپ دۋىلداپ جارىسىپ الا جونەلدى.
ءدال وسىنداي بوپ سول قاناتتا دوعاشا ءيىلىپ جىبەك باۋلى جاسىل تۋىن اسقاقتاتا بۇلعاقتاتىپ كىشى ءجۇز جاساعى كۇن كۇركىرىنەن دە قۇدىرەتتەندىرىپ "تۇلپار! تۇلپار! تۇلپار!" دەپ ءوز ۇلىس ۇرانىن ءۇش مارتە قايتارىپ قالىپ ەدى. سول — اق ەكەن تابىن بوكەنباي، تاما ەسەت، اداي كوبەش، كەرەيىت تايلان، شەكتى قايراق، تايلاق، ءالىم باقتىباي، شومەكەي كيىكباي، تىلەۋ ورىسبەك باتىرلاردىڭ الەكەدەي جالانعان جىگىتتەرى قىلىشتارىن قيمىلداتىپ، سۇڭگىلەرىن سۋماڭداتىپ تۇرىپ وزان-ۇراندى كوك جۇزىنە ىشقىنا ىتقىتقاندا، اسپان توڭكەرىلىپ، جەر اۋدارىلىپ كەتكەندەي بولىپ ەدى.
قوسىننىڭ ورتا تۇسى — "ورداسىنداعى" ون مىڭدى قۇراعان ەكى ءجۇزدىڭ ءار ءتۇرلى رۋى مەن قاراقالپاق، قىرعىزدار دا ءدال الدارىندا جادىكتىڭ قىزىل بايراعىن الاۋلاتىپ، اق ساۋىتتارى جارقىراپ، قازاق قوسىنىنىڭ ايبارىنداي بوپ تۇرعان ۇلى حان قايىپ پەن ءارى حان، ءارى قولباسى — ساردار ءابىلقايىردىڭ قۇرمەتىنە قۇزىرلىق جاساپ، اۋەلەتىپ "ارقار! ارقار!" دەپ تورەلەردىڭ ۇرانىن الاشىنىڭ اۋزىمەن اۋليەلەندىرىپ باستارىنا كوتەرىپ الا قويدى.
ءدال مۇنداي جويقىن ءۇن، جويقىن داۋىس بۇرىن — سوڭدى ءدال سول كۇنگىدەي ەستىلمەگەن شىعار — اۋ. وزدەرىنە وزدەرى ىرزا بولعان جاساقتىڭ ءار جاۋىنگەرىنىڭ جۇزىندە جاۋعا دەگەن كەك، جەڭىسكە جەتەرمىز دەگەن سەنىم تۇنا-تۇنا قالعانىن كورگەندە، قايىپ حان دا، ءابىلقايىر ساردار دا قاتۋلى قاباققا ءتاتتى ءۇمىتتى قوسا ءتۇيىسىپ الا قويىستى.
ءابىلقايىر ادەتتەگىشە بۇگىنگى ەن شايقاستىڭ ءتارتىبىن بەلگىلەتىپ الۋ ءۇشىن موينىنا قوڭىراۋ تاققان ۇلەكتىڭ بۇيداسىن ۇستاعان ەلشىسىنە ورتاعا شىعۋىنا رۇقسات ەتىپ، باسىن يزەدى.
ۇستىنە كىلەم جاۋىپ، باسىنا ۇكى قاداعان ۇلەگىن جەتەكتەپ تالاي مايداننىڭ پەردەسىن ءتۇرىپ بەرگەن، سوقتالى ايقاس پەن سۇراپىل شايقاستىڭ ءوتۋ ءتارتىبىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا جەتىك، ويرات ءتىلىن قازاق تىلىنەن ارتىق بىلمەسە كەم بىلمەيتىن سىرىڭكە قارا جىگىت اعاسى — مايدان ەلشىسى اسىقپاي اتتاپ، كوز مولشەرمەن اشىق الاڭنىڭ ورتا تۇسىنا جەتىپ توقتادى. جەتىپ توقتادى دا، قازاق قوسىنىنىڭ الا بايراعىن ەرسىلى-قارسىلى بۇلعاپ قاپ ويرات جاققا رەسمي بەلگى-بەدەرلەرىن تۇگەل قايتالاپ، كورىنىس بەردى. ءسال توسقانداي قيمىلسىز قادالىپ قاراپ تۇردى دا، جىڭىشكە اشىق ايقىن داۋسىن ساڭقىلداتا شىعارىپ، ۇرىس كادەسىنىڭ بۇگىنگى ءتارتىبىنىڭ رەتىن باجايلاپ قازاقشا ءبىر تۇگەندەپ ءوتتى. ارتىنشا كومەيىنە تاس تىعىلعان جانداي داۋىسىن قىلعىنتا شىعارىپ، ويراتشا ماقامداپ الگى ايتقاندارىن جانە قايتالادى. ءسوزىن بىتىرە سالىسىمەن ۇلەگىنىڭ بۇيداسىنان تارتىپ، تۇيەنىڭ باسىن ءۇش رەت كادىمگىدەي يگىزدى. سودان كەيىن ۇلەكتى ويراتتارعا ءبىر قىرىنداتىپ بۇردى دا، موينىنا تاعىلعان قوڭىراۋدى ءۇش دۇركىن شىلدىر-شىلدىر سويلەتتى.
سونىمەن ءراسىم اياقتالدى.
جەكپە-جەكتىڭ كەزەگى باستالدى.
ۇلەگىن جەتەكتەگەن ەلشى جاۋ جاعىنىڭ كادەشىل ەلشىسىن ارى-بەرى كۇتىپ، شىعا قويماعان سوڭ ماڭعاز باسىپ كەرى قايتتى. ارتىنا قاراعان دا، قارايلاعان دا جوق.
بۇكىل وتىز مىڭ قول ءبىر اۋىزدان جەر جاڭعىرتا ءبىر لەپپەن الگىندەگى ەلشىگە عانا قۇلاق تۇرگەن اتىراپتى دۇرلىكتىرىپ cap-cap گۇرىلدەدى.
— جەكپە-جەك!
— جەكپە-جەك!
— جەكپە-جەك!
كۇنى بۇرىن ساردارمەن كەلىسىپ قويدى ما، الدە مىنا دەلەبە قوزدىرىپ، قان قىزدىرار مول ايعايدان جىگەرىنە قۇيار تاباندىلىق تاپتى ما، قۇلاگەر ارعىماعىن اسپانعا تىك شانشىلتىپ الىپ، ويقاستاتا قىرىنداتىپ جەتىپ اداي باتىرى اقبەرەن كوبەش قايىپ حان مەن ءابىلقايىر سارداردىڭ قارسىسىنا تۇرا قالدى. تۇرا قالدى دا، دۋلىعاسىن سىپىرىپ الىپ، باسىن ءيىپ حاننان رۇقسات سۇرادى. قايىپ ءابىلقايىرعا جالت قارادى.
— ماڭدايى جارقىراعان جاپ-جاس بارشىن ەكەن. اپىراي، اسىعىستىق ەتپەدى مە؟
— الديار! جاستىق — اق الماستىڭ جارقىلداعان ءجۇزى ەمەس پە. كوبەش باتىر جاس تا بولسا، باس بولۋعا ابدەن لايىق. بارسىن. بەرىڭىز، اشىڭىز جولىن ەردىڭ، — دەپ ءابىلقايىر حاننىڭ سەكەمىن سەيىلتىپ جىبەردى.
قۇلاگەر تۇياعىن ءار جەردەن ءبىر تيگىزىپ اشىق الاڭعا قاراي جالىن جۇرەك جاس باتىردى الا جونەلدى.
"ءارۋاقتاعان" داۋىستار ءار تۇستان ۇزدىك — سوزدىق ەستىلىپ، تەز ءوشتى. ءۇنسىز تىنشىعان قوسىن ءبىر جاعىنان اناۋ جاستىڭ اپىراقتاپ ۇلى جەكپە — جەكتىڭ تۇساۋكەسەرىنە باتىل قادام باسقانىنا ءارى قۇپتاي، ءارى كۇدىكتەنە قاراپ، ەندى قارسى بەتتەن جوڭعار قاي باتىرىن شىعارار ەكەن دەپ باعجيىسىپ قالىپ ەدى.
جوق. جوڭعار ويراتى بۇگىن ەجەلگى مايدان ەرەجەسىن دە، سوعىس ءتارتىبىن دە بۇزۋىن ودان ءارى ۇدەتىپ، ءبىر قىرسىق ەرەگىسكە ءتۇسىپ العانداي بولدى. كادەشىل ەلشىسىن ءبىر شىعارماسا، ەندى اناۋ مايدان الاڭىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە اينالىپ، الاشتىڭ بارلىق ۇرانىن جامىراتىپ ايقايلاپ قاسقايا قاراپ تۇرعان جاس باتىر كوبەشكە باتىرىن ءالى شىعارعان جوق. قارسى بەتكەيىن قيىپ-كەسىپ قالاعان جۋان-جۋان اعاشتارمەن قامال ورناتىپ قالقالانعان ويراتتىڭ جەكە ويقاستار باتىرى تۇگىل بارشاسىنىڭ دا نوبايى كورىنبەيدى. قۇددى ءبىر جاسىرىنباق ويناعان جالپىلداق بالانىڭ كەيپىنە ءتۇسىپ الىپ، سول ويىننىڭ قىزىعىنان ءالى دە شىعا الماي جاتقانداي. كەنەت ءالسىز عانا زۋ ەتكەن سۋىل ەستىلدى. سول سۋىلدى كوبەش باتىر دا زامات ەستىپ قالسا كەرەك، قۇلاگەرىن قوساياقتاتا تىك شاپشىتا بەردى. تىك شاپتىعان ارعىماقتىڭ قىل مايقانىنا سۇر جەبە ساق ەتە ءتيدى.
وپىرىلا قۇلاعان اتىنىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ تۇسكەن كوبەشكە زۋىلداعان جەبەلەر قارداي بورادى. كوبەش قالقانىن كەۋدەسىنە توسەپ، ءدال مىنانداي سۇمدىق وپاسىزدىق جاساعان جاۋىنىڭ سوعىس ءتارتىبىن ورەسكەل بۇزعانىنا قاتتى اشۋلانىپ، ءوزى بىلەتىن قارعىس پەن تىلدەۋدىڭ ءبارىن تۇبىنەن قوپارا اقتارىپ، شەگىنىپ بارا جاتتى.
كەرنەي داۋدىڭ تۇڭعىشى — بالتا اتىنا قامشىنى باسىپ كەپ قالدى دا، قۇيعىتقان بويدا زۋىلداعان جەبەلەردەن دە جاسقانباستان كوبەشكە جەتىپ كەلدى. ەڭكەيە ءتۇسىپ قولىن سوزدى دا:
— تەز! جارماس! — دەپ ەكى — اق ايقايلاپ قالىپ، قولىنان شاپ بەرگەن جىگىتتى ىلە كوتەرىپ، ارتىنا مىنگەستىرىپ الدى.
— ساق بول! قالقانىڭمەن قالقالان!
ەكەۋى، قۇداي وڭداپ، قوسىنعا امان-ەسەن جەتتى.
— اللا رازى بولسىن، بالتا! ۇمىتپاسپىن وسىندى، — دەپ يىعىنان قىسىپ قاپ، العىسىن بىلدىرگەن كوبەش سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، الدەبىر سالىقشىنىڭ جەتەكتەپ اكەلگەن اتىنا قارعىپ ءمىندى.
بۇل كەزدە ءابىلقايىر مەن قايىپتىڭ قاسىنا ءبىراز مىڭباسىلار جينالىپ قالعان ەدى. قاباقتارى قاتۋلانىپ، كوزدەرىنەن ىزالى اشۋدىڭ وتى ۇشقىنداپ، ويراتتاردىڭ كوشپەلى ەلدىڭ اتام زاماننان بەرى بۇلجىماي كەلە جاتقان ءتارتىبىن بۇزىپ، قاراقشىنىڭ قاراقشىسى جاساماس، بۇزاقىنىڭ بۇزاقىسى تاۋەكەل ەتە الماس ورەسكەل ارامدىققا بارعانىنا، جەكپە-جەكتىڭ قاسيەتتى كادەسىن اياققا باسىپ تاپتاپ، ەلدەن ەلگە بۇلىك باسى بوپ تارايتىن وپاسىزدىقتىڭ العاشقى سۇرلەۋىن سالعانىنا كۇيىنىپ، قانىنا قارايىپ العان ەدى.
— سۇمدىق! سۇمدىق قوي مىنا جاساعانى!
— بۇدان وتكەن وپاسىزدىق بولماس!
— ەلدىكتەن قالعانى، شەڭبەردەن كەتكەنى عوي ويرات قالماقتىڭ!
— جەكپە-جەكتىڭ باتىرىن اڭداي عىپ، تاعىداي كورىپ اتىپ الا قويام دەگەن سۇمدىقتى كىم كورگەن!
— ءجا! توقتاڭدار بوسقا سۋىلداماي! — دەپ قايىپ حان زىرك ەتىپ شۋدى تيىپ الدى دا، ءابىلقايىرعا ەندى نە ىستەيمىز دەگەندەي اجىرايا قارادى. ءابىلقايىر العاش ابدىراپ قالعان بولاتىن، ءقازىر اپتىعىن باسىپ، ساباسىنا تۇسكەن ەدى، حاننىڭ ءزارلى قاراسىنان ىعا قويمادى.
— توسامىز دا...— دەدى. كوزىندە كۇلكى، ەزۋىندە مىسقىل تابى بىلىنە قالدى.
— نەنى... كىمدى توسامىز؟ — دەپ قايىپ ەندى ءتىپتى شاقشيا قادالعاندا، بۋرىل ساقالدىڭ تورەلەرگە عانا ءتان سيرەك قىلدارى شانشىلىپ-شانشىلىپ شىعا كەلدى. ءار قىلى ءبىر-بىر سۇڭگىدەي سورايىپ، قولىنان كەلسە تاپ ءقازىر اناۋ الدە تاتار تەكتەس، الدە تاتار مەن ورىس اراسىنان شىققان بۋدانعا ۇقساس، ءبىراق قازاق پەن مۇڭعىلعا مۇلدە كەلمەيتىن ءابىلقايىردىڭ قۋشىق شەكەسىنە، قۇپ-قۋ جاعىنا كىرش-كىرش قادالارداي وقتالا قالىپتى.
— كىمدى بولسىن، الديا-ار!.. سىزگە... ءسىزدىڭ ۇلۇ-ۇع مارتەبىڭىزگە قايتا-قايتا ۋاعدا بەرىپ، شارتىن جاساپ، وسى ارادان ءدال بۇگىن تابىلۋىمىزدى قاتتى قادالاعان ورىس دوستارىڭىزدى توسامىز. ورىس سولداتتارىن كۇتىپ الىپ، تىزە قوسامىز. وت قارۋىنان وت توگىپ، دوبىن تومپىلداتىپ اناۋ وپاسىز سويقانداردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىز.
ءابىلقايىردىڭ داۋىسىنان كەكەسىن سىزىن سەزگەندەي بولسا دا، وزىنە كىشىرەيىپ باس يگەن ساردارىنا قايىپ حان ەندى باستىرمالاتىپ ەشتەڭە دەي قويمادى. الگى سوزدەردەن كەيىن قاسىندا توپتالعان قولباسىلاردىڭ وزىنە سىناي دا، بارلاي دا قاراعانىن جاقتىرمادى ما، الدە ۋادەشىل ورىستارىنىڭ بۇگىن دە ۋادەسىنەن تابىلا قويۋىنا كەۋدەسىندە كۇدىگى وياندى ما، ازۋ تىستەرىن سىقىرلاتا قايراپ، جاق ەتتەرىن بۇلتىلداتا ويناتىپ جىبەردى.
— جوق، ءابىلقايىر! توسپايمىز! بوسقان بوكەندەي تىراعايلايتىن جوڭعاردان جاۋىنگەر قازاق قاي كەزدە جاسقانشاقتاپ تۇرىپ قالىپ ەدى. سونى كورگەنىڭ... كورگەندەرىڭ بار ما؟
مانادان ساتاي باتىر نامىستان كوگەرىپ الىپ، تۇلدانىپ ءتۇر ەدى، اتىن ءبىر تەبىنىپ قاپ، ىلگەرى سۋىرىلدى.
— قورعالاقتادىم دەگەنشە قور بولدىم دەۋ كەرەك. قاس باتىرىمىزدى كوز الدىمىزدا كوجەكتەي قۋالاعان قورلىعىنان جەر بوپ تۇرمىن، الديار! ەردى نامىس ولتىرەر. نە وقتان، نە نامىستان ولەيىك. باستايىق شابۋىلدى!
— ساتاي باتىر ءجون ايتىپ تۋر.
— ايقايلاپ، اتتانداپ ءتيىپ، ءتۇرىپ شىعۋ كەرەك.
— جەر بولعان نامىستى ءسويتىپ قانا كوككە كوتەرە الارمىز.
قايىپ سازارعان بەتتىڭ ىزبارىمەن تاعى دا ءابىلقايىرعا ءشۇيىلدى.
— ەستىدىڭ بە، ساردار؟
— قۇلاق اشىق بولعانمەن كوڭىل كۇپتى-اۋ، تاقسىر. لاپ قويۋىن لاپ قويارمىز — اۋ. الدى اشىق، قالقاسى جوق بەتكەيدەن تىراعايلاپ ات قويعان ءبىزدى اعاش قامالدىڭ تاساسىندا وتىرعان قالىڭ ويرات قوعاداي جاپىرماس پا، — دەپ ءابىلقايىر ءوز كۇدىگىن جاسىرمادى.
قايىپ حان دا ويلانىڭقىراپ تومسارىپ، مىڭباسىلارىنا سۇراۋلى ءجۇزىن قىدىرتتى.
باتىرلاردىڭ كوبىنەن جاسى دا ۇلكەن، كورگەنى دە كوپ، تاجىريبەسى دە مول جەتىرۋ جاساعىنىڭ قولباسى تاما ەسەت تاماعىنداعى باۋىن بوساتىپ، دۋلىعاسىن ءسال شالقايتىپ قويدى.
— شابۋىلدىڭ شابۋىلى بولاتىنىن ەسكەر، ءابىلقايىر. ارينە، باس-كوز جوق اناۋ اران اۋزىنا ساربازىڭدى كەسە-كولدەنەڭ تاستاي سال دەپ تۇرعان ەشكىم جوق. مەن ايتسام، كورگەنىمدى عانا ايتام. ءبىر كادەگە جارار دەپ ايتام. سوناۋ سايرام قالاسىنا سىبان-رابتاننىڭ شابۋىلىن كورگەننىڭ ءبىرى مەنمىن. بالا بولسام دا، سول سۇراپىل شابۋىلى ءالى ەسىمدە. ءوتتىڭ-تىلسىز جاۋ ەكەنىن العاش سوندا ۇققام. وتتىڭ، جاعا بىلسە، قيسىنىن تابا بىلسە، المايتىنى، جالمامايتىنى جوق. سايدىڭ تاسىنداي بىرەر ءجۇز قۇلاشى قارىمدى جىگىتتەرگە جەبەسىنە قاراماي جاعىلعان كيگىزدى تۇتاتىپ اتقىلاتساڭ، اناۋ اعاش قامالى ويراتتاردىڭ ءورت... وت مولاسىنا اينالادى.
داۋىستار دۋىلداپ قويا بەردى.
— دۇرىس اقىل!
— شىققىسى كەلمەگەن، ۇرىس سالعىسى كەلمەگەن سالەمدەردى ءسويتىپ ىندەتۋ قاجەت!
— قويداي ءۇيتۋ كەرەك ۇيمەلەپ قالعان نەمەلەردى!
ءابىلقايىر اقىرىپ جىبەردى.
— توقتات بىلشىلدى! قارامايىڭ دايىن تۇرعانداي دۇرىلدەپ الا جونەلگەندەرىڭە بولايىن. قانە، سالىقشىلارىڭنىڭ قايسىسىندا قاراماي بار ەدى؟
مىڭباسىلار جىم بولدى.
— ءاۋ، ەسەت اعا! ەستەلىگىڭىزگە راحمەت! سول ەستەلىكتى ەرتەرەك ەسكەرتكەنىندە قارامايدى اكەلەر ەدىك. سوندا قازىرگىدەي دال بولماس ەدىك. ال شابۋىلدى ارينە باستايمىز. ساكە! — دەپ ساتاي باتىرعا يەك كوتەردى. — وڭ قاناتتان ءۇش مىڭدى ءسىز، ەسەت اعا! سول قاناتتان ءۇش مىڭدى ءسىز، وردا تۇستان بەس مىڭدى داۋلەت باستاپ، كەرنەي دابىلىمەن شابۋىلعا شىعامىز. ءنوپىر قارقىن ءبىر باسىلماسىن. ەس جيعىزباي، ۇرەي شاقىرىپ ىشكە ءبىر وتسەك، قالعان قولدى ۇرىسقا ءوزىم شىعارام.
اللا جار بولسىن، باتىرلارىم!
— اللا جار بولسىن!
سالدەن كەيىن بارىلداپ كەرنەي بوزدادى.
سول بوزداعان ءۇندى ءۇش تۇستان ءۇش تولقىن بوپ ۇمتىلعان قازاق ساربازدارىنىڭ كومەيىنەن توگىلگەن اششى ايعاي مەن ات تۇياعىنىڭ قارا جەردى قارش-قارش تەپكىلەگەن ءدۇبىرى جۇتىپ جىبەردى.
كەنەت بۇلتسىز اسپاننان كۇن كۇركىرەدى. بۇلتسىز اسپاننان توپىلداپ جاي ءتۇستى. تۇسكەن جەرىنىڭ توپىراعىن بۇرق ەتكىزىپ، ەكى — ءۇش اتتىنى مۇرتتاي ۇشىرا قويۋ شاڭعا كومىپ كەتتى. توپىلداپ انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە جاي ءتۇسىپ، بەستەن، وننان دالاقتاپ شاپقان قازاقتاردى باۋداي ءتۇسىرىپ جاتىر.
كەنەت الدەبىر داۋىس توبە قۇيقانى شىمىرلاتا شىڭعىرىپ كەپ جىبەردى.
— زەڭبىرەك! زەڭبىرەكتەن اتىپ جاتىر!..
"زەڭبىرەك" دەگەن ءسوز قازاق ءۇشىن اجال مەن تاجال دەگەندى عانا بىلدىرەدى.
سول-اق ەكەن قازاق قولى جالت بەردى.
گۇرس-گۇرس زەڭبىرەك اتىلىپ، دوبىن توپىلداتىپ تاعى دا ءبىراز ساربازدى ۇيمە-جۇيمە عىپ جۇلىپ-جۇلىپ الدى.
تارس-تۇرس ەتكەن مىلتىقتاردىڭ شاڭقىلى ماڭ دالانى شابالانا قاۋىپ-قاۋىپ جىبەرگەندە قوي قۇمالاعىنداي ۇشقىر قورعاسىن تالاي تار قولتىقتان قاپىسىز قادالىپ تاقىمى ات بەلىنە جابىسىپ وسكەن تۇزدىكتەردى ون — ونداپ ۇشىرىپ، قارا جەردى توسىمەن قۇشتىرىپ، جىلى قانىمەن سۋارتىپ جاتتى...
قاتتى ەكپىنمەن تىراعايلاپ قاشقان قولدىڭ كوبىسى بۇلتارا الماي جولىنداعى اپان مەن ورعا قارق بوپ، ۇستىنەن اۋناپ وتكەن ءنوپىر تۇياقتىڭ استىندا جانشىلعان ات پەن ادامداردىڭ كىسىنەگەن، شىڭعىرعان داۋىستارى بۇكىل اتىراپتى تىتىرەنتە بەزەكتەتىپ الا جونەلدى.
وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرعان قايىپ حان ۇرت ەتىن كىرش-كىرش تىستەپ، قاندى تۇكىرىكتى بىلش-بىلش تۇكىرىپ، استىنداعى تىقىرشىعان اقسۇر ايعىردى قايتا-قايتا تۇقىرتىپ قويىپ، ىزالانا ازۋ ەگەۋدەن باسقا امالى قۇرىدى:
— زەڭبىرەك... قايدان الدى ەكەن؟ ويراتتاردا بۇرىن زەڭبىرەك جوق ەدى عوي. جوق ەدى-اۋ. ەندى مىلتىقتارى ساقىلدادى عوي. وت قارۋ بىزدە ەمەس وسىلاردا بولعانى ما؟ ءاي، زاندەمى ءماتىبي! تاعى الدادىڭ!.. ورىستان دوسىڭ بولسا، قوينىڭدا ايبالتاڭ بولسىن دەپ اق-تامبەردى جىراۋ وتكەندە وسىنداي مىنەزىنەن ءتۇڭىلىپ ايتقان-اۋ.
استىنداعى شاپشىپ قويماعان ايعىرىن باستان سالىپ-سالىپ كەپ قالدى. ودان سايىن قوساياقتاپ شاپشىعان ات حاندى جىعىپ كەتەردەي اتىرىلدى. تاقىمى بەرىك، ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن قىر قازاعى ەمەس پە، كارى كەۋدەنىڭ وكپەسى القىنىپ، قانى تاسىسا دا، اقىرى ايعىردى ىرقىنا كوندىرىپ، تىنىشتاندىرىپ الدى. ءابىلقايىرعا قىجىرلانا قاراعاندا حاننىڭ قاراشىقتارى كورىنبەي الارعان كوزدەرى ايراندانىپ، ەكى كۇمىس تۇيمەدەي بوپ قادالا قالدى.
— شابۋىلىڭدى كوردىك، ساردار. بەردىك ءبىراز قىرشىندى!
ءابىلقايىر ەندى اشىقتان اشىق كەكەتە كۇلدى.
— ءيا، ءبىراز ەمەس قازاقتىڭ تالاي بوزداعىن، تالاي باۋىرىمىزدى كوز الدىمىزدا وققا ۇشىرتىپ وڭمەنىمىزگە وت قۇيعىزىپ الدىق. اتتەڭ-اي، سول قىرشىنداردىڭ قازاسىنىڭ ءوز كەۋدەمە ءقابىر بوپ قازىلىپ، كەۋدەمە كومىلگەنىن كىمگە ايتارمىن. سىزگە بەرىلمەك وت قارۋ مەنىڭشە، وسى ويراتتارعا بەرىلگەننەن ساۋ ەمەس پە ەكەن؟
قايىپتىڭ كۇدىگى دە وسى توڭىرەكتى شارلاپ تۇر ەدى، ساردارىنىڭ بولجالى سول كۇدىگىن راستاي تۇسكەندە، كومەيىنە قۇم قۇيىلعانداي ءۇنى ءوشتى. ءابىلقايىرعا قادالعان كوزدەردىڭ ىزعارى ازايىپ بارا جاتتى.
ەندى بارلىق شىلبىر-تىزگىندى ءابىلقايىر ءوز قولىنا ۋىستاپ الا قويدى. قاشىپ-پىسقان جاساعىن جيىپ — تەرىپ، ءبىر ىڭعايعا كەلتىردى. قايتادان قاتار-قاتار تۇرعىزدى. قاداۋ-قاداۋ بۇيىردى. قايىپ حان باس شۇلعىپ كەلىستى. سۇمەڭدەپ ىلەستى.
ساربازدار ماڭايداعى ورماننان اعاش كەستى. بەستەن — وننان جابىلا كوتەرىپ، شۇبىرىپ تاسىدى. سول تاۋ بوپ ۇيىلگەن اعاشتان قالاپ، قالماقتاردىكىنەن بيىكتەتىپ قامال ورناتتى."سەن جاساعان قامالدى، بالەم ويرات-قالماق، ءبىز جاساي الماس دەيمىسىڭ. ال وندا... كىمدى كىم الار ەكەن؟ كىمدى كىم بوپسالار ەكەن؟ كورىپ الايىق" دەگەن كوكىرەكشىل دامەمەن كەشەگى قويانداي بوپ قۇيرىعىن بۇتىنا تىعىپ اپ، تىرقىراي قاشقانىن ۇمىتا قويعان قازاقتار مۇرتى تىكىرەيىپ، وزدەرى ەدىرەيىپ-ەدىرەيىپ شىعا كەلگەن ەدى.
ءابىلقايىر ەندى "ساسىققامال" ءادىسىن ۇستاندى. اعاش قورعاننىڭ بيىك-بيىك تۇسىنا مەرگەندەرىن ءتىزىپ تاستادى. سول قۇرالايعا كوزىنەن تيگىزەتىن كوز مەرگەن، قول مەرگەن جىگىتتەر قۇلدىرمامايىن، بۇحار ءشيتىسىن، ساداق، جاعىن جاۋ بەتكەيدەن ءبىر بۇرماي، قامالدان باستارىن قىلتيتقان ويراتتى قاعىپ تۇسىرۋمەن بولدى.
بىر-بىرلەپ كىمدى تاۋىسا الۋشى ەدى. وسى اڭدىسۋعا قۇرىلعان ءابىلقايىردىڭ "ساسىق قامالى" ساربازدار دىڭ دا، قولباسى، مىڭباسىلاردىڭ دا دىڭكەسىنە قاتتى ءتيىپ، جۇيكەلەرىن مۇلدە شىت ماتاداي قىلىپ جۇقارتىپ جىبەردى.
— اۋ، قاشانعى يت پەن مىسىقتاي بولا بەرەمىز؟
— كەڭ دالادا وتىرىپ، تار قىسپاققا ءوزىمىزدى ءوزىمىز نەگە سالىپ تاستادىق، ءا!
— استىڭداعى ارىنداعان اتىڭدى تاستاتقىزىپ، بۇتىڭدى قوس باتپان ەتىگىڭە ارتىپ قويعىزعان بۇل قۇدايدىڭ قاي قىساسى!
— قورلىقتىڭ ءتۇبى-قورعالاعاندىق-اۋ. ىننەن باسىن جىلتىلداتقان سارىشۇناقتاي بوپ بۇعىپ، تىعىلىپ جان ساقتاۋعا كوشكەنىمىزدى ەستىگەن ەل بەتىمىزگە تۇكىرەدى-اۋ!
اسىرەسە قازىبەك بەك پەن وتەگەن باتىردىڭ اشۋىندا شەك بولمادى.
— اپىراۋ، قامال-قامال دەپ قاشانعى قاقىلداي بەرەمىز. اۋ، قامال دەيتىندەي ول نەمەڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەل قورشاپ جاتقان جوق قوي. قامال بولسا، قورعان دەسە، ول بەرگى بەتكەيىندەگى قالقا عانا. اناۋ اشىق — تەسىك قوس قاپتالدان تۇتقيىلدان ءتيىسىپ، اتسىز، بەيقام وتىرعان ويراتتىڭ شاڭىن نەگە بۇرق ەتكىزبەيمىز وسى! — دەپ بەك كىجىنگەندە، ءار قالىڭ قاسى كىشىگىرىم ءبىر-بىر مۇرتتاي بوپ تۇكسيگەن وتەگەن قاباعىنان قار جاۋدىردى.
— راس ايتاسىڭ... ءسويتۋ كەرەك.
ءابىلقايىردىڭ سۇپ-سۋىق ءجۇزى بۇلك ەتپەستەن الگىلەرگە سازارا ءتوندى.
— ءيا، قامال دەگەنگە قامالىپ وتىرعانىمىز راس. قاماپ قويعان تاعدىرىمىز با، تالابىمىز با-وعان دا تالاسپايىق. سەندەر بىلگەندى مەن دە بىلەم دەپ وڭەش سوزعىم جوق. مەنى بوگەيتىن دە، سەسكەنتەتىن دە ءبىر كۇدىك بوپ تۇر عوي. سول كۇدىكتى وي مەن بويدان قانشا قۋايىن دەسەم دە، قۇتىلا الماي الەكپىن. اناۋ كوپ زەڭبىرەك پەن سانسىز مىلتىق ويراتتارعا قايدان كەلدى ەكەن؟ بىزگە تيەسىلى وت قارۋ سولارعا اۋىسىپ كەتپەدى مە ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە سەندەر ايتقان قوس قاپتالدان شابۋىل جاساۋ مەنىڭ ويىما كەشە كەلگەن — ءدى.
— ال وندا نەگە بوگەلدىك؟-دەگەن ساتاي مەن ەسەت داۋىستارى قاباتتاسا ەستىلدى.
— سەندەر سول قوس قاپتالدىڭ توپىراعىنىڭ تۇسىنە كوڭىل اۋداردىڭدار ما؟ — دەپ ءابىلقايىر قارسى سۇراق قويدى.
— ءا-ا، توپىراق دەيمىسىڭ؟!. وي، شىركىن... باسە دەسە سول توپىراقتىڭ قارا ءتۇسى وزگەلەردەن نەگە بولەك دەپ ەم-اۋ، — دەپ كيىكباي باتىر تامساندى. — وسىندا گاپ بار ەكەن-اۋ، ءا!
— راس ايتاسىڭ، ساردار! قازىلعان جەردىڭ جاڭا توپىراعى دىمقىلىن جوعالتپاي قارايىپ كورىنبەس پە! كادىگى سوندا ەكەن-اۋ! — دەپ قويگەلدى ءابىلقايىرعا رازى پىشىنمەن باس يزەدى.
— باسە، تەگىن ادام تاز بولا ما. ابەكەڭ جەر جادىسىن بىلمەسە، ساردار سايلار ما ەدىك، — دەپ ەندى قاۋمەن قازاقتىڭ تەز قايتقىش ادەتىمەن الگىندەگى قاتايعان رايلاردى ءجىبىتىپ جىبەردى.
ءابىلقايىر وڭ قولدىڭ ءسال قيمىلىمەن سابىرلىق ساقتاۋعا شاقىرىپ ەدى، باتىرلار ابىر-سابىردى تيىپ الا قويدى.
— قوس قاپتالدان بىردەي ءبىر مەزگىلدە شابۋىلداساق، ويراتتىڭ ەسىن شىعارارداي دەسىمىزدىڭ بار ەكەنىن كەشە عانا بايقاعانمىن. اياداي جەرگە ۇيلىققان ويراتتىڭ بىزدەن قاراسى از ەكەنىن كوز مولشەر، كوڭىل تارازىمەن شامالاپ تا العام. ءبىر عانا كىلتيپانى — اناۋ قازىلعان جەر، ارينە، op ەكەنى داۋسىز. ونىڭ ۇزىنى سوناۋ ارتتاعى توبەگە تىرەلىپ جاتقانى ءسوزسىز. ەنى قانشا دەسەڭشى. سونىسى بەيمالىم عوي. ارىنداعان ات-ماتىڭمەن جۇتىپ جىبەرەر تەرەڭ وپ بولسا، عاسكەردى بوسقا قىرىپ الماس پا ەكەم دەپ قاۋىپتەنگەم. ونىڭ ۇستىنە ورىستىڭ وت قارۋى وق بۇركىپ، دوبىمەن تومپەشتەسە، ودان وتەر زوبالاڭ جانە بولماس. مەنى بوگەگەن دە، قولىمدى ءجىپسىز بايلاعان دا وسى بولجام مەن وسى كۇدىك قوي، — دەپ ءابىلقايىر كۇرسىنگەندە ات جاقتى سۇلۋشا ءجۇزىنىڭ ماڭدايىنا كەسە-كولدەنەڭ سۇلاعان ءۇش يرەك سىزىق تەرەڭدەي قالدى.
مىڭباسىلار مىنا سوزدەردەن كەيىن اڭىس اڭدىسقان كەيىپتەن تەز ارىلىپ ەندىگى ىڭعايدىڭ بەتالىسىن ويلاسۋعا، بايلاسۋعا كوشتى. كۇنى بويى ۇلكەندەردىڭ سوزىنە ارالاسپاي ءوزارا الدەنەنى كۇبىرلەسىپ وتىرعان جاستارى ەڭ كىشى ەكەۋى — ادايدىڭ كەشە عانا كوزگە ءتۇسىپ اتى اۋىزعا ءىلىنىپ وسىنداعى كوپ قازاقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن كوبەش پەن ساتاي باتىردىڭ جاس پەرىسى بولەك ۇلان ساردارعا قايتا — قايتا قاراپ، وندىرشەك سوزعاندارىن تابىننىڭ باتىرى بوكەنباي بايقاپ قالدى دا، كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— ءاي، كوبەش! ءاي، بولەك! جاۋباسار جىگىتتىڭ جاپاقتاماسىن بىلمەۋشى مە ەدىڭدەر! ىشكە بۇككەندەرىڭ تىستەرىڭە تىعىلا قاپتى. تىستەي بەرمەي بوساتىڭدار! ايتىڭدار،— دەدى.
بولەك كوبەشتىڭ ءبىر جاس ۇلكەندىگىن سىيلاپ، باس يزەپ جول بەردى.
كوبەش تەز جيناقتالىپ، تىزەرلەي ەڭسە تىكتەپ، ساردارعا ءجۇزىن تولىق بۇرا، نۇرلانعان بەتتىڭ قانىن ويناتا قارادى.
"ازامات جىگىتتەر وسىلاردان شىعادى-اۋ! جالىنداپ تۇرعانىن — اي بارشىننىڭ! سۇقتانا بەرمەيىنشى. ءتىل — كوزدەن ساقتاسىن ءتاڭىرىم بولايىن دەپ تۇرعان ۇلاندى!" دەپ ءابىلقايىر سۇيسىنگەنىن جاسىرماستان يەك قاعىپ قانا رۇقسات بەردى.
— اعالار! جاقسى اعالار! ايىپقا بۇيىرماڭىزدار ۇشقارىلىق جاساپ الساق. ءبىز مىنا بولەك مىرزا ەكەۋمىز مىناداي ءبىر ۇيعارىمعا تىرەلدىك، — كوبەش بولەككە بۇرىلىپ كوز قيىعىمەن سيپاپ ءوتىپ كىدىرىڭكىرەگەندە، اعايىندى قايراق پەن تايلاق كۇلىمسىرەپ ەزۋ تارتىپ:
— كىدىرمە، كوبەش قاراق!
— قاسقا بالاعا كەشە كوڭىلىم تولعان. بوگەلمە، كوبەش! — دەپ قالىستى
كوبەش اعالارىنا جاعالاي قاراپ ءوتىپ، سول نۇرلانعان ءجۇزىن قايتادان ساردارعا قاراتا بەردى.
— ءبىز بولەك ەكەۋمىز اناۋ قارا قالماقتىڭ قوس قاپتالىنان ءتۇن جامىلىپ بارىپ، ءبىر مەزگىلدە لاپ قويساق دەيمىز. كوپ ادامنىڭ قاجەتى دە جوق. ەكى جاقتان بەس جۇزدىكتەن قۇيىنداي ۇشىپ جەتسەك، وتە الساق، ويراتتىڭ كولىگىن قۋىپ كەتىپ، جاياۋ قالدىرار ەدىك. ايتپاعىمىز وسى.
ءابىلقايىر بىردەن جاۋاپ بەرمەي، ويلانىپ قالدى. ساردار ويلانعاندا وزگەلەر دە، ءبىرى ىشتەي قۇپتاپ، ءبىرى قوبالجىپ، "ءاي، سول دەگەندەرى ويداعىداي بولا قويار ما ەكەن!" دەپ كۇدىك سۇيرەپ، كۇمىلجىتكەن كۇيدەن ارىلا الار ەمەس.
— بارارسىڭ-اۋ. شابۋىلعا شىعارسىڭ-اۋ... ءتۇن بەيقامىن ەسكەرەرمىز-اۋ. سوندا، كوبەشجان، الدىڭداعى كولدەنەڭ وردان قالاي، ءقايتىپ وتپەك ويىڭ بار. استىنداعى اتىڭ قۇس ەمەس، ۇشىپ وتەر دەيتىن. قاناتى جوق. وتە الماساڭ، سول ورعا ءوزىڭ بارىپ ءتۇسىپ، ءوزىڭ قارىق بولارىڭدى ءبىلدىڭ بە، — دەپ جۇرەك شايلىقتىرار ءقاۋپىن سەلتيتىپ كورسەتە قويدى.
— اپىراي، سونىسى بار ەكەن-اۋ! — دەپ ورىسبەك قينالعاندا، كوزىندەگى الگىبىر ازىردەگى جىلت ءسونىپ بارا جاتتى.
— بۇل ور عانا ەمەس، بىزگە قازاققا كەلگەن سور بولدى — اۋ، — دەپ حانگەلدى شىداي الماي مانادان قولىندا ۇستاپ وتىرعان ءمۇيىز شاقشاسىن وكشەسىنە تىق-تىق ۇرىپ قاپ، تىعىنىن بۇراپ اشىپ باس بارماعىنىڭ اعاش قاسىقتىڭ اۋماعىنداي تىرناعىنىڭ ۇستىنە بىتىراداي بوپ دومالاعان ناسىبايدى ەكى تاناۋعا كەزەك شەكىدى.
ارتىنشا جۇدەمەلدەتە تۇشكىردى.
— اۋ، مۇمكىن ول ور دا، وپپا دا ەمەس، كوز بوياۋ بىردەڭە بولسا شە. سول ويرات — قالماعىڭ سونشاما جەردى وپ — وڭاي، تەپ — تەز قازا قويدى دەگەنگە ءيتىم سەنسىن، — دەپ باقتىباي باسقا قىردان شاڭ بەردى. وسى ىلىككە ەندى ساڭىراق باتىر شىلبىر سوزدى.
— راس ايتادى. قارا قالماقتىڭ ءدال سويتە قويۋعا، ءاي موينى دا جار بەرمەس، ۋاقىتى دا جەتپەس. بۇلار ءبىز سياقتى اتتان تۇسسە، اياعى سۇرىنە بەرەتىن سۇرەيلەر ەمەس پە. بايقاستاۋ كەرەك. بولەك پەن كوبەشتىڭ ۇيعارىمىن مەن قيسىنعا كەلەر دەپ وتىرمىن-اۋ.
— سوندا سەن، ساڭىراق، باس-كوز جوق باس سالۋدى قاجەت كورەسىڭ، ءا.
ساڭىراق ءابىلقايىردىڭ ساڭق ەتكەنىنەن ىققان جوق.
— ءيا! ءبىراق باس — كوز جوق باس سالۋدى ايتپايمىن. ويراتتىڭ ويلاماعان تۇسىنان تۇتقيىلدان قوس قاپتالداپ ءتيىپ، شۇعىل ارالاسساق دەيمىن. زارە — قۇتى قاشقان جاۋ ۇيقى-تۇيقى بوپ ەسىنەن اداسادى سوندا.
— ال سول ەكى قاپتالدان دا وت بۇركىپ قويا بەرسە، سونشاما ادامىڭدى قان سوقتاعا سالارىڭدى ەسكەردىڭ بە؟ ونسىزدا كەشە قانشاما ساربازىمىزدى قىرىپ الدىق.
— ولەم دەپ قورىقساق، وندا وسى اراعا، مىنا اياگوز بويىنا نەگە كەلىپ ەدىك!
— باسە دەسە! جاعالاسۋعا كەلىپ، ىرعاسۋعا دا جاراماعانىمىز قالاي وسى؟
— كوكىرەگىمىز اياققاپتاي، ءبىراق اياقتاعى سۋعا كەتىپ وتىرمىز.
— قورقا — قورقا قورادان قوي قويعىزباي، قوستان قايىرارعا جىلقى تاپپاي، جەردەن تاعى ايىرىلىپ، جەتىسىپ جۇرگەندەي جەرتەزەك بولا بەرگەنىمىزدەن قايىر نە، زايىر نە.
— ال سوندا نە دەيسىڭ؟
— نە دەيىن. سوعىسىپ ولەم، ولمەسەم ايقاسىپ جەڭەم دەيمىن،— دەدى ساڭىراق.
— جەڭە الماي قىرىلىپ قالساق شە؟
— قىرىلساق، شەيىت كەتەمىز. ءبىراق نامىسىمىزدى جەرگە تاپتاتپايمىز. ەرتەڭگى ۇرپاققا ەرتەگىدەي بوپ ەرلىگىمىز تارايدى.
— بوس ءسوز. قاي قىرىلعان قازاقتىڭ ءقابىرىن ىزدەگەن ۇلىن، ۇرپاعىن كورىپ ەڭ؟ اناۋ التايعا، سوناۋ ەرەن — قابىرعاعا بارىپ كومۋسىز قالعان اتاسىنىڭ، ءقابىرسىز قالعان اكەسىنىڭ بەتىن جاپپاق بولعان بالا مەن نەمەرەنى كورسەتشى ماعان. ەسى كەتەردەي ەڭىرەپ ءان مەن جىرعا قوسقان سولاردىڭ ەرلىكتەرىن اتاشى، قانە!
— اۋ، سوعىسام دەگەنىم — جەڭەمىن دەگەنىم ەمەس پە. جەڭسەم سول وبا بوپ قالعان، توبە بوپ تومپايعان مولالارعا جەتەم دەگەنىم ەمەس پە. ءان نەگە ايتىلماسىن. جىر نەگە تولعانباسىن. قاي اۋىلدىڭ قاي ءانىن تۇگەل ەستىپ ەك؟ قاي قيىردىڭ قاي جىرىن تەگىس ءبىلىپ ەك؟ ايتىلعان شىعار، ايتقان شىعار كوكەيكەستىسىن كومەكەيى بۇلكىلدەگەن جىرشىلارىم. شىرقىراتقان شىعار مۇڭعا بوككەن جانىنىڭ جوقتاۋىنداي عىپ اسىلىن ارداق تۇتقان انشىلەرىم اتا-بابا ارمانىن. كوكسەگەنىن! كوكسەگەنىن سولاردىڭ ءوز وكسىگىنەن كەك تۇتاتىپ!-دەگەن قويگەلدى باتىردىڭ كوزىنەن وت ۇشقىندادى.
— ءجا! جەلپىلدەتە دە بەرمەيىك. جالپىلداي دا بەرمەيىك. بەكىنىستەگى جاۋعا دالاقتاپ قارسى شاپقان قاي قازاقتى كورىپ ەدىڭدەر بۇرىن. اناۋ توبەگە ارقاسىن تىرەپ، الدىنا قالقاسىن توسەپ الىپ وتىرعان ويرات — وسال ەمەس. بەكىنىپ سوعىسۋدان الدىنا جان سالمايتىن قارا قالماققا قالىڭ ءشۇرشىت تە تۇك جاساي المايتىنىن ەستەرىڭنەن نەگە شىعاراسىڭدار؟ اناۋ وت قارۋدىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەنىنەن نەگە شوشىمايسىڭدار؟ اۋزى تۇكتىلەردىڭ سوعىس تاسىلىندە قارا جەردى قاقىراتا ءتىلىپ تاستاپ، سول اپان — جىراعا قونجىقتاي قونجيىپ وتىرىپ، ۇستىنە كەلگەن اتتى — جاياۋدى قوعاداي جاپىراتىنىن مەن سول ورىستاردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەم. سول جىرا — اپانىن ولاردىڭ ىرەدىتدەيتىنىڭ دە بىلەم. اناۋ قوس قاپتالداعى ءدال سول جيرەن ساقالداردىڭ جاساتقانى.
— ءسويتسىن — اق. سوندا ءبىز نە ىستەمەكپىز؟ كۇنگە كۇيىپ، قۇدايدان تىلەپ مىنا مەديەن دالادا ءتۇتىن سالعان اڭشىداي تالتايىپ قاراپ وتىرا بەرەمىز بە؟— دەدى سامەن اشىنىپ.
— ودان باسقا نە قالدى؟ قامادىق پا، قامادىق. شىنتۋايتىن ايتسام، ولار ءوزىن وزدەرى ءتورت جاعىن تۇگەل تۇيىقتاپ قاماپ وتىر. وتىرسىن. قاشانعا دەيىن شىدار ەكەن، — دەپ ءابىلقايىر الگىگە جالت ەتىپ ءتۇيىلدى.
— ولار شىداۋى مۇمكىن. قامالعان سوڭ قامدانىپ دايىندالىپ، ازىق — تۇلىگىن ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتكەن بولار. ال، ءبىز شە؟ — دەپ ەسەت دۇرسە قويا بەردى.
— ازىق — تۇلىك ادامىنا، شەرىگىنە جەتكەنمەن، اناۋ تار جەرگە ۇيىققان كولىگىنە، جۇزدەگەن تۇيەسىنە، مىڭداعان جىلقىسىنا قايدان جەتسىن. ەكى — ءۇش — اق كۇندە اقتاقىر بولاتىن جەردىڭ توپىراعىن تالعاماسا، وت — سۋدى قايدان الارىن ويلادىڭدار ما، — دەپ ءابىلقايىر شاقشيدى.
— ءاي، راس! بۇنىڭ كوكەيگە قونادى-اۋ. سونشاما جانۋارعا وتىنان دا بۇرىن سۋىن تاۋىپ بەرۋ قيىننىڭ قيىنى عوي. شىداي الماس. قۇداي ءيىپ قامالىنان قىلاڭ بەرىپ، جازىعىما ات باسىن بۇرسىنشى، ءاي، ءبىر توبەلەرىنەن جاسىن ءتۇسىرىپ،ويناپ ءبىر بەرەيىن! — دەپ سەڭكىباي باتىر قىشىرلانعاندا، تايلاق ءدال ءقازىر ءبۇرىپ تۇسەردەي — اق جامباسىن كوتەرىپ قويىپ، قوپاڭداپ كەتتى.
— كەڭ جەرگە كەلتىرىپ، قارسى الدىما شىعارىپ بەرسە، قارا قالماقتىڭ قاراقوشقىل قانىنان وزەن اعىزباسام ماعان سەرت! — دەپ بەلىندەگى قانجارىن قىنىنان سۋىرىپ الىپ، جارق — جۇرق ەتكەن جۇزىنەن ءسۇيىپ الدى.
وسى بايلامعا يا دەسكەن سوڭ ەندى قامالدا قامالىپ وتىرعان ويراتتى قيا باستىرماۋ ءۇشىن قازاق قوسىنى الگى جاۋ بەكىنىسىن زەڭبىرەك دوبى، مىلتىق وعى جەتپەس جەرگە دەيىن جاقىنداپ ءۇش جاعىنان دوعاداي ءيىلىپ كەپ قورشادى دا جاتىپ الدى. ەسكى ورىندا سويىس جانە ساۋىن مالىن، ەرەۋىل، قوسار اتتارىن باعىپ، كۇتۋشى سالىقشىلار مەن ازىق — تۇلىك دايىندايتىن قازانشىلار عانا قالعان ەدى.
ءۇشىنشى كۇننىڭ دە كىشى ساسكەسى كەلىپ جەتتى. اعاش قامالدارىنىڭ ۇستىندە اعاش قالقالاپ شوقيىپ-شوقيىپ وتىرعان مەرگەندەرىنە سەنگەن قازاقتار اتتارىنا شىلبىر بويى كەڭىستىك بەرىپ، وزدەرى سۇلاي — سۇلاي كەتكەن ەدى. اسپاننان بۇلت كورىنبەي، كوكجيەكتەن سۋىلداپ جەل ەسپەي، توبەگە تىرمىسا ورمەلەپ بارا جاتقان كۇن الدەن — اق شەكەلەردى قىزدىرا جونەلگەن سوڭ، كولەڭكە بولار بۇتا ىزدەپ، شي ءتۇبىن پانالاپ ءبىر جامباستاي جىلجىعان ساربازدار سوناۋ توبە — شوقىلارداعى شوشاڭداعان شولعىنشىلارىنا سەندى مە، ساقتىقتى ۇمىتىپ مۇلدە قاننەن-قاپەرسىز شاشىراپ كەتتى.
جورىق شاتىرىندا جاتقان قايىپ حان ءابىلقايىر سارداردى وزىنەن قاشقاقتاپ جۇرگەندەي سەزىندى مە، جالاڭ قىلىشىنىڭ ءبىرىن جۇمساپ، شاقىرتىپ الدى.
ءابىلقايىر وڭاشادا حاننىڭ ىڭعايىنا بارىنشا يلىگە بەرەتىن مايىسقاق ادەتىمەن قولىن قۋسىرىپ، باسىن ءيىپ، بوساعادا ءسال كىدىردى.
— جاي شاقىردىڭىز با، تاقسىر؟
— كەل، وتىر مۇندا. سونىمەن، ءابىلقايىر، مىناۋ سەنىڭ قاي بۇلتاعىڭ؟-حاننىڭ كوزى شاتىناي قادالدى.
— بۇلتاعىڭىزدى تۇسىنبەدىم.
— نەگە اينالسوقتاتىپ كەتتىڭ. نەگە كىبىرتىكتەتە بەرەسىڭ قولدى؟
— سەسكەنەم.
— كىمنەن؟
— ورىستاردان. اسىرەسە ءسىزدىڭ ماتىبيدەي گۋبەرناتوردان.
— قالايشا؟
— اناۋ ويراتتىڭ زەڭبىرەگى نەگە كوپ؟ ءبىزدىڭ جوبامىز بويىنشا سىبان — رابتان نەمەنىڭ الگى تۇتقىن ورىستارى جاسادى دەگەن زەڭبىرەكتەر سانى ءارى كەتسە ۇشەۋدەن اسپاس ەدى. ال مىنا ارادا سونىڭ دوبىنىڭ ۇشۋىمەن ەسەپتەگەنىمدە تۋرا ون جەتىسى تۇر. وت قارۋى تاعى كوپ. وق بوراتقاندا جاڭبىرداي جاۋعىزادى.
قايىپ بوساڭسىدى.
— تاپتى دا تاباتىن جەرىنەن...
— سول تاباتىن جەرى بىرەۋ-اق قوي، تاقسىر. سول جەر بىزگە تابىلماي، وسىلارعا، ويراتتارعا قالاي تابىلدى، نەگە تابىلدى دەگەن كۇدىك كەۋدەمدى كەمىرىپ بارادى-اۋ، — دەپ ءابىلقايىر قىنجىلا باس شايقادى.
— سوندا سەن سول ءماتىبي ساتىپ كەتتى دەۋدەن ساۋ ەمەسسىڭ بە؟ — دەپ حان ىلەز شۇقشيدى.
— ساتىپ كەتتى مە، شاتاسىپ كەتتى مە، الدە ودان دا زورمەن قىساس جاۋلىققا باستى ما، ءاي، مىنا زىركىلى كوبەيگەن زەڭبىرەكتەردىڭ ارانداي بوپ بىزگە قاراي اۋىزدارىن اشۋى تەگىن ەمەس.
— ەندى نە ىستەمەكسىڭ؟ ومالىپ وتىرا بەرەمىز بە؟
— ومالۋ قاماۋدان گورى تيىمدىرەك. قاماۋداعى قارا قالماق قاشانعى شىدار دەيسىز. وتى شايىلعان سوڭ اتى نە جەمەك؟.. ءوز قاماۋىنان وزدەرى تىراپايلاپ قاشقاندا، باس سالام!
ءابىلقايىردىڭ كوزى ۇشقىنداپ — ۇشقىنداپ كەتتى. قايىپ ىشىنەن: "ءاي، مىناۋىڭ وسال ەمەس-اۋ. ويلاعانىن جاساي السا، ويراتتىڭ ءدال وسى جولى كۇلىن كوككە ۇشىرارمىز — اق!" دەپ وتىردى دا، كەلىسكەندەي بوپ يەك قاقتى.
— قاقپانعا تۇسكەن ەكەن وندا ولار. سونىسى كەرەك.
سىرتتان الدەبىر ءدابىر-دۇبىر قاتتىراق ەستىلىپ، ىشكە جالاڭ قىلىش كىرىپ كەلدى.
— الديار! تەز تۇرىڭىز. قورشاۋدا قالدىق. قاپتاپ كەپ قالدى!
— نە دەيدى! نە دەپ تۇرسىڭ سەن سۇم! — دەپ قايىپ حان تىزەلەرى سارتىلداپ، كارى بۋىندارى يكەمگە كەلمەي ورنىنان تۇرىپ كەتە الماي، اقىرىپ قالدى. ءابىلقايىر حاندى قولتىعىنان سۇيرەتە تارتىپ ەكى اياعىنا تىك تۇرعىزدى دا سىرتقا ۇمتىلدى.
بۇل كەزدە جەردە ايقاي، كوكتە ايقاي دۇربەلەڭ ساپىرىلىس دالانى باسىپ كەتىپ ەدى. ءبىرىن-بىرى تىڭداماي باس ساۋعالاي جۇگىرگەن جۇرتتىڭ ۇرەيلى داۋىستارى تۇس-تۇستان جامىراپ جاتىر.
— ويباي! اناۋ سالىقشىلاردى تۇگەل تۋراپ تاستاپتى دەيدى.
— انە، انە! قاپتاپ كەلەدى!
— تۋ سىرتىمىزدان تۇرە سوعايىن دەگەنى-اۋ، بۇل كاپىر نەمەلەر!
— الدىڭ جار، ارتىڭ ور-ناعىز قورقىتتىڭ كورى وسى!
— ءاي، قاپىدا قالدىق-اۋ! قاپىدا قالدىق!
— حاننىڭ ءتۇرى اناۋ بولسا، ساردارىڭنىڭ سيقى مىناۋ بولسا، قاپىنىڭ قاپىسىندا قالا بەرمەي، جان ساقتا، قازاق، جان ساقتا!
ارقا تۇستاعى قازانشىلار مەن سالىقشىلار جاقتان تۇتاسا كوتەرىلگەن شاڭ جارتى اسپاندى جاۋىپ كەتكەنىن كورگەندە ەسى شىعىپ، ۇرەي بيلەگەن قازاق قوسىنى ەشكىمدى تىڭداماستاي ەسىرىك كۇيگە ۇشىراعان ەدى. شىلبىرىن سۇيرەتە ۇرىككەن اتتارىن ءبىرى قۋىپ، ءبىرى ءمىنىپ الىپ، ميداي ارالاسىپ كەتتى.
ءدال وسى كەزدە قامالىندا "قامالىپ" وتىرعان ويراتتار جاتاعان كولىكتەرىن سۋماڭداتىپ قوس قاپتالدان تاۋ سۋىنداي اقتارىلىپ، وق پەن جەبەنى قابات جاۋدىرىپ لاپ قويىپ كەپ قالدى. قازىلدى دەگەن ورى دا، قابادى، جۇتادى دەگەن وپپاسى دا جوق بوپ شىقتى. كوزدەرى اتىزداي بولعان قازاقتار مىناۋ قوس قىسپاقتان قالاي قۇتىلامىز دەگەن ۇلكەن ۇرەي بويىن بيلەپ، ءاپ — ساتتە ءورشىل رۋحتان دا، كەكشىل تالاپتان دا جۇرداي بوپ ايرىلىپ، باس ساۋعالاۋدىڭ ساسىق امالىنا كوشتى.
رۋحى قاشقان قول — ۋىعى سىنعان ءۇي ءتارىزدى. شاڭىراعى وپىرىلىپ قۇلاپ، وتىن ءسوندىرىپ، وشاعىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرادى. رۋحىنان ايىرىلعان قازاق جاساعى ءدال وسىنداي ۇرەي بۇدان ەسىرىك حالگە دۋشار بوپ تىراعايلاپ قاشىپ كەپ بەرسىن. قاشاندا "قاشقان جاۋعا قاتىن ەر" بولاتىنى بەلگىلى. قامالداعىسى بار، قازانشىلار مەن سالىقشىلاردى جاۋكەمدەپ، مول ولجاعا قارىق بوپ، ەسىرگەن تىڭ كۇشى بار ويرات قولى قارسى تۇرۋدى، قارۋ كوتەرۋدى مۇلدە ۇمىتقان قاشقان — پىسقانداردى تىرسەكتەپ قۋىپ، سۇڭگىمەن شاباقتاپ، قىلىشپەن تۋرالاپ، ساداقپەن جەبەلەپ وڭداپ — جيىرمالاپ ءتۇسىرىپ، جۇزدەپ قورالاپ، قورشاپ تۇتقىنداپ الىپ، ازاندا عانا اق توزاڭدى اسپانعا شىعارىپ ارشىنداي باسقان ادۋىن قازاق قوسىنىن توز — توز قىپ توزدىرىپ — اق جىبەردى.
قاسىندا ون شاقتى عانا جالاڭقىلىش نوكەرى بار قايىپ پەن ءابىلقايىر الگى قاڭقىرعىننان اۋپىرىمدەپ ارەڭ سىتىلىپ شىعىپ ەدى. سول كەتكەننەن ارتىنا ءبىر بۇرىلماستان تۇركىستان قايداسىڭ دەپ تىكە تارتىپ كەتكەن حاندى جولىنا شىعارىپ سالىپ، ءابىلقايىر ساردار بىتىراعان جاساعىنىڭ باسىن قوسۋدىڭ امالىن كۇيتتەدى.
بالتا مەن كوبەش العاش قىزۋ دۇرمەكپەن ات باسىن ءبىراز بوساتىپ السا دا،ەكەۋىنىڭ جۇپتارى جازىلماعانىنا كادىمگىدەي ارقالانىپ، ەندى ءوز مىڭدىعىنىڭ جىگىتتەرىنە ايقايلاي ەس بەرىپ، ماڭايلارىنا توپتاستىرا اۋلاقتاي بەرگەن ەدى. بۇلاردىڭ ءا دەپ قوزعالعان ورنى — وردا ءتۇس، ورتالىق بولىك بولعاندىقتان باعىتتارى سالىقشىلاردىڭ ۇستىنەن باسىپ وتكىزۋگە ءتيىس ەدى. سولاي دا بولدى. سالىقشىلاردى مالىمەن بايلاپ، ايداپ اكەتىپ بارا جاتقان شولعىنشى ويراتتاردىڭ قاراسىن كورگەندە كوبەش بالتاعا جالت بۇرىلدى. سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي بوپ قىزارعان جاناردان بالتا اداي جاسىنىڭ قاتتى قايراتقا مىنگەنىن ايتقىزباي — اق ۇقتى دا، باسىن قۇلشىنا يزەي بەردى.
— تىزە قوسىڭىز، بالتا اعا.
كوبەش ايقايعا باسىپ كەپ قالدى.
— ۋاي، قىراندارىم! ولسەڭ — شەيىتسىڭ! ولتىرسەڭ — بيىكسىڭ! ازىرەيىل كەلمەي جان شىقپاس! قۇتقار اناۋ قۇلدىققا تۇسكەن باۋىرلارىڭدى! قۇتقار مىنا تابانعا تۇسكەن نامىسىمدى! ۇمتىل!باۋداي ءتۇسىر!
بالتا ءوزىنىڭ كومەيلەتە قالاي ايقايلاپ جىبەرگەنىن سەزبەي دە قالدى.
— باس قامشىنى! قۋ كەگىڭدى! الاش! الاش! الاش!
الاش ۇرانى اسقاقتاعاندا قاي قازاقتىڭ، قاي قاراشىنىڭ قانى قىزباۋشى ەدى. كوبەش پەن بالتانىڭ سوڭىنا بەس جۇزگە تارتا ىلەسكەن جاۋىنگەرلەر الدى — ارتىمىزدان وراي قويىپ، باس كوتەرەر قازاق ءدال بۇگىن تابىلا قويماس دەپ ارقاسىن كەڭگە سالىپ، ءار تۇتقىندى ءبىر ۇرىپ قاپ، ءار قازانشىنى ءبىر سالىپ قاپ ماسايراپ بارا جاتقان جاۋىنا تۇتقيىلدان دۇرسە قويا بەردى.
ساتىر — سۇتىر شايقاس باستالا كەتتى. شاقىلداعان تەمىر داۋىسى وت شاشىراتىپ قۇلاق جارعاعىن قيدالايدى. شاپشىعان ات، شاپشىعان قان، قۇلاعان ولىك، جىعىلعان جىلقى تۇياق استىنان قوپارىلا كوتەرىلگەن قالىڭ شاڭعا كومىلدى. قازاق جاعى باسىمدىعىن جاسادى. بەيقام ويرات شەرىكتەرىن ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ىشىندە تۋراعانىن تۋراپ، تۇيرەگەنىن تۇيرەپ، دومالاتىپ — دومالاتىپ تاستاپ، شىعانداپ قاشقان تۇل اتتاردى قۋالاپ، قۇرىقتاپ ۇستاپ، ءيىرىپ الىپ كەلدى.
سالىقشىلار مەن قازانشىلاردىڭ بۇل ارادا ءۇش جۇزدەيى عانا بار ەدى، نەگىزگى بولىگىن العاشقى دۇرمەكپەن مال — مۇلىكپەن قوسا ايداپ كەتكەن بولاتىن.
سالىقشىلاردىڭ ءبىرى قىلعىنا ايقايلاپ، باقىرعان تۇيەسىن باستان سالىپ — سالىپ جىبەردى.
— بۇ شىركىننىڭ اۋىلدا جۇرسەڭ بايبىشەسى باقىراۋىق، تۇزدە جۇرسەڭ تۇيەسى باقىراۋىق! ابدەن — اق زىقىمدى شىعاردى — اۋ، — دەپ الدەكىمدى جەتى اتاسىنا جەتكىزە تۇگەندەپ بوقتاپ شىقتى.
بالتا الگىگە ەكپىندەتە جەتىپ باردى.
— نەگە ايقايلاي بەرەسىڭ؟ نەگە شاپتىعىپ تۇرسىڭ؟
تۇيەشى شال ەلتىرىسى قىرقىلعان ەسكى بوركىن جەرگە اتىپ ۇردى. تاقىرلاپ قىرىققان توبەسىن نۇقىپ-نۇقىپ قالدى.
— مىنا باستىڭ سورى بەس باتپان! مىنا كەۋدەمنىڭ زارى بەس قاپ. نەگە ويبايلامايىن، نەگە بايبايلامايىن، — دەپ كىرتيىپ كەتكەن تىشقان كوزدەرىن جىپىلىقتاتىپ، اشىپ، جاپتى.
— سونشاما ول نە قىلعان باتپان سور. قولىمنان كەلسە، سورىڭدى سورىپ تاستايىن.
— ءاۋ، سەنىڭ اتىڭ ءابىلقايىر ەمەس قوي، ءا؟!
— ءيا، ءابىلقايىر ەمەس.
— سەن ساردار دا ەمەسسىڭ، ءا!
— ءيا، ەمەسپىن.
— ال دەپ تە، بەر دەپ تە، بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتا المايسىڭ، ءا.
— ءاۋ، وتاعاسى! ال دەي قوياتىن ءدال ءقازىر ەشتەڭەم جوق. بەر دەيتىن سەنەن مىناۋ ەسكى بوركىڭنەن باسقا قىزىعارلىق ەشتەڭە كورىپ تۇرعام جوق. بار دەپ نەمدى بۇلدايىن. جوق دەپ نەمدى ايايىن.
— ەندەشە، باسىمدى سەن دە قاتىرما! — دەپ شال قيقارلىققا باسىپ، بۇيدانى تارتىپ قاپ، مۇرنى قۇرتتاعان تۇيەنى بىق ەتكىزىپ قاپ، ونىسىن دا ازسىنعانداي قامشىمەن وسىپ جىبەردى. تۇيەنىڭ باقىرعانى دالانى باسىنا كوتەردى.
كوبەش ءۇنسىز تۇرعان، شىداي المادى.
— ءاۋ، قارت! كوپ بىلشىلعا ۋاقىت جوق. تۇيەڭدى جەتەكتە دە اناۋ سالىقشىلارعا ىلەس! — دەدى.
شال ىعىپ قالدى. بوركىن باسىنا قوندىرا سالدى دا، تۇيەگە ارتقان ءتورت ۇلكەن قۇمىرانى ءتۇرتىپ-تۇرتىپ جىبەردى.
— مىنالاردى... مىنا كەسپەكتەردى وسىلاي ەرسىلى — قارسىلى تاسي بەرەم بە؟
— ونىڭدا سونشاما قۇندايتىنداي نە بار ەدى؟ — دەپ كوبەش ەزۋ تارتقان سىڭاي ءبىلدىردى.
— مەن ءۇشىن مۇنىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق.
— وندا نە عىپ تاستاماي ءجۇرسىڭ؟
— ءاۋ، مەن ايتپادىم با، ماعان بۇيىراتىن دا، ماعان بۇيرىعىن ورىنداماسام قامشى ۇيىرەتىن دە ءابىلقايىر ساردار دەپ. بۇل سونىڭ بۇيرىعىمەن مىنا تۇيەنى باقىرتىپ وركەشىن قاجاعان كەسپەكتەر. مىنا مەنى باقىراۋىق تۇيەمەن قوسا باقىرتىپ قويعان بەس باتپان سورىم، بەس قاپ زارىم! ايتپەسە بۇل يت سارىماس، دوڭىز جولاماس ساسىق سۇيىعىڭدى باياعىدا — اق قوتارىپ تاستاماسپەم، — دەگەندە شالدىڭ كوزىندەگى تارام — تارام قانتامىرلارى بادىرايىپ قويا بەردى.
— ول نەتكەن سۇيىق؟ — دەپ بالتا قامشىنىڭ سابىمەن ءبىر كەسپەك قىش قۇمىرانى ءتۇرتىپ قالدى. الدە قۇمىرانىڭ ءوزى بۇرىننان جارىلىپ تۇردى ما،الدە قامشىنىڭ سابى وسال جەرىنە وقىس ءتيدى مە، كەسپەك قاق ءبولىندى. قاق بولىنگەن كەسپەك — قۇمىرادان ساۋ ەتىپ اقتارىلعان قاراماي ماڭايعا شاشىراي قۇيىلدى. تۇيەنىڭ ەكىنشى بۇيىرىنەن تەڭدەگەن ەكىنشى كەسپەك تە سۋسىپ قۇلاپ، قارا جەرگە تارس ەتىپ ءتيىپ، كۇلپارشا بوپ، قارامايدى اقتاردى دا تاستادى.
— ءاي، مىناۋ قاراماي عوي؟!
— ءيا! قارامايدىڭ ءدال ءوزى! — دەدى شال.
— ءۇش كۇن بۇرىن بولدى عوي بۇل قاراماي؟ — دەپ كوبەش قايتالاپ سۇراپ، اتىنان دىك ەتىپ سەكىرىپ ءتۇستى.
— ءيا. ءۇش كۇن بۇرىن دا، ون ءۇش كۇن بۇرىن دا بار بولاتىن. ەندى مىنە ەكى كەسپەگى جوق. ەندى مەن ساردارعا باسىممەن جاۋاپ بەرەم. ويتكەنى ول كەسپەكتى سىندىرىپ، قارامايىن توگىپ الساڭ، باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ دەگەن بولاتىن.
كوبەش جەردەگى قاراقوشقىلدانىپ جايىلىپ بارا جاتقان قويمالجىڭ سۇيىققا ساۋساعىن تيگىزىپ، مۇرنىنا تاقاپ يىسكەدى.
— سول! قاراماي... سۇمدىق قوي!
ءتۇسى سۇرلانا بۇزىلىپ كەتتى. بالتا كوبەشتىڭ نە دەگەنىن ونشا تۇسىنبەسە دە،ايتەۋىر ءبىر تۇيتكىلدىڭ بولعانىنا، سول تۇيتكىلگە مىنا جاس جىگىتتىڭ قاتتى تۇيىلگەنىن دە بايقاپ قالدى.
ءبىراز بەلدى ارتقا تاستاعان كەزدە عانا، كوبەش بالتانى جىگىتتەردەن اتتارىن وزدىرا بولەكتەپ اكەتتى. سول بويدا كۇن ۇزىنعى ويىن ون ساققا جۇگىرتكەن تۇيتكىلىن جاسىرماستان جايىپ سالدى.
— بالتا اعا، مەن ءبىر سۇمدىق نارسەدەن قاتتى ءتۇيىلىپ كەلەم. العاش كەلگەن كۇنى الگى مەن جەكپە — جەككە شىققاننان كەيىن باتىرلاردىڭ حان مەن سارداردىڭ قاسىنا جينالىپ قالعانىن كورىپ مەن دە بارعان ەدىم.
— كورگەم. اتقا مىنە سالىسىمەن شوقىتا جونەلگەنسىڭ.
— سول ارادا ەسەت باتىر ءابىلقايىرعا اعاش قامالدى وت بايلاعان جەبەمەن اتىپ، قامالدى ورتەپ، ويراتتاردى تىعىلعان جەرىنەن ايداپ شىعۋ قاجەت دەپ ايتۋداي — اق ايتىپ ەدى. سارداردىڭ سوعان سول ۇسىنىسقا نەگە قارسى بولا كەتكەنىن ءقازىر دە تۇسىنبەي كەلەم. سىلتاۋدى كوبەيتىپ ەدى. اسىرەسە "قارامايىڭ قايدا؟ دايىن تۇرعانداي دۇرىلدەيسىڭدەر. جوق قارامايدى مەن قايدان تابام؟" دەپ زىركىلدەگەنى ءالى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس. نەگە ويدەدى؟ نەگە اكەلگەن الگى ءتورت كەسپەك قارامايدى؟ اكەلگەنىن نەگە جاسىردى؟ وسىعان ميىم جەتەر ەمەس، بالتا اعا، — دەپ كوبەش ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— راس ايتاسىڭ با؟ قاراماي جوق دەدى مە؟
— ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم عوي.
— اپىراۋ، ءوزى ادەيىلەپ سوناۋ جەر تۇبىنەن اكەلىپ، ءوزى ونى وزگەلەردەن جاسىرىپ قالعانىنا قاراعاندا، سۇلتاننىڭ ىشكە بۇككەن ءبىر سۇم...ءيا، سۇمدىعى بولعانى ما؟ بولعانى عوي، — دەپ ەندى بالتا دا باس شايقادى.
— ەسەت اعانىڭ ايتقان امالىن جاساعانىمىزدا سول كۇنى-اق ويراتتىڭ تاس — تالقانىن شىعارىپ، ءبارىن دە وپىر — توپىر ەتىپ، جەڭىس دابىلىن ءبىز قاعار ەدىك. بۇگىنگىدەي قاندى قىرعىنعا ۇشىراماس ەدىك، — دەپ كۇرسىنگەن كوبەشتىڭ كوزى مۇڭايىپ بارا جاتتى. — اياماعانى ما؟... ءوز جاساعىن، ءوز جاۋىنگەرىن وسىنداي حالگە ۇرىندىرارىن سەزبەدى مە؟ سەزبەسە سەزبەگەن دە بولار. ءبىراق بار نارسەنى جوق دەۋىندە ءبىر كىلتيپان جاتىر عوي. جاتىر-اۋ!..
بالتا دا وسى كۇدىكتەن ارىلا الماي كەلەدى.
"نەگە ءسويتتى ەكەن؟ قازاقتى تەمىر تور، تار قاماۋعا تۇسىرگەندە سۇلتانعا نە پايدا؟ الدە قازاق جاساعى جەڭىلسە، وندا وعان، سۇلتانعا ءتيىمدى مە؟.. وي، توقتا! وسى جورىقتى باستاۋشى، باسقارۋشى كىم؟ ارينە، حان! قايىپ حان. ال قايىپ حان كەشە عانا تاققا وتىرعان بۇنىڭ باقتالاسى. العاشقى جورىعىندا سول باقتالاس حان، ابىرويى اسىپ — تاسقان حان ماڭدايى تاسقا سوعىلىپ، ۋ جەگەن قاسقىرداي ورداسىنا ۇلىپ قايتسا... ەلىرگىش، لەپىرگىش قازاق ونداي حانىن اسپەتتەي قويمايتىنى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە وسى جورىققا بىردە — بىرەۋى قاتىسپاعان مەنىڭ قانداستارىم — ورتا ءجۇز جىگىتتەرى قايىپ حانعا ەندى ءتىپتى وڭ بەرەر مە... ءاي، سۇلتان! ءدال وسىنى ويلاساڭ، ءدال وسىعان يتەرمەلەسەڭ، سەنى دە زاۋال تابار-اق. كوپ ولىككە سۇرىنگەن، ءوز ولىگىنە سۇرىنگەن ساربازدارىنىڭ كەشىرىمى بولماس ءدال وسى سۇمدىق وپاسىزدىعىڭدى ەستىسە".
بالتانىڭ ويىن كوبەش تە ۇقسا كەرەك، ەكەۋى قاباق باعىستى دا، ءارى تەرەڭدەتپەدى. تەك قانا كوبەش اقىرىن عانا:
— ءاي، ەستىگەن ەل تۇڭىلەر — اق سۇلتاننان! سوناۋ بوزداقتاردىڭ سۇراۋى — اق تابار. تابار تۇبىندە. ءبىر تابار. ءوز اجالىنان ولمەس. قاندى قانجاردى جولىمىزعا كەزەسە، سول قانجار ءوز كەۋدەسىنە كەزەلەر-اق.
* * *
قويگەلدى مەن سامەندەر تۇرعان وڭ قاناتقا لاپ قويعان ويراتتىڭ العاشقى دۇرمەگىنە بۇلاردىڭ مىڭدىقتارى وزگەلەر سياقتى بىتىراپ، جاياۋ — جالپى كۇيدە بولماي، ءا دەسە، ءما دەيتىن ساقاداي — ساي كۇيدە قارسى ۇمتىلىپ ەدى. ويتكەنى قاي ۋاقىتتا، قاي جەردە بولماسىن جاساعىنىڭ ءتارتىبىن بارىنشا قاداعالايتىن قويگەلدى باتىردىڭ اسا ۇقىپتىلىعى مەن مەيلىنشە قاتاڭدىعى ساربازدارىن باسقالار ءتارىزدى ەتەك — جەڭدەرىن جيناقتاماي، جايىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان ەدى. وسى قويگەلدىنىڭ مىڭدىعى مەن مىڭدىعى قاتار ورنالاسقان سامەن دە جاساعىن جۇمىلعان جۇدىرىقتاي عىپ ۇستاۋدى قاشاننان ادەتكە اينالدىرعان بولاتىن. سول سەرگەكتىك ەكى مىڭباسىنى دا، ەكى مىڭباسىنىڭ سوڭىنا ەرگەن ساربازدارىن دا قاپىدا قالدىرماي، كيمەلەي ۇمتىلعان جوڭعار شەرىكتەرىنە قارسى اعىلعان تاۋ سۋىنداي بوپ توسقاۋىل ايقاستىڭ قاقپاسىن اشقىزىپ — اق جىبەرتكەن — ءدى. اناۋ اتتى — جاياۋلى تىم-تىراقاي قاشقان سەرىكتەرىنىڭ كۇيكىلى دە كۇلكىلى حالدەرىن كورىپ، سولار ازداپ ەس جيىپ، دەس تاپقانشا مىنا لاق ەتىپ اقتارىلعان ويرات قوسىنىنىڭ سەلدەي ەكپىنىن قايتكەندە دە توقتاتۋ ءۇشىن ولىسپەي بەرىسپەيتىن قاجىرلى قايراتقا ءمىنىپ، تاس ءتۇيىن بوپ، قاتارلارىن جيىلەتىپ تۇرا-تۇرا قالىستى. ەندى بۇلار دە ۇزدىك — سوزدىق جەتكەن شەرىكتەردى تۇيرەگەنىن تۇيرەپ، شاباقتاعاندارىن شاباقتاپ، قول جەتپەگەندەرىن جەبەلەپ كۇيرەتىپ، العاشقى ادۋىن لەكتى ىدىراتىپ جىبەردى.
قارسى الدارىنان ءدال وسىنداي كۇشتى توسقاۋىل كەزدەسە قويار دەپ ويلاماسا كەرەك، سالدەن كەيىن شەرىكتەر شەگىنىپ كەتتى.
— ءاي، مىنالار نەگە شەگىندى؟ وسىلار الداپ تۇسىرۋدەن ساۋ ما؟ — دەپ قويگەلدى قاسىنداعى سەرىگىنە قانتالاعان كوزىن ءبىر جارق ەتكىزدى. — جەلكەلەپ تۇيرەسەك قايتەر ەدى؟
— وي، باتىر-اۋ! جەلكەلەيمىز دەپ ءجۇرىپ جەتەگىنە ىلەسىپ كەتكەنىمىزدى بىلمەي قالمايىق. بۇلاردىڭ نە ويلاعانىن كىم ءبىلىپتى، — دەدى داۋلەن، وشاعان ءبيدىڭ بالاسى.
— راس ونىڭ. ساقتانساڭ ساقتايمىن دەگەن ءتاڭىردىڭ دە ءتىلىن باز — بازدا العان دۇرىس بولار، — دەپ سايابىرسي قالعان باتىر كەنەت ويىنا الدەنە تۇسكەندەي ءوز سانىن ءوزى سوعىپ قالدى. — ءاۋ، اناۋ ورى قايدا كەتكەن؟ انالاردىڭ شەتى ىلىكتى عوي، نەگە قۇلامايدى؟
— داۋدە بولسا ورى — كوزبوياۋ عانا. اڭقاۋ قازاقتى الداپ تۇسىرگەن عوي، — دەپ داۋلەن قىزىنىپ كەتتى.
— ءاي،وندا سەن، داۋلەن، قاسىڭا ون جىگىتىڭدى الىپ، انالاردىڭ ءبىر — ەكەۋىن بۇعاۋلاپ اكەل. جاي — جاپساردى سولاردان... سول تۇتقىندارىمىزدان بىلەرمىز. تەك، ساق بولعايسىڭ. مەن سەن ءۇشىن وشاعان ءبيدىڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ جۇرمەيىن.
قويگەلدى مەن سامەن قوسىنىمەن كەيىن شەگىنىپ كەتتى دە، الگىندە عانا قاندى ۇرىس بوپ وتكەن مايدان الاڭى بوس قالدى.
سامەن قويگەلدىگە ۇرىستان الىپ كەتكەنىنە، اناۋ كەيىن شەگىنگەن ويراتتاردى تىرسەكتەتىپ قۋعىزباعانىنا رەنىشتى بولاتىن. ءالى دە سول كۇيمەن كۇڭك ەتە قالدى.
— شەگىنەمىز دە جۇرەمىز. شەگىنە بەرەمىز. بۇيتە بەرسەك، جەڭىلۋدەن باسقانى بىلمەي دە قالارمىز — اۋ، — دەپ تۇكىرىنىپ جىبەردى.
— سامەن، شەگىنۋدىڭ دە شەگىنۋى بولادى. تۇسىنسەڭشى، جارقىنىم. انالاردىڭ زەڭبىرەگىن كوردىڭ عوي. جالت بەرۋىندە زىميان وي بولماسىن، زەڭبىرەگىن توپىلداتپاسىن قايدان ءبىلدىڭ. ساقتىقتا قورلىق جوق. مىناۋ قىلقان قىرىققانداردىڭ ەندىگى تىرلىگىنە بەزە قاشقان ءابىلقايىر سارداردىڭ دا، قايىپ حاننىڭ دا جاۋاپ بەرگىسى جوعىن كوزىڭ كوردى. ەندى سەن ەكەۋمىز بۇلاردىڭ امان-ساۋلىعىن ويلاپ، قامىن جەيمىز.
سويتكەنشە ءدۇرس-دۇرس زەڭبىرەك زىركىلى باستالىپ — اق كەتتى. توپىلداپ تۇسكەن ەكى — ءۇش دوپ اسىقپاي اياڭداتىپ قانا كەيىن شۇبىرعان سامەن مىڭدىعىنىڭ سوڭعى شەبىندەگى جىگىتتەرىنىڭ ەكى-ۇشەۋىن ات-ماتىمەن ۇيپالاپ كەتتى.
— قاپ! — دەدى سامەن. قاباعى تارس جابىلدى.
— ساقتىق دەگەنىم وسى عوي! — دەپ قويگەلدى جاساققا تەز شەگىنۋدى، جىلدام-جىلدام بۇيىرىپ قالىپ، بەدەۋ بەستىسىن سۋماڭداتا جونەلدى.
ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەندە داۋلەن قويگەلدىگە شاپقىلاپ قۋىپ جەتتى.
— باتىر! قويگەلدى اعا!
قويگەلدى ات باسىن ىرىكتى.
— وۋ، داۋلەن! اپىراي، سەندەردى بەكەر جۇمسادىم — اۋ دەپ ۋايىمداپ ەم، تۇگەل ورالدىڭدار ما؟ — دەپ داۋلەندى كورگەندە قۋانعانىن داۋسىنىڭ دىرىلىنەن سەزدىرىپ الدى.
— امانبىز. ەكى تۇتقىنىمىز جانە بار. انە، اكەلە جاتىر.
ەكى اتتى جەتەكتەپ داۋلەننىڭ جىگىتتەرى دە جەتتى.
— وۋ، مىنا بىرەۋى جيرەن ساقال عوي! — دەپ باتىردىڭ قاسىڭداعى موسقال قازاق ايقايلاپ قالدى.
قويگەلدى شولمەك كوز، قۋ جاق، جيرەن مۇرت ورىستى كوزىمەن جەپ بارادى.
"ءاي، وسىلار عوي! زەڭبىرەكتى وسىلار بەرگەن دە. وداقتى بىزبەن قۇرماق بولعاندارى قايدا؟ ەندى كەپ قاس جاۋىمىزدىڭ قاسىنان تابىلا قالىپتى. ايارلىق پا، ساتقىندىق پا، وپاسىزدىق پا. قالاي بىلەرمىز؟ قارا قالماق تا ەمەس، قىلعىنساق تا سولارمەن تۇسىنىسەردەي جاعدايىمىز بار. ال مىنامەن، اپەسەرمەن ءقايتىپ شۇلدىرلەرمىز،ءا؟!"
— تۇسىرىڭدەر! ەكەۋىن دە تۇسىرىڭدەر!
قويگەلدى الدىنا دىرىلداتا سۇيرەپ اكەلگەن ەكەۋدىڭ ورىسىنا قادالعان جانارىن ايىرار ەمەس. ويرات تۇتقىنعا نازار سالعان دا جوق. بارلىق كىجىنتكەن كەگى دە، بىلسەم دەگەن اسىعىس ويى دا تەك مىنا جاق ءجۇنى ۇرپيگەن، شەگىر كوزى باقىرايىپ ۇياسىنان شىعىپ بارا جاتقان سارىالا "اپەسەردە".
— ءاي، بۇنىمەن ەندى قالاي تىلدەسەمىز، ءا؟! — دەپ قويگەلدى اڭتارىلىپ جان — جاعىنا قاراندى.
وسى كەزدە سامەننىڭ سىرت جاعىندا تۇرعان كەڭ جاۋىرىندى ەنگەزەردەي جاس جىگىت قورالاس قىرباس ەكى تىزەسىمەن اتىنىڭ قوس ءبۇيىرىن سابالاپ ۇشىپ كەتەردەي، قوپاڭداي بەرىپ، قولىن ەربەڭدەتە كوتەردى.
— ويباي-اۋ! مىناۋ باسەلەي عوي! سول باسەلەيدىڭ ءوزى!
— ءاۋ، سەنىڭ باسەلەيىڭ كىم؟ — دەپ قويگەلدى قىرباسقا تەسىلە قالدى.
— باسەلەيىم باسەلەي عوي. بىلتىر اناۋ الگى مەكەتا بايىر شە... تۇركىستاندا جاز بويى بوپ ەدى عوي.
سامەن تۇسىنە قالدى.
— ە-ە، بىزبەن وداق قۇرماق بولعان ءسىبىر كۇبىرناتىرى ءماتىبيدىڭ بايارى مەكەتانى كورگەم. سەن دە كورگەنسىڭ، قويگەلدى. ورىستىڭ وت قارۋىن سول وتكەن جىلى قولىمىزعا ۇستاتىپ قويعانداي ۋادەسىنە قارىق قىلىپ ەدى عوي، ءتۇتىن ساسىعان نەمەلەر، — دەپ تۇڭىلگەنىن جاسىرماستان باسىن شايقاي بەردى.
قويگەلدىنىڭ ارام اۋقاتتى الدىنا تارتقانداي جۇرەگى لوبلىپ، تاناۋى تىرجيدى.
— باسەلەي دە... ءبىزدى الداپ سوعىپ جۇرگەن بۇلاردى عوي ءبىز قۇدايداي سىيلاپ، تورەدەي كۇتتىك. ءاي، اڭقاۋمىز — اۋ، اڭقاۋمىز... شىركىننىڭ سەن، ورىس ءويتتىڭ، سەن، جيرەن ساقال، ءبۇيتتىڭ دەپ ءتىلىمىز جەتسە يت تەرىسىن باسىنا قاپتار ەدىك، اتتەڭ وعان نە شارا، شۇلدىرلەي المايتىن ماقاۋمىز شەتىمىزدەن.
الگى ەڭگەزەردەي قىرباس كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەردى.
— قويگەلدى اعا-اۋ، ءپالى، بۇل باسەلەي دەگەن جيرەن ساقالىڭىز قازاقشانىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى. اناۋ بايىردىڭ... مەكەتانىڭ ءتىلماشى ەمەس پە. ماتەدسەپ سوققاندا ءوزىمىزدى جاڭىلدىرادى بۇل قۋجاق!
قويگەلدىنىڭ كوزىندە وت تۇتاندى. سەگىز تاسپا دويىرى شولتاڭ ەتە قاپ كوتەرىلىپ، سىلق ءتۇستى.
— سويلە، باسەلەي!
— نە سويلەيىن، — دەدى اناۋ شەگىر كوزىمەن قويگەلدىدەن دە بۇرىن اۋىر دويىردى كوبىرەك اندىپ.
— قايدان ءجۇرسىڭ؟ قالاي ءجۇرسىڭ؟ اناۋ قارا قالماقتىڭ اراسىنا قالاي تاپ بولدىڭ؟ وتىرىك ايتىپ بۇلتارام دەسەڭ، ۇرىس دالاسىندا تۇرعانىمىزدى ۇمىتپا، اياق-قولىڭدى ءتورت اتقا تاڭعىزام دا، ءتورت ايىرتام! ودان باس تارتپايمىن! سەنىڭ موينىندا اناۋ زەڭبىرەكتەرىڭنىڭ دوبىنان شەيىت كەتكەن قانشاما قازاعىمنىڭ قانى بار. سولاردىڭ كەگىن، كەرگيتىن بولساڭ، جالعان سويلەسەڭ، قارا قانىندى اعىزىپ قايتارام!
ۆاسيليي — باسەلەيدىڭ كوزدەرى اتىزداي بولدى. تارامىس دەنەسىن قالشىلداتىپ ۇرەيلى ءدىرىل بيلەدى. باسىن قايتا-قايتا يزەدى.
— مەن ايتادى. ءبارىن ايتادى، ۆاشە بلاگوروديە، — دەپ تىزەرلەي كەتىپ تىزەسىمەن شاڭ سۋىرا باستادى.
— ءاي! جي ەسىڭدى! دۇرىستاپ جاۋاپ بەر! — دەپ قويگەلدى اقىرىپ قالدى.
— ايتام. ءبىز...مى س بويارينوم نيكيتوي بەلوۋسوۆىم... ءا-ا، سول... سۇل نيكيتا بەلوۋسوۆ بويار ءبيلان... — دەپ قازاقشا، ورىسشا، تاتارشاسىن ارالاستىرا باستاعانىن ءوزى دە بايقار ەمەس، شەگىر كوزدە تۇتانعان ۇلكەن ۇرەي وي-بويىن شىرماپ تاستاپ ەدى.
— سەن، شولمەك كوز يت، بۇل جەردە قازاقتان باسقانىڭ جوق ەكەنىن كورەسىڭ بە، جوق پا؟ مىناۋ شولمەك كوزدەرىڭدى ويىپ الماسىن دەسەڭ، قازاقشالاپ ءجون سويلە، — دەپ سامەن شىداي الماي تىزەرلەگەن تۇتقىنىن ءبىر شىقپىرتىپ ءوتتى.
قويگەلدى جاقتىرعان جوق. سامەنگە الارا قارادى.
— الدىمەن جاۋابىن تىڭدالىق.
ۆاسيليي قويگەلدىنىڭ كوزىنە موليە قاراپ، يەسىنەن سۇيەك كۇتكەن كۇشىكتىڭ مونتانى پىشىنىنە تۇسە قويدى.
— نيكيتا بەلوۋسوۆ ءجۇز ادامىمەن، سوتنياسىمەن ون بەس زەڭبىرەك، ەكى ءجۇز شتۋسەرمەن قازاقتارعا...ۆام تو ەست، سەندەرگە كەزدەسەم دەپ لينيادا كوپ كۇتتىك. ناشي جە رازۆەدچيكي... لازۋچيكي... ءبىزدىڭ ادامدار قازاقتاردا وتىز مىڭ قىلىش بار دەگەندى ايتقان. ال مىناۋ زيۋنگاردا ۆسەگو-ناۆسەگو وكولو دۆادساتي تىسياچ سابەل... ءا-ا جيىرما مىڭعا جەتەدى-جەتپەيدى قىلىش قانا. بەلوۋسوۆ ايتتى، ناش بويارين، سول ايتتى سوتنيك استافيەۆقا. گۋبەرناتور گاگارين پريكازال: بۇيىردى دەدى. ەگەر قايساقتاردا اسكەر از بولسا زەڭبىرەك وعان بەر دەپ. ەگەر زيۋنگاردا سيريك از بولسا، تو پۋشكي پەرەدات يم، زيۋنگارسام... زەڭبىرەكتى زيۋنگارگا بەر دەگەن دەپ...يتاك ءبىز... تو ەست نە يا، كونەچنو، مەن ەمەس، مەن ءتىلماش قانا، بەلوۋسوۆ بويارين چەلوۆەك ەگو ۆەليچەستۆا گۋبەرناتورا گاگارينا، زەڭبىرەكتەردى زيۋنگارگا بەرگىزدى، — دەپ ءسوزىن تاعى دا شاشىراتا ءبىتىردى.
— وت قارۋدى قوسا بەردىڭدەر. سولاي عوي.
— دا، دا. ءيا! شتۋسەر مىلتىقتاردى بەرگەن. ءبارىن بەرگەن.
— نەگە سويتەدى؟ شارتتى بىزبەن دايىنداپ، وداقتى بىزبەن قۇرماق بوپ سول ءماتىبيىڭ ميىمىزدى اينالدىرماپ پا ەدى؟ — دەپ قويگەلدى باتىر ءالى دە سەنەر-سەنبەس بوپ تۇر.
— ا-ا... پونياتنو ۆەد.. تۇسىنىكتى. نام، روسسيانام... بىزدەرگە دەيدى سوندا بويارين بەلوۋسوۆ قايساق تا، زيۋنگار دا ديكيە تۋزەمسى... جابايى تۋزدىكتەر... دالالىقتار كەرەك ەمەس.. بىزگە ول ەكەۋدىڭ ءبىر-بىردى ولتىرگەنى... يسترەبلەنيە...كەرەك دەگەن. ي تو ودين دولجەن بىت پرەۋسپيەۆايۋششيم ۆ راتنوم دەلە پرەد درۋگيح... قالاي ەدى؟ قايساق زيۋنگاردى جەڭبەۋى كەرەك، زيۋنگار قايساقتى جەڭبەۋى كەرەك. ا تاك پۋست يسترەبليايۋت درۋگ درۋگا. بىزگە سول پايدا دەگەن ول بويارين. رازدەلياي ي ۆلاستۆۋي! ۆوت سولاي ايتقان ول.
قويگەلدى مەن سامەن ءبىر — بىرىنە "ەستىدىڭ بە؟ نە ايتپاقتارىن ۇقتىڭ با؟ " دەگەندەي قاراي بەرگەن. قويگەلدى مىناۋ سۇمدىق حاباردىڭ تەرەڭىنە ەندى عانا سۇڭگىپ شىعىپ ەدى، قىلعىنا جۇتىنىپ، تاماعىنا الدە وكسىك، الدە وكىنىش تىرەلگەندەي تۇتىگىپ كەتتى.
— ە، باسە! بۇلار ءبىزدى نەگە شالقاقتاتىپ قويار ەكەن دەسەم... ساعان دا، ساعان دا بولىسام دەپ تەنتەك بالاعا ۋادە بەرگەن قىزىقشىل ەرەسەكتەي قىت-قىتتاعاندارىندا: ساعان دا بولماسىن، ساعان دا بولماسىن دەيتىن ءوزىمشىل ەسەپتەرى جاتادى ەكەن — اۋ. ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي، قازاق پەن ويرات ءبىرىن — ءبىرى يتجىعىس ءتۇسىپ جەنتەكتەي بەرسە، بىرىنەن ءبىرى ۇرىككەن قازاق پەن قالماقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ بوساعان تۋسىن جىرىمداپ تاقىمعا باسا بەرەلىك دەگەن قۋلىعى مەن سۇمدىعى ەكەن — اۋ بۇل جيرەن ساقال، شولمەك كوزدەردىڭ.ءبىزدىڭ كوپ بوپ كەلە جاتقانىمىزدى الدىن — الا جانسىزداپ بايقاپ العان بوپ شىقتى — اۋ. سوندا بۇلار ءبىزدىڭ دە، قارا قالماقتاردىڭ دا باسقان ىزدەرىمىزدى اندىپ وتىراتىن بولعانى — اۋ. ءاي، سەنگىش، ەرگىش، كونگىش قازاق — اي!سەنەمىز دەپ تالاي تاياق جەسەك تە،سول سەنگىشتىگىمىزدى قويمايمىز. كونگىشتىگىمىز، كونبىستىگىمىز ءتىپتى ەرەسەن. كوندىك قوي، ەردىك قوي، قايىپ حان مەن ءابىلقايىر سۇلتاننىڭ باس اينالدىرعان زۋىلداق اۋەنىنە. قايران دا عانا سۇڭعىلا ارعىن، نايمان ازاماتتارى-اي! سەندەردەن اينالىپ قانا كەتسە بولماس پا! بۇيرەكتەن سيراق شىعاردى، ىلەسپەدى، جورىققا بىرگە شىقپادى، باس ساۋعالاپ قالدى دەپ سەندەردى قانشاما اعاش اتقا مىنگىزبەدىك. قانشاما جەر تۇبىنە اپارىپ تاستامادىق. اقىرى نە بولدى. سولاردىڭ ايتقاندارى اينالىپ الدىمىزدان اينا — قاتەسىز شىقتى دا وتىردى. تاۋىمىز شاعىلىپ، تاۋانىمىز قايتىپ، كەرى لىقسىپ، بوزداقتارىمىزدان ايرىلىپ، بىت — شىت بوپ قايتىپ كەلەمىز. ەرتەڭگى بوزداقتارىن جوقتاپ بوزدايتىن انالارعا نە دەپ جاۋاپ بەرەرمىز؟ نە دەپ بەتىنە قارارمىز؟
سامەن تەز قورىتىندى جاسادى.
— قايىپ حان كوپكە ۇزاماس. ەل ۇستىندە وتىرا الماس ەرىنىڭ جاعدايىن كۇيتتەمەگەن حان. ۇزاققا سوزا الماس قۇلاشىن. ۇزاتپاس!.. ءابىلقايىر سۇلتانعا دا ءبىر زاۋال كورىنەر ءالى-اق.
— ءاي،اناۋ قازىلعان ور جايىندا سۇراشى، انداعى قارا قالماقتان، — دەپ قويگەلدى داۋلەنگە يەك قاقتى.
داۋلەننەن دە بۇرىن ويرات قازاقشا سويلەپ، سايراپ كەتتى.
— ول وردىڭ تەرەڭدىگى توبىقتان عانا. قازعىزعان مىنالار، — دەپ الدىندا تىزەرلەپ وتىرعان ءۆاسيلييدى قولىمەن كورسەتتى. — وسى ورىستار. قازاقتار ور بار دەپ ەكى قاپتالدان كىرە المايدى دەپ توپىراقتى قوپسىتىپ، بىزگە ءبىر قۇن قازعىزعان.
قويگەلدى سۇرلانا قالشىلداپ كەتتى.
— ءاي، سۇمدىقتىڭ سۇمدىعى ءوزىمىزدىڭ وزىمىزگە سەنبەۋىمىزدە-اۋ. سوندا عوي كوبەش پەن بولەكتىڭ، ەكى جاستىڭ ءتىلىن الساق قوي، ءدال ءبۇيتىپ وكىنبەس ەدىك. ەندى وكىن نە، وكىنبە نە-تالاي بوزداقتىڭ وبال-ساۋالىن ارقالاپ وتەرمىز ىشىمىزدەن كۇڭىرەنىپ.
شEندEسۋ
ەر جىگىتكە جاراسار،
قولىنا العان نايزاسى.
بي جىگىتكە جاراسار،
حالقىنا تيگەن پايداسى.
اقساقالعا جاراسار
تىلەۋقورلىق ايلاسى.بۇقار جىراۋ
1
تۇنىق اسپان استىنداعى تىنىق دالا.
دوعالانعان قوپ-قويۋ جالى باياۋ دىرىلدەگەن جيرەن قاسقانىڭ مايدا جورعاسى جانعا جايلى. ماڭداي تۇستان لىپ-لىپ سوققان سامال لەبى ايالاي سيپاعان جۇمساق الاقانداي. مارقاجون توبەلەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىركەس-تىركەس جالعاسىپ، سوناۋ كوز ۇشىندا اعارا كوگەرىپ بۇلدىراعان تاۋ سىلەمىنە ازىرشە جەتكىزەر ەمەس. دالانىڭ شىم-شىتىرىق سۇرلەۋىنىڭ كەيدە ءتۇيىسىپ قاپ، كەيدە قاتارلاسا جارىسىپ وتىرىپ، قايتادان قۇيىسقان تىرەستىرەتىن تۇستارىندا، ەڭ بولماسا ادەتتەگىدەي شىر ەتىپ ارقان بويى كوتەرىلىپ الىپ، قاناتىن بەزەكتەتە شايقاپ، بەزەكتەپ سايراي جونەلەتىن بوزشا تورعايىنىڭ ءوزى تاڭسىق بوپ تۇرعان مىنا سۇپ-سۇر كەڭىستىكتەن اداستىرماي جول تاۋىپ، ىلگەرى سۇعىنتىپ كەلە جاتقان ورىنبايعا جارىلعاپ ريزا قاراسىن ءجيى قادايدى.
— وۋ، ورەكە! مىناۋ ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل سۇرلانىپ، كۇڭگىرت اسپان مەن سۇرەڭ دالانىڭ اجىراتىلماستاي بوپ استاسا ايقاسىپ، ازاندا دا ءدال وسىنداي سۇرعىلت، تۇستە دە ءدال وسىنداي سالعىرت، كەشتە دە ءدال وسىنداي جىم-جىرت اينىقاتەسىز اۋىسپاي، اينىماس وڭىنەن اداستىرماس بەدەر-بەلگىنى، شاتاستىرماس سۇرلەۋ-سوقپاقتى قالاي تاۋىپ، قالاي تاپ باسىپ كەلەسىز، ءا؟
ورىنباي وتىزدى ورتالاسا دا ءالى دە ەت الىپ تولىسپاعان جۇقا دەنەسىنىڭ قىلدىرىقتاي ۇزىن موينىن سوزا قىرىنداي بۇرىلدى. كەڭك-كەڭك كۇلدى. كۇلكىسى كومبەسى جوق، كوڭىلى تازا جاننىڭ اشىق كەۋدەسىنىڭ ۇنىندەي بوپ اقتارىلدى.
— جارىلعاپجان-اۋ، و نە دەگەنىڭ! مىناۋ دالاڭنىڭ سۇرعىلت تۇسىنەن شوشىنعاننان ساۋمىسىڭ. قۇداي بىلەدى دەيىنشى، سەنىكى، جارىلعاپجان، سونداي ءبىر وتكىنشى وگەيسىرەۋ عانا. بۇل قاسيەتىڭنەن اينالايىن داليعان دالام-تومسىرايعان قۇلا ءتۇز، بەدىرەيگەن بەتپاقتىڭ بەتىندەگى شۇبارالا اجىمدەي سانسىز سۇرلەۋىمەن قۇلان عانا جورتقان، كۇل سەپكەندەي كۇلگىن كوگىندە قىران عانا قالىقتاعان قيان قىڭر بوپ كورىنەدى-اۋ كوزىڭە. سولاي ما؟
جارىلعاپ ويىنداعىسىن ايتقىزباي ءدال باسقان جولسەرىگىنە ودان سايىن ءتانتى بوپ، ۇلكەن قارا كوزدەردى قاداي باس شۇلعىدى. كىرپىگى مۇلدە جوق كوزدەردىڭ ادامعا تەسىلە قاراعانى وڭمەننەن ءوتىپ كەتە جازدايتىنىن ورىنباي العاش بايقاپ قالدى.
— ءاي، جارىلعاپجان! اپىراي، كوزىڭ نەتكەن وتكىر ەدى! مىناداي وتكىر كوزبەن دە جەر جادىسىن قالاي جاتتاماي جۇرگەنسىڭ. سەنىڭ ءبىر كورگەندى ءىلىپ الىپ، ءبىر ەستىگەندى قاعىپ الىپ تۇراتىنداي ەتىپ تۋعىزعان حاقتاعالانىڭ جومارتتىعىن ءالى كۇنگە ەسكەرمەي كەلگەنىڭە تاڭمىن. اناۋ كوزدەر: "جەر تۇبىندەگىنى كورەم، كەۋدە-كەنگە ەنەم، الىستاعىنى بارلايمىن، جاقىنداعىنى تاڭدايمىن" دەپ تەسىرەيەدى-اۋ. اناۋ قۇلاقتارىڭ: "قيانداعىنى شالامىن، قيالداعىنى شولامىن، ەمىس-ەمىستى دە قاعامىن، كەۋدە-قۇلىپتىڭ كىلتىن بۇراپ تابامىن" دەپ قالقايىپ تۇر-اۋ! — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلكىسىن دالاسىنا تاعى ءبىر ۇزاتىپ سالدى دا، قاسىڭداعى سۇر بەدەۋىن سۋماڭداتا بۇلكەكتەتكەن ايەلىنىڭ وزىنە ىڭعايسىزدانا جاپاقتاي بەرگەنىن بايقاپ قاپ، جارىلعاپقا قيسايا بۇرىلدى.
— جارىلعاپجان-اۋ! مىنا جەڭگەڭدى... ايكەندى كورەمىسىڭ. سەن ەكەۋمىزدىڭ قالجىڭىمىز جاراسقانىن بىلمەي، سەنى مەنەن قورعاشتاپ، قايتا-قايتا جاپاقتاۋىن، جاقتىرماۋىن سەزدىڭ بە... سەزسەڭ بوپتى.
ال ەندى الگىندەگى سۇراعىڭا ايتارىم مىناۋ. جەر بەتىندە جىبىرلاعان اڭنان قىبىرلاعان ادام كوپ بولسا كەرەك. سول سان جەتپەس جاننىڭ... ەكى اياقتى پەندەنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساپ، بىر-بىرىنە تەرىسىن قاپتاپ قويعانداي ەتىپ قايتالانعانىن كورگەنىڭ بار ما؟.. ارينە بۇل جەردە ەگىزدەردىڭ ءجونى بولەك. ولاردى قوسپا. جوق قوي، ءا.
جارىلعاپ ەرىكسىز باس يزەدى.
— راس ايتاسىز، ورەكە. قانشاما ادام بولسا، سونشاما ءوڭ، سونشاما ءتۇس بار. سونى قالاي اڭعارماعام.
— ماسەلە وسى اڭعارۋدا جاتىر. ءمان بەرۋدە جاتىر. جاراتۋشى جاپپار يەمنىڭ قۇدىرەتتىلىگى دە وسىنىسىندا. جان-جانۋاردىڭ ءارقايسىسىن بىرىنە ءبىرىن ۇقساتپاي، ءارقايسىسىن ءوز الدىنا جەكەلەپ، ءار ءتۇرلى ءتۇس بەرىپ، ءاp قيلى مىنەز بەرىپ، "بىرىڭنەن ءبىرىڭ وز، بىرىڭنەن ءبىرىڭ قالما. تالاسىپ، تارماسىپ ءوس. تىرمىسىپ، تىرتىسىپ ب ا ق. جاقسى بولۋ دا وزىڭنەن. جامان بولۋ دا وزىڭنەن" دەگەندى سانامىزعا قۇيۋداي-اق قۇيدى دا عوي ءتاڭىر حاق. سونى... سول وسيەتىن، قۇداي بىلەدى دەيىنشى، قۇلاققا ىلمەيتىنىمىز بار، قاپەرگە المايتىنىمىز جامان. ؛ ايتپەسە، "وزگەدەگى ەكى كوز، ەكى قول، ەكى قۇلاق، ەكى اياق، ءبىر باس، ءبۇتىن كەۋدە سەندە دە بار. سەندەلمەي سەرگەك بول. ساندالماي سابىرعا كەل، ساناڭدى تۇرتكىلەپ وياتىپ ال. قالعىپ-مۇلگۋدەن، قاجىپ-كەرگۋدەن ساقتان" دەيتىن ۋاعىزىن ۇيىقتاپ جاتقانىڭدا دا كەۋدەڭە قۇيىپ جاتاتىنىن ەسكەرمەيمىز-اۋ اللاتاعالانىڭ. ەسكەرسەك، ەكى اياقتى كوسىلتىپ تاستاپ، سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن بادىراڭ كوز دەپ ەرتە كۇندى كەش قىلىپ، سۇلاپ سەرەيىپ، جاتىپ الماس ەدىك-اۋ... — وسى تۇستا ورىنباي جۇبايىنا جالت ەتىپ، كوز قيىعىن ءبىر تاستاپ ءوتتى. — ارينە، مەنىڭ دە وڭىپ بارا جاتقانىم شامالى. ءجۇز سالسا، ءبىر باسپايتىن شاباندىعىم بارىن، بايبىشە-اۋ، سەن ەرنىڭدى سىلپ ەتكىزبەسەڭ دە بىلەم. سول شابان-شارداقتىعىمنان ارىلسام، باياعىدا-اق ابىلاي دوسىمنىڭ ارقاسىندا اقار-شاقارلى ەلدى باسقارىپ، مىناۋ سىلتىدەي تىنىپ، مولاداي مۇلگىپ جاتقان ەن دالانىڭ ءبىر پۇشپاعىنا توپىرلاتىپ اۋىل قوندىرىپ، ماڭىراتىپ-جامىراتىپ مىڭعىرعان مالدى الدىما سالماس پا ەدىم. نۋ سايلاۋعا بيە بايلاپ، اق قاينارعا قاۋعا سالىپ، قازاندى وشاقتان تۇسىرمەي، تۋدى توبەمنەن كەتىرمەي، ويداعى تانىستى ويقاستاپ باقىلاپ، قىرداعى الىستى قيالمەن بايقاستاپ، ابىر-سابىر تىرلىكتىڭ تۇتقاسىنا اينالماس پا ەدىم.
ءاي، ءبىراق!.. ءادىل دە، جولامان دا مەنەن ابدەن ءتۇڭىلدى عوي. قانمەن سىڭبەگەن مىنەزدى قاپشىقتاپ بەرىپ قايدان ساتىپ الارسىڭ. بىرەۋدىڭ موليگەنىن، بىرەۋدىڭ تىكىرەيگەنىن كورگەننەن كورمەگەندى ۇناتام. ويتكەنى جاسىمنان قانشاما تىكىرەيگەن كەردەڭ كوكىرەكتىڭ الدىندا ءوزىم موليمەپ ەدىم. انە سول سەبەپتى ەشكىمدى موليتكىم دە جوق. ەشكىمگە تىكىرەيۋدى دە جاراتپايمىن. ال مىناۋ ايكەن جەڭگەڭ مەنىڭ سول مىنەزىمدى... جايداقسىڭ دەپ جاراتپايدى. ال ءادىل دوس مەنىڭ قىرسىزدىعىمدى كىنالاي بەرەدى، — دەپ ورىنباي ەندى كۇرسىنىپ، كوزىن الدىنداعى جاتاعان توبەنىڭ ۇستىندە قارايعان وباعا تاستاي بەرىپ، الگىندەگى كوڭىلىن قوبالجىتقان اڭگىمەسىنىڭ توركىنىن مۇلدە اداستىرىپ جىبەرىپ، ادەتتەگى جەلپىنگىش جەڭىلتەكتىگىنە باستى. — وۋ، جارىلعاپجان-اۋ، كورەمىسىڭ انا وبانى! كورسەڭ، سوعان دۇرىستاپ نازار اۋدارشى... ادامعا... وندا دا شوقيىپ وتىرعان تۇز بالاسىنا كەلە مە؟ كەلەدى عوي. ەندى سەن سونىڭ اناۋ وڭ قولىنا ۇقساپ شوشايىپ شىققان تۇسىنا قاراشى. نەنى بايقادىڭ؟ — دەپ ورىنباي ءسال كىدىرىپ، تاناۋى دەلديە ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— نەنى بايقايىن... تاعى ءبىر جانتايا كوسىلگەن بەل... جالپايا ۇزاعان دالا. جارىسا ۇزاعان ەكىندىنىڭ جۇيرىك كولەڭكەلەرى، — دەپ جارىلعاپ الگى تۇسقا نازار قىدىرتتى.
— سول جانتايا كوسىلگەن بەلىڭ تۇستىكتە جاتىر. وڭ قولدىڭ كورسەتۋى سولاي. اناۋ وبانىڭ بىزگە قادالا قاراعان بەتى شىعىستى باعىپ، قىپ-قىزىل كۇننىڭ شاشىراپ اتىسىن كۇتسە، سول بەدىرەيگەن تاس وباڭنىڭ تۋ جەلكەسى، انە، كەشكى كۇندى باتىسقا قوندىرىپ بارادى. وسى وبادان-اق كوپ نارسەنى اڭعارعىش بابالارىڭ وتكەن، جارىلعاپجان. سەن الگىندە جالپايا ۇزاعان دالا دەدىڭ. سول جالپايا ۇزاعان دالاڭدى كوپ ۇزاماي جىلانداي يرەلەندەگەن وزەن كەسىپ وتەتىنىن اڭعاردىڭ با؟ — دەپ ورىنباي تاعى دا تۇتقيىلدان توسا قويدى.
جارىلعاپ ەندى ورىنبايعا مۇلدە قۇلاپ ءتۇستى.
— اۋ، ورەكە-اۋ، مەنى نەسىنە سىنايسىز. سىنىڭىزعا تولماي قالسام، كوڭىلىڭىز قوبالجيدى عوي. ءوزىڭىزدى دە، مەنى دە بوسقا قيناي بەرمەي، باباسىنىڭ دانالىعىنان، دالاسىنىڭ جاڭالىعىنان ماقۇرىم قالعان مىنا ءىنىڭىزدى ۇيرەتە بەرسەڭىزشى.
ورىنباي ماعۇرلاندى. ايكەنگە ءبىر شەكەلەي قاراپ قويدى دا جيرەن قاسقاسىنىڭ باسىن ءسال ىرىكتى.
— جارىلعاپ، ۇيرەنەم، ۇعام دەگەنىڭ ماعان جەتىپ جاتىر. "ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما" دەۋدەن جامان نارسە جوق. ءوزىڭ بىلمەسەڭ، وزگەنىڭ بىلگەنىن الماي، جىن ۇرىپ كەتىپ پە. قۇداي بىلەدى دەيىنشى، اناۋ ءادىل دوسىم ىشتەن ءبارىن ءبىلىپ تۋعان جوق. ول دا كوڭىل مەن كوكەيگە توقىپ وسكەن ءبارىن. و-و، شىركىن سول ءادىلدىڭ ۇستازدارىنداي ۇستازىم بولدى ما... وي، وندا مىنا جامان اعاڭ، جارىلعاپجان، ايدى اسپانعا شىعارىپ، سىردى قىرعا ءورشىتىپ، قىردى سىرعا توعىتىپ، اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ وتىرار ەدى-اۋ... ءا-ا، ايكەنجان، سەن كوپ قاراعىشتاپ كەتتىڭ-اۋ، ءا، باسە... اۋزىم كوپىرە باستاعانىن سەزەم عوي. نەگە سەزبەيىن... الگىندە نە ايتپاقشى ەدىم... نە سۇراپ ەدىم. ءويبۇي، ۇمىتشاق باسىم. اناۋ جالپاق جالعاننىڭ وزىندەي داليعان دالاڭدى قوزى كوش جەردە مەرۋەرتتەي مولدىرەگەن سۋى بار، جاعاسىندا جىبىرلاعان قامىسى، شىلىكتى نۋى بار وزەن قيىپ وتەدى دەدىم عوي، ءا. ونى قالاي بايقادىڭ دەيسىڭ بە، — ورىنباي ەندى الدىنا قاراي قولىن تاعى دا وبا جاققا شوشاڭ ەتكىزە كوتەردى. — انانىڭ جوق ىزدەگەن مالشى، نە كيىك قۋعان اڭشى ەكەنىن جوبالاپ كەلە جاتقان شىعارسىڭ ءوزىڭ دە. وڭ جاق، سول جاعىنداعى ەكى تاستى كورەمىسىڭ؟ كورسەڭ، سولار توبەگە شىعىپ الىپ، جان-جاعىنا كوز جىبەرگەن ءتۇز ادامىنىڭ سوڭىنا ەرگەن قوس يتىنە ۇقساماي ما؟
جارىلعاپ تامسانا باس يزەدى.
— ءيا! سونادايدان ءدال سولاي بوپ ەلەستەيتىنى راس، اعا.
— ال ەندى سول ەكى تاستىڭ ءبىرى بىرىنەن ءسال ۇلكەندەۋ، بيىكتەۋ ەكەنىن باجايلادىڭ عوي، ءا؟
— ءا-ا، سول قاناتتاعىسى بيىك... سوندا... سوندا، ورەكە، ورىنباي اعا، وسى كىم كورىنگەن ەرىنىپ وتىرعاندا قالاي بەرەتىن وبالاردان وسىنداي يشاراتتاردى بىلە بەرۋگە بولادى دەيمىسىز؟ — دەپ سەنەر-سەنبەس كۇيدە جارىلعاپ وبانى كوزىمەن تەسىپ بارادى.
— كىم ايتتى كىم كورىنگەن قالايدى دەپ؟.. وبا تۇرعىزۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى دە ەمەس، ەرمەك ءۇشىن جاسالمايدى ول. "وبا كورسەڭ، توبا قىل!" دەيتىن قازاق، وبانىڭ بۇزىلماۋىن مولانىڭ بۇزىلماۋىنان دا ارتىق قاداعالاعان. وبا بۇزعان جان كور قازىپ، مولا بۇزعاننان دا جامان جازالانادى بۇ دالاڭدا. "وبانى اينالما، مولامەن ويناما" دەگەندى ەسكە تۇتپايتىن قازاعىڭ دا، قالماعىڭ دا جوق، — دەپ داۋسى شىرىلداڭقىراپ شىعىپ كەتكەنىن ءوزى بايقاپ قاپ، ءسال كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، ەندى سابىرلى ەكپىنمەن ءسوزىن جالعاپ اكەتتى.-اناۋ ەكى تاستىڭ دا ايتارى مول. الدىمەن الدىمىزدان كەزدەسەتىن وزەننىڭ تەرىسكەيدەن تۇستىككە ماڭيتىنىن، سۋدىڭ قاشاندا ەردەن ويعا قاراي سىلدىرايتىنىن ءبىلدىرىپ تۇرعان انىق بەلگى-ەكى تاستىڭ، قويشىنىڭ ەكى توبەتىنىڭبىرىنەن ءبىرىنىڭ الاسالىعى. ونىڭ ۇستىنە وسى اڭشىنىڭ ەكى تازىسى ەكى بەلدەن ءارى اسىپ تۇسسەڭ-جۇگىرگەن تاعىسى، پانالاعان اڭى بار توعايدىڭ قارسى الارىن جانە ايعاقتاپ تۇر.
جارىلعاپ ورىنبايعا مۇلدە ريزا بوپ، الگىندەگى سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ العانىنا كەشىرىم وتىنگەندەي اقسيا كۇلىپ جىبەردى.
— ءتۇۋ، ورىنباي اعا! دالادا تۋىپ، دالادا وستىك. بوستەگىمىز-جۋسان، كورپەمىز-كوك اسپان دەپ داليىپ جۇرسەك، جۇلدىزدىڭ جىمىڭداسقانىنا عانا ءماز ەكەنبىز-اۋ. ايدىڭ ساۋلەسىنە، كۇننىڭ نۇرىنا كوز سۋارعانىمىزدى قۇدايدىڭ قۇلاعىنان ۇستاعانداي بوپ بوسقا بۋ قىلعانشا، ءسىز سياقتى دالامنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا، تاۋى مەن تاسىنا بەلگى بوپ بەكىپ، ۇلگى بوپ ۇيالاپ، ايعاق بوپ الدىمىزدان توساتىن ءدال مىنانداي عاجايىپتارىڭا ۇڭىلگەن دۇرىس ەكەن-اۋ. قانداي عالامات! باسە دەسە، كوڭىلگە تۇيسە، كەۋدەگە سىڭىرسە، ونەگە بولار قۇلا ءتۇز، قۇبا جونىمىزدا دا وسىنداي حيكماتتار كوپ ەكەن عوي.
ەندى ورىنباي جارىلعاپقا قىزىعا قاراپ، قۇلشىنا قۇپتادى.
— اپىراي، ءىنىم-اي! سەنىڭ دە اياق الىسىڭ ارىدە جاتىر-اۋ. ە، باسە، قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ىقىلاسى ساعان تەگىننەن تەگىن نەگە اۋسىن. بىلگەن دە ىشىڭدە وتىڭ بارىن، كوزىڭدە شوعىڭ بارىن. سول لاۋلاعان وتىڭدى ءسوندىرىپ الماساڭ، مازداعان شوعىڭدى ءوشىرىپ الماساڭ، تالايدىڭ كەۋدەسىنە جالىن تۇسىرەرسىڭ. تالايدىڭ جۇرەگىن قوزعاپ، جانىن تۇرتكىلەپ، كوڭىلىن دە وياتارسىڭ. ىلايىم سول ۇمىتىمنەن تابىلعايسىڭ. ال ەندى ءبىراز كولىكتەرىمىزدىڭ قولتىعىن سوگىپ الايىق، — دەپ تەبىنىپ قالدى. — ايتپەسە، بۇزاۋ تاياق جەگىزەردىڭ كەبىن كيەرمىز.
بۇل كەزدە كۇن ەڭكەيىپ-اق قالعان ەدى. كەشكى كۇننىڭ تاباعى شاقىرايعان اقشىل تۇسىنەن گورى قىزىل رەڭگە بەيىمدەلىپ، سالدەن كەيىن باتىس بەتكەيدى قىجىم شالىگە بۇركەيتىن مەزگىلىنىڭ تاقالىپ قالعانىنان بەلگى بەرگەندەي ۇياسىنا قوناقتاۋعا اسىعىپ بارادى.
ءۇش جولاۋشى ءسۇت پىسىرىمدەي ات باسىن ءبىر ىرىكپەي شاۋىپ وتىرىپ ءبىراز جەردى ءوندىرىپ تاستادى. جەر دوڭگەلەنىپ، توبەلەر بيلەپ، شيلەر قورالانىپ كەيىندەپ، اينالا تەگىس قيمىل-قوزعالىسقا كوشىپ الا قويعان ەدى.
جارىلعاپتىڭ بياتاسىنىڭ قالىڭ قوسىنان تاڭداپ العان كۇرەڭ قاسقا ايعىرى ورىنبايعا دا، ايكەنگە دە شالدىرعان جوق. اۋىزدىعىن كەرە جۇلقىنىپ، جەلقايىقتاي لىقسىپ، بۇكتەتىلىپ-جازىلىپ ءتورت اياقتى تەڭ تاستاپ جۇيتكىگەندە كۇنۇزىن قاسقا ماڭدايدان ءلۇپ-لۇپ سيپاعان قوڭىر سامال ومىراۋدان سوققان كادىمگى سالقىن جەلگە ۇلاستى.
ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قاراعان جارىلعاپ سەرىكتەرىنىڭ كوز ۇشىندا قالىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كۇرەڭ قاسقانىڭ باسىن قاتتى تارتا تەجەپ، cap جەلىسكە ءتۇسىرىپ الدى. الگىندەگى شابىس تىلەگەن تۇستا ايعىردىڭ بەلى كوتەرىلسە كەرەك، باسىن شۇلعىپ، جەر ءسۇزىپ، ورشەلەنە اۋىزدىق شايناپ قىزۋلانىپ الىپتى.
جالعىز سۇرلەۋ كولدەنەڭ قىرقانىڭ قايقاڭىنا تاستاي سالعان ارقانداي بوپ تىك شاپشىپ، جارىلعاپتى ەكپىندەتكەن بويى ۇستىرتىنە الا جونەلدى. قىردىڭ تاساسىندا قالعان كۇننىڭ كەشكى قويۋلانعان كولەڭكەسى ۇيىعان سايدان توبىلعى ءيسى اندىزداپ مۇرنىن قىتىقتاپ جىبەرگەندەي بولدى. ول مىناۋ توبىلعى سايدى ساعىنعان كوڭىلدىڭ وزىندىك اڭساۋىنىڭ ءبىر بۇلك ەتكەن ىڭكارى دە بولار-اۋ. توبىلعى كورسە، وتىرا قالىپ توبىلعى ساپ ىزدەيتىن ءوزىنىڭ قۇمارلىعىنان دا بولار-اۋ.
كۇرەڭ قاسقا ايعىر جارىلعاپتىڭ توبىلعى سايعا كوز سۇزگەنىن، توبىلعى ساپ ىزدەگەنىن قايتە قويسىن، ارىنداعان كۇيى قىرقانىڭ ۇستىنە شاپشي سەكىرىپ شىعا بەردى دە، ۇستىندەگى ۇلاننىڭ قارسى الدىنان الگىندە جاسىرىنباق ويناعانداي تاسادا قالعان كۇننىڭ شارتاباعىن ۇپ-ۇلكەن عىپ شاقىرايتا قويدى.
قىزىل شاپاقتىڭ سانسىز ساۋلەسى زىمىراپ كەلىپ كوز ۇياسىنا قۇيىلدى. قىزىل شاپاقتىڭ جۇردەك ساۋلەلەرى ات پەن ادامنىڭ سەرەيگەن، زورايعان كولەڭكەسىن ءبىر توبەدەن ەكىنشى توبەنىڭ اراسىنا كوپىر عىپ كولبەتىپ، ودان دا ءارى سوناۋ قىزىل ءتۇسى باسىم دالانىڭ تۇكپىرىنە الا قاشتى.
جارىلعاپ كوزىن جىپىلىقتاتىپ قالىپ، كەڭ اشقاندا كوز الدىنا اق بالتىرى سىلاڭداعان ءاپپاق قايىڭنىڭ جال-جال شوعىرى توسىلا قالدى. سول-اق ەكەن قايىڭنىڭ اششى دا انىق تازا ءيىسى ەسىلە اڭقىپ قويا بەردى. ول ازداي-اق سوناۋ شاشىراي جايىلعان بۇتاقتاردىڭ ىشىنەن، جال-جالدىڭ اراسىنداعى جاسىل الاڭقايلاردان سايراعىش قۇستاردىڭ ءارتۇرلى اۋەنى تۇتاسا قوسىلىپ، اسەم سازداي ۇيىسىپ، قوڭىراۋلاتىپ الا جونەلدى. سوناۋ بالاقتاپ وسكەن بيىك شالعىنىن كومكەرىپ، كولەڭكەلەي قورشاي، ءبىر تۇپتەن بىرنەشەۋ بوپ تىك سامعاعان عاسىرلىق قايىڭدار تاپ ءبىر توبەدەن تومەن بايىپپەن عانا كوز تاستاپ، بايسالدى كۇرسىنگەن تاپ ءبىر ەرتەگىنىڭ الىپ باتىرلارىڭداي مۇلگىپ قاپتى. قيعاشتاپ قيىپ وتكەن باتار كۇننىڭ التىن شاپاعى سوناۋ كولەڭكەسى قويۋلانا باستاعان قوماقتىلاۋ ۇشارىن قىزىل نۇرعا مالىپ العانداي بوياپ تاستاپتى. ال بۇتاقتارىنان ادا تومەنگى اق بالتىرلاردان كوكتەي وتكەن كەشكى شاپاق ءارقايسىسى ءبىر-بىر تەمىر نايزاداي بوپ تۇپ-تۋرا بەرى قاراي زىمىراپ، جامىراپ جەتىپ، دىرىلدەپ تەربەلىپ تۋ سىرتقا ۇزاپ بارادى.
"قايران ورمان-اي! كوز اربايسىڭ-اۋ! تويمايسىڭ-اۋ قانشا قاراساڭ دا! كۇنى بويعى سۇرعىلت اسپانى، سۇرعىلت دالاسى مەزى ەتكەن كوڭىلدىڭ الابۇرتۋىن! تالداراققا سۇقتانعىش قازاق مىنانداي اسەمدىكتى، مىنانداي اسەرلى اۋەندى ءۇندى اڭسايدى ەكەن-اۋ! قۇس ەكەش قۇس تا اعاش ساياسىن پانالاپ، بۇتاعىندا سايراسا، تىرلىكتىڭ سول ادەمىلىكپەن كىندىگى بايلانىپ قالاتىنىنا وسىنداي سەلت ەتكەن كەزدە بولماسا، ءمان بەرمەي بۇيىعىلانىپ وتە بەرەدى ەكەنبىز-اۋ! ءاي، اق قايىڭدى جال-جال ورمان! تازالىقتىڭ وزىندەي بوپ جارق ەتىپ الدىمنان شىعا كەلگەنىڭە قۋانىپ تۇرعانىمدى سەزەمىسىڭ سەن! "اق قايىڭ-جالعان-اي!" دەپ كۇڭىرەنە كۇرسىنەتىن ۇلكەندەر سەنىڭ وسىنداي اقتىعىڭا، پاكتىگىڭە قىزىعىپ، قيماي ەسىنە الادى ەكەن-اۋ! اق قايىنداي اپپاق جالعاندى كوزى قيىپ كىم تاستار؟ كىم كۇرسىنبەس؟ كىم كۇڭىرەنبەس؟
اق قايىڭ-جالعان-اي!
جالعان-اي!
قايىرىلماي كەتكەن ارمان-اي!
ارمان عوي!.. اق قايىڭداي ارماندى تابۋ دا ارمان، جوعالتۋ دا ارمان. ارمان دا اق بولاتىن شىعار!.. وسى اق قايىڭداي تازا، پاك بولسا عوي... سول ارماندى مەن تابار ما ەكەم؟.. قاشان تابارمىن. ازىرشە ءتۇرى دە، ءتۇسى دە بەلگىسىز ارمان ءدال مىناۋ اق بالتىرلى سىلدىر-سىڭعىر جاپىراقتى قايىڭداي بوپ سىزىلىپ، ءۇزىلىپ شىعا كەلسە عوي الدىمنان..."
— اۋ، جارىلعاپجان!
جارىلعاپ ەلەڭ ەتىپ قاپ، جالت بۇرىلىپ، ادىردان اتتارىن ومىراۋلاتىپ شىعىپ كەلە جاتقان ورىنباي مەن ايكەڭدى كوردى. ورىنباي سول ءوزىنىڭ سالدىرلاق ادەتىمەن سامبىرلاپ قويا بەردى.
— ايتپاپ پا ەم ورمان بولادى دەپ! ورمان دەپ وسىنى ايتاد تا؟ شەتىنەن بىرىنەن ءبىرى وتكەن ارۋلارداي اق قايىڭدار! ءاۋ، ايكەن-اۋ، كورەسىڭ بە؟ سەن! اۋماعان سەن انەبىرەۋى! جاس كەزىندەگى... وسىدان تۋرا ون جىل بۇرىنعى سەن! باسىڭا قىزىل بورتپە ءشالى سالىپ، ءاپپاق تاڭىڭدى جارقىراتىپ ءبىر وتپەۋشى مە ەدىڭ! قايران دا شىركىن سول ءبىر كۇندەر-اي! ەكى اتپەن، ايكەنجان، ەكەۋلەپ قۋساق تا ەندى جەتۋ قايدا بىزدەرگە! — دەپ كۇرسىنبەسە دە، كۇرسىنگەنگە بەرگىسىز ەتىپ ىقىلىقتاتا دەم الىپ ايكەنىنە، جۇبايىنا قاراي بەرىپ، كىلت ءۇنى ءوشتى. ايكەننىڭ ءدال وسى ساتتەگى وزىنە الگىندەگى سوزىنە ەرىپ، ەلتىپ كەتكەندەي، كۇلىمسىرەي قاراپ تۇرعانىنان كادىمگىدەي ابدىراپ، كەلىنشەگىنىڭ باتار كۇننىڭ قىزىل شاپاعىنا شومىلعان كوزىنىڭ جايناپ، جادىراي قۇبىلىپ وزگەرگەنىنە قىزىعا قاراپ قاپتى.
— ورىنباي اعا! راس! ءبارى راس! مىناۋ جال-جال شوق كەرەمەت اسەم! مىناۋ ءاپپاق قايىڭدار ەكەۋ-ۇشەۋدەن قول ۇستاسىپ الىپ اندەتە جونەلگەلى تۇرعان ارۋلارداي عوي شىنىندا دا. قاراڭىزشى! قاراڭىزشى! — دەپ جارىلعاپ ءالى دە سۇلۋلىققا سۇقتانعان كوڭىلىنىڭ لەپىرۋىن جاسىرماستان جايا سالدى.
ورىنباي كەڭكىلدەي كۇلدى.
— جارىلعاپجان-اۋ! سەن مەن كورگەندى كورە المادىڭ عوي! بايقامادىڭ، كورمەدىڭ-اۋ!.. ال مەن... بىرگە ءجۇرىپ تە كورمەيتىن، قاسىڭدا ءجۇرىپ تە سەزبەيتىن ماۋباستىعىمدى تانىپ تۇرمىن-اۋ! اناۋ اسەمدىكتەن دە اسەرلى بولاتىن كوزدى... ءجۇزدى تاپتىم دا تابىندىم-اۋ!.. اشىلا بىلسە، اسەمدىك ەشقاشاندا توزبايدى ەكەن. كوڭىل مەن كوڭىلدى قايتادان تابىستىرىپ، قۋانتىپ ورالادى ەكەن... سويتەدى ەكەن، — دەپ ورىنباي ءوزى مەن ايكەنگە عانا ورتاق سىردى جۇمباقتاپ قانا جەتكىزگەندە ايكەننىڭ كوزىنەن ەكى اۋىر تامشى، ەكى ىستىق تامشى كۇن نۇرىن ءسىمىرىپ قوس قىپ-قىزىل مونشاق بوپ وڭىرىنە دومالاپ-دومالاپ ءتۇستى.
الگى دومالاپ تۇسكەن قىزىل مونشاقتاردى ورىنباي عانا كورىپ قاپ ەدى، ءدىر ەتكەن جۇرەكتىڭ الدەنەگە القىنعانىن، الدەنەگە قۋانعانداي، الدەنەدەن شوشىنعانداي كۇيگە تۇسكەنىن پايىمدادى.
— ءاي، ايكەن-اي! سەنى... ءوزىڭدى تاپ وسىنداي اق قايىنداردىڭ اراسىنان العاش كورگەنىمدى مەن نەگە ۇمىتايىن. ۇمىتا الارمىن با ونى. ءادىل مەن جولامان ەكەۋمىزدى كۇلكى قىلماپ پا ەدى سوندا. سەندە دە ءۇن جوق، اۋزىن اشسا الاقانعا اقتارىلىپ كومەكەيى تۇسە قالاتىن مەندە دە ءۇن جوق، بىر-بىرىمىزگە قادالا قاراپ سىلەيىپ تۇرىپ قاپ ەدىك-اۋ...
ايكەن كۇلىمدەگەن كۇيى باس يزەي بەرەدى. باس يزەگەن سايىن ءوزى دە سول ءبىر كۇيگە قيالمەن ەرىپ، ەنىپ كەتتى مە، الگۇل ءجۇزى بالبۇل جانىپ كەشكى شاپاقتىڭ قىرمىزى تۇسىمەن الابۇرتىپ تۇر. ەندى جارىلعاپ تا جەڭگەسىنىڭ وسى ساتىندەگى بەينەسىنە قىزىعا قاراي بەردى:
— ورەكە-اي! قانداي جاقسى ەدىڭىز! تاعى ايتىڭىزشى! جەڭەشەمدى سول ون بەستەگى قالپىنا قايتادان قوندىرا، ەندىرە قويعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟.. ەكەۋىڭىزدىڭ مىنا قالپىڭىز سونداعى ءسىز ايتقان، العاش كوردىك دەگەنىڭىزدەن مۇلدە كەم ەمەس. ادامدار ءبىرىن-بىرى عۇمىر بويى نەگە جاقسى كورىپ، ۇمتىلىپ، ىنتىعىپ وتىرمايدى ەكەن دەۋشى ەدىم... كورمەيدى ەكەم-اۋ. بايقاي بەرمەگەن سوڭ... كۇپتى كوڭىلدى بەكەر سىزداتادى ەكەم-اۋ! ايكەن جەڭەشە، ورىنباي اعا، تابىسىڭدارشى تاعى اناۋ اق قايىڭمەن. اق قايىڭدى ارمانمەن. جالعانمەن! — دەپ تۇردى دا، كەنەت جارىلعاپ كەشكى تىنىق اۋانى ءتىلىپ جىبەرگەن جۋان، كەڭ داۋسىمەن شىرقاپ الا جونەلدى.
داۋىس قانداي كەڭ بولسا، اۋەنى سونداي اسەم سىرشىل ءان ەندى مىنا جارىلعاپ بوزبالانىڭ زور ىقىلاسپەن ەرەكشە شابىتتانىپ قۋانىش لەپىرتكەن كەۋدەسىنىڭ شىڭىن اقتارا سالۋعا ىنتىق كۇيىمەن ەسىلگەندە مۇلدە وزگەرىپ، بۇعان دەيىن ەستىلمەگەندەي، ايتىلماعانداي وزگەشە تىڭ بوياۋىمەن، نازىك سەزىمتال ىرعاعىمەن جۇرەكتەردى شىمىرلاتا تۇرتكىلەپ قالىپ، سوناۋ قىرمىزىعا بولەنگەن جارتى اسپانعا، سوناۋ قىجىم ءشالىسىن بۇركەنگەن جال-جال قايىڭعا، سوناۋ جىم-جىرت موليگەن شىعىس بەتكەيدەگى قاراكولەڭكەلەنىپ ءبۇرىسىپ، جاقىنداپ تارىلىپ كەلە جاتقان قۇلا ءتۇز، قۇبا جوندارعا شىرقىراپ شىعانداپ كەتتى. تامىر بويلاپ جۇگىرگەن قاندى ىسىتا تاسىتىپ، ساي-سۇيەك بىتكەندى ەرىتە بوساتىپ، ەرىتە بالقىتىپ، تۇلا بويداعى قاتىپ، قاساڭدانىپ قالعان تۇيسىك-سەزىمدەردى قىتىقتاپ وياتىپ، وياتىپ دۇبىرلەتىپ الىپ اسقاق ءان كۇشتى زور داۋىستىڭ اڭىراتا بوزداتۋىمەن ورىنباي مەن ايكەن تۇرماق، ءۇش اتتى دا، مىناۋ كەشكى بەيمارال تىنىشتىقتىڭ الاكۇڭگىرت قوينىنا مۇڭايا ءسىڭىپ بارا جاتقان ماڭايدى دا ءبىر وزىنە ۇيىتا تابىندىرىپ الا قويىپتى. ءدال ءقازىر وسى اننەن، وسى ءاندى شىرقاعان بوزبالا انشىدەن وتەر قۇدىرەتتىڭ جوعىنا باس يگەن جاراتىلىستىڭ جاندى-جانسىزىنىڭ مەيىرلەنگەنىن، مەرەيلەنگەنىن تىنشىعان دۇنيەنىڭ ءوزى-اق ءتىل كەسكەن ۇلى تىنىشتىعىمەن-اقجار سالىپ ايعاقتاپ تۇر ەدى.
ورىنباي ۇزىن موينىن قيسايتا سوزىپ، كىشىرەك سوپاقشا باسىنىڭ قوس قۇلاعىن قالقايتا تىگىپ، جۇزىندە قالقىعان راحات كۇلكىسىنىڭ تابىن جوعالتپاي جارىلعاپقا قاداعان كىرپىكتەرىن جىپىلىقتاتار ەمەس. مىناۋ الىپتىڭ كەۋدەسىندەي كەۋدەدەن قاراسۇر ءجۇزى نۇرلانا ءتۇسىپ، كىرپىكسىز كوزدەرى جارقىراي كەڭ اشىلىپ، جانارىندا قىزىل ارايدىڭ الاۋىن جىلتىراتا ويناتىپ قاپ-قارا قياق مۇرتى تەبىندەگەن جوعارعى ەرنىن جيىرا ءبۇرىپ، ۇلكەن كۇرەك تىستەرگە نۇر شاعىلىستىرىپ، نازىك سىرىن جۇرەك دىرىلىمەن، جۇرەك تىلىمەن عانا ايتاتىن ادەمى ءاندى ەركەلەتە، ەنتىكتىرە بۇرالتقان جاس سەرىگىنە وسى ءقازىر عانا كورگەندەي، ءقازىر عانا انىقتاپ بايقاعانداي بار ىندىنىمەن قۇلاپ قالىپتى.
"اپىراي! مىناۋ جاس تەگىن ەمەس دەگەنىمدى تاعى ءبىر راستادى-اۋ. وسىنشاما اۋىر دەنەدەن، وسىنشاما الىپ تۇلعادان ءدال مىناداي نازىك سىرلى تەبىرەنىس، تولعانىس تابىلا قويادى دەگەنگە كوزىم كورىپ، قۇلاعىم تۇنشىماسا، سەنبەس ەدىم-اۋ! قالاي قايىرادى! قالاي سورعالاتادى! ونەرلىنىڭ ورەسى ۇزاق ءدال وسى-ay. قيال جەتپەستى قولىمەن ۇستاپ اكەپ، كوز الدىما توسا قويىپ، توعىتتى دا جىبەردى-اۋ مەنى! "تازار دا جۋىن! جۋىن دا تازالان!" دەپ بۇدان ارتىق ايتا الار ما. بۇدان ارتىق تازالاي دا الار ما!.. كۇمپ ەتىپ جۇماق كولىنە سۇڭگىپ شىقپادىم با! كوڭىلىمدە كىرشىك قالمادى-اۋ. قالدىرماعان، ارشىعان ءانشى عوي! جارىلعاپجان عوي! اسقاق ءانى، اسەرلى اۋەنى عوي. مەلشيگەن ءىشىمنىڭ ءدال وسىلاي دۇرلىگىپ، دۇبىرلەپ كەتەرىن ءوزىم دە سەزە بەرمەيدى ەكەم-اۋ!.. نازىك ساۋساقتارىمەن جاناسىپ سيپاپ ەتىمدى... بەتىمدى جىبىرلاتاتىن ايكەنىمدەي بولدى-اۋ!.. ءسويتتى-اۋ!"
وسى ويىنىڭ جەتەلەۋىمەن ورىنباي كەلىنشەگىنە باياۋ قيىستاي بەرگەن... كورىكتى ءجۇزدىڭ اجارلى قارا كوزدەرى ءدال سول ساتتە بۇعان قيعاش قاراسپەن توڭكەرىلىپ ءتۇستى. سول قاراس، ءبىر عانا قيعاش اشىلىپ، توڭكەرىلىپ جابىلعان قاراس جەتتى دە، ءبارىن جەتكىزىپ ۇلگەردى. انشىگە بۇل ءوزى قالاي ۇيىسا، قالاي تەبىرەنسە، ءوزىنىڭ ايكەنى، ءوزىنىڭ ادال ءجۇپتىسى بۇدان دا بەتەر بۇلىقسىپ، تولقىپ، سول تولقىعان كەيپىندە مۇلدە وزگەشە نۇرلانا بالقىپ، ايرىقشا اجارلانىپ الىپتى. ءدال ءقازىر وزگە دۇنيەنىڭ ەسىگىن سەرپىپ اشىپ، سول وزگەشە قىمبات دۇنيەنىڭ جۇرەگىندە قىلاۋداي قىلشىعى جوق پەرىشتەدەي پەندەلەرىنىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتىپ، ءوزى دە سول پەرىشتە كۇيدىڭ تازالىعىن، شىنايىلىعىن بۇكىل ەلجىرەگەن جان-جۇيەسىمەن قابىلداپ تۇرعانداي بوپ كورىندى. سونى... سول تۇسىنگەن تۇيسىگىن جالت ەتكەن قاباقتىڭ استىنداعى جارق ەتكەن ءسۇيىنىشتى جانارىمەن عانا سەزدىرىپ ەدى... ايكەنى ودان سايىن نارت قىزارىپ كۇلىمدەي ءتۇسىپ، قۋانا ەزۋ تارتتى.
ءانشىنىڭ اسقاق ءۇنى ەندى كومەيدەن اقتارىلا توگىلىپ، ءدال وسى ەكەۋىنىڭ ءدال قازىرگى وسى كۇيىنىڭ اسەرلى كورىنىسىن اسەم ىرعاقتىڭ جۇرەك قىتىقتاعىش ىستىق تولقىنىمەن بايانداپ كەتىپ ەدى:
سارىارقانىڭ دالاسى-اي!
قايىڭ، تەرەك اعاشى-اي!
جۇرەگىمدى جاندىردى-اۋ!
قالقاتايدىڭ قاراسى-اي!
ءان قۇدىرەتى ءانشىسى تابىلعاندا ورالاتىنىن ورىنباي تاعى دا سەزىنگەندە، قالتاقتاعان باسىن توقتاتا الماي، ۇزىن موينىن ىرعاي ءتۇستى. كوزىنە جاساۋراتىپ ورالعان جاس تامشىلارىنان ىڭعايسىزدانعان دا جوق، كەڭ اشىلعان اۋىزدىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ كەتكەنىن دە بايقامايدى. بار ەرىك-ىرقى ءانشى مەن انگە ەرىپ كەتكەنىن دە سەزبەس حالدە ىشتەي عانا: "ايتا الدى-اۋ قاسقا بالا! قاسقا جىگىت! ءدال الگى ايكەن ەكەۋمىزگە بىردەي تاۋبە دەگىزىپ، مىناۋ تىرشىلىكتەگى قارا جەردى باسىپ جۇرگەن كۇنىمىزدىڭ ءقادىرىن تۇسىندىرگەن شۇكىرلىگىمىزدى تىلىمىزگە ورالتتى-اۋ. ايكەنىم باردا... ماعان دەگەن پەيىلى مەن تىلەۋى .ۇنەمى ۇستىمدە تۇرعاندا بۇل جالعاننىڭ باسقا-باسقاسىنا نەسىنە قىزىعايىن. ءوز قىزىعىم ءوز قاسىمدا ءجۇر ەكەن-اۋ... تۇر ەكەن-اۋ. سونى مىناۋ جارىلعاپجان قالاي سەزە قالعان، ءا! مىناۋ ءانى مەن تۋرالى... ءبىز تۋرالى عوي. سارىارقامنىڭ... ساۋمال كولدى سالقىن بەلدى سارىارقامنىڭ دالاسىن، دالاسىنىڭ مىنانداي قايىڭىن، كوككە بايلاعان تال — تەرەگىن، اعاشىن مەن اڭساماي ما ەكەم! بارىنەن دە بۇرىن قالقاتايىمنىڭ الگىندەگى ءبىر عانا قيعاش قاراسىمەن-اق جۇرەگىمدى باياعىسىنداي، وسىدان ون جىل بۇرىنعىسىنداي استان-كەستەن ەتىپ، جاندىرىپ جالىنداتىپ الا جونەلگەنىن بۇل جاس پەرى قالاي بىلە قويعان، ءا؟! قولمەن قويعانداي ەتىپ شىرقاۋىنا قاراعاندا، ىشىمە كىرىپ-شىقپادى دەپ ايتا الارمىن با؟ شىركىن، ونەر! شىركىن ونەرلى ازامات! سەندەردىڭ جان جاراتقان ءتاڭىر حاقتان نەلەرىڭ كەم! كۇيىنگەندى سۇيىندىرەتىن، قايعىرعاندى جۇباتاتىن قايران دا شىركىن ان-اۋەندەر-اي! سۇيىنگەندى كۇيىندىرىپ، ەسىرگەندى جىلاتاتىن، ەسسىزدى ويلاندىرىپ، ەسەرسوقتىڭ ەسىن تاندىراتىن قايران دا شىركىن بۋىنسىز ءتىلدىڭ بۇرقىراپ اقتارار نوسەر جىرى-اي! ءادىلدىڭ بۇقار اعانى قاسىنان تاستامايتىنى وسىدان ەكەن-اۋ. بۇقار اعانىڭ قاسىنان ءبىر ەلى ايىرىلمايتىن كوكەڭ سەرىنىڭ تابىلۋى دا وسىدان ەكەن-اۋ!.."
ءان اياقتالعاندا اتىن تەبىنىپ قالىپ، ىلگەرى لىقسىتىپ ورىنباي جارىلعاپتى جاناسىپ بارىپ، جابىسا قۇشاقتاي الدى.
— قاراعىم-اي! ءتىل-اۋزىم تاسقا دەيىنشى! جارىلعاپجان-اي! سەنىڭ تۇيتە كوكەڭ سەنەن قول باستار باتىر كورەم دەپ... باتىر كورسەم دەپ كوكسەيتىنىن ءبىلۋشى ەم. سەن سول اكە تىلەۋىنەن دە اسىپ تۇسكەلى تۇرعانىڭدى... اسىپ تۇسكەنىڭدى سەزەمىسىڭ!.. سەن ادام بىتكەننىڭ قاناتىن قىرقاتىن، ادام — پەندەنىڭ عۇمىرىن تىنشىتاتىن قارا قىلىش سەرمەگەن جاۋىنگەر ەمەس، ادام جانىنا قانات بىتىرەتىن، ادامنىڭ ارمانى تاۋسىلمايتىنىن، سول تاۋسىلماس ارمانعا مەگزەيتىن قۇدىرەت يەسى ەكەنىڭدى سەزەمىسىڭ!؟ بار ەكەنسىڭ، باۋىرىم! جاي عانا بار ەمەسسىڭ، نار ەكەنسىڭ!
— راحمەت، ورىنباي اعا! ءبىراق مەنىكى قاي ءبىر تاسىپ بارا جاتقان انشىلىك ونەر دەيسىز. تۋعان دالامنىڭ ءبىر پۇشپاعىنا سۇيسىنگەنىمنەن، سول اسەمدىككە سۇيىنگەن ءسىز ەكەۋىڭىزدىڭ كوڭىلدەرىڭىزدەن تابىلام با دەگەن كوڭىلدىڭ الابۇرتىپ قابىنۋى عوي مەنىكى. ايتپەسە، ءان سالۋ قايدا ماعان، — دەپ جارىلعاپ ورىنبايدىڭ قۇشاعىنان بوسادى.
— وۋ، جارىلعاپ قاينىم-اۋ! ءانشى ەمەسپىن دەۋىڭدى ەندى بىزدەن باسقا ەشبىر جانعا ايتا كورمە. كۇپىرلىك بوپ كەتەر. بۇدان ارتىق قانداي داۋىس كەرەك. ولگەندى تىرىلتكەننەن باسقانىڭ ءبارىن جاسادىڭ-اۋ الگىندە. تولقىماعان جان بولماس-اۋ سەنىڭ ءانىڭدى تىڭداعاندا. جان جاراتقان ءتاڭىردىڭ سىيى ەمەس پە! تارك ەتپە! اسىلىق قىلما، قاينىم! — دەپ ايكەن قىزۋلانعان ءجۇزىنىڭ قىزىنعان جانىنىڭ جالىنىمەن لەپىرە سويلەپ، ورىنبايدىڭ ايتقانىنا قۋانا قوسىلدى.
— جارايدى-اق. سىزدەردىڭ-اق ايتقاندارىڭىز بولسىن وندا. ءبىراق مەن ءان سالعاننان گورى دومبىرا تارتقاندى كوبىرەك ۇناتام-اۋ. دومبىرا شەرتكەندە ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتىپ، قايداعى ءبىر قيان شەتكە اداسىپ كەتە جازدايتىنىم دا بار. دومبىرانى تارتا بىلسەڭ، قۇلاق كۇيىن قايىرا الساڭ، قاسيەتتى اسپاپ قوي، قايداعى-جايداعىلاردىڭ بارىنەن ادا بوپ، ءىشىڭ بوساپ، كەۋدەڭ تازارىپ شىعا كەلەسىڭ. كوكەمنىڭ ناكەن شەبەرگە بەستى ات بەرىپ جاساتقان دومبىراسىن نەگە الا شىقپادىم دەپ وكىنىپ تە كەلەم.
— وۋ، جارىلعاپ-اۋ، سەن ءوزى ۇندەمەي ءجۇرىپ ءبارىن ۇيرەنە بەرگەن ەكەنسىڭ-اۋ. سەن ءتىپتى مەنىڭ ءادىل دوسىمنان دا اسىپ ءتۇسىپ جۇرمە مىنا قالپىڭمەن. ءاي، ءبىر ەسەپتەن وسى سەنىڭ سودان... سول تورەدەن اسقانىڭ دا دۇرىس. كەۋدەسىن كەرە بەرمەيدى ول سوندا.
جارىلعاپ كۇلە ءتۇسىپ باس شايقادى.
— ورەكە، ەشكىممەن باسەكەگە ءتۇسۋ ويىمدا جوق. سايىستا، نايزا قاداۋدا، نىسانا كوزدەۋدە، ارينە، باسقاعا ەسەمدى ازىرشە كەتىرە قويعام جوق. ال ونەر كيەلى عوي. كيەسىنەن ساقتان، بالام، دەگەن بياتام. كوكەم دە كوپ الدىنا شوشاڭداپ شىعا بەرگەنىمدى قالامايدى.
— بياتامىز ايتسا، ءسوز باسقا. "دومبىرا كيەسى-مىقتى كيە. ونى ۇستانساڭ، قاتتى قۇرمەتپەن ۇستان. جەڭىل-جەلپىمەن اۋەيىلەنۋدى شىن دومبىراشىلار جاقامايدى" دەپ ەدى-اۋ ءادىل دوسىم دا. ەكەۋىڭدىكى ءبىر ارنادا توعىسسا، داۋلاسۋدىڭ رەتى بولا قويماس، — دەپ ورىنباي كەلىسە كەتتى.
جارىلعاپ قىزىل تاباعى كوكجيەككە تۇمسىق تىرەگەن كۇنگە وتكىر كوزدى ءبىر قاداپ تۇردى دا، الگى كىرپىكسىز كوزدەردى سول كۇننىڭ الاۋىنان تۇتاتىپ العانداي شوق شاشىراتا سەرىگىنە تىكە قادادى. كىرپىكسىز كوزدەر ءبىراق كۇلىمسىرەپ تۇرعان-دى.
— ورىنباي اعا، سۇراعىم ورەسكەلدەۋ بولسا، عافۋ وتىنەم. ءبىراق سۇراماسام، كوڭىلىم كونشىمەيتىن سياقتى. وسى ءسىزدىڭ مانادان بەرى ايتا بەرگەن ءادىل دوسىڭىز كىم؟ قاي ءادىل؟
ورىنبايدىڭ كەڭكىلدەگەن اقجارقىن كۇلكىسى دالانى قالاي تەز باسىنا كوتەرسە، سولاي جىلدام باسىلدى. جارىلعاپتى ۇزىن ساۋساقتارىمەن تىزەسىنەن ءتۇرتىپ ءوتتى.
— قۇداي بىلەدى دەيىنشى، وسى مەن ناعىز ساپپاسپىن. مەن ساعان ءادىلىمنىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ايتپاسام، ارينە، سەن ول ءادىلدىڭ قاي ءادىل ەكەنىن بىلمەيسىڭ. ءادىلىم-ابىلاي سۇلتان عوي!
ەندى جارىلعاپتىڭ اۋزى اشىلىپ، كوزدەرى جىپىلىقتاپ قويا بەردى.
— سۇلتان ابىلاي ما؟ سول ءسىزدىڭ، ورەكە، دوسىڭىز با؟
ورىنباي كۇرسىندى. كوزى كۇڭگىرت تارتتى.
— دوس بولعاندا دا جالعىز شاپاندى بۇركەنىپ، جالعىز جۋانى ءبولىپ جەپ، جارتىقۇرساق كۇيدى باستان بىرگە كەشىرگەنىمىزدى قازىرگى كوپ جۇرت ەرتەگىگە سانايدى. ال ول-ناعىز دوستىڭ تورەسى عوي. ادالدىق دەگەندى اللادان دا جوعارى قويادى. جولامان ۇشەۋمىزدى قوساقتاعان تاعدىرعا ما، تاڭىرگە مە كەيدە ىشتەي ىرزالىق ايتىپ وتىرام. العاش تانىسقاندا ول بىزگە دە، بوكەمە دە، بوگەنباي اعانى ايتام، ءوزىن ءادىلمىن دە تانىستىرىپ، ءابىلمانسۇر اتىن دا، سابالاق اتىن دا جاسىرعان بولاتىن. ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى دەگەن ءمارت حالىقپىز عوي. سول مىنەز سول ءادىل ۇلاندا دا مول بولاتىن. اكە-شەشەنىڭ كوزىندەي اسىل زات، ادەمى بۇيىمىن ءوز قولىمەن ورتەپ، ارتىنا بۇرىلار وتكەلىن دە تىپ — تيپىل ەتكەن ءوزى عوي. مەنى حالقىم اتانىڭ داڭقىمەن، تورەنىڭ زاتىمەن تانىماي، ەڭبەگىمنەن، ەرلىگىمنەن، قىزمەتىمنەن تانىسىن دەپ جارعاق قۇلاعىن جاستىققا تيگىزبەۋشى ەدى. ءقازىر سونىسىن كەي-كەيدە ۇمىتىپ قالاتىنىن كورگەندە، ىشىمدە الدەبىر قىجىل پايدا بولادى-اۋ. دەگەنمەن ابىلاي دوس سۇلتانداردىڭ ىشىندەگى سۇلتانى عوي.
ءجا! جاي-جاپساردى جولاماننان سۇراپ بىلەرمىز. ول شىركىن ناعىز ادام عوي. دوستىق دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ءدۇردىڭ ءوزى-اۋ. دوسى ءۇشىن جانىن قيىپ بەرەر بىرەۋ بولسا، سول جولامان عانا.
بۇل كەزدە سام جامىراپ، ىمىرت ورالىپ، اينالا بۇركەۋگە تۇسە باستاپ ەدى. ۇشەۋى دە تەبىنىپ، كولىكتەرىن قوزعالتىپ، قىرقانىڭ استىرتىنا قاراي ىلديلاي جونەلدى.
* * *
جولامان اۋىلىنا كەلگەندەرىنە ەكىنشى كۇن بولعاندا بۇلاردى بوگەنباي باتىردىڭ ءۇيى قوناققا شاقىردى.
وسى حابار قۇلاعىنا تيگەننەن جارىلعاپتا مازا قالمادى.
"ۇلكەن ادام، قازاق قوسىنىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى، قولباسشىسى. اتاعى دۇرىلدەپ ورىسقا، دۇبىرلەپ شۇرشىتكە كەتكەن عالامات باتىر. كەشەگى تاۋكە حاننىڭ وڭ قولىندا وتىرعان، بۇگىنگى ءابىلقايىر، ابىلاي سۇلتانداردىڭ ارقا سۇيەرى، ايبىنى مەن ايدىنى. ءارىسى بۇكىل مۇسىلمان ەلىنە، بەرىسى مۇقىم قازاعىنا دابىسى كەتكەن، داۋىسى جەتكەن ءقادىرلىسى. قاستەرلىسى. سول... سول اكەمدەي ادام مەنى... جالعىز مەن ەمەس... ۇشەۋمىزدى... ءبارىمىزدى ۇيىنە شاقىرىپ، داستارقانىنان ءدام بەرمەك بوپ الاشاپقىن ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقانى-اۋ. قانداي كەڭقولتىق ادام!.. ورىنباي اعامەن ىستىق-سۋىقتى ءبىر كورگەن سوڭ، سول كۇندەر ۇمىتىلار ما... ىزدەيتىن، ەسكە الاتىن دا شىعار-اۋ. ال مەنى تۇيتەنىڭ بالاسى بولعانىم ءۇشىن سىيلاعانى... ءا، ءا ەسكەرگەنى مە ەكەن؟ ايتپاقشى ءۇش جىل بۇرىن بياتامنىڭ ۇيىندە كورىپ ەم-اۋ. ەسىندە قالماعان دا شىعار؟.. قايدان قالسىن. بوكەڭنىڭ بارمايتىن، كورمەيتىن جەرى، كەزدەسپەيتىن ادامدارى جوق قوي. ءقايسىبىرىن جادىنا تۇتا بەرسىن. ال مىنا شاقىرىسى... ءاي، ولاردى دا ابىگەرگە سالىپ، مەنىڭ دە مازامدى الىپ، كوڭىلىمدى قوبالجىتىپ جىبەردى-اۋ. نەگە جۇرەكسىنەم؟.. ۇلكەندىگىن سىيلاعانىم با؟ قولباسشىلىعىن قۇدىرەتكە بالاعانىم با؟.. دابىراسى تاۋدان دا ۇلكەن ات-اتاعىنان جاسقانام با؟ الدە سول ات-اتاعىنا قىزىعىپ، سول اتاقتى باتىردىڭ الدىنا بارۋعا، داستارقانىندا دامدەس بولۋدان يمەنەم بە. يمەنەتىنىم راس. ءوز كوڭىلىمدە وسى بوگەنباي باتىرداي، بوكەمدەي بولسام-اۋ دەگەن تىلەكتىڭ تىرىلگەنىن وزگەدەن جاسىرسام دا وزىمنەن قالاي جاسىرارمىن. شىركىن، سونداي اتتى كۇنگە جەتىپ، مەن دە جەكپە-جەككە شىعىپ، قارا قالماقتىڭ قول باستار باتىرىنىڭ باسىن دومالاتىپ تۇسىرسەم... اناۋ ۇلى حان سامەكە... اۋ، سامەكە قاتتى اۋرۋ دەۋشى ەدى... ولاي-بۇلاي بوپ كەتسە... ويپىرماي، حانىمنىڭ ساداعاسى كەتەيىن، نە ويلاپ بارام. امان-ەسەن جۇرە تۇرسىن. حان ولسە، حاندىققا تالاسىپ كوپ سۇلتاندار تاعى ءبىراز كەرمەلدەسىپ، قازاقتىڭ داۋىلداتقىش دالاسىنىڭ تالاي شاڭىن سۋىرار وندا... ءا-ا، نە دەپ ەدىم. ءيا، باتىر اتاعىم ەستىلىپ، حان مەن سۇلتاندار اتىمدى سۇراپ، وڭ قاباعىن بەرىپ، وڭ جاق تىزەسىنە وتىرعىزسا عوي. ءاي، سۇلتان-سۇلتان دەپ، سولاردىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلە بەرۋدەن قازاقتىڭ شارشايتىن دا كەزى بولماپ پا ەدى. تورەدەن تۋدىم، تەكتى اتانىڭ ۇرپاعىمىن دەگەننەن باسقا قولىنان تۇك شىقپاسا دا، توبەدەي بوپ توردە وتىراتىن سولاردان گورى التى الاشى سوناۋ قاسيەتتى تولە اتانى، قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ جەلباۋى مەن ىرگەسىنە مىقتاپ قازىلعان قازىقتارى-قانجىعالى بوگەنبايدى، قاراكەرەي قابانبايدى، شاقشاق جانىبەكتى، تاما ەسەتتى، شاپىراشتى ناۋرىزباي جاستى توبەسىنە كوتەرىپ ءجۇر عوي. ەلدىڭ بىرلىگىن سولار ساقتاماسا، بىر-بىرىنە قيعاش كوزدەردىڭ كىرپىگىن سۇڭگىلەتەتىن سۇلتاندار قازاقتى تۇگەل قىرىپ كەتسە دە، ءوز قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن بۇگىن بۇك، شىگىن شىك تۇسىرمەي، كوڭىلدەرى كونشىمەس-اۋ؟!"
ەلۋدەن جاسى اسىپ، ساقالىنىڭ اعى مولىراق دەندەگەن، دوڭەستەۋ قىر مۇرىننىڭ ۇستىنەن ادامعا مەيىرلەنە قارايتىن ۇلكەن وتكىر كوزدەردىڭ وتىن وشىرمەگەن اشىق قاباعىن كەڭ ماڭدايعا كەرىپ جىبەرىپ، بوگەنباي باتىر ىشكە ەنىپ كەلە جاتقان قوناقتارىنا ۇمسىنا ءتۇسىپ، قول سوزدى. اسىرەسە جولاماننان كەيىن قوس قولىن ۇسىنا بەرگەن ورىنبايدى وڭ قولىنان وزىنە تارتىپ قاپ، ەڭكەيتە قاپسىرىپ قۇشاقتاي الىپ، يىعىنا يىعىن تيگىزە ءبىراز ۇستاپ بوساتتى. جارىلعاپتى دا جاتسىنعان جوق، الگى قيمىلىن قايتالاي بەرىپ، مۇنىڭ ماندايىنا جىپ-جىلى ەرنىن تيگىزە يىسكەپ ءوتتى.
— ات ءىزىن سالماي كەتكەنىڭ قالاي؟ — دەپ ەندى ورىنبايعا وزىمسىنە وكپە سىڭايىن ءبىلدىردى.
— ءاۋ، بوكە-اۋ! وزگە وزگەنى بىلمەيمىن، ال مەنىڭ، قۇداي بىلەدى دەيىنشى، سىزدەرگە دەگەن كوڭىلىم ادال ەكەنىنە جان بەرۋگە دايىنمىن. ات ءىزىن سالمادىڭ دەيسىز... مەن مىنا ءسىز بەن مىنا جولاماندى... سونسوڭ سوناۋ ءادىلدى... سۇلتاندى وزىمنەن ارتىق كورمەسەم نەگە كەم كورەيىن. شوبىرىمنىڭ قۇيرىعى شولتيىپ تاياق بولعانشا، تۇياعى كەتىلىپ تۋلاق بولعانشا ۇشەۋىڭىزدى ىزدەۋدەن جالىعار ما ەكەم. نەگە جالىعايىن. ادام تۇگىل اللادان كورمەگەن جاقسىلىقتى، اكەم مەن شەشەمنەن ەرتە ايرىلىپ... سولاردان تابا الماعان تۋىسقاندىق مەيىرىمدى، جاقىندىق پەن جاناشىرلىقتى سىزدەردەن كورسەم، سىزدەردەن تاپسام... سونى ورىنباي كوزى تىرىسىندە ۇمىتار بولسا، اقىرزامان مەزگىلىنەن بۇرىن جەتكەنى دە... وتكەن جىلى كەلىپ-كەتكەم. ءسىز ادىلمەن، مىنا جولامانمەن قارا قالماققا جورىققا اتتانىپ كەتىپ، ورىندارىڭىزدى سيپاپ قالعام. ايتپەسە، بۇل ورىنباي ءىنىڭىز جوقتى بارداي، اقساقتى تىڭداي عىپ ەرتەگىنى ءوز باسىنىڭ ەستەلىگى عىپ، ءوز وتكەلەگىن ەرتەگىگە اينالدىرىپ باسىڭىزدى ءبىراز سوندا-اق قاتىراتىن ەدى، بوكەم، — دەپ تازا بەيىلدىڭ قىزۋىمەن ەسىلىپ كەتكەندە، باتىر بۇكىل اۋىر دەنەسىمەن سولقىلداي كۇلىپ، وزگەلەردى دە ەلىكتىرىپ اكەتتى.
— ءيا! ورىنبايىم، سەن ايتاسىڭ. شوبىرىڭدى تۇلپار بولماسا دا تۇعىرلى اتپەن اۋىستىرۋدىڭ رەتى كەلگەنىن دە جەتكىزدىڭ. سەن عانا ەمەس، سەنى ءبىزدىڭ دە ىزدەۋىمىزدىڭ، بارۋىمىزدىڭ جونىنەن اداسقانىمىزدى ۇقتىردىڭ. بەيىلىڭ ىلعيدا تۇزۋلىگىن ءبىز ساعىنبايدى دەيمىسىڭ. تابىسقان كوڭىلدەردىڭ ۇلكەن-كىشىسى، سەمىز-ارىعى بولمايدى. بوتەندىگى تاعى جوق، — دەپ شىن كوڭىلدەن شەشىلگەن بوگەنباي ەندى جارىلعاپقا قاراي ويىستى. سونىسىن بايقاپ قالعان ورىنباي تاعى دا ەلگەزەكتىگىنە باسىپ، ۇشقىرلىق تانىتتى.
— ءاۋ، باكە، ءسىز مىنا جولاماننان ەستىپ تە جاتقان شىعارسىز. بۇل جىگىت تۇيتە باتىردىڭ بالاسى، تۇڭعىشى-جارىلعاپ. قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ باتاسىمەن دۇنيە ەسىگىن اشقان وعلان. ءبيدىڭ ىقىلاسى اۋعان بۇ جىگىت-مەنىڭ بۇ ساپارداعى قانات-قۇيرىق باۋىرىم. مىنا ءبىر جاعى قىزىڭىز، ءبىر جاعى كەلىنىڭىز ايكەننىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرعان انشىلىگى دە بار. بارىنەن دە بۇرىن بەس قارۋىن بىلەگىنە قىستىرىپ، بەلىنە بايلاعان بۇل بالاڭىزدىڭ باتىرلىقتان دا دامەسى زور.
كوكەسى ادەيى الدىڭىزدان ءوتسىن دەپ ىرىم قىلىپ جىبەرىپ وتىر.
بوگەنباي اقىرىن كۇلىپ، باس يزەدى.
— كورگەم بۇل بارشىندى! سوندا-اق بارلاعام. بارلاعام دا باس يزەگەم. بولار بالا... — ءسال كىدىردى. كەلىڭدەر جاققا ەلەۋسىزدەۋ كوز تاستادى. — بولار بالا ەكەنى كوزىنەن دە، سوزىنەن دە بايقالعان. وكىنتپەيتىن وسىنداي ورەندەرىم كوبەيسە ەكەن دەگەن تىلەكتى ىشىمنەن سوندا-اق ايتقام. سونىمدى بۇگىن دە قايتالايمىن، قاراعىم جارىلعاپجان!
جارىلعاپ كەۋدەسىن تولقىن سوعىپ، تۇلا بويى ىسىنىپ قويا بەردى.
— تىرىسارمىن، كوكە! ايتقانىڭىزدان تابىلۋعا ۇمتىلارمىن ءاماندا، — دەپ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، قاباعىن سەرپىپ-سەرپىپ جىبەردى.
— تابىلاسىڭ، ۇلىم. سەنەم سوعان. ايتپاقشى، بالتا اكەڭدى سۇراماپپىن-اۋ. كورىپ، كەزدەسىپ تۇراسىڭدار ما؟ — دەپ باتىر تىڭ اڭگىمەگە كوشتى.
جارىلعاپ قىسقا جاۋاپ قايىردى.
— بىلتىر مەن بارىپ قايتقام. كوكەمدەر كوپ ارالاسپايدى.
— ارالاسپايدى ءالى، ءا. اپىراي، ەر ەگەستە، نار كەشۋدەنى كەي-كەيدە ەسكەرمەي، ەرەگىسىپ كەتەتىن جامان ادەتىمىز بار-اۋ، — دەپ بوكەڭ قاباعىن شىتىندى. — اعايىن اراسىنىڭ تىنىشتىعىن تىلەمەي، ءورتىن ىزدەگەن وركوكىرەكتىك وزەگىمىزدى وسقىلاۋىن قويار ما؟
بالتا مەنىڭ دوسىم عوي. ونىڭ ۇستىنە ول مەنىڭ وكىل شەشەمنىڭ، ەكىنشى شەشەمنىڭ... رىمجان اپامنىڭ كۇيەۋ بالاسى. ءتىپتى ونى بالاسى دەسە دە بولادى.
جارىلعاپ باسىن شۇلعي ءتۇسىپ:
— رىمجان اجەم بالتا اكەمدى بالام دەپ... كىسى جوق كەزدە كادىمگىدەي اينالىپ-تولعانىپ وتىرعانىن بايقاعام. قاراشا اعاتايىمنىڭ تۇڭعىشىن باۋىرىنا باسىپ، "شوبەرەمدى ءسۇيدىم، ەندى ماعان دوزاق وتى ارام" دەپ كۇلگەندە، جۇرەگىمنىڭ قۋانا دۇرسىلدەگەنىن ايتا الماسپىن، — دەپ بوساڭسىپ كەتكەنىنە ۇيالعانداي ءتۇسىن سۋىتىپ الا قويدى.
— بالتا اكەڭدى كىشى جۇزگە ءسىڭىپ كەتتى، كەشەگى ءاجىنىڭ، بۇگىنگى ءابىلقايىر حاننىڭ سويىلىن سوعادى دەيتىندەر كوپ. سىرتتان پىش-پىشتاۋشىلار نە دەمەۋشى ەدى. بىرەۋ ەستىگەنىن ايتادى. بىرەۋ سول ەستىگەنىنە ۇستەمەلەپ ءوسىرىپ قوسىپ ايتادى. ايتپەسە بالتانىڭ ادامگەرشىلىگىنە قىلاۋ جۋىتپاعانىن بىلسە، قاڭقۋ ءسوزدى پىشاق كەسەر ەدى-اۋ.
كوكەڭ... تۇيتە باتىر بارمايدى دە... ارينە كەزىڭدە وعان اعاسىنىڭ تىزەسى باتقانى دا بار. قۇداۋوندە، وسى مىناۋ جالعان تىرلىكتە كەيدە اعايىن ءىشىنىڭ بىقسىپ جاتاتىنىنا تاڭىم بار. اتاسى ءىنىنى تىزەرلەپ، ءىنىسى اعانى تىڭداماي شات-شالەكەي كەلگەندە، سوندا وكپە سىزى ءبىر قالاۋ تەزەكتىڭ تۇتىنىنەن قالمايتىنىنا مۇلدە پىسقىرمايدى-اۋ.
بالتا مەن تۇيتەنىكى دە سونداي بولىمسىز ءبىر كيكىلجىڭمەن باستالىپ، اقىرى جاڭىل سۇلۋعا، ىنىلەرى قىلىشتىڭ جەسىرىنە تالاستىرىپ، ىرگە سوكتىرىپ تىڭعان-دى.
اڭگىمەنىڭ اۋىرلاپ بارا جاتقانىن سەزدى مە، جولامان ەسىكتەن باس قىلتيتقان جىگىتكە يەك قاقتى. سول-اق ەكەن سۋلىعىن يىعىنا اسىپ، جەز لەگەن مەن قۇمعان كوتەرىپ بالا جىگىت كىرىپ كەلدى.
— اس دايىن بوپ قاپتى.
اسجاۋلىق جينالعاننان كەيىن دە اڭگىمەلەرىنىڭ جەلىسى قايتادان جالعاسىپ جۇرە بەردى. بۇل كەزدە ۇيدە كىلەڭ ەركەكتەر قالعان ەدى.
سوڭعى جىلداردا بوكەڭ ءابىلقايىر حان مەن ابىلاي سۇلتاندا كەزەك بولعاندىقتان قازىرگى دالاسىندا بولىپ جاتقان ۋاقيعالاردىڭ بۇگە شىگەسىنە دەيىن بىلەتىنىن سەزەتىن جولامان كوبىنەسە ەندىگى كوپ ساۋالداردىڭ تيەگىن ءوزى ءتۇرتىپ جىبەردى.
— بوكە، مىناۋ جارىلعاپ بالاڭىزدىڭ كوپتەن-كوپ بىلگىسى كەلەتىنى وسى سوناۋ اياگوز جورىعىنان قازاقتىڭ قالاي جەڭىلىپ قالعانىن، سول جورىققا سىزدەردىڭ نەگە قاتىسپاعاندارىڭىزدى ز اۋزىڭىزدان ەستىگىسى بار، — دەپ ەنتەلەي قالعان ورىنباي مەن جارىلعاپقا ءبىر-بىر قاراپ ءوتتى.
— ە-ە، الىستان شولماق-اۋ بۇل تاستۇلەك! شولسىن، شولا السا. اشۋ الدى، اقىل سوڭى تىرلىكتە ادام پەندەنىڭ اداسۋى دا، اداستىرۋى دا وڭاي عوي. ءاز تاۋكەنىڭ كوز جۇمىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبىرى قايىپ حاندى، ءبىرى ءابىلقايىردى، ءبىرى بولاتتى ۇلى حاندىققا تىقپالاپ، سۇتتەي ۇيىعان ىنتىماقتى قوجىراتىپ العان ءتۇس ەدى عوي ول. ەپ كوزدەگەن جەردە سەپ بولۋدان قالاتىن اعايىننىڭ الالىعى كۇشەيەدى. كۇشەيدى توي تاپ سول كەزدە. اقىرى بۇقپانتاي ويناسقان سول يگى جاقسىلار بىرلىكتىڭ ىدىراۋىنا سەبەپ تە بولمادى ما. ەل اۋقىمىنا تۇسكەن قاداۋ-قاداۋ ىرگەلى ەل اعالارىنىڭ ىرىلەنۋىن كەيبىرەۋلەردىڭ كورە المايتىنى حالقىمىزدىڭ اسقىنعان دەرتى ەمەس پە. سول بيلەر كەڭەسىندە قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ يىعى ەرەكشە وركەشتەنە بەرگەنىن، ادىلەت ءسوزىن كوزگە شۇقىپ، باسقا ساباپ ايتاتىنىن كوپ ىرعاسۋشىلار قايدان جاقتىرا قويسىن. ادىلدىگى تارازىنى باسىپ بارا جاتقانىن سەزگەندە سولاردىڭ كوبىسى تىزەگە باسىپ، كوپە-كورىنەۋ قياناتقا كەتۋدەن دە تايىنباپ ەدى. قارا نارداي العان بەتىنە تىك سالاتىن توكەم، قاسيەتىڭنەن اينالايىن تولە بي اۋليەم قازەكەڭدى قوستادى دا وتىردى عوي. ەكى العىردىڭ ءسوزى جۇپتاسقان سوڭ بيلىكتى بىلەككە بەرە قويسىن با، تۋرالىعىمەن جارىپ شىققان-دى.
ءبىراق جەڭىلگەندەر جەڭىلگەنىن مويىنداي قويمادى. مويىنداۋ قايدا، ودان كەيىنگى كوپ ءتۇيىندى وزدەرىنشە شيەلەپ تۇيۋگە ارەكەتتىڭ كوكەسىن جاسامادى ما. ال كەكقىجىل ارالاسقان جەردە ىشكە قان قاتاتىن ادەتى عوي. قاندىمويىن ايىپكەردى قاستان ەمەس دوستان تاۋىپ، شاتقاياقتاپ شاپ تىرەپ جاتىپ الاتىن سىڭارەزۋلەردى قايىرۋدىڭ قيامەتىن تاپ سول جولى كورۋدەي-اق كورگەنبىز، — دەپ بوگەنباي باتىر ءىشىن بوساتا ۇزاق كۇرسىنىپ، تاپ سول كەلەڭسىز كەزەڭنىڭ كەر قايقاڭىندا تارالعىسىن ۇزەردەي شىرەنىپ تۇرعانداي ءجۇزى كۇرەڭىتە قالدى.
— ءيا، ءيا!.. نەگىزگى تارتىستىڭ اياگوز جورىعىنا بارۋ-بارماۋدان وربىگەنىن بىلەمىز، بوكە. ءالى دە بولسا حانىن ازالاپ، كوكتەم مەن جاز بويى تۇركىستان ماڭىندا اتكوپىر بوپ جاتقان قولدىڭ دايىندىعى ونشا ەمەستىگىن سىزدەر قانشا ايتساڭىزدار دا قايىپ حان مەن ءابىلقايىر سۇلتان كونبەپ ەدى-اۋ، — دەپ ورىنباي قىزبالانا كيلىگىپ كەتتى.
ارينە بوگەنباي ءدال مىنا جەردە كوپ نارسەنى اشىپ تاستاۋدى ءجون كورگەن جوق. شوق تاستاسا ورتتەي لاپىلداپ الا جونەلگەلى تۇرعان جاستاردى ءبىر جاعىنان ۇلكەندەردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭگە ارالاستىرۋدىڭ قاجەتتىگى جوعىن ويلاسا، ەكىنشىدەن بىر-بىرىنە قۇپيا سالەم جولداسىپ، بىر-بىرىمەن جەڭ استىنان جالعاسىپ قالعانداردى سونشاما جىلدان كەيىن جۇرت اۋزىنا ءىلىندىرىپ، كوپ قۇلاقتىڭ قالقانىنا جابىستىرىپ جىبەرۋدى قولاي كورمەدى. ۇرپاق قامىن ويلايدى، تاتۋشىلىقتى، ءبىراۋىزدىلىقتى ۋاعىزداپ وتەدى دەگەن ەل اعاسى اتالىپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەردىڭ دەسىم قايتتى دەيتىن اشۋ ۇستىندە مە، ەسەم كەتتى دەيتىن وكپە تۇسىندا ما، الىستان جاقىن تاۋىپ، جاقىنىن الىستاتىپ العان ۇشقارى تىلەكتى ءىسىن، جۋان بىلەكتى كۇشىن كەراۋىزداردىڭ قاڭقۋ سوزىنە نىسانا ەتۋدى دە قالامادى. تۇبىردەن قوپارا سويلەۋگە بۇرىننان دا جوق ادام بۇل جولى دا اناۋ ءويتتى، مىناۋ ءبۇيتتى دەپ ناقتىلاپ كوزەمەي، پالە باسى بولعانداردى وزدەرى-اق ىشتەي جوبالاي بەرسىن دەگەن نيەتپەن كوپ جاعدايدى اينالسوقتاپ قانا ءوتتى.
— سول جورىققا ۇگىتتەۋدە قايىپ حاننىڭ ايتارى ءبىر بولەك بولدى دا، ءابىلقايىر حاننىڭ ۇسىنارى وزىنشە بولەك بوپ وتىردى. ءبىراق ءا دەگەننەن-اق ورتا ءجۇزدى ەكەۋى دە شەتتەتۋگە تىرىسىپ-اق باقتى. قايىپتىڭ كىشى جۇزگە بۇيرەگى كوبىرەك بۇراتىنى بەلگىلى. ءابىلقايىر بوسا-بوماسا دا سولاردىڭ ۇلكەن ءسوزىن بۇرىننان ۇستاعىش. سول ساپار قايىپ ورىستاردىڭ وت قارۋىن الىپ قويعانداي، ورىس سولداتتارىن جاساعىنا قوسىپ العانداي جەلپىنگەنىن كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا. تاقىمعا باسقان التىن تاقتىڭ بۋى قانداي! كەشە عانا ۇلكەنمەن سىپايى، كىشىمەن امپەيى قايىپتىڭ كولەڭكەسىنە دە زار بولىپ قالدىق ەمەس پە. كوكىرەگىن تەكىرەكتەتىپ، وزگە وزگە تۇگىل كەشە عانا كوزدەرىڭە تۇسۋگە اسىعاتىن توكەم مەن قازەكەمنىڭ ءوزىن جۇرە تىڭداپ، اۋىزدىقتى ال كەپ شايناسىن. حان بيلىگىن الدىم، ەندى ەل بيلىگىن دە ەشكىممەن بولىسپەيمىن دەيتىن تويىمسىز قوماعايلىق، ءۇش ءجۇزدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ۇلىس بيلەرىنىڭ بەت-بەدەلىنەن قايمىعىپ، سولاردى ءبىراز ىلديلاتىپ الايىن دەيتىن شولاق دارمەنگە قول سوزدىرعان ەدى-اۋ. اسىل تەك ايتەكەم ەرتەرەك و دۇنيەلىك بوپ كەتتى عوي. سول ءارۋاعىڭنان ساداعا كەتەيىن ازۋلى ءبيدىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمنەن كەتپەيدى. "قايىپ حان،-دەگەن ءبىر اڭگىمەنىڭ رەتىندە مىسقىلداپ كۇلىپ قويىپ،-ايتاقتاساڭ ۇرمەيتىن، جەتەكتەسەڭ جۇرمەيتىن، سۇيەك كەمىرىپ جاتقاندا ۇستىنە كەپ قالعان يەسىن دە قاباتىن ۇندەمەس يت سياقتى — اۋ! قاباعى تىم قالىڭ عوي، ءسىرا، ءىشى مۇلدە جۇتاڭ بولار!" سونىسىن تانىتتى عوي. اياگوزدە جەڭىس دابىلىن قاعاتىنىنا سەنىمى سونداي كۇشتى بولاتىن. جوڭعاردىڭ جونىن ءتىلىپ، ومىرتقاسىن ءوزى ءۇزىپ قايتسا، ەرتەڭگى ەل تاۋكەنىڭ عۇمىر بويى الىسىپ، جەڭە الماي يتجىعىسپەن جۇرگەن اتا جاۋىن ءبىر-اق ساتتە تىپ-تيپىل ەتكەن قايىپتى القالاپ الاقانىندا ۇستاماس پا دەگەن قۇتىرتقان دامە، سول ايداي اتاق پەن ولەمدەي ابىرويدى بوتەنمەن نەگە ءبولىستىرسىن. ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرتىپ قويا بەرسە، ات-اتاقتان نە قالار. وسى عوي، وسى ءىشتارلىق قوي قازىبەك ءبيدى دە، تولە ءبيدى دە شەتتەتپەكشى بولعان، — دەپ باتىر ءدال سول كەزدەگى كەۋدەدەن يتەرگەن تەپەرىشتى قايتادان كەشىپ كەتتى مە، قويۋ قاستارىن تۇتاستىرا، ءدوڭ قاباقتى ماڭدايعا قاراي سەرپىپ جىبەردى.
جولامان باتىر اعاسىنىڭ كوڭىل كۇيىن باعىپ وسكەندىگىنە باسىپ، جالما-جان ساپتاماسىنىڭ قونىشىنان ءوزى اتپاسا دا تاستامايتىن ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىرىپ الىپ، ەتىگىنىڭ تاقاسىنا تىق-تىق شەكىپ قالدى. سونسوڭ تىعىنىن اشىپ، شاقشانى بوكەڭە ىڭعايلاي ۇسىندى. باتىر دا ۇيرەنشىكتى ماشىقپەن الاقانىن توسا بەردى. بىتىراداي كۇلگىن جاسىل ناسىبايدى ۇلكەن مۇرنىنىڭ قوس تاناۋىنا ءبىر-بىر سۇيكەپ ءوتىپ، ىسىلداي تەpەڭ دەم الىپ، يىسكەپ وتىرىپ قالدى.
بىلەمىز عوي. وندا جولامان-اۋ، سەن جاسسىڭ. ال جارىلعاپ، سەن تۋعان دا جوق شىعارسىڭ، — دەپ ورىنباي وسى ۇنسىزدىكتى پايدالانىپ جۇيتكىمەكشى ەدى، جارىلعاپ باس شايقاپ، تاماعىن كەنەدى.
— تۋعام. كوكەم ايتقان. مەن تۋعان كۇنى ءاز تاۋكە حانىمىز كوز جۇمىپتى. شىلدەحانا تويىم تويلانباپتى. مەنەن كەيىنگى ەگىز-تىلەۋبەردى مەن قابىل ىنىلەرىم تۋعان كۇنى كوكەمنىڭ ەكىنشى اكەسى شاڭ اتامىز قايتىس بوپتى. سول ىنىلەرىمنىڭ دە شىلدەحاناسى وتپەپتى. ەل ىشىندە "تۇيتەنىڭ تويىنداي" دەگەن ماتەل ءسوز بار. توي تويلانباي قالعاندا ايتىلادى ەكەن.
— سولاي دە. ال مەن سول كەزدە تۇركىستاندا بولعام. سۋشى، وتىنشى، قازانشىلار اراسىندا. اياگوزگە بارماقشى نيەتتە ەدىم. جاسىم ون سەگىزگە تولعان. تەپسەم تەمىر ۇزەتىن كەزىم. وسەرباي بايدىڭ جىلقى سىنان ءبىر قىسىراقتىڭ ءۇيىرىن ايداپ كەلگەنبىز. ءبىراق قىلقىشىلار مەنى قازانشىلاردىڭ قاسىنا قۋىپ جىبەرگەن، — دەپ ورىنباي ءسوزىنىڭ اياعىن سۇيىلتىپ العانىن ءوزى دە بايعاماي قالدى.
جولامان كۇلىپ، ورىنبايدىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— سەنىڭ، ورىنباي، تاماقساۋ ەكەنىڭدى ەسكەرگەنى شىعار.
— ءا-ا... راس، راس! ۇڭىرەڭدەپ جۇرگەن، قاي تاباق قاي ۇيدەن تىقىرلانباي قايتادى دەپ جۇرگەن اش قۇرساق شاق ەمەس پە. سونىمدى ەسكەرسە ەسكەرگەن دە شىعار... ال ءبىر قۇناندى مەنىڭ بوسىرەلەپ، جاۋعا مىنەر ات قىلىپ جۇرگەنىمدى وسەربايدىڭ ءوزى قۇپتاعان. بالاسىنىڭ ورنىنا مەن بارسام، ول سىعىردىڭ قىلشىعى قيسايار ما. جابدىعىمدى، ساۋىت-سايمانىمدى سايلاتىپ، وسىنداعى بازاردان ساتقىزىپ بەرەم دەگەن ۋادەسى دە بارتىن. اتتەڭ، ورتا ءجۇز جاساعى بارا الماي، مەن سولاردىڭ بارىنەن جۇرداي بولدىم عوي، — دەپ ءدال ءقازىر وكىنگەندەي شالا ءبۇلىندى.
— ءيا، جورىققا بارا المادىق. سۇڭعىلا عوي قاز داۋىستى قازەكەم. كورىپكەل اۋليە دەسە دە بولادى. ءبىراق اۋليەلىگىنەن دە بۇرىن وتكەن-كەتكەندى ەسەپتەپ، الداعىنى بولجاپ، ەل ىشىندەگىنى ەكشەپ، ەل سىر-تىنداعىسىن تۇگەندەپ وتىراتىن العىرلىعى ەرەسەن عوي. كەيدە ءبىر كۇنى بۇرىن قاي تۇستان قانداي ءسوز، قانداي ءىس جەتەرىن، قاي ەلدەن، قاي قيىردان قانداي زوبالاڭ تۋارىن، سونىڭ الدىن الۋدىڭ جولىن ايتىپ، قالاي جەڭىلدەتىپ كەتۋدىڭ ءجونىن، جوباسىن قاراستىرعاندا، العاشقىدا كوبىمىز "وسى ۇلكەندەر قۇر بىلگىشسىنە بەرەدى، جاۋ-جاۋ دەۋىنەن جاڭىلمايدى، سولاردىڭ ىشىنە كىرىپ شىققانداي-اق!" دەپ جۇرە تىڭداپ، كەيىندە قاسيەتتى ۇلىس ءبيىنىڭ ايتقاندارى قولمەن قويعانداي ەتىپ ورالعاندا، تالاي رەت وپىق جەپ وكىنىشپەن بارماق تىستەگەنبىز. سودان بىلاي وسى قۇرمەتتى ەل اعاسىنىڭ كەمەڭگەرلىگىنە ءوز باسىم قۇدايداي سەنەم. ال، قازەكەم ايتسا قالىپ ايتپايدى. وزگەلەرگە ۇقساپ ەشقاشاندا دۇنيە ءسوزىن دە ايتپايدى.
اڭگىمە الگى اياگوز جورىعى توڭىرەگىنە ويىسقاندا بيلەر كەڭەسىن سول كۇنى باسقارىپ وتىرعان ارداقتى توكەم، تولە بي اعانى ايتام دا، قامشىسى كوپ شوشاڭداپ كەتكەن قايىپ حاندى دا، حاننىڭ وزگەدەن بيىكتە تۇرعان التىن تاعىن دا، حاننىڭ وڭ جاعىندا ول دا بيىكتەۋ وتىرعان ءابىلقايىردى كورسە دە كورمەگەنسىپ، ءسوز كەزەگىن قازىبەك بيگە يتەرە سالعان ەدى. ارينە حاننىڭ دا، سۇلتاننىڭ دا ىعىرتا قاراعانىنان ىققان جوق. ىعا بەرەتىن وسالىڭ دا ەمەس قوي توكەم!.. سول توكەمنىڭ جالت ەتىپ وزدەرىنە عانا بەلگىلى قاراسپەن باس يزەگەنى قازەكەمدى قاتتى قايراپ اسىقتىرعانداي سەزىلگەن.
بوگەنباي بۇل كەزدە قىمىز كەلتىرىلىپ، الدىنا جەتكەن اق تولى توستاعاڭدى جالپاق الاقانىمەن كەسە كوتەرگەندەي جەپ-جەڭىل ءىلىپ الىپ، اۋزىنا اپارعان بەتتە، كومەيىنە توڭكەرە سالدى. توستاعاندى ورنىنا قويىپ، مۇرتىنىڭ شالعىسىنا جۇققان اقتى سۇق ساۋساقتىڭ قىرىمەن ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى دە، ءۇش جىگىتكە جاعالاي كوز جۇگىرتتى. ۇشەۋى دە الگى اڭگىمەسىنىڭ اسەرىنەن ارىلماي، اۋىزىنا قاراپ وتىرعانىن بايقاپ، ءسوزىن جالعاپ اكەتتى.
— قازەكەمنىڭ سول كۇنگى ءسوزى ەلدىڭ ىشكى تىنىسىنان گورى سىرتقى جاعدايعا كوبىرەك ارنالدى. ەل باسىنا كۇن تۋعان ۋاقىتتا جۇگىنىسكە تۇسكەن اڭگىمەنىڭ سۇرلەۋىنە بىردەن سالىپ، اعىندادى-اي ءبىر كەلىپ. ماڭايداعى بولىپ جاتقان جاي-جاعدايدىڭ ءبارىن قولمەن قويعانداي ەتىپ ايتقاندا كوبىمىز باس شۇلعۋدان نەگە جالىعايىق. ايتتى عوي ءبارىن. ورماننان شىققان سارى ورىسىڭ ارقاڭدا نەگە ويقاستاپ ءجۇر. سوناۋ ۇزىن اققان قامال قابىرعاسىنان سىعالاپ، سىعىراڭداعان ءشۇرشىتتىڭ ىشىنە قانداي ارامزا پىكىر تۇنەدى، قۇبا قالماق پەن قارا قالماقتىڭ بۇگىنگى سىڭايى قانداي. سىبان — رابتان مەن پەتر پاتشانىڭ ەلشىلەرىنىڭ قۇيرىعى نەگە جەر يىسكەمەي، الاشاپقىن بولۋدا، سول وركوكىرەك سىبان-رابتان جۇڭگو بوگدىحانى كانسيمەن ءدال ءقازىر نەگە اۋىز جالاسىپ قالدى. سول ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىمشارتتىڭ قازاق جۇرتىنا، قازاق دالاسىنا قانداي اسەرى بولماق، — ءبار-بارىن كوز الدىمىزعا مولدىرەتىپ ءتىزىپ تاستادى-اۋ قايران كەمەڭگەرىم!
"وۋ، اعايىن! — دەپ ەدى-اۋ قاز داۋىسىن قاڭقىلداتا سوزىپ، ماڭدايدا جىپسىگەن تەرىن ماڭلىق ورامالىمەن قۇرعاتىپ اكەتىپ. — وۋ، اعايىن! ورىسىڭ اناۋ توبىل مەن تۇراعا توپىرلاتىپ اسكەرىن ۇستى-ۇستىنە نەگە توگىپ جاتىر دەيسىز. جەرىنەن ايىرىلعان، جەرىنەن زورلىقپەن ايىرعان ەكى كوشپەلى ەلدىڭ كولدەنەڭدەپ كيلىگەرىنەن قاۋىپتەنەدى. اناۋ جوڭعار حانى قىتايمەن كەلىسىم جاساسا، ونىڭ شۇرشىتتەن قولى بوسايتىنىن بىزدەن بۇرىن سەزىپ وتىر. جانسىزى مەن تىڭشىسى دالامىزدىڭ تاۋ-تاسىندا تۇنەۋدەن كەندە ەمەس. ەندەشە سول حونتايشىنىڭ ءنوپىر تاسقىنداي شەرىگىن وزدەرىنە جولاتپاي، تۇندىگى كۇندە جەلپىلدەگىش، ءبىرىن-بىرى كۇندەگىش، باسى بىرىكپەس قازاققا ايداپ سالۋعا جانتالاسا كىرىسىپ تە جاتىر. ءسىبىر گۇبىرناتورى ماتبەيدىڭ بىزگە دە ۋادەسىن تەز بەرە قويۋىنان مەن بىلتىر-اق سەكەم العام. كەلىسىمشارتىن ورىنداعىش بولسا، ءبىر جىلعا سوزباي-اق بەرەر وت قارۋىن ەندىگى بەرمەس پە ەدى. قوسار اسكەرىن ەندىگى قوسپاس پا ەدى. ول جوق. كولەڭكەسى دە كولبەڭدەمەيدى ءالى.
وۋ، اعايىن! ۋاي، بيلەر! دامەلەنە-دامەلەنە دارمەنىڭدى قاشانعى تاۋىسا بەرەسىڭ. بوس ۇمىتكە بوي الدىرۋ-تىرسەگىڭدى شالدىرۋ عانا. سول ۋادەگە كۇپتى قىلعان ورىسىڭ ارىستاي حانىڭ، قاسيەتتىڭ تاۋكەڭ كوز جۇمعالى ءبىرى كەلىپ توبە كورسەتتى مە؟ جوق! مەن بىلمەيتىن، سەندەر بىلمەيتىن ءبيتتى كوز، شوقپىت شەك-پەندى جانسىزدارىن عانا جۇمساپ، قازىرگى جىلاۋ كۇندەردىڭ بۇلاۋ كوزىنەن جاس اعا ما، قان تاما ما دەپ، اۋزىمىزدى باعىپ، كەۋدەمىزدى اقتارىپ جاتپاعانىن قايدان بىلەيىك. ەندەشە ءدال وسى جولى بۇل جورىقتان باس تارتالىق-الدىمەن الدى-ارتىمىزدى ەكشەيىك. جاڭا حانىمىزدىڭ جاي — جاپسارمەن تانىسا، تابىسا تۇسۋىنە ەپسەكتىك ەتەيىك. مىناۋ ءار اۋىزدىڭ ءارتۇرلى قيسايۋىنان تۇرشىككەن ءتۇرىمىزدى ءتىپتى ۇلعايتىپ المايىق. تاتۋلىقتى قاتۋلىقپەن ىقتىرمايىق، بەرەكەدەن ايىرىلمايىق. جورىققا باردىق دەگەنشە جوڭعارعا ۇزىن قۇرىق بەردىك دەڭدەر. ولارعا ءدال وسى ساپاردا ورىس قارۋى دا، ورىس اسكەرى دە قوسىلارىنا سەنىمىم كامىل"، — دەپ تۇيىندەپ ەدى-اۋ. امال نە، قامشىسىن بۇلعاقتاتقاندا كوك اسپاندى تەسىپ وتەردەي قوپاڭدايتىندار ءىرى سويلەي باستاي بەرىپ، ارتىنشا-اق ۇپاي كوزدەپ، كاكىر-شۇكىردى قوڭىرسىتىپ، قىرىق جىلعى وكپەسىن قوزدىرىپ، قازەكەمنىڭ ءتۇبىرلى ءسوزىنىڭ تۇيىنىنە جەتۋدىڭ ورنىنا، ماسەلەنىڭ توركىنىنە ماڭىز بەرۋدىڭ ورنىنا ەرەگىستىڭ قىزىل ءتىلىن سۋماڭداتتى دا قويدى ەمەس پە.
الدىمەن قىرسىققان حاننىڭ ءوزى. ورتا ءجۇزسىز-اق ويسىراتامىز ويراتتى. قورىقسا، قالا بەرسىن. ەرەم دەسە دە ىلەستىرمەيمىن دەگەنگە دەيىن جەتىپ، ال كەپ شاپشىسىن. ءابىلقايىر تەرەڭ عوي. قۋلىقتى ارىدەن ويلاماي ما. ونىڭ دا وزىنە وزەگى بۇرا قويماعان ورتا جۇزگە قىجىلى مول. قىڭىرلىققا ءبىر باستى دا، تۇزەلۋدەن الشاقتاپ الدى. ارينە مەن ءابىلقايىردىڭ قايىپقا نەگە ەرگەنىن سەزگەم. سوندا-اق سەزگەم. كەيدە ول مەنەن سىر جاسىرماي، سالدىراپ ايتىپ قالاتىن. "ءاي، وسى جولى قايىپتى ءبىر قان قۇستىرارمىن-اۋ!" دەپ قۇشىرلانا ەلىرگەنىن كورگەم.
ءبارى سولاي بولدى دا عوي.
بوگەنباي اعاسىنىڭ ويى اۋىرلاپ كەتكەنىن بايقاپ جولامان جارىلعاپقا بۇرىلىپ، يىعىنان ۇستاپ وزىنە قاراتىپ الدى.
— جارىلعاپجان، بوكەڭ سەنى وتكەندە "سۇمدىق دومبىراشى ەكەن!" دەپ ماقتاپ كەلگەن. سودان مەن سەنىڭ دومبىرا شەرتكەنىڭدى ءبىر تىڭداسام دەۋمەن ءجۇرمىن. تۇيتە كوكەڭدە جوق ونەر ساعان قايدان جۇعىپ ءجۇر؟ — دەپ كۇلە ءتۇسىپ، قولقا سالدى.
ورىنباي تاعى شاپشاڭ مىنەزىمەن العا ءتۇستى.
— ويباي-اۋ، جولامان-اۋ! سەنىڭ جاندىر دوسىڭنىڭ كوكەسى ارالباي باتىر كەرەمەت كۇيشى! اناۋ بياتا دا دومبىرانى وڭاشادا ۇنەمى شەرتىپ وتىرادى. قاراكەسەك-دومبىرا تۇنەگەن ەل عوي. شەتىنەن ءانشى، كۇيشى بۇلار! — دەپ لىپ كوتەرىلىپ بارىپ، جۇكاياقتىڭ ۇستىندە جاتقان دومبىرانى اكەلىپ، جارىلعاپقا ۇستاتتى. — شەرتىپ كورشى. بوكەمنىڭ ۇيىندە تەگىن دومبىرا ۇستالمايدى. شەبەردىڭ قولىنان شىققان مۇلىك قوي.
جارىلعاپ دومبىرانى كوپ كۇيتتەمەي-اق، ورىنبايدىڭ ايتقانى راس ەكەن، كۇيىنە كەلىپ كۇمبىرلەپ تۇرعان اسپاپتى بەزىلدەتە جونەلدى. ساعادان شاناققا، شاناقتان ساعاعا قۇلديلاپ، ورمەلەگەن سول قولدىڭ دوبالداي، ءبىراق جۇيرىك ساۋساقتارى پەرنە قۋالاپ، دىبىس اۋلاپ الىسا، جارىسا تەكىرەكتەگەندە، وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعى بىردە قاقپاقتى سيپالاپ، بىردە شاناقتى تەپكىلەپ، ال كەپ دۋىلداتتى. دۇرمەك ۇندەر تولقىنداپ جەتىپ، تولقىنداي شاپشىدى، تولقىن بوپ تۋلادى. سونار شالىستان ەستىلگەن نازىك شىرىل مەن قاتاڭ زىركىل ءبىراز استاسىپ تۇردى دا، ساۋساقتار شالىسىن وزگەرتىپ پەرنەتە نىق-نىق جەبەلەي قادالعاندا، دۇبىرلەپ جەتىپ دالانى كۇڭىرەنگەن زار ءۇنى، زار ءۇنىن كومە ىزالى كەك قايراۋى باسىپ كەتتى. قۇي شامىرقانا دولداندى. دولدانعان كۇيدەن كەيۋانانىڭ "ەلىم-ايلاعان" اڭىراۋى ەسىلىپ تۇردى دا، كەنەت جارق ەتىپ كوك اسپانعا سامعاي ۇشقان مۇزبالاقتىڭ ساڭقىلىنداي جۇرەك تىپىرلاتار قايراۋىق شىمىر اۋەندى ال كەپ شارىقتاتتى. سول-اق ەكەن، الگى ءبىر باس بارماقتىڭ استىنان ۇزىك-ۇزىك بىردە "ەلىم-اي"، "ەلىم!" دەپ، بىردە وكسىگەن انا، كۇرسىنگەن اتا ءۇنى بوپ ەستىلەتىن نازىك ءۇن مۇلدە جوعالىپ كەتتى. ەندى شاڭق ەتكەن قىران ءۇنى، سوناۋ جالعىز توبەنىڭ ۇستىندەگى ساڭق ەتكەن انەت بابانىڭ،
انەت بابانى كۇيىمەن دەمەگەن دومبىراشى جىگىتتىڭ قيمىلىمەن اسەرلەنە كۇشەيىپ، قاجىرلى، سەرگەك ۇندەردىڭ تاسقىنىنا ۇلاستى. كوزدەردە ۇشقىن تۇتاتىپ، كوكشىل وتتاردى بيلەتتى. كەۋدەلەردى قاقايتا تىكتەپ، مىناۋ وتىرعانداردى تەگىس باۋراپ الىپ، وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسىن قۇدىرەتتەندىرە ءتىرىلتىپ، ارمانشىل ازات قازاقتىڭ دالاسىنداي كەڭ كەۋدەسىندەگى جاۋىنا دەگەن وشپەندىلىكتى، دوسىنا دەگەن مەيىرىمدى ال كەپ ايعاقتاسىن.
بوگەنباي دا، جولامان دا جارىلعاپتى بوتەن ءبىر ۋالاياتتىڭ جانىنداي، بوگدە تىرلىكتىڭ بوگدە قاسيەتتى عالامات وعلانىنداي كورە مە، ۇلكەن كوزدەرىن باقىرايتا قاداپ، باسقا دۇنيەنىڭ، ءپاني جالعاننىڭ اششى-تۇششىسىن، قىزىق-شىجىعىن، بار-جوعىن تۇگەل ۇمىتقانداي ەلجىرەي تىڭداپ، ۇمسىنا قۇلاپ قالىپتى.
قىل ساعاقتى قىسىپ العان جارىلعاپتىڭ جۋان ءىرى سول قولىنىڭ ساۋساقتارى دىرىلدەپ تۇرىپ العاندا، الگى ساۋساقتارعا كوزىن بايلاپ وتىرعان ورىنبايدىڭ كىشىرەك باسى دا قوسىلا تەربەلىپ كەتكەن-دى. كەنەت ىشەك ۇستىمەن تومەن جۇيتكىگەن الگى ساۋساقتارعا قوسا ىلەسكەن قالتاق باستىڭ كوزدەرىنەن ىستىق تامشىلار ىتقىپ-ىتقىپ شىقتى. جۇيرىك ساۋساقتار ىلە قايتا شاپشىپ، ءۇش-تورت پەرنەدەن ءۇن اۋلاپ، دىبىس ساۋمالاپ، سۇڭقىلداتىپ ءبىر جونەلدى-اي! سۇڭقىلداعان ءۇن سودان سوڭ باياۋلاي قالىپ قوڭىر اۋەنمەن "ەلىم! ەلىم-ايلاپ" شەرلى سارىندى جامىراتىپ ءبىر ەگىلتتى-اي! سودان وسى ءبىر جۇرەك شىمشىلاعان نازىك ورالىمدى بۇرالتىپ بارىپ، قىز كۇلكىسىنىڭ اسەم سىڭعىرىنا، ءسابيدىڭ شات ءۋىلىن ارالاستىرىپ، ءاي ءبىر سوزىلتتى-اي! سول مايدا ناقىشپەن ۋانىپ، جۇبانىپ وتىرعان جۇرەكتەردى وقىس شامىرقاندىرا قايتادان اسقاق اۋەننىڭ قىران شاڭقىلىنداي قاجىرىن دۇبىرلەتە جونەلدى دە، سوناۋ بيىكتەن ىنتىقتىرا، اسىقتىرا شاقىرعان جىگەر قايراۋىن كىلت ءۇزىپ كەپ قالدى. كۇي ءبىتتى.
جولامان جارىلعاپتى وڭ قولىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، بار العىسىن سول قيمىلىمەن ءۇنسىز بىلدىرگەندە، ورىنباي قوپاڭداپ بوكەڭە ءبىر قاراپ، جارىلعاپقا ءبىر قاراپ، اقىرى شىداي الماي جىڭىشكە داۋىستىڭ شىرىلىن جاڭعىرىقتىردى.
— ءاۋ، بوكە-اۋ! قۇدىرەت مىنا ون ساۋساقتا جاتىر عوي! نايزا ۇستايتىن جۋان جۇمىرىقتىڭ نازىك ءۇندى سورعالاتقانىن كوردىڭىز عوي! قالاي ءتىل ءبىتىردى قارا قاراعايعا! قۇداي-اۋ، ايتپاعانى جوق قوي! جۇرەگىمنىڭ قىسىلعانىن، جۇرەگىمنىڭ الاس ۇرعانىن قالاي جەتكىزەرمىن!
بوگەنباي باتىر گۇر ەتە قالدى.
— جارىلعاپجان، مەن سەنى تاعى دا ماقتايىن دەپ وتىرعام جوق. مەن سەندەي ۇلاندارمەن مارقاياتىنىمدى عانا ايتپاقپىن. وركەنىڭ ءوسسىن، ۇلىم. قازاقتىڭ سەندەي ۇلدارى كوبەيسە، ەلگە قۇت بولارىن بىلەم. ءبىر تۇيگەنىم مىناۋ. ءاربىر تالاپتىنىڭ مۇرات ەتەر بيىگى بولادى عوي. سول بيىگىڭە ەنتىكپەي جەت. ويتكەنى تالابىڭ دا، ءورىسىڭ دە الدىندا. ءورىسىڭنىڭ كەڭ، تالابىڭنىڭ بيىك بولارىن الدەن-اق بولجاعان ءتۇرىڭ بار.سول كۇننەن كەيىن-اق جارىلعاپ بوكەڭمەن دە، جولامانمەن دە ەمىن-ەركىن سويلەسىپ، بوگەتسىز ارالاسىپ كەتتى.
جولامان گۇلبانۋعا قۋىرداق قۋىرتىپ، ۇشەۋى داستارقان باسىنا ەندى وتىرا بەرگەندەرى دە سول ەدى. سىرتتان دابىرلاي سويلەپ تاسبولات ەندى. بويى سەرەيىپ، اياق-قولى دەرتەدەي بوپ جومارت اتاسى مەن جاۋىنباي اكەسىنە تارتاتىنىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. جارىلعاپتى العاش كورگەننەن قاتتى ۇناتىپ، كەيدە كادىمگىدەي ەركەلىك مىنەز تانىتىپ، اعا تۇتىپ ءوزىمسىنىپ العان. بيىك قاباقتىڭ قاسى جاسى ۇلعايا كەلە قالىڭدايتىنىن الدەن سەزدىرىپ، ۇلكەن ويلى كوزدەردىڭ ۇستىندە قاپت-قارا بوپ دوعالانا قالعان. قىر مۇرىننىڭ ۇشى ءسال جالپايا ءتۇسىپ، اقسۇر جۇزگە وزگەشە رەڭ بەرەدى. ادامعا كوبىنەسە كۇلە قارايتىن، سول كۇلە قاراعان كەزدە ءىرى اق تىستەردىڭ دىمقىلىندا كۇن ساۋلەسى وينايتىن ءوسپىرىمنىڭ وزگەلەردەن مەيىرباندىق ىزدەپ، ءوزى دە سول باۋىرمالدىقتى وزگەگە بولىسۋگە قۇمارتىپ جۇرەتىنىن جارىلعاپ تا اڭداپ قالعان ەدى. اڭگىمە-دۇكەندى بوس جىبەرمەي، رەتتى جەرىندە ءوزى دە ارالاسىپ كەتەتىن تاسبولاتتى بۇل دا ىنىسىندەي جاقسى كورىپ كەتكەن. ءقازىر دە دابىرلاي سويلەپ ەنگەن بالا جارىلعاپتى كورىپ قاتتى قۋانعانىن جاسىرعان جوق. ۇلكەن كوزدەرى جالت ەتىپ قاراعاندا جارقىراپ كەتتى.
— ءپالى! جارىلعاپ اعا كەپتى عوي! ال مەن ءسىزدى وزەن جاقتان ىزدەپ جۇرسەم...
— مىرزاجان-اۋ، ەربولدى نەگە ەرتە كەلمەدىڭ؟ ول شىركىن شاقىرساڭ دا كەلمەيتىن بولدى. تاماعىن دا دۇرىستاپ ىشپەيدى، — دەپ گۇلبانۋ قاينىسىنا كۇلە قارادى.
— وي، تاتە-اۋ! ويىن بالاسىن قاشاڭعى ويىنىنان قالدىرىپ قولىنان جەتەكتەپ جۇرەمىز. ويىننان قالسا، تويدان قالعانداي بولاتىن تەنتەكتەر عوي. قارنى اشسا، ءوزى-اق جۇگىرىپ جەتىپ كەلەدى، — دەپ تاسبولات ءوزى ەسەيىپ كەتكەندەي-اق سالدىرلاي سويلەپ، سەلكىلدەي كۇلىپ الا جونەلدى. — الگىندە ول اناۋ اشىربەكتىڭ ۇلكەن ۇلىمەن قوشقار ءسۇزىستىرىپ ءجۇرىپ، قۇلاپ قالعانى. جۇگىرىپ بارىپ، ورىنىنان كوتەرىپ تۇرعىزسام، قولىمنان جۇلقىنىپ "جىبەر، اعا، جىبەرگە!" باسقانى. ءوزى قولتىعىمنىڭ استىنان ءبىر جاققا قايتا-قايتا سىعالاپ قاراي بەرەدى. سويتسەم، انانداي جەردە انگەلبايدىڭ قىزى شە، كۇلشەسى شە، سول تۇر ەكەن. الگى كىشكەنتاي قىزالاق شە، سول ءبىزدىڭ ەربولعا ءتىلىن شىعارا ما، قۇلاپ قالدىڭ دەي مە، سىعىراڭداپ مازاقتاسىن كەپ. ەربول بوسانا ساپ، كوك قوشقارعا قارعىپ ءمىندى. تۋرا تايبۋرىلعا قونعان قوبىلاندىداي... سودان، توتە-اۋ، ءبىزدىڭ ەربول اشىربەكتىڭ ۇلىن قوشقارىمەن قوسا دومالاتىپ جىبەرمەسى بار ما!.. ايقايلاعانىن كورسەڭىز، اعاتاي! "ءارۋاق! جومارت! جو-مارت!" دەگەندە مەنىڭ ارقا-باسىم دۋىلداپ قويا بەردى-اۋ! — دەپ تاسبولات ءارى مەيىرلەنىپ، ءارى شاتتانىپ تۇردى دا، اعاسىنا جولامانعا جالت قارادى. — اعاتاي! اناۋ مەكەلاي شە... باتىر كوكەمنىڭ تامىرى، سول كەرەمەت مەرگەن! بۇگىن ەكەۋىمىز ءبىراز مىلتىق اتتىق. سونسوڭ قارماق سالىپ ءبىراز الابۇعا ۇستادىق.
جولامان كۇلدى.
— ءاي، تاسبولاتجان-اي! ەلدە جوقتى شىعاراسىڭ دا جۇرەسىڭ-اۋ! بالىعىڭ نە؟ جەتىپ جاتىر عوي وسى ۇيدە اڭنىڭ دا، مالدىڭ دا ەتى! مىنە مىناۋ كەشەگى مىنا جارىلعاپ اعاڭ ەكەۋىمىزدىڭ اتىپ اكەلگەن ارقاردىڭ قۋىرداعى! سۋ تاتىعان سول جىلبىسقى بالىعىڭدى ءبىزدىڭ قاي قازاق تاماق قىلۋشى ەدى، — دەپ تاناۋىن تىرجيتتى.
تاسبولات ەرنىن بۇرتيتا بەردى دە، قايتادان كۇلىپ الا جونەلدى.
— ءاي، اعاتاي! ءسىز ءوزىڭىز سول بالىقتى جەپ كوردىڭىز بە؟ جەپ كورگەن جوقسىز. قۋىرىپ جەسەڭىز، ءدامى تاڭدايدان كەتپەيدى. ال سورپاسىن ءۇش قايناتىپ بارىپ ىشسەڭىز، وي، قانداي كەرىم! تاعى دا ىشكىڭىز كەپ اڭساپ تۇراسىز. وللاھي، اعاتاي! ورىنباي اعاشىلاپ، قۇداي بىلەدى دەيىنشى، ورىستاردىڭ وحاسىندايسارىمساق قوسىپ پىسىرگەن سورپانى ءبىر ۇرتتاساڭىز الگى مەكەلايدىڭ سوڭىنان قالماي، "تاعى، تاعىلاپ!" سۇرايتىنىڭىزعا تۋرا ءباس تىگەم! ءاۋ، تاتە-اۋ، سول سورپانى مەكەلايدىڭ پىسىرگەنىن ءبىر كورىپ الساڭىزشى!.. ارينە، مەن دە ودان كەم دايىندامايمىن ءقازىر. بالىق تا بار. ءبىر شەلەگىن الىپ كەلدىك...
گۇلبانۋ سىپايى ەزۋ تارتتى.
— مىرزاجان-اۋ، وتىرساڭشى. قۋىرداق سۋىپ بارادى. سورپاڭدى دا ۇيرەنەم عوي.
— وي، بال تاتەم! ءسىزدى سونداي جاقسى كورەم. ءبىراق وكپەم دە بار.
گۇلبانۋ ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— قوي، ەي، مىرزاجان! نەگە وكپەلەپ ءجۇرسىڭ؟ ءقايتىپ وكپەلەتىپ الىپپىن؟
— وسى كەيىنگى كۇندەرى... ءبىرازدان بەرى مەنى بۇرىڭعىداي تەلتەنتەك قاينىم دەپ اتاماي كەتكەنىڭىز قالاي؟ — دەپ تاسبولات ءالى دە قولىن جۋىپ جاتىپ جەڭگەسىنىڭ بەتىنە بۇرىلىپ قاراپ قويدى.
گۇلبانۋ راحاتتانا كۇلدى.
— وي، تەلتەنتەك قاينىم-اۋ! باسە، مىرزاجان، مىرزاجىگىت دەگەنىمدە نەگە ۇندەمەي قالادى دەسەم، وسىنداي وكپەڭ بار ەكەن-اۋ! سەن ەندى ون ۇشكە قارادىڭ، وتاۋ يەسى بولاتىن جاسقا جەتتىڭ. بۇرىڭعىداي تەنتەك دەپ جاتسام، اناۋ انگەلبايدىڭ ۇلكەن قىزى-كۇمىس انەۋگۇنى كۇلىپ الا جونەلمەپ پە ەدى. سەن ەندى مىرزا جانسىڭ، مىرزا جىگىتسىڭ، تەلتەنتەك قاينىم. باتىر اتامىزدىڭ شاڭىراعىن سەن كوتەرەسىڭ! سەن ءبارىمىزدىڭ ەندىگى ۇيىتقىمىز بولاسىڭ!
تاسبولات گۇلبانۋعا ەڭبەكتەپ كەلىپ، بەتىن كەۋدەسىنە باسىپ قۇشاقتاي الدى.
— تاتەم! بال تاتەم! مەن ءسىزدى، اعاتايىم ەكەۋىڭىزدى ەشكىمگە تەڭگەرمەيمىن. اپامنان دا... ءيا اپامنان دا ارتىق كورەم، بال تاتەم!.. مىرزاجان دەسەڭىز دەي بەرىڭىز... ءسىز ايتقانداي مىرزا جان بولا السام... ايتقانىڭىزداي بوپ شىقسام... وندا ما وندا اعاتايىم ەكەۋىمىز... جو-وق اناۋ ەربول ۇشەۋىمىز سادىردى قايتا تىرىلتەمىز.
گۇلبانۋ ەڭكەيىپ قاينىسىنىڭ تاقىرلاپ قىرعىزعان توبەسىنە ەرنىن تيگىزدى. ەمىرەنە يىسكەدى. قارا كوزدەرىن جيەكتەپ جاس مولدىرەدى.
— مىرزام! مىرزاجانىم، سويتەسىڭ. سويتەمىز،-دەگەندە جارىلعاپتىڭ ءىشى وت تۇسكەندەي الاۋلاپ، كەۋدەسى قىسىلا تۋلاپ، مىنا بالا جۇرەكتىڭ اقتىعىنا، تازالىعىنا ءبىر ءسۇيىنىپ، سول تازا بالاعا، قاينىسىنا دەگەن اق جەڭگەنىڭ ءوزىنىڭ ءاپپاق جۇزىندەي اق پەيىلىنىڭ مولدىرىنە شومىلعانداي تاعى ءيسىنىپ، ەمىرەنىپ كەتىپ ەدى، كوزىنىڭ تۇمانتقانىن سەزىپ، تومەن ەڭكەيە بەردى. تومەن ەڭكەيگەن قالپى ەرسىلەۋ جوتكىرىنىپ كۇرەكتەي الاقانىمەن بەتىن،اۋزىن باسىپ، سيپاپ اكەتتى.
— ءاي، قوس تەنتەك! تاماق سۋىدى عوي، داستارقاندى قاشانعى توسقىزامىز،-دەگەن جولاماننىڭ دا داۋسىنان ءدىرىل نىشانى بايقالىپ قالعان ەدى.
قۇيرىعىمەن سىرعىپ داستارقان شەتىنە جاقىنداي بەرگەن تاسبولات قايتا كوتەرىلدى.
— وي، اعاتاي! پالە، مەنىڭ ۇمىتشاعىمدى قاراڭىز. شاقىرىپ اكەلىپ، قوناعىمدى تىستا قاڭتارىپ قويعانىمدى كورمەيسىز بە.
جولامان جىميا قاراپ، قاسىن كەردى، ەشتەڭە دەگەن جوق.
— مەكەلاي عوي! ونىڭ دا قارنى اشتى ابدەن.
— ءا، مەكەلاي بولسا، شاقىر! كىرسىن!
تاسبولات سالدەن كەيىن جيرەن مۇرت، قابا ساقال اسپان تۇستەس كوكشىل كوز ۇزىن سارى ورىس جىگىتىن ەرتىپ كىردى. تابالدىرىقتان اتتاي بەرە الگى داۋىستاپ سالەم بەردى.
— سالام الەيكۋم!
— الىكسالام! مەكەلاي، جوعارى شىق!
جارىلعاپ جاسى ۇلكەندى سىيلاپ سول تومەن سىرعي بەرىپ ەدى، جيرەن مۇرتتى يىعىنان ۇستاي الدى.
— بولمايد، تامىر. سيز قوناق! Tءوp سيزدىكى. ءبىز اۋىل ادامى، — دەپ تومەندەۋ مالداس قۇرىپ جايعاسىپ الدى.
— قازاقشاڭىز ءتاۋىر ەكەن! — دەپ جارىلعاپ كوڭىلشەك قازاقتىڭ ەلپىلدەۋىمەن بىردەن قۇلاپ ءتۇستى.
— قازاق اراسىندا كوپ جۇرگەن سوڭ ارينە ءبىلۋ كەرەك. ويراتشا دا سويلەيمىن! — دەپ ءسال ءتىلىن بۇراعانى بولماسا، جاتىق سويلەپ، ۇلاندى ودان سايىن باۋراپ اكەتتى. — مەن سول قارا قالماقتا پوسول ۋگريموۆتىڭ... ءا-ا، ەلشىنىڭ قاسىندا بولعام. ءبىر جاعدايمەن مەنى حۋنتايچي جىبەرمەي ۇستاپ قالعان. بۋگەنباي اعا عوي مەنى بوساتىپ العان.
— ەندى نە ىستەيسىز؟— دەدى جارىلعاپ.
— ا-ا، قازاقتا ماقال بار: "ەر تۋعان جەرىنە" ي يا... مەن دە كاراۆانمەن... تاشكەننەن جاقىندا قايتاتىن قار... كەرۋەنمەن رۋسسياعا كەتەمين،-دەگەندە كوزى كادىمگىدەي جايناپ قويا بەردى. سونى كورگەن جارىلعاپ ىشتەي عانا: "ءاي، تۋعان جەر! ىستىقسىڭ عوي سەن! بۇل دا، ورىس بولسا دا اتاجۇرتىن اڭسايدى. ىزدەيدى. ساعىنادى. ساعىنباۋعا بولا ما؟ ارينە ادام بولعان سوڭ اركىمنىڭ دە جاقسى كورەتىن جاقىندارى بار عوي".
— اتاڭ، اناڭ بار عوي؟..
— اتا... دەدۋشكا چتو لي؟ اتام جوق. ولگەن. باتيا... كوكەم... اپام بار. مەن ولاردى كوپ ساعىندىم. سكورو بەس جىل تولادى كورمەگەنيمە، — دەپ نيكولاي-مەكەلاي جاي عانا كۇرسىنىپ، شەگىر كوزدەرگە مۇڭ ۇيالاتتى. جارىلعاپ اياپ كەتتى.
— كورەسىز!.. اكە-شەشەڭىزدى كورىپ، ماۋقىڭىزدى باساسىز ءالى.
جولامان دا مىنا جاقتان داۋىس قوستى.
— كوپ ۇزاماي كەرۋەن دە كەپ قالار... ءاۋ، مىنا قۋىرداق مۇلدە سۋىپ كەتەتىن بولدى عوي. قانە، الىڭدار. جارىلعاپ، مەكەلاي، اساپ-اساپ جەڭدەر. تاسبولات، قوناقتار سەنىكى. قوناق تاماقتى جاقسى جەسىن دەسە، ءۇي يەسى الدىمەن ءوزى الىپ وتىرۋى كەرەك...
داستارقان جينالىسىمەن جارىلعاپ نيكولايدى اڭگىمەگە تارتا باستادى. اسىرەسە جاس جىگىتتىڭ ويراتتىڭ قازىرگى كەزدەگى الاساپىران تىرلىگىنىڭ جاي-جاپسارىن بىلگىسى كەلگەنى نيكولايعا دا ۇنادى. "ازامات! ءبارىن بىلۋگە قۇمارتۋىن قاراشى! ارينە جاۋىنىڭ قىر-سىرىن ۇعۋ بولاشاق باتىرعا كەرەك. ال بۇل جاس ەلىن قورعايتىن ناعىز سارباز... جوق، ساردار بولادى ءالى".
— ولاردا، ويراتتا قالدان-سەرەن حۋنتايچي. و-و! ول كوۆارنىي... قالاي دەۋشى ەدى، ءزالىم ادام. وسىدان سەگىز جىل بۇرىن سىبان-رابتان ولگەندە جوڭعار تاعىنا قالدان-سەرەن ي ەگو برات پو وتسۋ... شەشەسى بولەك ءىنىسى لاۋزان-شونا تالاسقان. قالدان حۋنتايچي ونىڭ شەشەسىن، سەتەردجاب ساريسانى ي جاقتاستارىن ولتىرگەن، سسىلكاعا... باسقا ايماقتارعا جىبەرگەن. ال لاۋزان-شونا ۆولگا... يديل قالماقتارىنا قاشىپ بارعان. سولاردان قالدان حۋنتايچيگا قارسى كومەك الماق بولعان. ال قالدان-سەرەن قالماق حانىنا ي ساريەۆناعا ەە يمپەراتورسكوە ۆەليچيە اننا يوانوۆناگا حات جازعان. شونانى ۇستاپ بەرىڭدەر دەپ. ارينە ولار، كالمىكي ونى شونانى حۋنتايچيعا بەرمەيدى. و-و، ول، شونا بىل كرەپكيي ورەشەك... قاتتى جاڭعاق. وعان داجە جۇڭگو يمپەراتورى ين چجەن ەلشى جىبەرگەن. كەدسان-سەرەنگە قارسى سوعىستى باسقار دەپ... سوندا سەن دجۋنگارياعا حۋنتايچي بولاسىڭ. بىزگە سويۋزنيك... نۋ وداق بول دەگەن. ولار، قىتايلار ويراتتارمەن سوعىس جاساپ جاتىر عوي. ۆوت، وسىنداي جاعدايلار وندا ءقازىر، — دەپ نيكولاي كوپ نارسەنى بىلەتىنىن دە، كوپ جاعدايعا قانىق ەكەنىن دە تانىتقان-دى.
جارىلعاپ جاڭا دوسىنان ءارتۇرلى سۇراق قويۋمەن ءوزىن دە، ونى دا شارشاتقانىن سەزگەن دە جوق ىشتەگى ويانا باستاعان الدەبىر دۇرلىگىس، الدەبىر ەلگەزەك سەكەم، وسىعان دەيىنگى بەيقام حالىنەن مۇلدە اجىراتىپ اكەتىپ، بۇگىنگى، ەرتەڭگى كۇندەر ءالىبى قالاي پىشىلەر دەيتىن كۇدىكشىل سەكەمنىڭ استارىن قوپارتا بەرگەن-دى. نيكولايدىڭ ورىسشا قويىرتپاقتاۋىن كەيدە تىجىرىنا قابىلداسا دا، بىلسەم، تۇسىنسەم دەيتىن تىلەكپەن كوپ سويلەتىپ، كوپ ايتقىزىپ، باسىن بىردە يزەپ، بىردە شايقاپ، تىڭداۋمەن بولدى.
ورىس جىگىتىنىڭ دە جاقسى تىڭداۋشى تاپقانىنا كوڭىلى مارقايىپ، ءوزىنىڭ دە كوپتەن مازاسىن الىپ، ىشتەي قوبالجىتىپ جۇرەتىن ويلارىن اقتارتىپ جىبەرگەن ەدى.
"ءاي، مىناۋ جاس تەگىن بولماس-اۋ. بىلۋگە، تۇسىنۋگە قۇمارتۋىن قاراشى. وسىعان دەيىن وسىنداعى قوعاداي كوپ قايساقتىڭ قايسىسى مەنى ءدال وسى جارىلعاپتاي قيناپ ەدى. قايتا "ءاي، باستى اۋىرتىپ كوپ مىجىما! سەنسىز دە ءبارىن بىلەمىز. كۇن سايىن اۋىلىمىزدان شاڭ سۋىراتىن قارا قالماقتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قاي سىرى قالىپ ەدى. قىتايمەن سوعىسسا، بىزگە جاقسى. اناۋ اۋلىندا قالعان قاتىن-قالاشىن مال-مۇلكىمەن ايداپ الىپ، ايدى اسپانعا شىعارمايمىز با!" دەپ قارق-قارق كۇلگەننەن باسقا بىلەرلەرى جوق. سوندا بۇلاردا ويلانۋ، الدىن الۋ، ەرتەڭدى بولجاۋ، ءار نارسەنىڭ ەسەبىن الۋ، استارىنا ءۇڭىلۋ دەگەن بولماعانى ما دەيىن دەسەڭ، مىنا جارىلعاپ سياقتى جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارىنىڭ تالابىنا، تالپىنىسىنا ەرىكسىز سۇيسىنەسىڭ. اناۋ بوگەنباي باتىر مىقتى قولباسشى، ستراتەگ. قانشاما ادامدى جيناپ اسكەري جاتتىعۋلار جاساتىپ جاتىر. ولار ونى الامان ويىنى دەيدى. مەنى ارينە ازىرشە ول ويىن وتەتىن جەرگە جىبەرگەن جوق.
سەنبەيدى بالكىم. ءبىز دە سەنبەس ەدىك. بۇكىل ارعىن قولىنىڭ ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسىلارىن شاقىرتقانىن، سولارمەن الامان وتكىزىپ، كەيبىر اۋىزعا ءىلىنىپ جۇرگەن مىقتى جاس جىگىتتەردى دە ادەيى العىزعانىن ماعان بىرەۋى ەمەس، بىرنەشەۋى ماقتانىپ وتىرىپ، جەلپىنىپ ايتقانىن، ارينە بوگەنباي اعا تارلانبوز قولباسشى بىلمەيدى. نۋ، ونىڭ ماعان ازىرشە كەرەگى دە جوق. مەن توپوگراف. جازعان-سىزعاندارىما بوگەت جاساماسا، باسقاسىن قايتەم. ال بوگەنباي باتىرعا مەن ولە ولگەنشە قارىزدار بوپ وتۋگە دايىنمىن. سول عوي... باتىر عوي مەنى ويرات تۇتقىنىنان ايىرباستاپ، بوساتىپ العان. نەگە مەنى بوساتتى؟ ونى مەن بىلمەيمىن. پو، ول جاقسى ادام. ادال، تازا ادام. ءوزى قانداي ۇلكەن بولسا، جۇرەگى دە سونداي ۇلكەن. ي ۇلكەن بالا... اقكوڭىل اڭقىلداق بالا. نۋ، ارامدىق ويلامايتىن، كىسىگە قولىنان كەلگەنشە جاقسىلىق جاساعىسى كەلىپ تۇراتىن پاناسىنىڭ كەڭدىگىنەن جاراتىلا سالعان ناعىز پەرزەنتى ول
ال، جارىلعاپ! و-و، بۇل مۇلدە بولەك پرودۋكت! بۇل قازىرگى دالاعا وسىنداي ويلى ستەپنياكتار كەرەك. ونسىز بولمايدى. ءبىز، روسسيانە، اناۋ ويراتتار، ولاردان دا بۇرىن قىتايلار بۇل دالاعا قىزىعۋىن، قۇمارتۋىن قويمايدى. قويماسا... ءار جاعى ارينە بەلگىلى. بۇلاردىڭ وزدەرى ايتاتىنداي "ەكى تۇيە سۇيكەنسە، اراسىندا شىبىن ولەدى" بولادى. Ox، قيىن! بۇلارعا قيىن.
قازاقتار ويراتتار ەمەس. بەيقام. تىرشىلىككە بەيىمدەرى از، ال ويراتتار!.. و-و، ولار بۇگىندە ورتالىق ازياداعى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى!"
وسىنداي قيالدارعا شومعان نيكولاي جوڭعار اراسىندا، جوڭعار دالاسىندا بولعان، بولىپ جاتقان وقيعالاردى كوز الدىندا قايتادان كورىپ جاتقانداي قاپى تولعانىپ وتىرىپ ءۇنسىز باس يزەگەن جولامانعا، اندا-ساندا تاڭدايىن قاعىپ، قاباعى بىردە اشىلىپ، بىردە جابىلىپ كەتەتىن جاس دوسى جالىنداي لاپىلداپ وڭىنە ويىن بۇرق ەتكىزەتىن جارىلعاپ ۇلانعا كورگەن-بىلگەنىن جايىپ سالدى.
2
قازاقتار سياقتى ەمەس، الىستان اربالاپ تاسۋدى جاقىننان دوربالاپ ارقالاۋدان ارتىق سانايتىن
قالدان-سەرەن ورەكپىگەن كوڭىلىنىڭ ىستىق قانىنىڭ ءبىر سۋىعانىن قالاپ كورىپ پە ەدى. كەۋدەدە قايناعان ىستىق قان بار دا، سول قايناعان ىستىق قاندى ۇنەمى ساقىرلاتىپ ايداپ وتىراتىن حاڭدىعىمنىڭ اسقاقتاي بەرۋى قاجەت، حالقىمنىڭ شالقي ءتۇسۋى قاجەت، قايراتىمنىڭ اسىپ، دۇشپانىمنىڭ مىسىن باسىپ وتىراتىن قۇدىرەت تابۋىم كەرەك دەيتىن الاسۇرعان ارمانى اسقىنعاندا، ەسىكتەگى قۇلدان باستاپ، ورداداعى حانزادا، تايشىلارعا دەيىن كەمىستىك جاساپ قالسا كەشىرىم ەتپەس، كەردەندىك ءبىلدىرىپ قويسا، كەڭپەيىلدىلىك كورسەتپەس قاتالدىق پەن تەمىر ءتارتىپتى شەڭبەرلەپ كيگىزبەپ پە ەدى. ارينە جان-جاعىنان انتالاعان قىزىلكوز كورشىلەردىڭ كوك سۇڭگىدەي قادالاتىن كىرپىكتەرىن جىپىلىق قاققىزىپ، ەرىندەرىنەن شۇبىرعان سىلەكەيلەرىن كومەيلەرىنە ءزار جۇتقانداي قىلعىنتىپ قايتا ءسىمىرتۋ ءۇشىن ولاردىڭ ومىرتقاسىن وپىراتىنداي، باۋىرىن كۇيدىرىپ، وزەگىنە وت تۇسىرەتىندەي تارس ەتكىزسەڭ، اسپاننىڭ كۇركىرىن دە باسىپ كەتەتىندەي، گۇرس ەتكىزسەڭ، قوي قۇمالاعىنداي-اق قورعاسىن وق جاۋىڭنىڭ دولدانعان ءتوسىن دە، سۇستانعان سەسىن دە شۇرق-شۇرق تەسىپ وتەتىندەي، قورس ەتكىزسەڭ، اق تاماقتان ساۋلاعان قانى، اقتارىلعان قارىننان شىرقىراپ تاقىر توبەسىمەن قارا جەرگە تورس ەتىپ دومالايتىن شارانانىڭ سۋى توپان بوپ توگىلەتىندەي ىقتىراتىن، بۇقتىراتىن قارۋ-جاراعىڭ مول بولۋى ابزال. سوندا عانا قوقاڭداعىش قازاعىڭنىڭ دا، سىعىرايعان ءشۇرشىتىڭنىڭ دە، ودىرايعان ورىسىڭنىڭ دا، قىدىڭداعان قىزىلباسىڭنىڭ دا قىرىق قابىرعاسىن ساۋدىراتىپ ساناپ بەرىپ، شالا-جانسار جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ بەرىپ، قولىنا ۇستاتا قويماس پا ەدىڭ.
وسىنداي ماقساتتى الدىنا قويعان سوڭ حونتايشى ءوز موينىنداعى شارۋانىڭ قىل تىزگىنىنەن ساۋساعىن ءبىر دە ءبىر بوساتىپ كورمەپ ەدى. ەشۋاقتا ىرگەسىن جۇتاڭداتپاي، قازاق سياقتى جوق-باردى سىلتاۋراتىپ ارقانى كەڭگە سالۋدان مۇلدە تيىلىپ الا قويعان. جەراياعى الىس، قىستىڭ كوزى قىراۋ دەيتىن سەبەپ قالدان-سەرەنگە ەش جۇرمەيتىن. حان ايتسا-اق، بەت-اۋىزى بەلدەيلەردىڭ ءوزى بيشىدەي مايماڭداپ، ۇلى تابانىمەن ۇلان دالانى يلەپ جىبەرەدى دەيتىن تايشىلاردىڭ وزدەرى بەزگەك تيگەندەي بەزەكتەپ، الارعان كوزدەردىڭ قاراشىعىن جوعالتىپ، تىك قاراۋعا شىداماي باس شۇلعىپ، قول قۋسىرىپ، تاپسىرعاندى تاپسىرعاننان دا ارتىق قىپ ورىنداۋعا بارىن سالاتىن.
حان كوڭىلىنەن شىعۋ ەڭ الدىمەن قۇلاعىن قاجايتىن ۇرىس-كەرىستەن ءبىر قۇتقارسا، ەكىنشىدەن وزگەلەر الدىنداعى ءوز بەدەلىڭنىڭ اسپانداۋىنا اسەرىن تيگىزۋدىڭ ۇلكەن شارتى. ال شارىقتاعان بەدەل ايبارىڭدى اسقارلاتادى، اقىلىڭدى، جوق بولسا دا، ەسەلەيدى. سودان كەيىن اراتىڭ دا، قوڭسىڭ دا، كورشىڭ دە، ۇلىسىڭ دا ۇلتانىڭنىڭ ءىزىن باسۋدان دا جاسقانادى. ال ول وزىڭە دە، وزگەگە دە ءتيىمدى-اق. الدىنداعى مالىڭنىڭ قاراسى كوبەيەدى. ايماعىنداعى ءارتۇرلى شارۋا سالاسىنىڭ بەرەكەسى ارتادى. اراتىڭ مال باعا ما، جۇنىنەن ءجىپ يىرەتىن، كيىز باساتىن، كيىم تىگەتىن، باۋ-شۋ ەسەتىن ادامداردىڭ كاسىبىن جاقسارت. كەرەك بولسا كورشى سەلەندەگى ورىستى جالداپ اكەلىپ، كىسىلەرىڭدى سولاردىڭ ىستەيتىندەرىن ىستەتكىزىپ ابدەن ءماتتاقىم ەت. ءجىپ يىرەتىن ۇرشىق كەرەك پە، قۇدايدىڭ... و-و قۇدايدى باسقالارعا-اق بەردىك... دزون-كابانىڭ قۇدىرەتىمەن دالامىزدا سامساعان سامىرسىن جەتىپ جاتىر. سولاردى قۇلاتىپ اكەپ، كەسپەلتەكتەپ كەسىپ، اناۋ شۆەد رەنات ءتارىزدى، پولياك گۋستاۆ سياقتى، نەمىس بەنگارد ىسپەتتى اعاشتان تۇيمە تۇيەتىن، تەمىردەن تەبەن جاسايتىن ىسمەرلەردىڭ قاسىنا قوتان اياق قولاقپانداي جىگىتتەرىڭدى قوسىپ بەر. قايتىپ جاساماس ەكەن. جاساعاندا قانداي. قولدان قولدىڭ ارتىقتىعى جوق. كورسەتىپ بەرسە، ۇعىندىرىپ ايتسا، باس بارماعى مايىسقان ويراتتىڭ دانجين مەن ومبالارى سول اۋزى-مۇرنىنان ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ وتىرىپ الاتىن نەمىسىڭ مەن ورىسىڭنان دا اسىپ تۇسەدى ءالى-اق.
ايتقانى كەلدى دە قويدى. ورىس پەن نەمىستەن اسىپ تۇسپەسە دە، وزدەرىنە كەرەك-جاراقتى وزگەلەردەن ىزدەگەن جوق. وت قارۋ قاجەت پە، قاي كورشىگە كوز ساتىپ، قولىن جايا بەرسىن. ساتقان كوز، جايىلعان قول كورەتىن بولسا، قارمايتىن بولسا، باياعىدا-اق زەڭبىرەكتىڭ استىندا كومىلىپ، مىلتىقتىڭ قورشاۋىندا قالار ەدى عوي قالىڭ قارا قالماق. ورىسىڭ ۋادەمەن ءىش كەپتىرىپ، ءشۇرشىتىڭ سىعىراڭداپ سۋدىراتىپ ماڭايىنا جولاتتى ما. قايدان جولاتسىن ولار. زەڭبىرەكتىڭ وزىنە بۇرىلارىن، مىلتىقتىڭ وڭمەنىنە وقتالارىن سەزبەيتىن اۋزى تۇكتى ورىستى، بەتىنە بەس تال قىل ارەڭ وسەتىن قىتايدى تاۋىپ بەرە قويشى، سول ارىستانداي اقىرىپ، جولبارىستاي جوتاسىن قۇدىرەيتكەن قالدان-سەرەن مۇرنىن ءتۇپ ورنىمەن جىپ-جىلماعاي ەتىپ كەسىپ بەرسىن. سودان سوڭ عوي زەڭبىرەكتى دە، مىلتىقتى دا، باسقا دا وت قارۋدىڭ دارى-دارمەگىن ويراتتاردىڭ وزدەرى جاساۋدى قولعا العانى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك. باردى قاناعات قىلىپ قويماي، جوقتى تابۋ قاجەت. قاجەتتىنى ىزدەۋ ءلازىم. يلىكپەستى يلىكتىر. كونبەستى كوندىر. اناۋ رەنات دەيتىن شۆەد اپەسەرىن اۋليە تۇت. الدىنا مال سال. ۇستىنە ساراي ورنات. كۇتۋشى، قىزمەتشى قىز-كەلىنشەكتى قاجەت دەپ ساناسا قازاقتىڭ قاراكوزىنەن كوگەندە، ورىستىڭ شيكىلسارى شاشتىسىنان تۇگەندە، ءشۇرشىتتىڭ قىبىرلاپ ءجۇرىپ، جىبىرلاپ ەبىن تابار تالدىرماشتارىنان تولتىر. التىنعا كومسەڭ، اق سايتانى ەلىرمەيتىن ەكى اياقتى پەندە جوق. وت قارۋدى دا، وق قارۋدى دا، وق قاعاردى دا سولار ايدىك قىپ جاسايدى دا بەرەدى.
وسىنداي تاۋەكەلشىل ارەكەت قالدان-سەرەننىڭ قۇدىرەتىن ەسەلەدى دە جىبەردى. شۆەدى بار، نەمىسى بار، ورىسى بار ىسمەرلەر زەڭبىرەك تە قۇيدى. مىلتىق تا جاسادى. وق ءدارى دە دايىندادى. حونتايشىنىڭ ومىرىمەن رەناتتىڭ بۇكىل تالابى ورىندالدى دا جاتتى. جەز بەن مىس كەرەك پە-جەزتاۋدان، مىستاۋدان اربالاپ تاسىلدى، دوربالاپ جەتكىزىلدى. تەمىر مەن سەليترا قاجەت پە-تەمىر تاس كوتەرگەن اراتتار قاراتاۋدان قارا شاڭدى شۇبىرتىپ جول ءتۇسىردى. سول جولمەن قۇجىناعان قۇمىرسقاداي بوپ تەمىر تاسىلىپ، تەمىر ەرىتەتىن تەرەڭدىگى ارقان بويى قۇدىق پەشكە قۇيىلىپ جاتتى. سول قۇردىمنىڭ اۋزىنداي بوپ كۇنى — ءتۇنى بۋداقتاعان ءتۇتىنىن كوككە سوزعان ايداھاردىڭ كومەيىندەي جالىن شاشقان اپانعا ماڭايداعى ءجۇز جىلدىق سامىرسىندار تۇس-تۇستان شۇباعان تۇيە كەرۋەنىمەن كەلىپ، تەڭ-تەڭىمەن توپىلداپ ءتۇسىپ، الاۋ جالىندى قىسى-جازى لاپىلداتتى دا جاتتى. اسىرەسە ويراتتاردا جيىرما جىلعا جۋىق تۇتقىندا بولعان كۋزنەسك قالاسىنىڭ دۆوريانينى يگناتيي سوروكين تەكيل كولىنىڭ ماڭايىندا تەمىر كەنىنىڭ مول ورنىنىڭ بار ەكەنىن كونە كوزدەردەن ەستيدى عوي. ال بۇل كەن ورنىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار-ەجەلگى تۇركى حالىقتارى بۇرىننان پايدالانىپ، تەمىر قورىتىپ الىپ تۇرعان دەسەدى. وسى كەن ورنى كولدىڭ ارعى بەتىندە جاتقاندىقتان تاسۋىن اۋىرسىنىپ، ويراتتار كادەگە اسىرا قويماپتى. سوروكيننىڭ كەن opنىن تاپقانىن ەستىگەن رەنات وعان تۇتقىنداعى ءجۇز ورىستى قاراماعىنا ءبولىپ بەرىپ، اعاش بارجا جاساتقىزىپ، قول ارقىلى تەمىر كەنىن اكەلۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولىن دا پايدالانعان عوي. سودان باستاپ-اق تىماعىن اينىسىنان كيگەن سىبان-رابتان دا، ودان كەيىنگى قالدان-سەرەن دە ەندى ەشكىمگە كوز ساتىپ يلىكپەستەي قالگە — جەتىپ، الگى قۇدىق پەشتەردە قورىتىپ الىنتان تەمىردەن وزدەرى، ءوز قولدارىمەن قالقاندى دا، قىلىشتى دا، ساۋىتتى دا، دۋلىعانى دا، زەڭبىرەكتى دە، مىلتىقتى 'دا جاساپ الىپ، اسكەرىن قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمانمەن جاساقتاپ وتىرعان عوي. سوروكيننىڭ ايتۋىنشا سول قارۋ جاراق جاساۋشى ويراتتاردىڭ عانا سانى مىڭ ادامنان اسقان كورىنەدى. وسىدان كەيىن جوڭعار حoنتايشىسىنىڭ تۇكىرىگى نەگە جەرگە ءتۇسسىن. "مىقتى بولسا قارسىما شىعا بەرسىن" دەگەندى سوزىمەن دە، ىسىمەن دە-،سەسىمەن دە جەتكىزىپ، ودىراڭداعان ورىستى جۇرە تىڭداپ، سىعىرانداعان شۇرشىتكە "حالحانى ءوزىڭ ءبىلىپ، ەركىڭمەن قوسىپ بەرمەسەڭ، شىبىن جانىڭدى شىرقىراتىپ وتىرىپ قولىڭنان تارتىپ الام" دەيتىن وركوكىرەك وجەتتىككە دە باستاتقان. رەناتپەن بىرگە تۇتقىنعا تۇسكەن ۇلتى ۆەنگەر ورىس پورۋچيگى دەبەش شۇعا وندىرەتىن كىشىگىرىم ءوندىرىس ورنىن اشىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىنان شۇعا ءوندىرىسىنىڭ مايتالمان كاسىپكەرلەرىن دە كوپتەپ دايىنداپ بەرگەن عوي. وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن ەلشى ۋگريموۆ شۆەد رەنات جاساتقىزعان ءتورت فۋنتتىق ون سەگىز زەڭبىرەكتى، سەگىز كىشى زەڭبىرەكتى، سونداي-اق ون فۋنتتىق جيىرما ءۇش مورتيرانى كورىپ جاعاسىن ۇستاعانىن جاسىرا الماعانىن نيكولاي جارىلعاپقا كادىمگىدەي جىر ەتىپ ايتقاندا، بوزبالانىڭ كوزى ەرىكسىز باقىرايىپ كەتىپ ەدى.
قالدان-سەرەن ۋگريموۆتى تالاي رەت ورداسىندا وڭاشا قابىلداپتى. سونداي وڭاشا كەزدەسۋلەردە جۇرت كوزىنشە ورىس ەلشىسىنە جاي عانا مەزىرەت جاساپ، سالعىرت امانداساتىنىن دا ۇمىتىپ كەتىپ، استى-ۇستىنە تۇسە قالادى ەكەن. "جۋىندى ءىشىپ سەمىرىپ العان ساسىق ورىسقا" لەبىمەن لەبى قوسىلماسىن دەپ اراعا شىلبىر بويى كەڭىستىك قالدىرىپ، كەكىرەيىپ قانا قاباق سەرپيتىن كۇيىنەن دە جاڭىلىپ قاپ، جاقىنداپ كەلىپ جابىسا سۇرايتىن قولقاسىن جاراپازان ايتقانداي قايتالاۋلان ءبىر جالىعىپ كورمەگەن دە عوي. قوناعىنىڭ قولاقپانداي مۇرنىنا، كوك اينەكتەي كوزىنە جىلان ارباعان تورعايداي بوپ جاپاقتاي قاراپ، جالىنىشتى داۋىستىڭ سۇرامشاق ءۇنىن اناۋ جاس بالانىڭ شەمىرشەك قۇلاقتارىنداي ەكى قۇلاقسىماققا قۇيا بەرەتىن. سونداعى ايتارى: "رۋسيا ىرگەلى ەل، ۇلگىسى مول، ونەگەسى كوپ، وركەندەگەن كاسىبى، ورىستەگەن قولونەرى بار. جوڭعاريا دا، قۇدايعا... و-و... دزون-كاباعا شۇكىر... ەشبىر ەلدەن كەم ەمەس. شالقىسا-شالقار، تولقىسا-تەڭىز. ايبىندانسا ايعا دا ۇمتىلا الادى. رۋسيا پاتشاسى جوڭعاريا حونتايشىسىمەن وداق بولام دەسە، ورىستار ءوز قۇدايىنا، ءبىز ءوز قۇدايىمىزعا جۇگىنىپ، انت قاعازعا قول قويىپ، قىزىل قانعا قولىمىزدى ماتىرىپ، مۇرنىمىزدى مۇرنىمىزعا تيگىزەر ەدىك. سودان كەيىن رۋسيانىڭ شەكاراسىنا ات ويناتىپ، شاڭىن بۋداقتاتىپ، باشقۇرتىن ءبىر تالاپ، قالماعىن ەكى توناپ، قازاق-ورىسىن ءۇش ساباپ مازاسىن قاشىراتىن قانىشەر قازاقتى تيىپ بەرەر ەدىك. ونى ازسىنسا، مىناۋ شىعىستان شەگىرتكەدەي قاپتاپ، جولىنداعى جاندى-جانسىز الەمدى جالاڭاش اياعىمەن-اق تاپتاپ وتۋگە دايىندالىپ جاتقان ءشۇرشىت قىتايدى شىدەرلەپ تاستاپ، شىرىق بۇزدىرتپاي قويار ەدىك. ال ەندى وسى وداق بولۋدىڭ جوڭعار ءۇشىن قانداي پايداسى ياعني قارىمتاسى بار دەيسىڭ عوي، تاقسىر وگىرەيم؟ جانىمدى وققا توسەپ، قولىممەن وت كوسەپ سەندەر ءۇشىن جاھاننامنىڭ جالعانداعى ازابى مەن توزاعىن تارتقاندا الدىما ايداپ قارا سالمايتىندارىندى بىلەم. يىعىما قۇندىز جاعا سالمايتىندارىندى بىلەم. ويتكەنى سەندەر الۋعا بار دا بەرۋگە جوقسىڭدار. تىمىسكىلەۋگە، تىنتۋگە بارسىڭدار دا، دوستىققا دوستىق دەپ قولۇشىن بەرۋ، ىشكە ەنۋگە دە، سەنۋگە دە جوقسىڭدار. سوندىقتان دا مەن سەندەردەن جوقتى سۇرامايمىن. بۋىنسىز جەرگە پىشاق تا ۇرمايمىن. كەۋدەلەرىڭە قيامەتتىڭ قيىنىنا باس دەگىزەردەي كۇمان دا تۋعىزبايمىن. سەبەبى سەندەردىڭ ۋاعىزعا ءبىزدىڭ ۋاعىزدىڭ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن دا بىلۋدەي-اق بىلەم. جىلى سويلەپ، كوڭىلىن اۋلايىق دەيتىن ۋادەشىل سىرلارىڭا ابدەن تويىپ-اق بولعام. انت بەرسەڭدەر-بەرەسىڭدەر. بەرمەسەڭدەر دە قىلشىعىم قيسايمايدى. ءبىراق مەن سەندەردىڭ انتتارىڭسىز-اق ءشۇرشىتىڭدى سۇمىرەيتىپ، قازاعىڭدى قالشىلداتىپ قويۋعا ءار كەزدە دە دايىنمىن. ول ءۇشىن مەنىڭ شەرىكتەرىمدى مىقتاپ ۇيرەتۋ ءۇشىن ارتيللەريا ىسىنە جەتىك شەبەرلەرىڭدى كوپتەپ جىبەرۋلەرىڭدى قالايمىن. بۇل-نەگىزگى قولقام. ودان سوڭ كيىم-بۇيىم، شۇرىم-بۇرىم اسكەر جابدىعىنا كوپ قاجەت. ماتا توقي بىلەتىن، توقىتا بىلەتىن، التىن ءھام كۇمىستەن زەرگەرلىك بۇيىمدار جاساي الاتىن قولىنان ونەر توگىلگەندەردى مۇرنىنان ءتىزىپ، كوگەندەپ قولىما ۇستاتسا، قاتىن پاتشايىمىڭا سول التىن بۇيىمداردىڭ ءبىرازىن تارتۋ-تارالعى ەتىپ جونەلتەر دە ەدىم. سەن ءبىزدىڭ ساحاراداعى ساياساتتىڭ سىي-سىياپات دەيتىن ارادا جۇرەتىن جىبەك شاپان، كۇمىس بەلبەۋ، ماۋىتى شەكپەندەر ارقىلى قۇبىلىپ، وزگەرىپ، بىردە قاتايىپ، بىردە جەڭىلدەپ كەتەتىنىن جاقسى بىلەسىڭ، وگىرەيىم مىرزا. سول ءۇشىن دە جىبەك وندىرەتىن شەبەرحانا اشساق پا دەگەن تالابىمىزدى تاقىرعا وتىرعىزباي، تەزدەتىپ سول سالادان دا كۇشتى بىلىگى بار كاسىپكەرلەرىڭدى جەتكىزىپ بەرسەڭدەر دەمەكپىن. بارىنەن دە بۇرىن مىناۋ رەناتتىڭ قاسىندا ءجۇرىپ تەمىر قورىتۋ جۇمىستارىنا كوزقاراقتى بوپ قالعان بىرنەشە ويراتىمدى ەلشىلەرىممەن بىرگە رۋسياعا جونەلتسەم دەيىم. سولاردى ءوز زاۋىتتارىندا تەمىر قۇيۋدىڭ قىر-سىرىنا ابدەن ماشىقتاندىرىپ بارىپ، بەرى وزىمىزگە ءماتتاقىم ىسمەر ەتىپ اتتاندىرساڭدار، مەن سەندەردەن باسقا اربالاپ التىن، دوربالاپ اسىل سۇراماس ەدىم" دەپ تالاي ويدىڭ دا، تالاي تىلەكتىڭ دە باسىن شالىپ، ۋگريموۆ ەلشىنىڭ باسىن اينالدىرىپ جىبەرەتىن.
ۋگريموۆ تا تەگىن سيىردىڭ جاپاسى ەمەس. ءۇن-تۇنسىز كەلىپ، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتە بەرسە، ەلىنىڭ اتاعى ەدىلدەي تاسىعان ەلشىلىك بەدەلىنە ءمىن. ۋادەنى ۇيىپ-توگىپ بەرىپ، ەرتەڭ سول ۇيىپ-توگىپ بەرگەن ۋادەسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعا الماسا، ورىس دەيتىن ۇلكەن ۇلتتىڭ قۇلقىنا دا، سول ۇلكەن ۇلتتىڭ كوشپەلى ەكى ەلدىڭ تاۋىن كەزىپ، تاسىن تەرگەن، وزەنىن بويلاپ ءورىس ىزدەپ، توعانىن بايلاپ قامال-قونىسىن سايلاعان جۇرتىنا دا سىن. سول ءۇشىن دە كوز سۇرتۋگە جاراماس كوكالا شۇبەرەگىن ۇستاتا سالىپ، اشەيىندە بالانىڭ ويىنشىعىنا دا جارامايتىن الەكەي-شۇلەكەيمەن الداي سالاتىن قىر قازاعى دا ەمەس بۇل قالدان-سەرەن حونتايشى. تالقى اسۋىنىڭ ار جاق، بەر جاعى جايقالعان ەگىنگە تولىپ، ىشكى بۇحارلىقتارعا باپتاتىپ، سولاردىڭ قاسىنا بۇگە — شىگەسىنە دەيىن ۇيرەنىپ ال، ۇعىپ ال، ۇعىپ ال دا بۇكىل دالاڭدى استىقتى القاپقا اينالدىر دەپ ويراتتارىن قاپتاتىپ قويعان قارا قالماقتىڭ ءتىسقاققان حانى وڭاي شاعىلا قوياتىن جاڭعاق ەمەس. ءوزى وزگەنى ىسىرىپ ورىنعا تالاسپاسا، وزگەگە وزدىگىنەن ىسىرىلىپ ورىن دا بەرمەس، وڭايلىقپەن ءتورىن دە بەرمەس بۇل جىرىندى جانعا جاداعاي قۋلىق تا وتپەيدى. كوكشىل كوزىڭدى قانشاما اجىرايتىپ قىزىلكوزگە اينالدىرىپ باقشيا قاراپ قوقاڭ — لوقى جاساۋىڭ دا جەتپەيدى. بۇلاردى بۇرىنعىداي ءبىر الداپ، قوي جەتەكتەپ كەتەتىن كۇندەردەن ەندى كۇدەرىڭدى ۇزە بەر. بۇلار، بۇل ويراتتار، بۇگىندە سەنى ەكى الداپ، تاي جەتەكتەپ كەتۋگە دە ايلا-شارعىسىن جەتكىزىپ قالعان. سيعان-وزەن بويىنداعى، ءىلe مەن ەمەل وزەندەرىنىڭ قۇنارلى ساعاسىنداعى، تارباعاتايدىڭ قويناۋ-قولاتىنداعى ەگىستىك جەرلەر مەن سىڭسىعان باۋ — باقشالار ءوزىڭنىڭ ماقتاۋلى دەيتىن رۋسسياندا دا تابىلا بەرمەس. اسىرەسە بۇحار ديحانشىلارىنىڭ جالدامالاردان ارىق تارتىپ، اتپا سالىپ، سۋدى ويدان ورگە شىعارىپ ەگىستىك جەرلەردى سۋارىپ، نۋعا اينالدىرىپ جىبەرگەنىن كورگەندە ۋگريموۆتىڭ تالاي رەت تاڭدانا باس شايقاعانى ەسىنەن ولسە كەتەر مە. سول تارانشىلاردىڭ قاسىندا بالاعىن تىزەدەن كوتەرە ءتۇرىپ تاستاپ، كەتپەنى مەن شوتتارىن قولىنان ءبىر تۇسىرمەي قارا جەردىڭ توپىراعىن جەر تارپىعان بۇقاداي بۇرقىراتىپ جاتاتىن كەشەگى ويرات اراتتارىنىڭ كەيىنگى ديحانشىلىققا ويىسقان تىرلىگىنە ەرىكسىز يەك قاعا بەرگەنىن ۇمىتۋ دا مۇمكىن بولماس.
"ال مىناۋ حان ورداسىنىڭ تۇرعان جەرى ءبىزدىڭ پاتشانىڭ پەتەرگوفىنان ءبىر دە كەم ەمەس-اۋ. ارينە، ءار تۇسپەن اتىلاتىن فونتانى عانا از دەمەسەڭ، بۇل حان سارايىنىڭ قولدىڭ سالاسىنداي بوپ ەگىلگەن ءار ءتۇرلى جەمىس اعاشتارى مول باۋىنا ءۇندىستان مەن قىزىلباس ەلىنىڭ، ايتپەسە اتاقتى "مىڭ ءبىر ءتۇن" ەرتەگىلەرىنىڭ حان سارايلارىنىڭ كەرەمەتتىلىگى عانا پاراپار كەلەر — اق! اينالاسى ات شاپتىرىم وسى باۋدى، اناۋ-مىناۋ بوتەن-بوگدە جان كىرە الماستاي ەتىپ قىزىل كىرپىشتەن قورشاتىپ قويۋ قالدان-سەرەننىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ارەكەت. ءدال وسىنداي اسەم باۋ-باقشالى سارايلار ويرات حانىندا بىرەۋ ەمەس بىرنەشەۋ بولسا، ونداعان تايشىلاردا دا وسىنداي كوزدىڭ جاۋىن الارلىق مەكەنجايلار جەتكىلىكتى-اق. سونىڭ ءبارىن سالعان دا، باپتاپ، كۇتەتىن دە شىعىس تۇركىستاندىق بۇحارلىقتار. ايتپاقشى، اناۋ شۆەد رەناتتىڭ كورىكتى باۋ-باقشانىڭ ورتاسىنداعى ەڭسەلى سارايى دا حونتايشى "سىيلىعى" ەدى-اۋ. ەندەشە بۇل قالدان-سەرەندى جىلتىراق سوزبەن جىلپىلداتىپ كوندىرە قويۋ مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن ەمەس ەكەنىن سەزدىڭ بە، سەزىكتەندىرمەي، سەنىمىنە كىرە بەر. سۇراعانىن ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ قۇلاعىنا قۇيۋعا دا، سەناتقا جەتكىزۋگە دە، ءتىپتى اننا يوانوۆنا يمپەراتريسانىڭ وزىنە تىكەلەي ايتۋعا دا ءوز ءتاڭىرىڭنىڭ اتىمەن ۋادەڭدى مىقتاپ بەر. كەرەك دەپ تاپساڭ، ەلشىسىن ەلشىلىگىڭمەن بىرگە الا دا كەت. ۇيرەنسە، ۇيرەنەر. ۇيلەنسە، مۇمكىن ۇيلەنەر. ءۇيلى-جايلى ادام سوناۋ جەر تۇبىنەن مىناۋ كۇندە قاندى قىرعىن بوپ جاتاتىن ەلگە قايتا ورالىپ كەلەتىندەي ەسەكتىڭ ميىن جەمەگەن شىعار".
قالدان-سەرەنمەن ساۋدا شارتىن جاساۋ ۋگريموۆتىڭ شىڭىنا جەتىپ ەدى. ەندى-ەندى يلىكتى-اۋ دەگەن كەزدە سۇپ — سۇر دالاسىنداي بوپ بەت-اۋزى سۇرلانىپ سالا بەرىپ، ءۇنسىز ماڭقياتىن دا قالاتىن. ال بۇل بولسا سابىرى دا قاشىپ، ۇنجىرعاسى دا ءتۇسىپ، ءبىر ءسوزىن ون قايتالاپ، بوشالاپ كەتكەن حونتايشى ويىن دا، بويىن دا وزىنە قايىرۋ ءۇشىن سامبىرلاپ كوكىپ الا جونەلەتىن. "ويرات ساۋداگەرلەرى ءجامىش ءھام سەميپالات بەكىنىستەرىندە تاۋارلارىن كەدەندىك تەكسەرىستەن وتكىزبەي-اق، كەدەندىك اقى-پۇلسىز-اق ەمىن-ەركىن ساتا الادى. كەرەك دەسە رۋسسيانىڭ سوناۋ كەڭ بايتاق تۇكپىر-تۇكپىرىنە دەيىن جول اشىق. قاي قالاسىنا بارام دەسە، قاي قالاسىندا ساۋدا جاسايمىن دەسە ءوز ەركى. بۇل جاعدايدا، قۇدىرەتتى ءامىرشى، ءسىزدىڭ ساۋداگەرلەرىڭىز، ارينە، باسقالارداي كەدەندىك الىم-سالاق تولەيتىنىن دە ەسكەرتەمىز. ەگەر اكىم ورىس كوپەستەرى ءجامىش ءھام سەميپالات بەكىنىستەرىندە ساۋدا جۇرگىزسە ولار دا كەدەندىك بارلىق جەڭىلدىككە يە بولاتىنىن مالىمدەيمىز. ال دجۋنگارياعا ولار ىشتەن كىرىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسسا، ويرات جاعى وزدەرىنە ءتيىمدى كەدەندىك پوشلينا الۋىنا ابدەن قاقىلى". ارينە بۇل كەلىسىمشارتتىڭ دا كىندىگى كەسىلگەن جوق.
شاتقاياقتاپ شاپ تىرەپ جاتىپ الۋدىڭ ناعىز شەبەرىنە اينالعان قالدان-سەرەننىڭ كوبىنە-كوپ قوزعايتىن تاقىرىبى-تەرريتوريا داۋى. "ورمانداعى ايۋداي اعاشتان قيىپ سالعان ءتورت قۇلاقتى مولاداي ۇيلەرىنەن اتتاپ شىقپايتىن ورىستاردىڭ بۇگىنگى تاعىداي بوپ تالاسىپ-تارماسىپ شۇباپ، دالامىزدا ءورىپ كەتكەنىنە تاڭىم بار. ەل كيەسىز، جەر يەسىز دەي مە، ەلىممەن ەسەپتەسپەي، جەرىمە باسا-كوكتەپ كىرە بەرەتىنىن، كيمەلەي بەرەتىنىن قويماسا، كوك سۇڭگىنى كوك جەلكەسىنە تىرەي الاتىنىمىزدى دا ەسكەرسىن. ال ەسكەرۋ ءۇشىن جەر شەبىن سوناۋ ومبى وزەنىنىڭ بويىمەن انىقتاپ، ارعى بەتىن سەندەرگە، بەرگى بەتىن بىزدەرگە لايىقتاعانىمىز ءجون بولار" دەپ اۋزىن كەرگىلەپ، يىعىنداعى تۇلكى ىشىكتى اشۋمەن سەرپىپ تاستاعانىن كورگەندە ەلشىنىڭ شەگىر كوزى مۇلدە شاعىرايىپ كەتكەن ەدى.
"وۋ، مارتەبەلى ءامىرشىم! جاڭىلىسىپ باراسىز-اۋ! ەل كيەسىز ەمەس. ول راس. ال جەر يەسىز ەمەس دەيسىز. ءبىراق شىن يەسىن نەگە جاسىراسىز؟ ءسىز، ايتىڭىزشى، قاشان، قاي كەزدە قايساق... ءا-ا، قازاق دەگەن حالىققا حان بولىپ ەدىڭىز؟ باسىڭىزدى شايقايسىز... دەمەك ءسىز ولارعا ەشقاشاندا حان بولعان ەمەسسىز. سولاي عوي. ەندەشە، مارتەبەلىم، ءسىز قازاقتىڭ ۇلان بايتاق جەرىن نەگە ويراتتىڭ جەرى دەپ رۋسسيادان داۋلاپ وتىرسىز؟ قازاقتاردىڭ سوزىمەن دالەلدەيتىندەي دالەلىڭىز بار ما؟ باباڭىزدىڭ مولاسىن، اتاڭىزدىڭ قوراسىن كورسەتە الاسىز با؟ كورسەتە الماساڭىز، وندا ول جەرلەرگە يەگىڭىز قىشىماسىن. رۋسسيا ەندى ول دالادان ەشقاشاندا كەتپەيدى!"
ارينە وگىرەيىم-ۋگريموۆتىڭ بۇنداي تەكىرەگىنە ايىزىن جيا قويار بولسا قالدان-سەرەن قالدان-سەرەن اتالماس ەدى عوي. كوزىن دە، ءسوزىن دە وڭمەڭدى تەسەردەي قاداپ، ويراتتاردىڭ ءوز قىشتىمىنداعى حالىقتاردان الىپ كەلە جاتقان ياساعىن بۇدان بىلاي دا الا بەرەتىنىن بالعامەن ۇرعانداي ەتىپ دۇڭك ەتكىزگەن. ەگەر سول ويرات قىشتىمدارىنا وڭىرەڭدەگەن ورىس سالىقشىلارى سالاڭداپ جەتىپ باراتىن بولسا، وندا سول سالىقشى ورىستاردىڭ جيرەن تەكە ساقالدى باسى اتتارىنىڭ قانجىعاسىندا سالاقتاپ كەۋدەسىز قايتاتىنىن جادىلارىندا مىقتاپ ۇستاۋلارىن شەگەلەپ جانە ەسكەرتكەن. ءدال سول ساتتە ۋگريموۆ الدىنداعى شابايىن دەپ تۇرعان ارىستانداي حونتايشىنىڭ قاھارلى سەسىن بۇكىل جان-دۇنيەسىمەن سەزىپ، ارقا-باسى مۇزداپ قويا بەرگەن ەدى. نەگە مۇزداماسىن، ءبىر عانا سەرپىلگەن قاباعىمەن-اق بۇكىل شىعىس ءھام ورتالىق ازيانى قاراداي قالتىراتقان قالداننىڭ ءدال سول كەز اسا داۋىرلەپ تۇرعان مەزەتى ەدى عوي. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىن كۇرت ءوسىرىپ، استىقتى دا، جەمىستى دە، كوكونىستى دە وزدەرى ءوندىرىپ، وزدەرى وزگەگە ايىرباستاۋعا دەيىن جەتكەن، كيىم-بۇيىم، قارۋ-جاراق جاسايتىن دەربەس وندىرىستەرىن وركەندەتكەن حاندىقتىڭ ەكونوميكالىق ءھام مادەني دارەجەسىنىڭ اجەپتاۋىر داۋىرلەگەنىن وزدەرى عانا ەمەس كورشىلەس ەلدەر دە كادىمگىدەي مويىنداپ ۇلگەرگەن بولاتىن. وسى قارقىنمەن اينالاسىنا كوزىن سالعان قىرانداي جالاقتاعان حونتايشى قىتايمەن دە، رەسەيمەن دە، كازاحيامەن دە قىر كورسەتە سويلەپ، "بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان" دەيتىن كەۋدەمسوق قىلىققا بوي الدىرتا باستاعان دا ەدى. كەكىرەيىپ كوتەرىلگەن كەۋدە سول كەۋدەنى تاۋ قىلىپ كوتەرۋگە تىرىسپاسا نەسىنە كەۋدە اتالماق. كەكىرەيگەن كەۋدەنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ، ايبىنىن تۇسىنبەسە، الدىنا كەلىپ يلىگىپ، ءىلتيپات جاساماسا، سىنىققا سىلتاۋ كوپ ەمەس پە، ەل ىشىندەگى قىلىقتى دا، ەل سىرتىنداعى بۇلىكتى دە پايدالانا قويۋدان ءتيىمدى ەشنارسە بولا قويماس. بىرىنە بىلەك كورسەتىپ، كوز الارتىپ كۇدەر ۇزدىرتسەڭ، ەكىنشىسىنە جاقتاستارىمدى جازعىردىڭ، جانداستارىمدى جىلاتتىڭ، قانداستارىمنىڭ قانىن ۇرتتادىڭ دەپ قيعىلىقتى سالىپ كەپ، كەۋدەسىنە كۇدىك ەنگىزىپ، جانىنان ءۇمىت قاشىرساڭ، اسىعىڭ الشىسىنان تۇسپەگەندە قايتەدى. بىرىنە دە قاباق بەرمەي، بارىنە دە قاباعىڭنان قار جاۋدىرساڭ، اناۋ مىناۋىنا قارسى، مىناۋ اناۋىنا قارسى وداقتى تاپ سەنىڭ وزىڭنەن ىزدەپ، تابالدىرىعىڭدى توزدىرسىن. ەلپىلدەپ جەتكەن ەلشىلەردى ەپسەكتىگىڭمەن ەسە بەرمەي ەسەك قىپ ماڭگىرتىپ جىبەر. جەلكىلدەپ جەتكەن جاۋشىلاردى جاراپازانىن ون ايتقىزىپ، ءجۇز قايتالاتقىزىپ ءارى-سارى عىپ، ماي ىشكەندەي مازاسىن قاشىرتىپ، قوبالجىتىپ اتتاڭدىر. نە كىرپىك قاققان كوز الا الماي، نە ۋادە بايلاسقان ءسوز الا الماي، نە قويىنعا تىققان شۇلعاۋلىق تا بوز الا الماي ساندالىپ كەلىپ، سەندەلىپ قايتسا، ءتۇتىنىڭنىڭ قاي تۇستان شالقىرىن بىلمەي، تۋىڭنىڭ قاي ماڭايدان جەلكىلدەرىن پايىمداي الماي، ەستەرى شىعىپ، ەسىرىكتەنىپ جۇرگەندە، سەن وزىدە ەڭ ءتيىمدى تۇسقا ازۋىڭدى قارش ەتىپ قاداپ قال دا، قوڭ ەتىپ قاقىراتىپ جۇلىپ اپ، اساپ كەپ جىبەر.
تاپ سولاي بولدى دا. كانسي سيۋان-ە دەيتىن جۇڭگو يمپەراتورى ولگەننەن كەيىن باستالعان ەكى ەل اراسىنداعى ءولىرا تىنىشتىق جەتى جىلعا ارەڭ-ارەڭ جەتكەن ەدى. ارينە تىنىشتىق، بەيبىت تىرلىك دەگەن سوزدەر بۇل اراعا كەلىڭكىرەمەيتىنىن قالدان-سەرەن اكە تاعىن جامباستاعان كەزدەن-اق دالەلدەۋگە كىرىسكەن بولاتىن. وت قارۋىن ءبىرشاما جاساپ العان سوڭ، سول وت قارۋدى سىعىراڭداعان شۇرشىتكە بۇرىپ، سىناپ كورسە قايتەدى دەيتىن قازىمىر تىلەك حونتايشىنىڭ كەۋدەسىن ۇڭگىمەسىن بە. ال قازىمىر تىلەك كەۋدە ۇڭگىلەسە-اق، ونىڭ ءوز دەگەنىن ورىنداتۋعا الدىندا op، ارتىندا جار تۇرسا دا تايىنبايتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. ءتيىپ-قاشۋ، كيلىگىپ كەتۋ ءتارىزدى ويرات قولىنىڭ بۇلىكشىل ارەكەتتەرى سودان كەيىن-اق دۇرىلدەپ سالا بەرگەن عوي. قارا سانىنان قاپتىرا بەرۋدى، بالاعىنان تارتقىزا بەرۋدى كىم قولاي كورۋشى ەدى. جۇڭگو دا كونبىستىكتىڭ كوكەسىن تانىتسا دا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە شىدامنىڭ شەگىن تاۋىساتىن شاققا دا جەتكەن عوي. اقىرى 1729 جىلى جۇڭگو يمپەراتورى ين چجەن ءوز اسكەرىن حالقا-ويرات شەكاراسىنا ۇيىپ-توگە باستاۋعا كىرىسىپ-اق كەتكەن-دى. ويتكەنى ەندىگى ويرات پەن جۇڭگو اراسىندا بولاتىن قاندى قىرعىن الاپات سوعىسقا ەكى جاعى دا بارىنشا دايىندىقپەن كەلگەن ەدى. ءارى ەكى جاعىنىڭ دا ءدال وسى سوعىستى جۇرگىزۋگە ءىشىن تەسىپ، جانىن جەپ، وزەگىن ورتەپ بارا جاتقان ۇلى دا ۇلكەن ماقساتتارى بار ەدى. جۇڭگو ەلى كۇن ساناپ قىبىرلاپ قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان ەكى اياقتى پەندەلەرىنە كۇن استىنداعى مول ساۋلەلى جەرىنىڭ تارلىق ەتە باستاعانىن ءار شىر ەتكەن ءسابيدىڭ ىڭگاسىمەن كەۋدەسىن سولق ەتكىزە سەزەتىن. ەندەشە سول كۇن استىنداعى ساۋلەلى ەلدىڭ ءار سابيىنە تابانىن وزگەمەن تالاسپاي تولىق باساتىن كەڭىستىك كەرەك قوي. ول كەڭىستىك ساتىپ الاتىن كىلەم ەمەس، سىيعا كەلەتىن كىلشە دە ەمەس. ول سوناۋ ات ۇستىندە ايمالاسىپ، ات ۇستىندە ايقالاسىپ ءومىر سۇرەتىن جابايى تىرلىكتى، كوشپەلى عۇمىرلى ويرات جۇرتى. سول ويراتتىڭ دا جەرىنەن سايىن ساحاراسى پالەنشە ەسە ارتىق، كوشپەلىلەردىڭ ناعىز كوشپەلى حالقى-حاساقا-قازاقتار. الدىمەن اناۋ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، ءبىزدىڭ قاراۋىمىزعا كىرىپ، كىرپىگىمىزدىڭ قىلىنا ىلىككەن حالحا مۇنگۇلدارىن قايتادان بوساتىپ الىپ، ويرات پەن مۇنگۇلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ورتالىق ازيادا بۇتان دەيىن تەك شىڭعىس حان بابالارىنىڭ تۇسىندا عانا بولعان قاھارلى حاندىقتى قايتا جاڭعىرتىپ، تاربا-عاتايدى دىرىلدەتىپ، التايدى سەلكىلدەتىپ، الاتاۋدى تەربەتەمىن دەيتىن قالدان-سەرەننىڭ جىنىن قاعىپ الىپ، ازۋ ءتىسىن وپىرىپ، قولىنا ساناپ قانا ۇستاتۋ قاجەت. سوندا عانا كۇن قۇرعاتپاي جەل جاعىڭنان دا، ىق جاعىڭنان دا شاڭ سۋىراتىن قارا قالماقتىڭ ىڭعايىنا قۇلاپ تۇسۋگە دايىن بوپ جۇرگەن ءبىر ءتىلدى، ءبىر ءدىندى مۇڭگۇل جۇرتى دا دىمىن ءوشىرىپ، قۇيرىعىن بۇتىنا قىسا قويار ەدى. ال ويراتتى دۇرىستاپ جاۋكەمدەي الساڭ، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ، ونداي ويرات اتتى حالىقتى تاۋاريحتا بولماعانداي تىپ-تيپىل ەتسەڭ، سوناۋ قۇلان جورتىپ، قىران قوناقتاعان دالا مەن تاۋ قىتايدىڭ تابانى مەن جامباسىن نەگە جاتسىنا قويسىن. قۇلاشىڭدى ودان دا ءارى سەرمەي تۇسسەڭ، قۇرىعىڭدى ودان دا ءارى سىلتەي تۇسسەڭ، حاساقا-قازاق دەگەن تاعى ءبىر كوشپەلى جۇرتتى جۇتىپ جىبەرمەسسىڭ بە. اۋزىنان جالىن اتقان ايداھارعا ات توبەلىندەي از عانا حاساقا ۇلت بۇيىم بولىپ پا. قىلقانىنا دا قاقالماستان ءبىر-اق تولعاپ قىلق ەتكىزسە... و-و، شىركىن! سوناۋ... سوناۋ جايىن ساحارا، شالقار كول، سامال بەلدەر ماڭگىلىك مەكەنىڭە اينالماس پا. سودان كەيىن جارتى الەمدى كولەڭكەسىمەن-اق جاسىرعان ۇلى قىتايعا ۇلى قابىرعانىڭ قاجەتى دە بول ماي قالادى عوي. كولەڭكەسىمەن-اق كۇن كوزىن جاسىرعان سارى جۇڭگو اقسارى ورىسىڭدى دا، قارا افريكاندى دا، ءاپپاق ەۆروپاڭدى دا ءبىر شىبىقپەن ايداماس پا. ايدايدى ارينە. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مىنا ات جالىندا تۋىپ، ات جالىندا شىرماتىلىپ وسكەن زەنگيۋر-جوڭعارلاردى جەرمەن — جەكسەن ەتۋ قاجەت. ارينە ازىرشە بىرمە بىردە ولاردى جەڭۋ مۇمكىن دە ەمەس. ەندەشە ويراتتاردىڭ كۇشىن ەكىگە بولۋدەن ارتىق ەشتەڭە جوق. ەكىگە بولگىزۋ ءۇشىن وداقتاس تابۋعا بارىنشا كۇش سالعان ءلازىم. الدىمەن رۋسسياعا قولقا سالسا شە؟.. ارينە سالعان ءجون... ءاي، ءبىراق، بۇل شىركىندەر دە قۋلىقتى ارىدەن ويلايتىن بوپ بارادى-اۋ. وداقتاس بولۋدان باسىن الا قاشىپ، ماڭىنا جولاتپادى عوي. نەگە جولاتسىن قىتايدى. شىعىس ءسىبىر مەن قيىر شىعىسقا كوز الارتا قاراپ، سىلەكەيى شۇبىرا باستاعان ءشۇرشىتتىڭ دۇرىلدەپ شىعا كەلۋىن پاتشا ۇكىمەتى ولسە قولدار ما. قايدان قولداسىن. قولداماسا، سول سين يمپەرياسىنىڭ دەسىن باسىپ، كەۋدەسىندەگى جەلىكتى سىعىپ شىعاراتىن جوڭعارياعا قارسى وداق بولۋ ولار ءۇشىن ءوزىن ءوزى باۋىزداۋمەن بىردەي. ەندەشە سول وداقتى باسقالاردان ىزدەۋ كەرەك. ەڭ سەنىمدى وداقتى ارينە قالدان-سەرەننىڭ ءىنىسى لوۋزان-شونا باسقارار ەدى. ونىڭ ىشىندەگى اعاسىنا دەگەن قاتقان كەكتى التايدىڭ بۇكىل سامىرسىنىن بۇتارلاپ جاعىپ قىزدىرساڭ دا، ەرىتە الماس ەدىڭ. ولاي بولسا قۇرىقتى قالماق حانى سەرەن-دوندىككە سالۋ كەرەك. قالماق حانىن يلىكتىرىپ، ويراتتا كەتكەن ەسەسىن ەسەلەپ قايتارتىپ بەرەم دەسە، لاۋزان-شونا باستاعان كۋبا قالماققا بۇل جاقتان قالدان-سەرەنگە كوز الارتقان قارا قالماقتىڭ ءبىراز تايشىلارى قوسىلىپ كەپ بەرسە، و-و، وندا ويراتتى قوس وكپەدەن ءبىر-اق قىسىپ، قولقادان قانىن، مۇرنىنان جانىن سىعىپ الار ەدى-اۋ...
امال نە... ورىسىڭ... پاتشايىم قاتىنىڭ وداق بولما دەپ قالماق حانىن دا، لاۋزان-شونانى دا ىقتىرىپ تا، بۇقتىرىپ تا تاستامادى ما... بارماعىن شايناعان سين ۇكىمەتى ەندىگى ارەكەتتى قازاق دالاسىنا قاداۋ-قاداۋ جونەلتكەن استىرتىن جانسىزدارىمەن جۇرگىزە باستايدى توي. قازاق اراسىندا كىم كوپ؟ قازاق اراسىندا ءبىرىن ءبىرى كورە المايتىن، ءبىرىن ءبىرى ولسە كومە المايتىن الاۋىز سۇلتان كوپ. قازاق دالاسىندا نە كوپ؟ قازاق دالاسىندا ءار جەردەن بۇرقىراعان بارىمتا، قارىمتالاردىڭ شاڭى كوپ. سول بارىمتا-قارىمتالاردان تۋىندايتىن لاڭى كوپ. لاڭى كوپ جەردىڭ جاۋى دا، داۋى دا كوپ. جاۋىڭا قارسى جاقتاسام دەسەڭ، جاعاسىن ءوزى-اق جىرتىپ، جىعاسىن ءوزى-اق جىعىپ بەرە سالاتىن قازاق از ەمەس. سولاردى كەرەك كەزدە كەرەك تۇستان ويراتقا قارسى ايداپ كەپ سال. داۋىڭدى قۋۋعا داۋىلىمدى دا، جاۋىنىمدى دا قوسام دەسەڭ، دوسىنان قاس تابا قوياتىن، قاسىنان دوس تابا قوياتىن ۇشقالاق قازاق توپىرلاپ الدىڭا ءتۇسىپ، تومپىلداتىپ توبەسىمەن جەر توقپاقتاي بەرسىن. سولاردان الەكەي-شۇلەكەيلەرىڭە ايىرباستاپ قوستاپ جىلقى ايداپ، قورالاپ قوي اكەتسەڭ، مۇرتىڭدى بالتا شابار ما. ارينە، بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسكىسى كەلىپ، ءبىرىن ءبىرى يەكتەگەن قازاق سۇلتاندارىنا سەنە بەرۋ دە، قولق ەتىپ سۇراعانىن بەرە ساپ ءتۇسىپ كەتۋدىڭ دە رەتى جوعىن سىعىراڭداعان سيرەك ساقال، بەس تال مۇرتتى ءشۇرشىت جانسىزدارى ابدەن ۇعىنىپ-اق العان. قاي حان قاي ۇلىستى شاۋىپ كەتتى. قاي باتىر قاي ايماققا دۇبىرلەتىپ ءتيىپ، كۇڭىرەنتىپ كەتتى. ءبىلۋى دە، كورۋى دە، سەنۋى دە كەرەك. ايتپەسە ون لاق ايداپ كەتسە، ون قوس جىلقى ايىرعانداي لەپىرەتىن قازاقتىڭ وتىرىگىنەن، ءبىر ويراتتى تۇتقىنداسا، ءبىر وتاقتى تۇگەل بوداندىققا ەنگىزدىك دەپ كۇمپىلدەيتىن حان مەن سۇلتاننىڭ كەۋدەسىن داۋىلپازداي دۇڭكىلدەتەتىنىنەن ابدەن زاپىلانىپ بىتپەپ پە ەدى بۇلار.
ءبىراق قازاقتاردان ۇلكەن وداق شىعا قويمادى. ءۇش ءجۇز بوپ ءۇش جاققا ىدىراعان، تاۋكە حاننىڭ تۇسىنداعى تۇتاستىعىنان اجىراپ قالعان قازاق حاندىعى بۇرىڭعىداي بىرىگىپ كىرىسىپ، بىرلەسىپ سوعىساتىن دا، بىرلەسىپ ماسەلە شەشەتىن دە ۇيىمشىلدىعىن ۇرلاتىپ العان ەدى. ۇلى ءجۇزى مىناۋ قاساقى قالدان-سەرەننىڭ قاراۋىنا ءوتىپ، قاباعىنىڭ استىنا تۇسكەن سوڭ قارسى تۇرماق تۇگىل، قارا كورسەتۋدەن دە قالا بەرگەنىن جۇڭگو بوگدىحانى كىجىنىپ وتىرىپ تالاي رەت كىناراتتاعان. مارتەبەلى ين چجەن كىجىندى ەكەن دەپ اتقا قونعان، توبە كورسەتكەن ۇلى ءجۇز قازاعى جانە بولعان جوق.
ال كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلى تىزگىنىن ورىستار ارقىلى دا الا الماعان سوڭ سىعىراڭداعان شىلىڭگىر قارا قىتايدىڭ ەلشىسى ەمەس جانسىزىنىڭ شاتتى-بۇتتى شاتپاعىن تىڭداپ باس اۋىرتىپ قايتەدى. شابىلسا، ورتا ءجۇز قازاعى شابىلادى. شابۋىلداسسا، شاڭدۋىلداسسا ارعىن، نايمان جىگىتتەرى قان توگەدى. كىرىسپەسكە كىرىسىپ، ارالاسپاسقا ارالاسىپ، جاعالاسپاس تۇستا جاعالاسىپ ولە الماي جۇرگەن جەرى، بەرە الماي جۇرگەن باسى ارتىق جانى جوق قوي. ەندەشە قىرقىسقان ابىلاي قازاقتى قىرقىستىرا بەرسىن. سوعىستان ابدەن زارەزاپ بولعان سول قازاق ءتۇپتىڭ تۇبىندە ارقان دا وزىڭە، ازابىڭ دا وزىڭە، ابىلايىڭ دا وزىڭە دەپ ءدال مۇنى كەپ تابۋى مۇمكىن عوي. ەندەشە ءالىپتىڭ ارتىن نەگە باقپاسقا. وسىنداي دامەمەن قىتايعا قول ۇشىن بەرمەگەن ءابىلقايىردى دا بوگدىحان تالاي رەت التىن ورداسىندا وتىرىپ جەر تۇبىنە تالاي مارتە اپارىپ تاستاعان.
ءبىراق جۇڭگو حۋانديى دا، جوڭعار حونتايشىسى دا العان بەتتەرىنەن قايتپاي، بىرىنە ءبىرى اشىنا قاراپ، اشىعا ءتيىسىپ، اقىرى ايقاس پەن شايقاستىڭ قاندى پەردەسىن ءتۇرىپ-اق جىبەرگەن ەدى.
العاشقى ايقاس 1731 جىلدىڭ جازىندا ليۋكچۋن قالاسىنىڭ تۇبىندە بەس مىڭ ويرات شەرىگىنە قارسى ون بەس مىڭ مانجۇرلىكتى قاراما-قارسى بەتتەستىرە قويعان عوي. العاشقى قارقىنمەن اقتارىلىپ كەلىپ ۇيپاپ وتە شىعامىز دەگەن ءمانجۇر قىتايلارى شۆەد رەنات جاساتقان زەڭبىرەكتەرىنىڭ دوبىنىڭ استىندا توپالاڭ تيگەن قويداي توپىرلاپ، تارس-تۇرس زىركىلدەگەن بۇكىر بەل مىلتىقتاردىڭ كومەيىنەن بۇرشاقتاي سەبەلەگەن قورعاسىن وقتارىنان بىقپىرت تيگەندەي دومالاپ، كەيىن سەرپىلىپ كەتكەن ەدى. سول كەيىن سەرپىلگەن بويدا ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ ۇلگىرە قويىپ، ولار دا زەڭبىرەكتەرىن بوزداتىپ، وق پەن جەبەلەرىن قوزداتىپ، ويرات شەرىكتەرىن بەت قاراتپاي ايداپ شىعىپ، جەڭىستىڭ العاشقى دابىلىن قاققان بولاتىن. ارينە كوپ كوپتىگىن جاساماي تۇرا الماس تا ەدى. سول جولى العاشقى ۇرىستا جارتى مىڭداي شەرىگىنىڭ ولىگىن ۇرىس دالاسىندا كومۋسىز قالدىرىپ شەگىنىپ كەتكەن قالدان-سەرەن ءدال وسى ايقاستىڭ ءىزىن سۋىتپاستان كەك قايتارماسا، تاۋى شاعىلىپ، تاۋانى قايتىپ قالارىن ءبىر كىسىدەي-اق بىلگەن دە ەدى. سودان كەيىن-اق تايشىلارىن تىزگىندەپ، نوياندارىن نىعارلاپ، زايساندارىنا زىمىرىقتان سۋ ىشكىزىپ، شالقاقتاپ كەتكەندەردى شالقاسىنان ءتۇسىرىپ، ەڭكەيمەي جۇرگەندەردىڭ ەڭسەسىن ەزىپ، بۇكىل نوقتانى ءبىر قولعا، ءوز قولىنا تۇيىندەپ جيناپ الا قويعان. سول-اق ەكەن شەرىكتەر تۇس-تۇستان قۇيىلىپ، قارۋ-جاراق ادەتتەگىدەن دە ارتىق جاساقتالىپ، ازىق-تۇلىك قاجەتىنشە جەتكىزىلىپ، التاي تاۋىنىڭ كەڭ القابىنا وتىز مىڭ شەرىگىنىڭ باسىن قوسىپ، ەندىگى بۇكىل جەڭىستىڭ دابىلىن مەن عانا قاعامىن دەپ كەۋدەسىنە نان پىسكەن ين چجەنگە ال كەپ قىر كورسەتسىن. "سەن كەكىرەيسەڭ، مەن كوك تىرەيمىن. سەن كوك اسپاننىڭ استىن عانا بيلەسەڭ، مەن سول كوگىڭنىڭ وزىنە دە جارلىق ەتە الام. جانىڭدى ولجالاعىڭ كەلسە، جولىڭا ءتۇس تە، جىمىڭدى بىلدىرمەي زىتىپ بەرىپ، ءجونىندى تاپ. ال شاپتىعام دەسەڭ، اپتىعىڭدى باسىپ، باسىڭدى الىپ، قانىڭدى شاشىپ، شەگىرتكەدەي قاپتاپ شىلميگەن ءشۇرشىتىڭنىڭ اق سۇيەتىنەن ءاپپاق ويرات قابىرعاسىن مەن ورناتام. سول سۇيەك قابىرعا سەنىڭ ۇلى قىش قابىرعاڭنان دا اسىپ تۇسپەسە، حونتايشىلىعىمنان باز كەشەيىن-اق!" دەگەن بوعدىحاننىڭ نامىسىنا شي جۇگىرتىپ، وزەگىنە ءورت تاستاعان حان-شارتتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شاپقىلاتىپ جاۋشىلارى ارقىلى قارداي بوراتپاي ما. قاي ءامىرشىنىڭ نامىس بۋعان كوكىرەگىندە تاس قازانى قايناماۋشى ەدى. قاي قۇدىرەتتى بيلەۋشىنىڭ الپىس ەكى تامىرىنداعى ىستىق قان كەكشىل ىزا بۇتاندا تاسىعان ساماۋىرداي ساقىرلاماس ەدى. دۇشپاننان كەك الاتىن كۇن تۋسا، ال سول كەك الاتىن كۇندى سول اتا دۇشپانىڭنىڭ ءوزى الدىڭا اكەلىپ تۇرىپ، اكەڭدى كوزىڭە كورسەتەم دەپ قوقاڭ-لوقى جاساسا، قاھارىنان قان تامعان قاي تاق يەسى تايساقتاپ قاشىپ كەتۋشى ەدى. جۇڭگو بوعدىحانى دا ءوز باسىن وزگەنىڭ قىلىشىنا توسۋدان گورى وزگەنىڭ باسىن ءوز الماسىمەن شابۋعا ورشەلەنىپ جۇرگەن ناعىز ءدۇردىڭ ءوزى ەمەس پە. ەندەشە ىزدەگەنگە سۇراعان. ويرات مىناۋ الاسا توبەلى، اسقار شىڭدى التايدىڭ ۇزىن اققان كەڭ القابىنا وتىز مىڭ شەرىگىن اكەپ توعىتسا، وندا بۇل ءدال وسى ەرتەڭگى بولار مايدان دالاسى-القاپقا تۋرا قىرىق مىڭ ءشۇرشىتىن مۇرنىنان ءتىزىپ جەتكىزەدى. جەتكىزەدى دە التايدىڭ كەڭ القابىن ويراتتىڭ ولىگىمەن تولتىرىپ، وزەگىنەن قاندى وزەندى كۇركىرەتىپ اعىزادى. سودان كەيىن قىتايدىڭ ۇلى قابىرعاسىنا "قاندى القاپ، قاندى وزەك، قاندى وزەن" دەگەن تاعى ءبىر لاقابى الەمدى ارالاپ، ەستىگەننىڭ ەسىنەن تاندىرار جاڭا ءبىر اڭىز تاراپ جۇرە بەرەر ەدى.
سودان سوڭ-اق جۇڭگو اسكەرى اعىلىپ-توگىلىپ، ەشقانداي قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ دەگەندى ەسكەرمەستەن سوناۋ ەتەكتى ەندەي جايلاپ ورنالاسا باستادى. مىناۋ اينالاسىن تاۋ بۇركەپ، توبە جاسىرعان كەڭ القاپتى ءبىر-اق ساتتە تارىلتىپ جىبەرگەن كوپتىگىنە سەنە مە، الدە اناۋ قيقار ويراتتىڭ قيقاڭداعىش قوڭىنان ءدال وسى جولى قاندى قولدى مىقتاپ سالىپ، سانىمەن قوسا جۇلىپ الىپ، ومىرتقاسىن وپىرىپ تاستارىنا الدەن — اق كوزدەرى جەتكەندەي ەسىرە مە، سوناۋ شىلىڭگىر تامىزدىڭ بۇلتسىز اسپانىندا شەكسىز الەمنىڭ جالعىز كوزىندەي بوپ شاقىرايىپ تۇرعان كۇننىڭ جەز تاباعىنا تاقىر توبەلەرىن تەسكىزەردەي باياۋ قيمىلداپ جەروشاقتىڭ تەرەڭدىگىندەي ور — وپپانىڭ ءوزىن ارەڭ-ارەڭ قازىپ ءبىتىردى. ارينە مىناۋ جەروشاقتىڭ تەرەڭدىگىندەي وپپانى سوناۋ ءار توبەنىڭ باسىندا شوقيىپ-شوقيىپ وتىرعان ويرات قوسىنىڭداعى شۆەد رەناتتىڭ، ورىس سوروكيننىڭ، ۆەنگەر دەمەشتىڭ شولعىنشىلارى كورىپ تە، سەزىپ تە قويعان. ارينە، ءشۇرشىت تە وڭاي ەمەس. ايتاقىردا وتىرىپ الىپ، سوناۋ توبەسىنەن تومپەشتەر قارا قالماقتىڭ جالاڭاش، جالاڭبۇت نىساناسىنا وپ — وڭاي اينالا قويمايدى عوي. ەندەشە مىناۋ جەر قازعان ارەكەتى باس قورعاۋدىڭ امالى بولسا، ونىسىن دا ەسكەرگەن ءجون. ءاي، ءبىراق، اناۋ كەسەكولدەنەندەتە قازىپ تاستاعان ارىعى-نە توسقاۋىل بولار توسپا ەمەس، نە وت پەن وقتان ساقتار بوپسا دا ەمەس. سوندا مىڭداعان ادامىن مىناداي مي شىجىتقان اپتاپتا قىبىرلاتىپ قيناپ جاتقان جۇڭگو الەحانباسىنداقانداي جاسىرىن قۇپيا بار دەيتىن كۇدىكتى رەنات باستاعان توپ حونتايشىعا جەتكىزىپ تە ۇلگەردى. شولعىنشىلارىن پىسىقتاپ تاعلى دا بارلاۋعا جونەلتتى.
جۇڭگو الەحانباسى ارينە مىنا كولدەنەڭدەتە سوزىلعان وپپانى كوزبوياۋ ءۇشىن جاساتقانىن ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنە دە بىلدىرمەپ ەدى. ءتۇپ نيەتتى ءا دەپ ايتىپ قويسا، مىناۋ ىشكى مانعۇليانىڭ دا، حالحانىڭ دا اسكەرباسىلارىنىڭ اراسىنان قارا قالماققا بۇيرەگى بۇراتىن بىرەۋلەردىڭ تابىلا كەتپەسىن قالاي بىلەرسىڭ. سوندىقتان دا سوناۋ بيىكتەن تاۋ سۋىنداي لاق ەتكەن ويرات شەرىكتەرى وسىناۋ ارىققا كەپ تىرەلگەن كەزدە، مىناۋ قوس قاپتالدا جاسىرىنىپ جاتقان نەگىزگى اسكەر زەڭبىرەگىن زىركىلدەتىپ، مىلتىعىن تارسىلداتىپ، جاقتارىن سۋىلداتىپ قوس وكپەدەن قوس اجال بوپ قادالماي ما. قادالادى. سودان كەيىن حۋاندي ايتقان قاندى قىرعىندى باستاپ كەپ جىبەرىپ، ولىكتەن تاۋ ۇيەدى، قاننان وزەن اعىزادى.
الەحانبا قانشا ساقتىق جاسادىم دەسە دە، قانشا قۋلىق قىلدىم دەسە دە، ورىس ارمياسىندا تالاي ىرگەلى شايقاستىڭ ديىرمەنىنەن وتكەن تۇتقىنداعى ورىس وفيسەرلەرىنىڭ بىلىگى دە، ءبىلىمى دە، اسكەري امالى دا، الدىن الۋ ءتاسىلى دە اسىپ ءتۇسىپ وتىرعان عوي. شولعىنشىلاردىڭ ءار تۇستان ايتىپ كەلگەن مالىمەتتەرىن مىقتاپ جيناقتاعان رەنات توبى حونتايشىعا ءوز جوبالارىن ايتىپ ءتۇسىندىرىپ، سوناۋ ەتەكتە بولاتىن شايقاستىڭ مازمۇنىن مۇلدە وزگەرتىپ جىبەرگەن ەدى. "الەحانبا -ايلاكەر قولباسشى. سولاي-اق بولسىن. ءبىز سونىڭ ىڭعايىنا كونىپ، ىڭعايىمەن قيمىلدايتىن ارەكەتىمىزدى كورسەتكەن بولايىق. سوندا الەحانبانىڭ كىشكەنە دامەسى ۇلكەن دامەگە مىقتاپ اۋىسىپ، باسقا باسقاسىن مۇلدە ۇمىتادى. بىزگە سول وزگە جاعىن ويلاماعانى، بەيقام قالعانى كەرەك. قىتايدىڭ قوس بوكتەرگە جيناقتالعان اسكەرى ەكى كوزى ءتورت بولىپ تومەندەگى وپپا — ورعا شابۋىل جاسايتىن ويرات جاساعىن توسىپ وتىرعاندا، ءبىز سول تۇسقا بەس مىڭ شەرىكتى لاپ قويعىزىپ قاپ، ءوزىمىز قوس قاپتالداعى جۇڭگو قولىنىڭ تۋ سىرتىنان تۇرە تيسەك، جۇڭگو قولى ءبىزدى ەمەس، قوس قىسپاققا جۇڭگو قولىن ءبىز الار ەدىك" دەگەندى حونتايشى قۇلاعىنا مىقتاپ سىڭىرگەن ەدى.
قالدان-سەرەن دە تالاي سوقتالى شايقاسقا تالاي رەت قوسىنىن باستاپ كىرگەن جىرىندى باسشى ەمەس پە، ءوزى دە ءدال سول تۇستى ويىمەن كوپ شارلاپ وتىرعان-دى.
وركوكىرەگىنە مىنا شيكىسارى اپەسەرلەردىڭ ايتقانى ودان سايىن جەل ۇرلەپ، مۇلدە كەپتىرىپ جىبەرگەنى سونداي، ەندى جانى تىزاقتاعان حونتايشى دەل وسى جوباداعى ايقاستى تەز باستاپ جىبەرۋگە اسىعا كىرىستى.
العاشقى شابۋىلدىڭ لاپ قويعان ءنوپىر ەكپىنىن كورگەندە ىشتەي قۋىرشاق قۇدايى-بۇرحانىنا سيىنعان قالداننىڭ كوزدەرى وتتاي جانىپ قويا بەرىپ ەدى. سول جايناعان كوزدەردىڭ جالىنى ءبىر سونبەي جەڭىس دابىلى قاعىلعانشا ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەتىپ، ءوزىن دە، وزگەلەردى دە قايراۋدان ءبىر جاڭىلماعان-دى. قاي سوعىستا دا، قاي ايقاس-شايقاستا دا قاي جاقتىڭ كۇنى بۇرىنعى ءادىسى الىمدى بولسا، سول جاقتىڭ مەرەيى ۇنەمى ۇستەم بولاتىنى بەلگىلى اقيقات. وسى شايقاستا دا جاۋىنىڭ وسال جەرىن ءدال باققان ويرات قوسىنى وتىز مىڭ شەرىگىمەن — اق ءشۇرشىتتىڭ قىرىق مىڭنان استام اسكەرىن بىت-شىت قىپ جەڭىپ، ون مىڭدايىن تۇتقىنداپ، بەس زەڭبىرەگىن تارتىپ الىپ، مارە-سارە بوپ جەڭىس تويىن تويلاعان بولاتىن. قالدان — سەرەينىڭ تاباندىلىعىنا، ءدىنى ءبىر، ءتىلى ءبىر ەكى ەلدى-موڭعوليا مەن جوڭعاريانى بىرىكتىرىپ، ازۋلى، ايبارلى مەملەكەت قۇرامىن دەگەن تىرلىگىنە يلانعان مۇنعۇلدىڭ ون مىڭ ءتۇتىنى قوپارىلا كوشىپ كەلىپ، ويرات تۋىنا قول جالعاعان دا ەدى.
ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا قالدان-سەرەن ءبىراز جەڭىستەرگە جەتسە دە، سوناۋ شەگىرتكەدەي قاپتاعان شۇرشىتتەردى وزدىگىنەن ءبىرجولاتا تۇقىرتا الماسىن ارينە سەزەدى. سەزگەندىكتەن دە رەسەيدەن اسكەري كومەك سۇراپ ەلشىلەرىن ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن اتتاندىردى دا جاتتى. سونداعى ايتارى: "جۇڭگو ءوز حالقىنىڭ، ادامىنىڭ كوپتىگىنە سەنەدى. ال مەن قوعاداي كوپ شەرىگىم بولماسا دا، ءدال سولاردىڭ ەنتىگىن باسىپ، ەسىن شىعارۋعا شامام جەتەرىن بىلەم. ءقازىر دە سەرەن-دوندوب باسقارعان قوسىنىمدى التايعا جىبەردىم. جۇڭگو سوعىسام دەسە، مەنىڭ دايىن ەكەنىمدى كورسىن. ارينە مەن شۇرشىتتەرمەن بەيبىت ءبىتىم جاساۋعا ءوز تاراپىمنان ەش ۋاقتا ەمەۋرىن جاساعام جوق. جاسامايمىن دا. ال ەگەر ولاردىڭ وزدەرى مەنىڭ تالاپتارىمدى ەسكەرىپ، بىتىمشىلىككە كەلمەك بولسا، قارسىلىق تا ەتپەس ەدىم. ال سوعىسام دەسە، سوعىسپاي، تۋمسىقتارىنان سوقپاي جۇرگەن جاۋىم با ەدى، تاعى دا اياماي سوققى بەرەم. ارينە توسقاۋىلدا ءجۇرىپ، قاشا سوعىسۋ ءبىراز ۋاقىت الادى. ەگەر سىزدەر، ورىستار بىزگە اسكەري كومەك كورسەتسەڭىزدەر، وندا مەن سين اسكەرىنىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ، سىزدەرگە دە، بىزدەرگە دە ءتيىمدى شارتقا بوعدىحاننىڭ كوزىن ءموليتىپ وتىرتىپ قول قويعىزار ەدىم. سوندا حالحا حاندىعى جوڭعارياعا قوسىلسا، سين يمپەرياسى سىزدەردىڭ شىعىس ءسىبىرىڭىز بەن قيىر شىعىسقا اياعىن اتتاپ باسپاس ەدى".
ءبىراق رەسەي تاراپىنان قالدان-سەرەن اسكەري كومەك الا العان جوق. المادىم ەكەن دەپ تاۋى جانە شاعىلعان جوق. كەلەسى، 1732 جىلدىڭ تامىز ايىندا التايداعى مودان-ساعان كولىنىڭ ماڭايىنداعى القاپقا ويراتتىڭ سەرەن-دوندوب قولباسىلىق ەتكەن وتىز مىڭ قولى بەكىنىس قۇرىپ الىپ، وزدەرىنە قاراي بەت العان ءشۇرشىتتىڭ ءجۇز مىڭ اسكەرىن توسۋمەن بولعان-دى.
ءدال وسى كەزدە سەرەن-دوندوبقا قالدان-سەرەننەن: "ەگەر دە تامىزدىڭ جيىرما ۇشىنە دەيىن جۇڭگو اسكەرى سەندەردىڭ قارسى الدارىڭنان شىعا كەلۋگە جاراماسا، وندا سەندەر ەشتەڭەدەن تايساقتاماستان تۇپ-تۋرا حالحاعا، مۇڭعۇل جەرىنە باسىپ كىرىڭدەر!" دەگەن بۇيرىعىن الىپ بارعان حادان — شاراپ دەگەن جاۋشىسى سەرەن-دوندوبتىڭ: "مەن حالحا مۇنعۇلدارىنا شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ، تالان — تاراجعا تۇسپەيمىن دەسەڭدەر تەزدەتىپ جوڭعار يەلىگىنە وتىڭدەر دەگەندى تاپسىرىپ ءوز ادامدارىمدى شۇعىل اتتاندىرىپ جاتىرمىن" دەگەن جاۋابىن جەتكىزگەن ەدى.
جۇڭگو اسكەرى ايتىلعان ۋاقىتتا مودان-ساعان كولىنىڭ ماڭىنداعى بەكىنىستە جاتقان ويرات شەرىگىنىڭ ۇستىنەن شىعا قويماعان سوڭ حونتايشى بۇيرىعىن ورىنداۋ ءۇشىن ءدال جيىرما ءۇشىنشى تامىزدا سەرەن-دوندوب وتىز مىڭ قولىن شىعىسقا قاراي دۇركىرەتە كوتەرىپ، كورولەڭ مەن تولە وزەندەرىنە باعىتتاپ كوك پەن جەردىڭ اراسىن شاڭعا بولەپ، باستاي جونەلمەسىن بە. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي جيىرما التىنشى تامىزدا جۇڭگو اسكەرىنىڭ جيىرما ەكى مىڭ الدىڭعى شەبىمەن مودانقوتان تاۋىنىڭ باۋرايىندا كەزدەسىپ قالادى دا، العاشقى قارقىنىمەن — اق الىستان ارىپ — اشىپ جەتكەن ءشۇرشىتتى تاعى بىت-شىت قىپ قيراتىپ، قيساپسىز ولجاعا باتىپ، ءۇش كۇن ەرۋ جاسايدى. جەڭىسكە جەتىپ، اسكەرىنە ولجا سالىپ، اتاعى دابىرايىپ، ابىرويى اسقاقتاعان قولباسى حونتايشى بۇيرىعىن قايتسە دە ورىنداماق نيەتپەن شىعىسقا بەتتەگەن ساپارىن جالعاستىرىپ، جيىرما توعىزىنشى تامىزدا اتتارىنا تاعى دا قامشى باسادى عوي. ويراتتاردىڭ قىتايلاردى تاعى دا ويسىراتا جەڭگەنىنەن حابارلانىپ وتىرعان مۇنگۇل تايپىلارى اۋىپ — ايماعىمەن شۇباپ كەلىپ، سەرەن-دوندوبقا قوسىلا باستايدى. حالحا حاندىعىنىڭ ءبىراز جەرىندە ويرات — مۇنعۇلدىڭ قايتا بىرىگۋ، قايتا تابىسۋ قۇرمەتىنە ايران اسىر توي جاسالىنىپ، ات شاپتىرىپ، بايگە بەرىلەدى. پالۋاندار كۇرەستىرىلىپ، جۇلدەلەر بولىنەدى. وسىنداي مارە — سارە قۋانىش حاباردى حونتايشىعا جەتكىزەر-جەتكىزبەستەن تاعى دا اتتارىن قان سورپا عىپ جەتكەن شابارماندار حونتايشىنىڭ كەۋدەسىنە ۋلى ءزىلدى دە تاستاپ كەپ جىبەرگەن عوي. حالحانىڭ سارى تەلپەكتىلەر اۋلەتىنىڭ جوعارعى لاماسىنىڭ ورحون وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان ەردەنە-دزۋ دەيتىن موناستىرىنە شابۋىل جاساعان ويرات قولىن سول ماڭايداعى بەكىنىستەردى بارىنشا پايدالانىپ قاتتى سوققى بەرگەن جۇڭگو اسكەرى تاس — تالقان ەتىپ قايتا تۇرماستاي قاۋساتقان ەدى. بىرنەشە مىڭ تۇتقىندى، ءتورت زەڭبىرەكتى قولعا ءتۇسىرىپ، ءۇش زەڭبىرەكشىنى ءولتىرىپ، ەكەۋىن جاراقاتتاپ، ۇشەۋىن تۇتقىنداپ الىپ ابىرويىن جانە اسىرعان-دى. وسىنداي جامانات حاباردى حونتايشى كەۋدەسى ۋ جۇتقانداي بوپ ارەڭ ءسىمىرىپ وتىرعاندا قازاق دالاسىنا جىبەرگەن قولى دا ابىلاي سۇلتان باسقارعان ارعىن مەن نايماننىڭ بوگەنباي مەن قابانباي باتىرلارىنىڭ جاساقتارىنان ويسىراي جەڭىلىپ، مالى مەن جانىنان ايىرىلىپ، جاياۋ قالعان شەرىكتەرى سەلدىرەگەن توبىمەن ارەڭ جەتكەن ەدى.
وسىنداي ەكى جاقتان دا بىردەي سوققى جەگەن قالدان ەندى جۇڭگو يمپەرياسىمەن سوعىسا بەرۋدەن ەشتەڭە وندىرە المايتىنىن سەزىپ، ين چجەن بەيبىت بىتىمگە كەلەيىك دەيتىن تىلەكپەن كەلىسسوز باستاۋدىڭ قاجەتتىگىن بىلدىرگەندە بۇرىڭعىداي ات — تونىن الا قاشپاسا دا، بىردەن باس شۇلعي كەتۋدى دە ونشا كورسەتۋگە تىرىسپاعان. "ارينە كەلىسۋگە بولادى عوي. ول ءۇشىن سوناۋ سەنىڭ قاراماعىڭا كوشكەن سولتۇستىك مونعۋليانى-حالحانى مەنىڭ قۇزىرىما قايتادان وتكىزسەڭ، ءسويتىپ ەندىگى جۇڭگو مەن جوڭعاريا اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارانى قايتا قاراعانىمىز دا دۇرىس بولار ەدى. ول ءۇشىن مۇنعۇل التايىنىڭ شىعىسىنداعى جەرلەر تۇگەلدەي بىزگە قوسىلسىن. سوندا ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بەيبىت تىرلىكتىڭ اۋەنىن زەڭبىرەك زىركىلى، قىلىش شاڭقىلى، انا زارى، نارەستە شىرىلى ەشقاشاندا بۇزباس ەدى.
جۇرەكتەگى ءجۇن توزىپ، كوكتەگى كۇن شۋاعىن ەكى ەلگە بىردەي شاشار ەدى. ەكى ەتەكتى دالاقتاتىپ شاپقىلاۋدان سەن دە شارشادىڭ، مارتەبەلى كۇن ساۋلەلى ەلدىڭ يمپەراتور اعزامى. الىسا-جۇلىسا مەن دە قاجىدىم. جالىمىزعا قول تيگىزبەيمىز دەپ دومالاق باستى وندا دا، مۇندا دا سوقساق تا، ساعان دا، ماعان دا قاراعايداي بوپ ءمۇيىز شىققان جوق. ءوزىم ايتقان جەرلەردەن ءوزىڭنىڭ بوعدىحاندىق راحىمىڭمەن قونىستى مەن تاپسام، ريزا بولعان كەۋدەمنىڭ تورىنەن ءورىس پەن قونىستى سەن تابار ەدىڭ، الديار ين چجەن!" دەپ ەلشىلەرىن پىسىقتاپ قايراپ، ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت جىبەرسە دە، ءبىتىم شارتىن بەلگىلەۋدى ءبىر جىل ەمەس ءتورت — بەس جىلعا سوزىپ الىپ ەدى. اقىرى ين چجەن ءولىپ، جۇڭگو يمپەرياسىنا 1739 جىلى حۋن لي كەلگەندە عانا ءبىتىم شارتقا قول قويىلعان بولاتىن. ەكى جاق تا ءوز ايتقاندارىن ورىنداتا الماي، ەكى جاقتا ەداۋىر ىمىراشىلدىق تانىتىپ، قىل اياعىندا ەكى ەلدى بولەتىن شەكاراعا مونعۇل التايى مەن ۋبسانور كولىن بەلگىلەپ العان ەدى. ناتيجەسىندە جوڭعاريا حاندىعى ءوزىنىڭ ءبىراز اۋماعىن جوعالتىپ الىپ، ەرىكسىز بارماق تىستەگەن. سول تىستەلگەن بارماقتىڭ ىشقىنتۋىمەن اشۋلى قالدان-سەرەن ەندىگى ورنى تولماس كەكتى دە، وزەگىن ورتەپ وزگەنىڭ تاقىمىندا كەتكەن جەرىنىڭ كەمىستىگىن دە تىرسەگىنەن الا بەرگەن قازاقتاردىڭ ۇلەسىنەن تولتىرۋعا بارىنشا دەن قويعان ەدى. ازۋدى قايتا-قايتا قىجىرلانا ەگەپ، دىمىن ىشىنە ۋلاندىرا تىعىپ، كوكبەتتەنىپ العان حونتايشىنىڭ ەندىگى جاۋىزدارى، سول جاۋىزدارىن تىپىرلاتىپ باۋىزدارى دا-قازاق قاناتىن. "ەندى جاسىرىنباق ويناۋدىڭ كۇنى وتكەن. جەر بەتىندە نە ويرات قالار، نە قازاق قالار. باسقاشا بولۋ مۇمكىن دە ەمەس. سارقىلماس سابىر بولماس، تۇڭعيىق اقىل جانە تابىلماس. سابىر ءتۇبى سارى التىندى ايتا — ايتا اۋىز ساسىدى. سول ساقتاعان سابىرىڭدى ساسقاندىق ساناعان قازاقتىڭ ساناسىنا ساداعىڭنىڭ جەبەسىمەن عانا سىڭىرمەسەڭ، بۇ شىركىندەر ەشتەڭەنىڭ پايىمىنا وزدىگىنەن جەتە دە قويمايدى. تۇڭعيىق اقىلدىڭ ءتۇبى كورىنەتىن شاق تۋاتىنى دا راس. اقىلىڭدى اقىماق قازاق ەسكەرمەسە سەنىڭ اقىلدىلىعىڭنىڭ ءقادىرى قانشا. ەندەشە "ءارۋاق! اتتاندى!" ايدان دا ءارى اسىرىپ، سوناۋ ارقادان ارالعا دەيىن، ءارى — بەرىدەن سوڭ كوتىن ورىسقا توسەپ، ارقاسىن رۋسياعا توسىپ ىرق — ىرق كۇلىپ، قىرق — قىرق كەكىرگەن سول مالما تىماق نەمەلەردى ارالدان ورالعا دەيىن تىقسىرىپ نەگە تاستاماسقا. جاتسىن سونسوڭ اياداي قۋىسقا باسى سيسا بوكسەسى سيماي، بوكسەسى سيسا، باسى سيىسپاي. بىرىنە ءبىرى دۇرىس قاراماسا دا سويىلداسا جونەلەتىن اعايىندى قازاقتار سودان كەيىن رۋ-رۋ بوپ سوعىسىپ، ۇلت پەن ۇلت بوپ شايقاسىپ، دۋىلداپ بارىپ باشقۇرتتى باۋىزداسىن. دۇركىرەپ جەتىپ قالماقتى قىرسىن. ۇرانداپ ۇمتىلىپ قازاق — ورىستىڭ ستانيساسىن شاپسىن، قاراشەكپەننىڭ سەلەنىن توناسىن. تونالعان، تالانعان باشقۇرتى، قالماعى، ورىسى جابىلىپ كەتىپ، قازاقتىڭ شاڭىن اسپاننان ءبىر — اق شىعارسىن. بەر جاعىنان سەلدىرەگەن، سيرەگەن شيبۇتتارىن مەن قۋىپ كەتىپ قۇل قىلىپ قىبىرلاتىپ قويايىن. سىلاڭداعان سۇلۋلارىن ات كوتىنە سالاقتاتىپ اكەلىپ، جىبىرلاتىپ كۇڭ قىلىپ قويايىن. سودان كەيىن سوناۋ جايىن دالا، سايىن ساحارادا قازاق دەگەن حالىقتىڭ بولعان — بولماعانىن ەسكەرەتىن دە ەشكىم تابىلمايتىنىنا مۇرنىمدى ءبىر ەمەس ءۇش كەسىپ بەرەر ەدىم". وعان ەشقانداي دا كۇدىگى دە، كۇمانى دە جوق. قايدان بولسىن. "قولاستىنا ەندى، بوداندىعىن قابىلدادى دەيتىن كىشى ءجۇز قازاقتارى دا، سول كىشى ءجۇزدىڭ حانى سانالاتىن ءابىلقايىر دا، ورتا ءجۇزدىڭ ءبىراز جۇرتى دا سول رۋسسيانىڭ قاناتىنىڭ استىندا جاتقان قالماعىن، باشقۇرتىن، قازاق — ورىسىن ايداپ مالىن الىپ، بايلاپ جانىن الىپ جاتقان جەتەسىز قازاققا سول اق پاتشايىمىڭنىڭ دا، سەناتتىڭ دا، ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ قاي ءبىر ەمەشەسى ەزىلە قويسىن. قايتا اتقا قونسا، تاققا قونعانداي دۇرىلدەپ دۇرلىكتىرىپ شىعا كەلەتىن تاقىمى مەن توقىمى كەپپەس سول ۇرى حالىقتى ۇرىپ — جىعىپ بەرسەم، سول اۋزى تۇكتى، مۇرنى ءتۇتىندى، جيرەن شاش، شولمەك كوز شىركىندەر الدە اللاسىنا، الدە قۇدايىنا، الدە بۋدداسىنا دا ايتپاس العىسىن ويراتتارعا ءۇيىپ — توكپەسە، حاندىعىمنان باز كەشىپ، ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ — اق وتەيىن. ارينە، الدىمەن سول ورىس اكىمشىلىگىنىڭ الدىنا بارىپ، جاي-جاپسارمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىستىرۋدىڭ ارتىقتىعى دا بولمايدى. اسكەري كومەگىن بەرسە، بەردى. ارتىقتىق ەتپەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بەرمەسە جانە قىلقىلداماسپىن. تەك قانا ەرتەڭگى كۇنى "اناۋ انانداي بودانىم ەدى، مىناۋ مىنانداي بودانىم ەدى، نەگە ءتيىستىڭ، نەگە شاپتىڭ، نەگە قىردىڭ؟" دەپ اناۋ بوساعان جەردى بولىسۋگە كەلگەندە بولەكشە داۋ شىعارتپاستاي ەتۋ كەرەك. بۇل شىركىندەر دە ءسال نارسەدەن ىشتەرى كەۋىپ، كوزدەرى اقشيىپ، تاناۋلارى دەلديىپ، مىسىق مۇرتتارى تىكىرەيىپ كۇپىلدەپ شىعا كەلۋگە جەتكىزبەيتىندەرىن تالاي كورسەتپەدى مە. ءارتۇرلى الىپ — قاشپا قاڭقۋدى تىلگە تيەك ەتىپ، قورقىتىپ-ۇركىتىپ الا قويايىن دەگەن كەزدە شاشىراعان تۇكىرىگىن بەتىڭە جاعىپ ەندى قايتىپ بەت كورمەستەي بوپ زىلدەنىپ تۇرا جونەلىپ، ارتىنشا — اق وزدەرىنە الدەنە كەرەك بوپ قالعان ساتتە اشۋ دا جوق، ءزىل دە جوق جايدارىلانا كۇلىپ، جاعالاي قول ۇسىنىپ كوكشىل كوزدە كولەڭكە قالدىرماي جەتىپ كەلەتىندەرى تاعى بار. بىلدىك قوي. ۇيرەنىسكەن جاۋ ارباسۋعا دا، ايقاسۋعا دا جاقسى. ءوزى قىلعاندارىن وزىنە ءدال سونداي عىپ قايتارىپ وتىرساق، ادالىمدى ارامىممەن بۇركەپ الدىم-اۋ دەپ ونشا قىمسىنا دا قويمايسىڭ.
ال قازاق دالاسى... شىركىن تاربيعان ساۋساعىڭنىڭ ۋىسىنا تۇسەردەي بولسا-دۇنيەنىڭ جۇماعى عوي!.. سول جۇماق جەردىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز جالعىز بيلەۋشىسى دە، يلەۋشىسى دە ويرات جۇرتى بولسا، وندا سارى تەلپەك كيگەن ەلدىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، قاسىعى سارى ۋىزدان، قازانى قىزىل وتتان بوساماس ەدى-اۋ!..
ءاي-ي! وتكەل بەرمەس اسۋ تۇر عوي!.. ول اسۋ-ابىلاي عوي! ابىلاي سۇلتان عوي! ول باسقا قازاقتارداي جۇندەۋگە جاقسى جۋاس تۇيە ەمەس. ونىڭ ءزىل-زاھارلى قاباعىنا ءبىر ىلىنسەڭ، سۇپ-سۇر ءجۇزىنىڭ ءار قىلىنان، ءار قىلشىعىنان اتىلاتىن وشپەندىلىك پەن قاجىماس كەكتىڭ ۋلى جەبەسىنە قۇتىلماستاي شاباقتالاتىنىڭدى جانە ۇمىتپا. ەكى يىعىن قومدادى دەگەنشە — اق بۇكىل ارعىننىڭ پىرىندەي بوگەنباي سىلكىنسە، بارلىق نايماننىڭ كارىندەي قابانباي قاھارلانسا، بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ وزىندەي بوپ شاقشاق جانىبەك شامىرقانسا، تاۋدان اتقىلاعان ىستىق وتتاي، تەڭىزدەن شاپشىعان نار تولقىنداي، دالادا تۇتانعان دولى داۋىلداي قازاق ساربازىنىڭ سەلى اقتارىلىپ-اق سالا بەرمەس پە... ونى توقتاتۋ، ءاي، وڭاي تىرلىك بولا قويماس-اق... ەندەشە ەندىگى جەردە مىنا قىتايمەن جاساسقان ءبىتىمدى پايدالانىپ وسى ەكى-ۇش جىلدا وت قارۋدى دا، وق قارۋدى دا بارىنشا قامتاماسىز ەتىپ، قازاق دالاسىنا قوس بۇيىردەن ءبىر-اق باس سالۋ كەرەك. سودان كەيىن قايتا دۇرىلدەمەسەڭ، قايتادان ساڭق ەتىپ سونا-اۋ قاراكوك اسپانعا قالىقتاپ كوتەرىلمەسەڭ، قايتادان انا-اۋ
تارباعاتايداي ەڭسەڭدى تىكتەمەسەڭ، مىنا سىزدى قاباق، سۇپ — سۇر ءوڭىڭنىڭ جىرتا قارىس ماڭدايىنا بىتكەن باقتى دا، استىنداعى التى اتاڭنان قالعان التىن تاقتى دا ۇرقى — ۇلتى بەلگىسىز ارسىز قۇلعا اۋدارىپ بەرە سال. ال وعان ولسەم دە كونبەيمىن دەسەڭ، تاماعىڭا كەسە — كولدەنەڭ تۇرىپ قالعان قىلتاناقتاي بوپ مازاڭدى قاشىرعان قاساقى قازاقتى قىلعىنىپ قاپ ءبىر — اق جۇتىپ جىبەر دە، ەندىگارى سولاردى ويلاپ باس قاتىرىپ اۋرەگە ءتۇسىپ جۇرمەس ءۇشىن سول ءبىرىن-بىرى جۇلمالاعان شىركىندەردىڭ تاۋاريحتان اتىن ءوشىرىپ، تىپ — تيپىل قىل دا جىبەر. ىزدەپ قوراسىن، اقتارىپ مولاسىن دا تاپپاس ۇرپاق تا قالدىرما. سوندا عانا ماڭدايىڭدى جارقىراتىپ، كوزىندى وقتاي قاداپ اتا جاۋىڭ-سين ۇكىمەتىنە قايتادان قاسارىسىپ قارسى ۇمتىلاسىڭ. كەشە عانا ول سىعىراڭداعان سىبىرلاق شەگىرتكە شىلىڭگىرلەر سەنى، سەنىڭ حاندىعىڭنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، ازات ويراتىڭدى قۇلدىقتىڭ مازاق تابانىندا ەزىپ، ءوز بودانىڭا وتكىزەم دەپ وڭمەندەپ جەتىپ، وزەگىن ورتەپ، وڭمەنىنە نايزا سۇققىزىپ اۋپىرىمدەپ ارەڭ كەتىپ ەدى عوي. ەندى ارەڭ دە كەتە الماستاي قىل. قايتسەڭ دە حالحانى قايتار. ارينە ول جاقتاعى مۇنعۇل اعايىنداردىڭ دا ەت-باۋىرى ەلجىرەپ بارا جاتقانى جوق. ەلجىرەمەدى ەكەن دەپ ۇنجىرعاڭدى تۇسىرگەندە نە تىندىرارسىڭ. قايتا سوڭىڭا قوسىپ العان كەزدە سول مۇنعۇل تايشىلارىن مۇرىندىقتاپ وتىرۋ ءۇشىن سولاردىڭ ەت — جۇرەگى ەلجىرەمەگەنىن سىلتاۋدىڭ ۇلكەن سىلتاۋى ەتپەيسىڭ بە... بەۋ، شىركىن! بابام باتىر حان، اكەم سىبان-رابتان ارمانداپ كەتكەن مۇنعۇل-ويرات حاندىعىن قۇرىپ، تارباعاتاي مەن التايدا، الاتاۋ مەن قاراتاۋدا، دەربەس ۇلىتاۋدا ءار شىڭىنا ءبىر قونىپ، ءار شىڭىنان ءبىر تالپىنىپ، ەركىن دالامنىڭ ەركە توسىندە ەشكىمدى جولاتپاي قالىقتاپ ۇشسام — اۋ! سول ءۇشىن دە ەڭ الدىمەن مىناۋ بالاقتان الاتىن، اياقتان شالاتىن ءپاتۋاسىز قازاقتى ءبىر جايلى ەتكەن دۇرىس... ءاي، ءالى دە وسال تۇستار جەتكىلىكتى-اۋ! بۇل نەمەلەر "بودانىڭا ءوتتىم. جازدىم، جاڭىلدىم. اناۋ ويرات ويرانىنان قورعاپ قال. كومەك بەر!" دەپ ورىستىڭ قاتىن پاتشاسىنىڭ جۋان بوكسەسشە بارىپ تىعىلسا، سول ىركىلدەگەن مەگەجىن نەمەسى الدەبىر تامىرىمەن توقايلاسىپ كوڭىلى كونشىپ، مەيماناسى تاسىپ وتىرعاندا، سۇراعان كومەگىن بەرە سالۋى دا مۇمكىن-اۋ.
قاتىننىڭ قاي مىنەزىن ۇستاي الارسىڭ. قاتىننىڭ قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلاتىن قاي قىلىعىن تاپ باسارسىڭ؟.. ويلانتاتىن دا، تولعانتاتىن دا ءدال وسى قىلتىڭ-سىلتىڭدى پاتشايىمىڭنىڭ قاباعى عوي. قاباعىنان دا بۇرىن سول قاباعى ءجيى كۇلىمدەپ قاراپ، ەمەشەسى ەزىلىپ، ىندىنى قۇرىپ، توبەتىن اشىپ، ماۋقىن باسىپ توسەكتە توسىنە باسار قاراعى عوي... شىركىن پاتشايىمنىڭ كوز قۇرتىنا اينالعان سول وقىرانعان ايعىرداي نەمەسىنىڭ قولىن ۇستاپ، كوڭىلىن تابا الساق، وندا دالاقتاپ شاپقىلاي بەرەتىن قاراقشى قازاقتى سارى ورىسىڭ بودانىم دەمەي بوتەنىم دەپ ءوزى — اق ۇستاپ بەرمەس پە ەدى. ۇستاپ بەرمەي-اق شىعارىپ — اق بەرسە دە، ودان ارعىسىن قاجەت قىپ قايتەم. تەبىسپەي جۇرگەن تەنتەگىم، جاعالاسپاي جۇرگەن جاۋىم با ەدى. ەندى تەبىسسەم-تۇبىن تۇسىرمەسپىن بە. ەندى جاعالاسسام-جانىن مۇرنىنان سىعىپ الماسپىن با. ءاي-ي! ابىلايى بار-اۋ! ابىلايى بار عوي!.. سەن تاس ساناساڭ، ونىڭ قۇم سانايتىنىن نەگە ۇمىتاسىڭ. سەن ورىس پاتشايىمىنىڭ الدەبىر تامىرىن تاپقانشا، ول شىركىننىڭ جۇڭگو بوعدىحانىنىڭ تامىرىن باسپاسىن قايدان بىلەسىڭ؟ قازاقتىڭ "ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما" دەيتىن وزگە سۇلتاندارىنان بۇل نەمەڭنىڭ كەۋدەسى وق بويى وزىق، توبەسى قۇرىق بويى بيىك تۇر-اۋ! ءوزىن دە تىڭداتا بىلەدى. وزگەنى دە تىڭداي بىلەدى-اۋ. اسىرەسە اناۋ دانا قازاق، اقىلگوي قازاق قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ىرقىنان شىعا قويماعانى، سونىڭ اقىل-كەڭەسىنە ۇنەمى ارقا سۇيەپ وتىراتىنى شوشىتادى-اۋ. ال قاز داۋىستى قازىبەك-تۇپسىز تۇڭعيىق قوي. اسۋ بەرمەس اسقار عوي. باقايشاقتاي — اق كەزىنەن باتا دارىپ، باعى وزعان، قۇدايىنىڭ كوزى تۇسكەن، پايعامبارىنىڭ ءسوزى قونعان سول جاندى انشەيىندە اكەسىن بالاسى قاڭقۋلايتىن، اعاسىن ءىنىسى قاراقتايتىن، ءبىرىنىڭ سىرتىنان ءبىرى كۇڭكىلدەگەندە جاڭعىرىعى جەر جاراتىن قىزعانشاق، كۇنشىل قازاقتىڭ الاقانىنا سالىپ اۋليە تۇتىپ، حان، تورەدەن دە ارتىق ارداقتاپ توبەسىندە ۇستايتىنىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭدانۋمەن كەلەم-اۋ. اڭىس اڭدىعىش، ءىز باققىش، وسەك تاراتقىش، پالە جاپقىش الاشتىڭ ارسى-گۇرسى مىقتىلارىمىز دەيتىندەرىنىڭ ءوزى وسى پip تۇتقان ءبيىنىڭ جولىنا جانىن ويلانباستان — اق قۇربان قىپ شالۋعا بارعانىن دا، ءالى دە تالاي باراتىندارىنا كوزىم باياعىدا-اق جەتسە دە، سول قازىبەك دەگەن باكەلتەك شالدىڭ بايتەرەكتەي قۇدىرەتىنىڭ سيقىرىنىڭ توركىنىن تابا الماي، جۇمباعىنىڭ تىلسىمىن شەشە الماي دۇنيەدەن ءوتىپ كەتە بەرگەنىمدى بىلمەي قالارمىن-اۋ...
قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ قۇدىرەتىن، سول ءتاڭىردىڭ وزىنە پارا — پار ەتكەن قۇدىرەتىنىڭ قاسيەتىن مەن تۇگىل اۋليەمىز اتانعان قالدان باشىقتى حونتايشى دا، مەنىڭ قاسيەتىڭنەن اينالايىن قاس ارىستان اكەم سىبان-رابتان دا تۇپتەي الماي، تۇپتەۋ قايدا، سول بالا ءبيدىڭ... كەيىنگى دانا ءبيدىڭ الدىندا تىپىرلاي دا الماي، ەكى يىعى كەتىلىپ، ەكى يىنىنەن دەم الىپ، باس شۇلعىپ، مويىنسۇنىپ ءمۇلايىمسىپ وتپەپ پە ەدى.
ال ۇلى ءجۇز شە؟ و-و، بۇلار دا ءبىراز قيقاڭداپ باققان-دى. سوناۋ "اقتابان شۇبىرىندىدان" كەيىن ازىپ — توزىپ كەتكەن قازاقتىڭ ۋىسىمدا قالعانىن ۋ جۇتقانداي قىلىپ ەسىنەن تاندىرعانىمدى ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعىنا تاپسىرىپ كەتپەدى دەيمىسىڭ... ارينە تاپسىرادى. بۇل قىرشاڭقى قازاقتىڭ ۇندەمەي ءجۇرىپ قاباتىن ءتورت كوز توبەتتەي كەكشىلدىگىن قايتەرسىڭ. "كەگىم كەتكەنشە، ءقادىرىم كەتسىن" دەيتىن قازاقتىڭ قولتىعىنا دىم بۇرىككەن ءتاڭىرىنىڭ وزىندەي تولە ءبيىن ءقايتىپ ۇمىتارمىن. "ارقار" ۇراندى تورەلەرى توبە كورسەتۋگە دە جاراماي، تاشكەن مەن تۇركىستان توڭىرەگىنەن دۇركىرەپ قاشىپ كەپ بەرگەندە، ابىرويى ايرانداي توگىلىپ، تۇمسىعى تاسقا تىرەلەرىن ويلادى عوي دەپ پەڭ. ونى ويلاسا، ات تەرلەتىپ اتتانداتىپ بوي كورسەتۋدىڭ ورنىنا، بۇرىش-قۋىستا بۇعىنىپ — تىعىلىپ جاتىپ الار ما ەدى. اۋىزى مايلانىپ، باۋىرى جايلانىپ جۇرسە، ون قايناسا سورپاسى ءبىر قوسىلمايتىن قارا قازاقتىڭ كوزىنەن جاس اقپاق تۇگىل قان اقسا دا بۇلك ەتەر بەتى بولماسىن بىلمەسەم، الدىمەن مەن سول تورەلەردى جاۋكەمدەر ەدىم عوي. جوق! مەن ولاردى ءبىر شەرتىپ تە قالعان ەمەسپىن. نەسىنە شالا بۇلىنەم. وزگەنىڭ اراسىندا وتىرعانىمەن بۇل شىركىندەر ءتۇبىن ءقۋساڭ-وزىڭ بوپ شىعاتىنى وتىرىك ەمەس قوي. سوناۋ كۇن نۇرىنان جارالعان اۋليە شىڭعىستىڭ ۇرپاعى دەيتىن دارداي اتى بار ەمەس پە. اتى بار — اۋ، ءبىراق زاتى سوعان سايكەس كەلمەسە دە ايتەۋىر قازاققا بۇيرەگى بۇرمايتىندارى بەلگىلى. ال مىناۋ "الاش" ۇراندىلاردان ساقتانباساڭ، شوشاڭداعان ساقالىڭنىڭ ءبىر تالداپ جۇلىنارىن دا سەزبەي قالۋىڭ ابدەن مۇمكىن. بوكسەلەرى توردەگى بوستەكتى جامباستاعان جۋاندارى تۇگىل، جوتاسىنا عۇمىرى جاستىق تيمەگەن جۋاستارىنىڭ ءوزى ءبىرىنىڭ اۋىزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي: "ازات باسىما دوزاق قامىتىن كيمەيمىن!" دەپ تاپ ءبىر حانزادالارداي كەكىرەيە قالىپ، تاۋى مەن دالاسىنا ازاتتىق اۋەنىن، ەركىندىك كۇيىن اڭىراتىپ، ەڭىرەتىپ جىبەرگەنىن كەش سەزىپ، تىرسەگىمنەن العىزىپ، قوڭىمنان قاپقىزىپ، تابانىمنان تاۋسىلعانىمدى ويلاعانىمدا، كوكىرەگىمە تىكەن قادالىپ — اق كەتەدى-اۋ. سول شيبۇت شىركىندەردى سويىل، شوقپار ۇستاتىپ شوشاڭداتىپ جۇرگەن وتەگەن، سامەن، قويگەلدى، ودان كەيىن وزدەرى جاس ارىستان سانايتىن ناۋرىزباي دەگەن شىرىقبۇزارلار عوي. وزدەرى ولاردى دار داي عىپ باتىر دەپ اتايدى. اتاي بەرسىن دە. بۇلار ءبىرىن — ءبىرى ماقتاماسا ۇيقىسى اشىلاتىن، كۇلكىسى بۇزىلاتىن داراقى حالىق قوي. بىرەن-ساران ويراتتى ولاردىڭ ات كوتىنە وڭگەرگەنىن ارينە جاسىرۋعا دا بولماس. وردالى ەلدىڭ قورداسىز بولمايتىنىن ءقايتىپ كورمەسسىڭ. بارىنەن دە ءقاۋىپتىسى، بارىنەن دە قاھارلىسى سۇلتان دا ەمەس، باتىر دا ەمەس، قاۋكوكىرەك شال بولعانى مىسىڭدى باسادى-اۋ. "الاشتىڭ ارتى قاشان سۇراۋسىز قالىپ ەدى. الاش قاشان كەگىن قۋماعان تۇرلاۋسىز حالىق ەدى؟" دەپ بۇكىل ءۇيسىندى اۋزىنا قاراتىپ، كۇللى ۇلى ءجۇزدى الدىنان جاراتقان ازۋى التى قارىس تولە ءبيدىڭ ءتورت — اق اۋىز ءسوزى تورتكىل دۇنيەنى تۇگەل شارلاپ كەتپەپ پە ەدى. سودان سوڭ — اق جەر تۇبىنەن اتويلاعان ءۇن ازىناي ءورىپ، مۇقىم جۇرتتى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، الاتاۋ مەن قاراتاۋدى دۇبىرلەتىپ سوڭىمىزعا سالىپ كەپ بەرمەپ پە ەدى. بىردە ولار قۋىپ، بىردە ءبىز تىرقىراتىپ قانشاما جىلدى الىس-جۇلىسپەن وتكىزدىك. اقىرى نە كەرەك. ۇلى ءجۇزدى يلىكتىرىپ، تاشكەنت مەن تۇركىستان باستاعان وتىز قالاعا يەلىك ەتۋگە قول جەتكىزدىك-اۋ...
تاعى دا بۇلىك باسى ءابىلقايىر بولمادى ما. ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرىپ بودانى بولام دەپ ال كەپ جانتالاسسىن. جانتالاسپاي ءقايتسىن. بوتاسى تۇگىل اتاسىنا بۇيىرماعان الاشتىڭ التىن تاعىن ورىستاردىڭ كومەگىمەن كوتىمە باسام دەگەن ولەرمەندىك ءبىر ەمەس بار قازاقتى وبىر وڭەشكە تىققىزۋعا دايىن ەدى. ءابىلقايىر سۇلتان ورىستارمەن بودان بولىپ، اسكەري كومەك الادى ەكەن دەگەن داقپىرت ۇلى ءجۇزدىڭ ءىشىن دە جەلدەي گۋلەپ كەزىپ كەتپەسىن بە؟ سول — اق ەكەن كەشە عانا "وسى ءبيدىڭ كوڭىلىن تابايىن، اتاعىن اسپانداتايىن" دەپ تاشكەنتە بەك قىلىپ سايلاعان تولە ءبيىم تاعى دا اي ءمۇيىزىمدى قاعىپ الام دەپ ال كەپ تۋلاماسىن با. ارالباي ءبيىن، قويگەلدى، حانگەلدى، بەلەك باتىرلارىن جۇمساپ اناۋ ورىستىڭ تەۋىپكەل ەلشىسىنىڭ الدىنا جەتىپ بارماي ما ءبىزدى دە قاناتىنىڭ استىنا السىن قاتىن پاتشاڭ دەپ. وعان ەندى قاشاڭعى كونەيىن. قىتايدان بوساعان شەرىگىمدى توگىپ كەپ جىبەرىپ تاشكەندى دە، تۇركىستاندى دا قايتادان جامباسىما باسىپ العانىم دۇرىس بولدى-اۋ. حاندىعىنىڭ كىندىگى بولعان تۇركىستان شارىنە بۇگىندە سامەكە دە قىزىعادى، ءابىلقايىردىڭ دا سىلەكەيى شۇبىرادى. ابىلمامبەت تە اكەسىنىڭ اق ورداسىندا شالقاقتاپ وتىرۋدى ارماندايدى. وسىلاردىڭ ءارقايسىنان مايموڭكەلەگەن سوزدەر دە، ەمەكسىتكەن ۇندەر دە، كەز سۇزگەن تىلەكتەر دە جەتىپ جاتىر — اۋ. ارينە قاسيەتتى ءازيز حان تاۋكە وتىرعان اق سارايعا قايسىسىنىڭ اياعى اتتاپ ەنەتىن بولسا، سونىسىنىڭ كەۋدەسى كەكىرەيىپ، بۇكىل قازاقتىڭ ۇلى حانىنىڭ التىن تەلپەگى توبەسىنە توپ ەتىپ تۇسەرىن سەزبەس كورمەدىك ەمەس تە عوي سول شىركىندەر. ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋمەن ءبىرىن ەمەس، ءبارىن دە شىرمالاپ جۇرگەنىممەن، ءاي، ولار دا قانشاعا شىدار. نە شىجىمدى ۇزەر، نە ءتوزىمدى ۇزەر. تەزدەتپەسە بولمايدى. قولىمدى بوساتتىم. قىتايدان ازىرشە ءقاۋىپ جوق — ورىستىڭ اۋزىن الا السام، ەتەك-جەڭى جيىلمايتىن قازاقتىڭ سول جيىلمايتىن ەتەگىنەن ۋىسىمدى مىقتاپ سالىپ، دارىلداتىپ سۇيرەسەم، نە جانى شىعار، نە قانى سورعالار. تۋسىراعان دالاسىن جامباسىما باسىپ، قاتىنىن ءتۇل، بالاسىن كۇل ەتەرمىن — اق.
ءاي-ي! ابىلايى بار-اۋ! ابىلايى بار عوي قازاقتىڭ. دۇنيەدە اي اۋمايتىنى راس. كۇن اۋمايتىنى اقيقات. التىننىڭ شىرىمەيتىنى، اسىلدىڭ اينىمايتىنى جانە ايقىن. قازاقتىڭ ەندىگى اسىلى دا، ايى دا، كۇنى دە سول ابىلاي عوي. ءۇش وزەندەي بوپ اعىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر جەرگە قۇياتىن ءۇش ءجۇزىن بىرىكتىرەر بايتەرەگى دە وسى ابىلاي بولار — اۋ! ۇلى ءجۇزدى مەن تاقىمداعاندا، كىشى ءجۇزدى ورىس يەكتەگەندە، ءتىپتى تۇتاس تا ەمەس ورتا ءجۇزىنىڭ سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەرىمەن قارسىما قايتا-قايتا شىعىپ، قانىمدى قايتا-قايتا اعىزعانىن قاي وتىرىگىممەن جاسىرا الارمىن. كۇن سايىن ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ قۇتىرىنىپ، قاھارلانىپ داۋىرلەگەن سۇلتاندى، تاۋدان اققان بۇلاقتاي قازىبەگى باردا، كەبەجە قارىن كەڭ قۇرساق بوگەنبايى باردا، قاراعايداي قايىسپاس قابانبايى باردا، بولات نايزا جانىبەگى، سۇرلانعان سىرىمبەتى، مىسىمەن باسقان مالايسارىسى بار دا ازۋىن تاسقا بىلەگەن ابىلاي ويراتقا وسالدىق تانىتا قويماس-اۋ. سول ءۇشىن دە اسىقپاي دايىندالۋ قاجەت. مىقتاپ، الدى — ارتتى قىمتاپ، قاپىسىز دايىندالۋ قاجەت. ول ءۇشىن تاعى دا سارى ورىستىڭ سانسىز تىلەگىمەن ساناسا وتىرىپ، ساناسىنا قازاقتان وتەر قاراقشى حالىق جوق دەگەن كاكىر-شۇكىردى دە، تالاپ-تىلەكتى دە قۇيا بەرۋ كەرەك. ازىرشە بۇل جالبىراعان جيرەن شاشتى نەمەلەردىڭ سۇراعانىن ءىشىڭ تۇز جالاعانداي بوپ تۇرسا دا بەرىپ، قولىن قاقپاۋعا تىرىسۋ قاجەت. سوندا عانا جەتىسپەيتىن وت قارۋدى دا، وق قارۋدى دا سولاردان كوپتەپ الۋعا بولادى. ەڭ بولماعاندا بۇل اۋزى تۇكتى نەمەلەر قازاقتارعا قاراپ اۋكەسى سالبىراماسا، قول ۇشىن بەرمەسە، سول دا بىزگە جەتىپ جاتىر-اۋ...
ءاي-ي!.. ءبارىبىر ولاردىڭ ابىلايى بار — اۋ!.. ابىلايى بار عوي..."
* * *
— وي، مەكەلاي! اپىراي، قالدان-سەرەنىڭ ءتۇپ — تامىرىمىزبەن قوپارماق دەيمىسىڭ؟ سوندا ءبىزدى ول شىركىنىڭ تىم بولماعاندا قۋراي قۇرلى دا كورمەگەنى مە؟ — دەپ نيكولايدىڭ ۇزاق اڭگىمەسىنەن ويى دا، بويى دا اۋىرلاپ كەتكەن جارىلعاپ قىنجىلا باس شايقاعاندا جولامان جاي تانا ەزۋ تارتىپ، نامىسشىل ءىنىنىڭ يىعىنا كۇرەكتەي الاقانىن تاستاي سالدى.
— جارىلعاپجان، بوسقا ۋايىمداي بەرمە. جاۋ بوپسا دەگەن جاۋدان بۇرىن جۇرەر قىزىل سۋ سياقتى لەپىرمە ەكپىن بولارىن وسى باستان ۇتا بەر. بوپساسىز جاۋ، بوقشاسىز داۋ دا بولماسىن بۇرىن بىلمەسەڭ، ەندى بىلەتىن كەزىڭ دە كەلدى. قاي دۇشپانىڭ جەڭىلەم دەپ، جىعىلام دەپ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەلۋشى ەدى. الىستان ايبار اتپاسا، ارىستانداي بوپ ايعا ۇمتىلماسا، ايبىنىمەن ءارۋاعىڭدى قاشىرۋعا تىرىسپاسا، ول دۇشپان شىركىننىڭ الدىڭا كەپ نەسى بار، القىمى ءىسىپ نەسى بار. "قاھارىممەن — اق قالشىلداتىپ، دۇبىرىممەن-اق دىرىلدەتىپ الىستاعى ايبارىممەن — اق جول اشىپ، قارسىلاسىمنىڭ الدەن — اق مىسىن باسىپ، قولىن بايلاپ-ماتاپ تاستاماسام، سول قىل ارقان بۇعاۋ بوپ قولىما، تۇزاق بوپ موينىما تۇسەر" دەيتىن ەرەگىسكەن جاقتىڭ جاۋ بوپساسى وسىلاي دۇڭك-دۇڭك تارايتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. وعان بولا ءوڭىڭدى الدىرىپ، اپشىندى قۋىرتپا. جاعالاسپاي جۇرگەن جاۋىمىز با ەدى ول جوڭعار نەمەڭ؟ ايقاسپاي جۇرگەن دۇشپانىڭ با ەدى سول ايدارلى ويراتىڭ. اكىرەڭدەپ ءوزى ىزدەپ كەلسە، وڭمەنىنەن كوك سۇڭگىڭدى سەن قاداماس پا ەدىڭ؟ كوك الا ساۋىر نايزامدى مەن قانداماس پا ەدىم. قالدان-سەرەننىڭ جەر تۇبىنەن جەلمەن سۋىلداتقان قوقان — لوقىسىنا بولا جۇرەگىڭدى بەكەر سۋىلداتپا. قايتا سول جۇرەكتە كەك سۋار، قاجىرىڭدى قايرا. ىزاڭدى ءوسىر. سەسىڭدى شامىرقانت! ءسويتشى، قانداي ويرات، قانداي قارا قالماق قارسىڭا شىداپ، قارا كورسەتىپ تۇرا قالار ەكەن،-دەگەندە جارىلعاپتىڭ جۇزىنە قان جۇگىرىپ كىرپىكسىز قارا كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەتىپ، وڭىنە جاستىققا ءتان قىزۋلىقتىڭ ريزا ءپىشىنىن توعىتىپ الا قويدى.
— وي، جولامان اعا! سولاي ەكەن-اۋ! ءتۇۋ، نە بولسا سودان قۋىستانعانىم-اي!.. ويرات، ويرات دەگەنگە وپىر — توپىر ويراننىڭ توركىنىندەي كورسەم... سول ويراتتى جايرات دەگەنىڭىز جانىما مۇلدە جاعىپ كەتتى-اۋ. بەلىمە ساداق سالعانىمدى ۇمىتا جازداعانىما بولايىن. قۇدايدان بۇيرىق بولسا، حاننان جارلىق بولسا، قوپارىلا اتقا مىنەر ەلى، قۇتىرىنا جاۋعا تيەر ەرى-بىز بار ەكەنبىز — اۋ. اقىل ايتار ازۋىم بياتام باردا، ات ارقاندار قازىعى-ابىلاي سۇلتانىم تۇرعاندا نەدەن ساسىپ، نەدەن شوشىرمىز. ءتۇۋ، جولامان اعا-اي! ارقام كەڭىپ، ءىشىم بوساپ، ەڭسەم بيىكتەپ سالا بەردى-اۋ!
ەرتەڭىندە بوگەنباي باتىردىڭ ءوزى ەرتەڭگىلىك استان كەيىن باياۋ بايبىشەسىنىڭ ۇيىنەن تىسقا شىققاندا ءار ۇيدەن قاسىنا بىرتىندەپ كەلە باستاعان كورشى — قولاڭنىڭ بەتكە ۇستارلارى باتىردىڭ قاباعىن تۇكسيتىپ جىبەرىپ قاتتى تۇيىلگەن تۇرىنەن الدەبىر وقشاۋ حاباردىڭ سىرىن تۇيگەندەي بولىپ، ەرىندەرىن عانا كۇبىرلەتىپ ادەتتەگى سامبىرلاي سويلەيتىن، شۋىلداي قالاتىن ادەتىنەن تيىلا قالىپ ەدى.
باتىر سول ەشكىمگە كوز توقتاتپاي زىلدەنە قارا5ان قالپى باتىس بەتكەيدەگى ءبىرىن-بىرى قۋالاپ كەتكەن بالاپان جوتالارعا كىرپىگىن قاداپ، الدەنەگە قاتتى زاپىلانعانىن جاسىرماستان وت شاشقان كوزدەردىڭ اشۋىن سول باعىتقا ىتقىتىپ جاتقانداي ءسال تۇرىپ قالدى دا، اۋىل سىرتىنداعى الاسا تاستاق توبەگە تىكە تارتتى. كەۋدەسى ءالى دە تىك، يىعى ءالى دە قاراۋىل مۇناراداي سەرەيگەن باتىردىڭ ساپتاما ەتىگىنىڭ ءبىر باسقان ادىمىن ەكى-ۇش اتتاپ ىلەسكەن توبىن شۇبىرتىپ، توبەنىڭ باسىنا شىققاندا، الدەبىر سەرىگى جاداعاي تۇسقا اتكورپەنى توسەي بەردى.
مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ العان بوكەڭنىڭ الگى اشۋلى ءزىل تولى جانارى ءبارىبىر باتىس بەتكەيدەن اجىرار ەمەس، ءدال سول تۇستان الدە اڭدىسقان جاۋى، الدە ۇستاسقان قاسى، الدە بەلدەسكەن باسەكەلەسى شىعا كەلەردەي قاباعى قيمىلدامايدى، كىرپىگى قاعىلمايدى.
باتىردىڭ سول جاق تىزەسىن باسا ءبىر تىزەرلەپ قۇيرىق باسقان ۇمبەتەي جىراۋ ارى-بەرى بۇكەكتەپ، تىپىرشىپ بايقاستاپ ەدى، وعان دا ەلەڭ ەتكەن ءتۇر بولمادى. سول قاققان قازىقتاي تىك شانشىلعان اۋىر دەنە ءبىر تىزەرلەگەن قولتوقپاقتاي جىراۋدىڭ توبەسىنەن دە اسىپ ءتۇسىپ، سۋىق سۇسىن ماڭايىنداعىلارعا تەگىس قالتىراتا جايىپ بارا جاتقانداي.
ۇمبەتەي ەندى باسقالاردىڭ شىدامسىزدانا وزىنە قايتا-قايتا قادالا بەرگەنىن كورگەندە شاپشاڭ قيمىلدى، ءورشىل جالىندى اقىندىق مىنەزدەن جاڭىلتان جوق. بۇ دا قاباعىن ءسال تۇيە ءتۇسىپ، كوزدەرىن باتىرعا سىعىرايتا قاداپ وتىردى دا، ءوزىنىڭ جىڭىشكە اششى داۋىسىن اڭىراتىپ قويا بەردى.
— ۋا-ا-اي! الاتاۋداي اقشادان
اسىپ تۋعان ەر بوكەم!
توماشاداي انادان
تاسىپ تۋعان ەر بوكەم!
"قالاقايلاپ!" دۋلاتقان،
"قالدامانداپ!" شۋلاتقان
قالماقتى العان ەر بوكەم!
قۇبىلا كوشكەن بايتاقتىڭ
ورداسىنداي ەر كوكەم!
تەمىر جۇمساپ، وق اتقان
قورعاسىنداي ەر كوكەم!
قاس ناردىڭ قابىرعاسىنان قولتىعى سوگىلسە دە ەلەمەس ەدى عوي. قاس دۇشپاننىڭ جەبەسى ۇستىڭنەن توگىلسە دە ەلەمەس ەدىڭ عوي. تۇيىلگەن قاباعىڭ، تومسارعان ءجۇزىڭ دوسقا ەمەس قاسقا بۇرىلماۋشى ما ەدى. ەرلىك مىنەزدى ەزدىككە ساتقان الدەكىمنىڭ ءسوزى ءوتتى مە؟ ايسىز تۇندەي ناداننىڭ كوزى ءوتتى مە؟ ءبۇتىن ەلدىڭ قۇتتى يەسى ءوزىڭ تارىلساڭ، مىنا قاسىڭداعى قوعاداي جاپىرىلعان قانات-قۇيرىعىڭ بىزدەر ءتىپتى جارىلىپ كەتپەسپىز بە. كۇيدىرگەنىڭدى كۇڭىرەنتەيىك تە، قايعىرتقانىڭدى قانسىراتايىق تا. ايتساڭشى، اشساڭشى ءىشىڭدى، ەر بوكەم، ەر كوكەم،-دەگەندە، كوپ اۋىزدىڭ ەرىندەرىن جۇردەك قيمىلداتىپ:
— ءيا! بوكەمىز! اشىلىڭىزشى!
— ءسىزدىڭ قاباعىڭىزعا كىربىڭ تۇسكەنشە، ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تىكەن قادالسىن دا!
— وكپەڭىزدى كوتەرەر، كۇرسىنىسىڭىزدى بولىسەر ءىنى-باۋىرلارىڭىز تۇرعاندا نەدەن ىركىلەسىز؟ نەگە كىدىرەسىز؟ — دەپ تىلەكتەس ۇندەر جۇگىرىپ ءوتتى.
بوگەنباي بەتىن ۇمبەتەيگە بۇرىپ، كىرپىك قاقپاي شۇعىل ويىنان تەز بوساپ، نازارىن تىكتەپ الدى.
— اۋ، ۇمبەتەي! قالماقتى العان بوگەنبايىڭ قازاعىڭا تالانسا، نايزاسىن كىمگە شانىشپاق؟ ويراتتىڭ ومىرتقاسىن وپىرعان بوگەنبايدى ءوز قازاعى تالتۇستە توناسا، جەبەسىن كىمگە كەزەنبەك، ءاۋ ۇمبەتەي؟-دەگەندە شاقىرايعان كوزىنىڭ اق ەتىنە قىزىل تارامدانىپ قان جۇگىرىپ، باتىردىڭ ونسىز دا سۇستى ءجۇزىن جۇرەك شايلىقتىرارداي ەتىپ جىبەرىپ ەدى. ۇمبەتەي تۋرا قاراي الماي تومەن ەڭكەيىپ:
— اپىراي، ءا! بوكەم-اۋ، ساعان دا اۋىز سالاتىن قازاق شىققانى ما؟ راس پا؟ كىم ەكەن ول ولەتىن بالا قۇساپ مولاعا جۇگىرىپ جۇرگەن ەسۋاسى؟ - دەپ بۇكىل شاعىن دەنەسىمەن اشۋعا بۋلىعا قالشىلداپ كەتتى.
بوگەنباي ىرعالىپ قاپ، كەۋدەسىن تىكتەدى.
— بار عوي، ۇمبەتەي! ەسۋاس ەمەس ناعىز ەستىنىڭ-اق ءوزى عوي. ەستى-قۇلاقتىم دەپ جۇرگەنىمنىڭ بۇيرىقتان بەتەر تىلەگى بولماسا، نەگە كۇيزەلەيىن.
ۇمبەتەي دە، جولامان دا، ورىنباي دا باتىردىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن ەشتەڭە ۇقپاس كۇيمەن تاڭدانۋ تارىزدەس ءحالدى پىشىندەرىنە كوشىرىپ الا قويىپ ەدى. بارىنەن دە شاپشاڭ، ەلگەزەك ورىنباي شىدامادى. شىر ەتە قالدى.
— اۋ، بوگەنباي اعا! Ay، بوكەم! سىزگە سويتەر بولسا، سىزگە قىساستىق كورسەتىپ، توناپ، تالاپ الماق بولعان قازاق شىنىمەن تابىلا قالسا، قۇداي بىلەدى دەيىنشى، ءدال سول قازاق ءسىز ايتقانداي ەستى-قۇلاقتى اتالۋدان ساداعا كەتسىن. ناعىز ەسۋاستىڭ ءوزى سول بولار! — دەپ باتىرعا ەنتەلەي ءتوندى. — اتىن اتاڭىزشى! اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسسە دە، بۇكىل ارعىن، نايماننىڭ اۋليەسى بولسا دا، كەۋدەسىنە جەبەمدى قاداپ بەرەتىنىمە مىنە وق تىستەپ ۋادە ەتتىم! — دەپ جەبەسىن سۋىرىپ الىپ ءاپپاق تىستەرىنىڭ اراسىنا كەسە-كولدەنەڭ جاپسىرا سالدى.
بوگەنباي باسىن شايقاپ، قاتتى ىڭىرانىپ قالدى.
— ءاي، بەكەر ەتتىڭ-اۋ، بەكەر جاسادىڭ-اۋ، ورىنباي! تىم ۇشقالاق بولارمىسىڭ، جارقىنىم. وق تىستەپ ۋادە بەرۋ-ويىنشىق پا ەدى. ءاي، بەكەر كۇيدىردىڭ-اۋ! بەكەرگە كۇيدىڭ-اۋ! — دەپ دەگبىرى قاشا قوزعالاقتاپ كەتتى.
— تۇك تە بەكەرى جوق، بوگەنباي اعا! ايتتىم، ايتقانىمنان قايتپان. قۇداي اتىمەن، ونى ازسىنساڭىز، تاعى انت ەتەم! جەبەمدى، مىنا وسى جەبەمدى سول سۇمعا باعىتتاپ جىبەرمەسەم، ورىنباي اتىم ءوشىپ، ەكى دۇنيەدە دە وڭباي وتەيىن! — دەپ ودان سايىن قىزۋلانعان جىگىتكە باتىر قاتتى قينالا، كۇرسىنە قارادى.
— انتىڭدى دا، ۋادەڭدى دە قايتىپ ال، ورىنباي! دەرەۋ قايتىپ ال!
— جوق، اعا! وق تىستەدىم-ارۋاقتارعا شەت بولار جايىم جوق. قۇدايدىڭ اتىن اۋزىما الدىم، انتتان بەزىپ اقىرەتتە دوزاق وتىنا كۇيەر جايىم تاعى جوق. ءسىز دە مەنى بەكەر قيناماڭىز، اعا! — دەپ ورىنباي وتتاي شالقىدى.
بوگەنباي ءۇنسىز تومساردى. سىر بەرمەس جەردە سىر بەرىپ العان ءوزىن ىشتەي كىنالادى. تەرەڭ تۇكپىرگە جاسىرار اشۋدى مىنا قىزبا جاستاردىڭ ورتاسىنا تامىزىق ەتىپ تاستاي سالعانىنا جانە وكىندى. ءبىراق امال نە. ءتۇيىندى شەشكىزبەي تۇيىندەتكەن دە ءوزى. اۋىردى جەڭىلدەتپەي قيىنداتقان دا ءوزى. شولاق اشۋمەن ءتۇيىلىپ قالماي، كەڭ وتىرىپ كەڭەس قىپ شەشكەندە، مۇمكىن سوناۋ بۇيرىقتان دا قاتال تىلەك قايتالانباس پا ەدى. مىناۋ ارىنداعان ىستىق قاندى ورىنباي ۇشقارى ۋادەسىن ايتپاي، ارانداپ قالماس پا ەدى. شىعاسىعا يەسى باسشى دەگەن وسى دا. جەلىسى ۇزىن داۋدىڭ شەتىن ءوزى شىعارىپ بەرىپ، ەندى سونى شيەلەپ العانىنا قاتتى كۇيزەلىپ، وپىرىلىپ ءتۇستى.
— ءاي، قينادىڭ-اۋ، ورىنبايىم! قينادى-اۋ تىرلىك. قايدا بارساڭ-قۇرىلعان قاندى قاقپان! — دەپ تەرەڭ كۇرسىندى دە، توقەتەرىن توق ەتكىزىپ اقتارا سالدى.-
ابىلاي عوي! ابىلاي سۇلتان عوي سالماق ساپ، ەڭسەمدى ەزىپ بارا جاتقان!..
العاشقىدا تىزەرلەپ وتىرعان ۇمبەتەي جىراۋ دا، تۇرەگەپ تۇرعان ون شاقتى ادام دا اۋىزدارى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ، اۋا جەتپەگەندەي ىسىلداي قالىسقان ەدى، ورىنباي عانا باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى.
— تاعدىرعا ءتابدىل جوق... جولايرىققا تىرەلسەك... امال نە، اللانىڭ جازعانى بولار... بولار-اق!..
ۇمبەتەي تەز ەس جيدى.
— ءاۋ، بوكەم-اۋ! نە دەيدى سوندا سول ابىلايىڭ؟ سول سۇلتانىڭ؟ ساعان سالماق سالسا، وزگەگە ول تىزە باتىرۋدان تايىنباس وندا. قوي باستار سەركەم، ەل باستار مارعاسقام دەپ مالدانىپ جۇرگەنىم الدانىپ كەلگەنىم بولعانى ما؟
ۇمبەتەيدىڭ شىن زاپىلانعانى جانىنا باتىپ كەتكەن باتىر جىراۋدىڭ يىعىنا قولىن تاستاپ جىبەرىپ ەدى، اناۋ قيرالاڭ ەتىپ، بۇكشيە قالدى. بوگەنباي يىعىنان ۋىستاي كوتەرىپ، تىزەسىنە قوندىردى دا ارقاسىنان سيپاپ قانا قاعىپ قالدى.
— ءجا! ءبارىمىز تۇگەل وتىرىپ تۇكسيە بەرگەننەن تۇك ونبەس. ۇمبەتەي، سالماق تۇسكەندە سەنى مەن ماعان ءتۇسىپ وتىر. اڭگىمە تاعى دا جەر تۋرالى بوپ وتىر-اۋ. قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ-اق كەلەمىز، قىسىپ-قۋىپ ويراتتار، تىقسىرىپ-ىعىستىرىپ ورىستار ابدەن ىعىر عىپ ءبىتتى، — دەپ ءسال بوگەلدى دە، جۋان داۋىسىن قايتادان سوزدى. — سەنىڭ اناۋ كەپەلىدەگى، ۇكىلىدەگى جايلاۋىڭا شاقشاقتىڭ تورت-بەس اۋىلى قاتارلاسا قونىپ، بىرىگىپ جايلاسىن دەيدى ابىلاي. ارينە ونى ايتقىزىپ وتىرعان جانىبەك قوي. الدىمەن مىناۋ الامان وتەر جەرگە جاساعىمەن كەلمەي، ونىڭ جول-جونەكەيلەتىپ بۇرىلىپ بارىپ ابىلاي ورداسىنا سوعۋىنان-اق ءبىر تۇيتكىلدى سەزىپ ەدىم. اقىرى مىنا حابار سۋىت جەتىپ وتىر.
ۇمبەتەيدىڭ كوزى الاۋلاپ كەتتى.
— ءاي، الىسقا شاپپاس تىز ەتپە بولعانى-اۋ وندا سۇلتاننىڭ. پەندەلىكتەن اسا الماسا، ابىلاي اسپاس اسۋ ودان سايىن كوبەيەر-اق. وتباسىنان كورمەگەن وپانى الاڭى كوپ مىناۋ تىرلىكتە ول شىركىن قايدان الۋشى ەدى. "وتقا كۇيدىرمەي، وتقا تۇسىرمەي، ارقالاپ ءوسىرىپ، القالاپ ادام ەتكەن وراز قۇلىڭدى ءوز قولىڭمەن باۋىزداعانىڭ قالاي، ابىلاي سۇلتان؟" دەگەن بىلتىرعى توپ الدىندا دوپتاي عىپ دومالاتىپ تۇسىرگەن ساۋالىما قارسى اتقان زاۋالى عوي بۇنىسى. سۇلتان كوپشىل بولماي، كەكشىل بولسا ابىرويى الىسقا كەتە مە، جاۋىزدىعى الىسقا كەتە مە-سونى دا دىتتەمەگەنى عوي. ەل بىلمەگەندى بىلەر ەرىم دەسەم، جان تاپپاستى تابار حانىم دەسەم-جانىمدى كەۋدەمنەن سىعار، قانىمدى تەسپەي سورار قانىشەرىم بولعانى ما؟.. سونداعىسى نە؟ ۇركىن ەلدىڭ ۇرەيىن وسىرسەم، ۇيىرسەكتەپ ماڭايىما ۇيىرىلەر دەگەن شالالىعى ما؟ جالپاق جۇرتتى جانىشتاي بەرسەم، جاراكىماللاسىن ايتىپ جانىما جينالار دەگەن دوعالدىعى ما؟ سوندا بۇنىڭ اناۋ باراق پەن ءابىلقايىردان نەسى ارتىق. السىن! جايلاۋىمدى ازسىنسا، قىستاۋىمدى دا السىن. السىن ابىلاي سۇلتانى مەن جانىبەك باتىرى! — دەپ ەتەگىن قاعا ورنىنان جەپ-جەڭىل تۇرىپ كەتتى.
ەندىگى اشۋلى ءجۇزى ۇمبەتەيدى وزگەلەردەن مۇلدە بولەكتەپ، مانادان ءۇنسىز تومسارعان جارىلعاپقا اقىن جۇرەكتىڭ ورەكپىگەن ءساتىنىڭ بۇرق-سارق قايناعان ىزالى شابىتىن تىك شاپشىعان قاباق پەن سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي جايناعان كىشىرەك كوزدەرىنەن انىق سەزدىرگەن ەدى. ءدال ءقازىر قۇيىنداي ۇيتقىپ، دولىداي دۇرىلدەپ اسقاق ءبىر جىردىڭ اعىتىلا جونەلەرىنە ەش كۇمانى قالماي، اناۋ تۇرىمتايداي دەنەنىڭ شوقشا ساقال، قياق قارا مۇرت كومكەرگەن اۋزىنا قادالىپ قالىپتى.
ۇمبەتەي سول تۇرعان بويدا شوق جايناعان كوزدەرىن بۋ دا باتىس بەتكەيگە ۇزاتىپ تۇرىپ تۇيدەك ولەڭدى ىركىلمەستەن لىق-لىق اقتارىپ كەپ جىبەردى.
— ءدىن مۇسىلمان بالاسى،
ادامدىقتان جەرىمەس.
اعايىننىڭ الاسى،
قان بوپ قاتسا، ەرىمەس.
تەكسىزدەن تۋعان شالاسى،
شالا ەسىرىك، جارىم ەس.
توقىمى كەپپەس ۇرىداي،
ەل توناسا سۇلتانىڭ.
ءبىر ۇرتى قان، ءبىرى ماي،
كوتەرتەر لاڭ مەن بۇلتاعىن.
تەكسىزدىك دەگەن قۇرىماي،
تىرنا بوپ وسەر ۇرپاعىڭ.
قاراپ جاتقان جىلاننىڭ
قۇيرىعىن باسساڭ، شىداپ ب ا ق.
جالىنا تاعى قۇلاننىڭ
جارماسساڭ، سۇلتان، شىداپ ب ا ق!
سورعالار كوكتەن قىرانمىن
قىزىلعا تۇسەر سىناپ ب ا ق!
تۇيدەك-تۇيدەك لەكىلدەتە توككەن جىرىن اياقتار-اياقتاماستان ۇمبەتەي تومەن قاراي تەز اتتاپ ىلديلاي جونەلىپ ەدى، بوگەنباي دا، باسقالار دا ءلام-ميم دەمەستەن دۇركىرەي ىلەستى.
جارىلعاپ الگى دۇرمەك جىردىڭ تولقىنىنان شىعا الماي، كوڭىلمەن دە، ورەكپىگەن جۇرەگىمەن دە قاتتى اسەرلەنىپ، سول جىر جولدارىنىڭ تەرەڭ ويلى سىرىنا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ مالتىعۋمەن بولدى.
"اعايىننىڭ الاسى ىشكە قان بوپ قاتسا، ەرىمەۋى راس قوي. قالاي ءدال ايتتى! قايران قىزىل ءتىل! سەنەن وتكىر نە بار ەكەن! ءوز ەلىن ءوزى توناسا، تاقىمى كەپپەس ۇرىدان كەم ەمەستىگى دە اقيقات-اۋ. توناي بەرسە، تالاي بەرسە تىرناداي جۇلمالانىپ، تىرناداي ازىپ-توزىپ قالاتىن ۇرپاقتان ەرتەڭگى حاننىڭ كۇتەرى نە سوندا؟ شىنىمەن-اق جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقاندا، جالىنا قول تيگىزبەس ەركىن قىردىڭ ەركىن قازاعى وپ-وڭاي كونە قويادى دەي مە ەكەن؟ سورعالاپ تۇسەرىن بىلسە، قىزىلعا ءوزى شاقىرىپ نەسى بار ەدى؟ الدە تەكسىز دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماعانى ما؟ وسىنى عوي تالايدان-اق ەستىدىم. نەگە سويتەدى؟ تەكتىلىك اتادان ەمەس، باتادان دا ەمەس، ادىلەتتەن، ادالدىقتان عانا ەسپەۋشى مە ەدى. تازالىقتان، تازالىققا ىڭكارلىكتەن وسپەۋشى مە ەدى؟.. ادامدىق قاسيەتتىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان تەكتىلىككە جەتەر نە بولسىن. شىن تەكتىنىڭ تەگى قۇلدان تۋ، كۇڭنەن تۋ، شىنايىلىقتا عانا، شىندىقتا عانا بولسا عوي...".
3
تۇستىگىندە يرەلەڭدەپ قۇلانوتپەستىڭ وزەنى سىلدىراعان، تەرىسكەيىندە بالاپان جوتالاردىڭ ءبىرىن-بىرى قۋالاعان ىركەس-تىركەسى الىستاعان، باتىسى مەن شىعىسى، كوگىلدىر كوكجيەككە شەيىن كوز الدار نە توبە، نە شوقىسى جوق كەڭ جازىق بوپ، مىسىڭدى باسىپ ۇزاپ جوعالاتىن كەڭ القاپ قىبىرلاعان اتتىلى-جاياۋلى ادامنان كورىنبەيتىن ءتارىزدى.
بوگەنباي سارداردىڭ مول شوعىرلى توبىنا ىلەسىپ، ورىنبايمەن قاتارلاسا كەلە جاتقان جارىلعاپقا مىنا قۇمىرسقاداي قۇجىناعان جيىننىڭ قاراسى سۇمدىق كوپ بوپ كورىنگەنى سونشا، ەرىكسىز ىشەگىن تارتىپ قالعانىن ءوزى دە بايقامادى. ەلگەزەك ورىنباي جالت قارادى.
— وۋ، جارىلعاپجان! جايشىلىق پا؟
جارىلعاپ كۇلىمدەدى. جۇزىنە ىرزالىق تۇنا قالدى.
— الامان ويىنى وتەر دەگەنگە... اشەيىن عانا جەڭىل-جەلپىلەنىپ جينالا قالار دەسەم...مىنالار ءدال ءبىر سوعىسقا..ءا-ا، جورىققا اتتانارداي ساقاداي ساي بوپ ءتاستۇيىن ءجۇر عوي.
— وۋ، جارىلعاپجان-اۋ! سەن ءبىزدىڭ ساردار كوكەنى... بوكەمدى وسالعا بالايمىسىڭ. بوكەڭ اۋىلدا، ءۇي اراسىندا عانا مىنەزى جۇمساق، بالا-شاعاعا، كورشى-قولاڭعا مەيىربان اكە، قايىرىمدى اتا عانا. ال ساربازدارىنا... جاساعىنا جاسايتىن قامقورلىعىن بىلسەڭ عوي... سولار ءۇشىن، سولاردىڭ ءارقايسىسى ءۇشىن ەشتەڭەنى اياماۋعا قۇمبىل عوي. سونشاما مىڭداعان ساربازىنىڭ ءارقايسىسىن ءتۇرى-تۇسىن شاتاستىرماي اتىن اتاپ، جاي-جاعدايلارىن سۇراپ جۇرەتىنىن كورسەڭ، بوكەڭ ءۇشىن ءبىر جانىڭدى ءۇش قيۋعا دايىنسىڭ. ساربازدار دا بوكەڭ دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى-اۋ! — دەپ تاناۋى جەلپىلدەگەن ورىنباي ءسال كەيىندەپ قالعاندارىن ەندى بايقاپ، اتىن تەبىنە بەردى.
كەلە جاتقان ساردار توبىن الدىن الا حابارلانىپ كۇتىپ وتىرعان الامان ويىنىنا قاتىناساتىن ساربازدار بۇل كەزدە جۇزدىك بوپ ىرىكتەلىپ تۇزەم قۇرىپ جاتقان ەدى. ارعىننىڭ ءار رۋىنىڭ ءوز جالاۋلارىن كادىمگىدەي-اق ايبارلاندىرا جەلبىرەتىپ، بولەك-بولەك العا شىعارتىپ، تۋ ۇستاۋشىلارىن ايباراقتاتىپ قويىپتى. جورىققا باراردا ەرەۋىل اتتارىن قوسارلاي، قارۋ-جاراقتارىن سول ەرەۋىل اتتارىنا ارتىپ الىپ جەڭىل-جەلپى ىڭعايلى كيىممەن عانا جۇرەتىن ساربازداردىڭ بۇگىنگى سۇسى دا ەرەكشە. شەتىنەن تەگىس، كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماستان، ساۋىت-سايمانىن ۇستەرىنە ءىلىپ، جەز دۋلىعالارىن كۇنگە جارقىراتا كيىپ، اۋىزدىقتارىن شايناپ، تىنىشتىق الا الماي سەرەك اياقتارىمەن جەر تارپىعان كولىكتەرىن ارەڭ تەجەپ، سوناۋ جازىق بەتكەيدەن شوعىر بوپ كەلە جاتقان ساردار توبىنىڭ الدىنداعى اتاقتى نارقىزىل اتتىڭ ۇستىندە وباداي بوپ تىپ-تىك شانشىلعان بوگەنباي باتىرعا قادالعان جانارلارىندا ءارى ساعىنىش، ءارى ماقتانىش سەزىمدەرى تۇنا-تۇنا قالعان ەدى.
كەڭ جازىقتى تۇگەل جاۋىپ، اراسىنا شىلبىر بويى عانا كەڭىستىك تاستاپ ءتورت بۇرىشتانىپ ساپ تۇزەگەن الامان اسكەردىڭ و شەتى مەن بۇ شەتى تاي شاپتىرىمداي جەرگە كەتسە دە ءدال قازىرگى تىنشۋ ءحالى، سوناۋ سارداردى قوشەمەتتەي اسىعا كۇتكەن قاۋىشۋ ءساتى مول اسكەردى ءبىر تۇتاس دەنەگە اينالدىرىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. العان دەمدەرى دە، بۇلك-بۇلك سوققان قانتامىرلارى دا، كەۋدەلەرىندە ءدۇرس-دۇرس ۇرعان جۇرەكتەرى دە ءبىر ىرعاق، ءساندى سالتاناتتى ىرعاق تاۋىپ، ءبىر عانا اسەرلى لەپپەن جان تولقىتا قايتالانىپ، "ەلىم ءۇشىن جان پيدا" دەيتىن قازاقتىڭ وسىنداي تاۋەكەلشىل شاقتا كومەكەيىنە قۋانىش جاسىن تىعاتىن، كوزىنەن ەلجىرەگىش جانىنىڭ ءمولدىر شىقتارىن ۇرلانتىپ ىتقىتاتىن مەزەتىن كەمىرتىپ جاتىر ەدى. بەس مىڭ قولدىڭ بەس تۇسىنان ءدال وسى كەزدە ءبىر تانا ەلەۋسىز يشارات بەلگىمەن بەس قىلقۇيرىقتى كوكساۋىر نايزا جارق ەتىپ اسپانعا ال كەپ كوتەرىلسىن. سول بەس نايزانى ءبىر ىرعاقپەن كوتەرگەن كارسون تاڭىبايدىڭ، سايدالى نيازدىڭ، شاقشاق ءداۋىتبايدىڭ، قارپىق مىرزامبەتتىڭ، قارجاس ولجابايدىڭ الگى قيمىلدارى مىناۋ بەس مىڭ وڭەشتىڭ كۇنى بويعى ءۇنسىز بۇقتىرعان توسپاسىن بۇزىپ جىبەرگەندەي بولدى دا، كەڭ جازىقتى وقىس سىلكىنتىپ تاستاعانداي وقىس دۇرك ەتكەن كوپ ءۇن قازاقتىڭ قارا جەرى مەن كوك اسپانىن جاڭعىرتىپ الا جونەلدى.
— اقجول! اقجول! اقجول!
— ساردار! ساردار! ساردار!
— بوگەنباي! بوگەنباي! بوگەنباي!
— بوگەنباي باتىر جاساي بەرسىن!
— سارداردىڭ داڭقى ارتا بەرسىن!
— اللا جار! اللا جار! اللا جار!
وسى مول ۇندەر، وسى قوشەمەت داۋىستار، وسى القالاعان كوڭىلدەر بوگەنباي مەن قاسىنداعى بەس سەرىگى بۇكىل الامان ويىنىنا قاتىسۋعا كەلگەن جاساقتىڭ بۇ شەتىنەن و شەتىنە شىققانشا ءبىر ۇزىلمەي دۇرك-دۇرك شارىقتاۋمەن، قالىقتاۋمەن بولدى.
جارىلعاپ ورىنبايمەن بىرگە شەت جاقتا وڭاشا ىركىلگەن توپقا بارىپ امانداسىپ، ەسەندەسىپ جاتقاندا بۇلاردىڭ قاسىنا اقبوزىن جەلدىرتىپ جاندىر جەتىپ كەلدى. ورىنبايدى قاتتى ساعىنعان ەكەن، ەكەۋى ات ۇستىنەن ءبىرىن-بىرى سىعىمداپ ءبىراز قۇشاقتاسىپ الدى. جاندىر قاسىنداعى قاراسۇر ءوڭى سۋىقتاۋ، ءداۋ مۇرنى قوڭقاقتاۋ جىگىتتى جارىلعاپپەن تانىستىردى.
— مىناۋ اعاڭدى بىلەسىڭ عوي، جارىلعاپ؟
جارىلعاپ بوي سالا قاراپ جىمىڭ ەتتى.
— اعاسىن تانىماس ءىنى بولا ما؟ نەگە تانىمايىن. بۇل اعامىز قاندىقاراشا ەمەس پە. رىسقۇل كوكەمنىڭ ۇلى عوي.
جاندىر ءماز.
— ءاي، جارىلعاپ! كوزىڭنىڭ الماسىنان اينالدىم. بۇلار سىردان كوشكەندە سەن جەتى-سەگىزدەردەگى بالا ەدىڭ. ءالى ۇمىتپاپسىڭ-اۋ، — دەپ ءىنىسىن ارقادان ءبىر سيپاپ ءوتتى.
— اقكەمدەر كەلمەدى مە؟
— جوق! كوكەمنىڭ ىڭقىل-سىڭقىلى كوبەيىپ تۇر عوي. وسىندا جاباعى اعاتايىڭ دا، قوناقباي دا كەلگەن. ءبىزدىڭ بەس نازاردىڭ وزىنەن بۇگىندە ەكى جۇزدىك شىقتى ەمەس پە. بىرەۋىن مەن جاباعى اعايمەن كەزەك باسقارام. ەكىنشىسىنە مىناۋ قاندىقاراشا مەن يتقارا ەكەۋى يە. سۋساعان شىعارسىڭدار، جۇرىڭدەر. ءبىزدىڭ ءوزىمىز تىككىزگەن ون شاقتى ءۇيىمىز بار. سوندا تىنىعامىز دا سوندا اۋقاتتانامىز.
جارىلعاپ پەن ورىنباي جاندىر مەن قاندىقاراشاعا ىلەسە بەردى. ورىنباي تۇزەمدە تۇرعان ساربازداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءتۇبىت مۇرتى ەندى تەبىندەگەن كوبەندىگىنە قاراماستان جاۋ-جاراقتارىنىڭ ءبىرشاما جاڭا، ءتاۋىر ەكەنىنە تاڭ قالعانىن جاسىرا المادى.
— ءاۋ، جاڭدىر-اۋ! مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ نەگە ءوسىپ كەلە جاتقانىن، كەۋدەمنىڭ نەگە تار قازانداي تاسىپ كەلە جاتقانىن بىلەمىسىڭ؟
جاندىر ورىنباي دوسىنىڭ تىڭ اڭگىمە، توسىن سۇراق قوياردا وسىلاي الىستان وراعىتاتىن ادەتىن ءالى دە تاستاماعانىنا كادىمگىدەي ەزۋ تارتا كۇلىپ الدى.
— وۋ، ورەكە-اۋ، ءدال ءبۇتىن مىنا بوكەندەي ساردارى بار، سول ساردارىن توبەسىنە كوتەرەتىن مىناداي ساربازى بار قازاقتىڭ قايسىسىنىڭ كەۋدەسى تۋلاماي ءتۇر دەيسىڭ. تۋلايدى دا، تاسيدى عوي، ارينە.
ورىنباي ريزا بوپ باسىن يزەپ-يزەپ جىبەردى.
— باسە! باسە! ءدال سولايى سولاي-اۋ! ءبىزدىڭ بوكەڭنىڭ جاساق الدىندا جالىنداپ، جاسارىپ، جاي وعىنداي جارقىلداپ كەتەرىن تالاي بايقاپ جۇرسەم دە، ءبارىبىر سول قالپىن ۇنەمى ىزدەپ جۇرەتىنىم بار. سوندايدا مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە قوس قولتىعىما قانات بىتكەندەي ارقالانىپ، ءارۋاقتانىپ قويا بەرەتىنىمدى بىلسەڭ عوي. مىناۋ، قۇداي بىلەدى دەيىنشى، مىناۋ سايىن ساحارانى باسىنا كوتەرىپ، اسپاندى جەرگە قۇلاتارداي دۋىلداپ جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ ءدال ءقازىر مەن قۇساپ لەپىرىپ، جەلپىنىپ، جەلىگىپ، تاپ ءبىر قارا جەردىڭ ءبىر-بىر قۇدايىنا اينالعانداي قۇدىرەتتەنىپ العانىنا شەگىم جوق. سوعان... سول قۇدىرەتكە باستايتىن، مەن ايتسام، ءبىزدىڭ اۋليەدەي سارداردىڭ، بوكەمنىڭ ءارۋاعى! وللاھي، ءدال سول! باتىر كوكەمنىڭ ءارۋاعى جەبەمەيتىن بۇل دالاندا قازاق بولماس... الگى ءبىزدىڭ ءادىلدىڭ ءوزى دە... — دەي بەرىپ كىلت بوگەلدى، ءجۇزى قۇبىلىپ كەتتى. — بوكەڭ شىركىن ەكى اياقتىنىڭ سىرتتانى عوي! ايتپاقشى، جاندىر-اۋ، مەنىڭ كوڭىلىمدى كونشىتكەننىڭ ەڭ باستىسى نە ەكەنىن دە ايتپاپپىن-اۋ. ەسىندە مە، جولامان بار، سەن بار، مەن بار، اناۋ... — تاعى سول كىدىردى دە، قاباعى ءبىر بۇلك ەتە قالىپ ءسوزىن جالعاپ اكەتتى. — اڭىراقاي شايقاسىنا بارعان كەزىمىز ەسىڭدە عوي. سول كەزدەگى الا-قۇلا ءتۇرىمىز بەن مىنا قازىرگى جاساعىمىزدىڭ تەمىر قۇرساۋلانعان سىمباتىن سالىستىرشى. جەر مەن كوكتەي-اۋ، ءا. سونداعى البا-جۇلبا، الاقول ساۋىت، توت باسقان باداناسىمەن ۇيالتىپ، قيسايعان، جاپىرايعان كىرەۋكەسىمەن، ەسكىرگەن كوبەسىمەن كوز قارىقتىرىپ جىبەرمەۋشى مە ەدى. وزگەنى ايتىپ قايتەيىن، سول شايقاسقا مەن ءوز باسىم ءسىرى قۇياق، كيىز تۇتقىر كيىپ ءتۇسىپ ەم عوي. ال مىنالاردا ءبارى بار. وسىنىڭ ءوزى بوكەمنىڭ، باتىر كوكەمنىڭ ارقاسى عوي.
— ءيا! قارۋدىڭ ءوزى دە از ەدى عوي وندا، ورىنباي-اۋ. اركىم تاپقانىمەن بارماپ پا ەدى. ءبىراق جاۋعا دەگەن وشپەندىلىك، كەك قايتارام دەگەن ىستىق تىلەك جۇرەك قانىن ءبىر توقتاتپاي تاسىتپاپ پا ەدى. ءبىز تورتەۋمىز-سەن، جولامان، ءادىل ۇيالاس كۇشىكتەردەي جۇبىمىز جازىلماۋشى ەدى-اۋ!.. ايتپاقشى كەشە ءادىلدى-ابىلاي سۇلتاندى كورگەم. باياعى كۇندەردى... باياعى كۇندەرىمىزدى ىزدەمەيتىنىن اڭعاردىم-اۋ. ايتەۋىر سەنى سۇراعان. سونىسىنا دا شۇكىر، — دەپ جاندىر بۇرىلىپ كەتىپ، اتىنىڭ جالىن سيپاي بەردى.
— نە دەپ سۇرايدى مەنى؟..
— كەلە مە؟ وسى ارادا بولا ما؟ كورمەگەلى كوپ بولدى. ماعان ات ءىزىن سالماي كەتتى ول اعاڭ دەپ وكپە سىڭاي تانىتقان بولدى عوي.
— كورمەسە كورەر...ءاي، كورمەگەنى دە دۇرىس-اۋ، — دەپ ورىنباي ءسوز اياعىن كۇمىلجىتىپ جىبەردى.
جارىلعاپ ورىنبايدىڭ نەگە كۇمىلجىگەنىن دە، نەگە كوڭىلسىزدەنگەنىن سەزىپ كەلەدى. ورىنباي ءۇشىن بۇرىن ءادىل دوسىنان-ابىلاي سۇلتاننان وتەتىن جەر بەتىندە ادام بولماۋشى ەدى. انەۋكۇنگى وق تىستەپ ۋادە بەرگەن ساتىنەن باستاپ سول دوسقا دەگەن كوڭىل قىجىلى وسە مە، الدە ءوزىنىڭ ۇشقارىلىق ەتىپ اللانىڭ اتىمەن انت بەرگەنىنە كەيي مە، ازىرشە قوڭىلتاقسىعان كوڭىلىنىڭ باجى جوعى راس. ۇنەمى اسىعا ىزدەپ وتىراتىن دوسىن كەزدەستىرىپ قالۋدان تايساقتايتىن دا ءتارىزدى. تايساقتاماي جانە بولمايدى-اۋ. ۋادەسىن جۇتقان قازاق از. ۋادەسىن جۇتتى دەگەنشە وڭداي جان بۇل دالاندا ەلدىڭ قورى، جۇرتتىڭ سوڭى بولارى داۋسىز. سول سەبەپتى دە ءادىلدىڭ اتى اتالعان كەزدە شيرىعا قالاتىن سەرىگىنىڭ الاي-تۇلەي ءىشىن قاپىسىز تاپ باسقان سايىن جارىلعاپتىڭ ءوزىنىڭ دە الدەبىر بەلگىسىز ۇرەيى ويانعانىن سەزگەنى ايقىندالا باستاعان. ول ۇرەي ورىنبايدىڭ الداعى تاعدىرى قالاي بولار دەيتىن كۇدىكتەن تۋىنداعان ەدى. ءوز سوزىنەن ولمەي اينىمايتىن ادامنىڭ تاپ ءوزى ەكەنىن ىشىمەن دە، سوزىمەن دە دالەلدەپ جۇرگەن تازا اعانىڭ تايعاق جولىنان توسىپ الار تىعىرىقتان بۇرىپ اكەتەر قۇدىرەتتى بۇ دا، وزگەلەر دە تابا الماس-اۋ دەيتىن قورقىنىش جانىن جاي تاپقىزبايدى.
* * *
ءتۇس قايتا كەرنەي بوزدادى.
دۇڭكىلدەپ داۋىلپاز جاڭعىردى.
سول-اق ەكەن وسىناۋ يرەلەڭدەپ اققان قۇلان - وتپەستىڭ كەڭ قولتىعىن ادام ايتسا نانعىسىز بوپ ءۇش جۇزگە تارتا كيىز ۇيدەن ورناي قالعان قازاقتىڭ كوشپەلى كەنتىنە جان ءبىتىپ، جاپا-تارماعاي ورە شىققان ساربازدار سۋىتىپ قويعان كەرمەدەگى اتتارىنا قونىپ-قونىپ الا قويدى.
سارباز ويىنىنا ماشىقتانعان الەكەدەي جالانعان جىگىتتەر ەندى الامان ويىنىنىڭ ءارتۇرلى جارىسىنا ءتۇسىپ، ءوز ونەرلەرىن كورسەتۋدى باستاپ كەتۋگە دايىن ەدى.
كەڭ جازىق اتتىلى-جاياۋلى جۇرتقا لىق تولدى. بىرنەشە بولىككە بولىنگەن ساربازداردى جاتتىقتىرىپ، جاراستىرىپ جۇرگەن ءجۇزباسى، مىڭباسى باتىرلار ىرعالىپ-جىرعالماي-اق ءار ءتۇرلى سايىستىڭ شىمىلدىعىن ءتۇرىپ-اق بەردى.
انا ءبىر تۇستا ەكى جاققا ءبولىنىپ قان جوسا بوپ كوكپار تارتىسقان قۋاندىقتىڭ جۇزدىكتەرىنىڭ ايقاي-سۇرەندى داۋىستارى اسىرەسە قاتتى ەستىلگەن كەزدە، ارقاسى قوزىپ، كوزدەرى جايناپ كەتەتىن تۇزدىكتەردىڭ كەڭ وڭەشىنەن توگىلگەن قىرىلداق داۋىستار، جارىقشاق ۇندەر دالانىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ جىبەرەدى-اۋ!
— ءارۋاق! ءارۋاق!
— باس تاقىمعا! تارت ىلگەرى!
— ءاۋ، كۇشىكباي! سيىن ەنەڭ توقا ءارۋاعىنا! جىبەر اتتىڭ باسىن! كۇشتە! ىرعاي تارت دەيمىن، ىرعاي تارت!
— اكەتتى! اكەتتى-اۋ ساباز!
— و-و، ءبىزدىڭ ارالبايدى وسال كورەمىسىڭ. انە، ەكى اتتاتپادى عوي. جەتتى. جارماستى پۇشپاققا! ءقازىر-اق جۇلىپ كەپ الادى.
كوكپار تارتقاندار دا، كوكپار تاماشالاعاندار دا دەلەبەسى قوزىپ دۋىلداسىپ جاتقاندا، ەكىنشى تۇستا قوزعان جىگىتتەرى ءجۇز ەلۋ قادام جەرگە قالقايتىپ-قالقايتىپ قويعان سەركەنىڭ بىرنەشە تەرىسىنە ساداقتان نىسانا اتۋعا كىرىسىپ كەتكەن ەدى. زۋىلداعان جەبەلەردىڭ كوبىسى سوناۋ كەرىلە بايلانعان تۋلاقتارعا كىرش-كىرش قادالىپ، قول مەن كوز جىتىلىگىن ايعاقتاتىپ بۇ جاقتا دا وڭەش كومەيلەتىپ، وندىرشەك سوزعىزىپ جاتىر.
— جارايسىڭ، ءجانابىل! ناعىز قول مەرگەن وسى بولار-اۋ.
— باسە! ءبىزدىڭ توقتاستى ايتساڭشى! ءاي، اكەسى سىرىقتان دا اسىپ تۇسەدى وسى تۇبىندە.
— سەن دە بوسقا كوكي بەرەدى ەكەنسىڭ. اناۋ مالقاردى كورمەيمىسىڭ! سەگىز جەبەنىڭ ءالى ءبىر دە بىرەۋى لاعىپ كەتكەن جوق. ەندى قالعان ەكەۋىن دە تار قولتىقتان قاداسا، باس بايگەنى وسى الماعاندا، كىم السىن.
— انە! ايتپادىم با، توقتاستىڭ ون جەبەسى دە تار قولتىقتان ساق-ساق قادالدى عوي. ەندى دە تالاسا بەرەسىڭ بە؟..
قوزعان جىگىتتەرى توقتاستى حان كوتەرە مارە-سارە بوپ شۋىلداسا جونەلگەندە، بەرگى تۇستا سۇيىندىكتىڭ ساربازدارى ات ۇستىندە دوعال سەمسەرمەن، تۇقىل نايزالارمەن سايىسىپ جاتقان-دى. جارق-جارق ەتكەن كوك تەمىر-دوعالدىڭ دا ءدوپ تيسە مۇرتتاي ۇشىرار ەكپىنى بولاتىنىن اسىرەسە ءتورتقاراساقالدىڭ تەڭىز اتتى بالاسى بارىنشا تانىتىپ ءجۇر. سايىسقان كەزدە دوعالىنىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيتىنى سونداي، قارسىسىنا شىققان تورتەۋدى ءتۇسىرىپ، مىنە بەسىنشى جىگىتپەن قىلىشتاسىپ كەتىپ ەدى، تاعى دا ەكىلەنگەن تىلەكتەستەرى دۋىلداسىپ الا جونەلدى.
— تۇبىندە وسى تەڭىز بورىنەن وزادى.
— وزباي، ويباي-اۋ، ونى ولجابايدىڭ ءوزى قاسىنان تاستاماي ۇيرەتىپ جۇرگەن جوق پا!
— ە-ە، وندا داۋ جوق قوي. ولجاباي كىسى تانيدى. تەڭىزگە كوزى تۇسسە بۇنىڭ دا تەگىن بولماعانى-اۋ!
— ولجابايدى بوكەمنىڭ ءوزى قاتتى قادىرلەيدى عوي.
— قادىرلەمەي... ولجابايدىڭ تۇندە جورتقىشتىعى، جول تاپقىشتىعى بوكەڭنىڭ وزىنە دە جەتىپ قالعان دەسەدى عوي بىلەتىڭدەر.
— وي، جىگىت! مىناۋ تەڭىز بۇگىن ناعىز دەر كۇيىندە ەكەن! ەندى توقتاتىڭدار! دەم السىن. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سۇلاتىپ بەسەۋدى جايراتىپ بەرسە، بۇنداي جىگىتتەن اينالىپ كەتپەسسىڭ بە.
تۇقىل نايزالارىن اق ساۋىتقا قاداي تىرەپ، ءبىرىن-بىرى يتەرىسكەن نايزاگەرلەردى دە قىزىقتاعان ساربازداردىڭ وزدەرى دا شىداي الماي نايزالاسىپ كەتىپ ەدى، بۇل ءتۇس انە-مىنە دەگەنشە ناعىز مايدان شەبىنە اينالىپ قويا بەردى. جىگىتتەردىڭ قىزبا قىزبامەن ەكىلەنىپ كەتسە ءبىرىن-بىرى مايىپ قىپ الارىن تەز اڭلاعان ولجاباي تولەباي ۇلى اقىرىپ جىبەرىپ، ءتارتىپ بۇزىپ كەزەكسىز اتقاقتاعان جىگىتتەردى تەز سەرپىلتتى. بىر-ەكەۋىنىڭ ارقاسىنا قامشىسى دا جورعالاپ ءوتتى.
ەرتەڭىندە دە كىشى ساسكەدەن باستالعان سايىس جارىستارى تاعى دا تالاي تۇستىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، تالاي رۋ، تالاي اتانىڭ اتتارىن كوك اسپاننىڭ تورىنەن تومەن تۇسىرمەي قويدى.
كوبىنە-كوپ قارەكەسەك پەن قۋاندىق جىگىتتەرىنىڭ مەرەيلەرى ۇستەم شىعا بەرگەن سوڭ ءبىر كەزدە كەشەدەن بوگەنباي مەن ابىلاي سۇلتاننىڭ قاسىندا قاققان قازىقتاي كەۋدەسىن تىك ۇستاپ قاراگەر ايعىردىڭ مايدا جورعاسىمەن سايىسشىلاردى جايلاپ شولىپ، وزعاندارىن ماقتاپ، قالعاندارىن جەبەپ اعالىق، اكەلىك مەيىر تانىتىپ جايباراقات قانا جۇرگەن جانىبەك باتىر، "سارىجەتىم! شاقشاق! امانجول!" دەگەن اتوي-ۇراندى ەستىگەندە قاراگەر ايعىردى ساۋىرعا ءبىر تارتىپ قۇيعىتا جونەلىپ، دودالاسىپ جاتقاندارعا تۋرا تارتتى.
بوگەنباي اقىرىن عانا مىرس ەتكەندە، ابىلاي كادىمگىدەي ەزۋ تارتىپ، دەلەبەسى قوزعان باتىردىڭ ارتىنان ءبىراز قاراپ تۇردى دا، اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، ساردارمەن قاتارلاستى. سول بويدا باتىرعا وتكىر جانارى جارق ەتكەن، قىزعىلت قان جۇگىرگەن اقسۇر ءجۇزىن اۋدارماي قادالىپ قاپ ەدى، بوگەنباي يەك قاقتى.
— قۇلاعىم سەندە، سۇلتان. ايتارىڭدى ەندى قىمتاي بەرمە.
ابىلايدىڭ ءتۇسى قۇبىلىپ كەتتى. مىناۋ سۇڭعىلا اعانىڭ ىشكى كۇيىن ءدال باققانىنا ەرىكسىز تاڭداي قاقتى.
— اپىراي، بوكەم-اي! الدى-ارتىمدى وراي بەردىڭىز-اۋ! دالاڭىز مىناۋ تابانىڭىزدىڭ استىنا كىلەم بوپ توسەلگەن. داڭقىڭىز اناۋ بۇكىل قازاقتىڭ توبەسىندە تۋ بوپ جەلبىرەگەن. حالقىڭىز الگى جۇرەگىنە قوندىرعان. ءبىراق ءسىز ماعان وڭ قاباعىڭىزدى كەشەدەن ءبىر بەرمەگەنىڭىزدى نە دەپ تۇسىنەيىن؟ — دەپ ابىلاي قيالاتتى.
— قاباق قاباقتى باعادى دا. ءجون جونگە قيسايادى دا. كەسەكتىكتە كەسىر مول عوي، سۇلتان، — دەپ ساردار نارقىزىلىن سۋماڭداتىپ ىلگەرى وزدىرىپ اكەتتى.
ابىلاي سەزدى. بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانىن دا ءبىلدى. اعا كوڭىلىنە تۇسىرگەن سىزىنىڭ مۇز بوپ قاتقانىن دا ۇعىندى. امال نە، وتكەن ءىستىڭ وپىعى وسىلاي وپىرىپ جەتەرىن كەش باعامداپ قالعانىن كىمنەن كورەر. قالاي جىبىتەر سىزدى؟ جىبىتە الار ما؟ قۇدىرەت ءوسىرۋ ءۇشىن قۇدىرەتتىنى كۇيدىرمەۋ، كۇيىندىرمەۋ قاجەتتىگىن باسىنا ساق ەتكىزىپ سوققى تيگىزىپ بارىپ سەزۋدەن جامان نە بار ەكەن؟ ابىلاي كۇرسىندى دە، كۇرەڭىنە تاقىم قىستى.
* * *
جارىلعاپ قوناقبايدىڭ تامسانا ايتقان اڭگىمەسىن ءوزى دە اۋزىن اشا تىڭداپ قالعان ەدى. وزگەلەرگە وكتەمدىگى مول، ءبىر بەت، تىك مىنەز وسى اعاسى بۇعان ۇنەمى وڭ قاراپ، جىلى قاباق تانىتۋمەن جۇرگەنى. كەيبىر جەڭگەلەرىنىڭ قوناقبايدىڭ ءوز ايتقانى بولماسا، وزگەنىڭ اقىلىنا كونە قويمايتىن تەنتەكتەۋ مىنەزىنە بولا ءشۇرشىت اتاپ كەتىپ، كەيىننەن وسى لاقاپ اتىنىڭ قوناقباي اعاسىنا كوبىرەك تاڭىلاتىنىنا كادىمگىدەي رەنجىپ قالاتىن. سول قوناقبايدىڭ قازىرگى اڭگىمەسىندە بۇگىنگى شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ دودالاسۋعا ءتۇسۋى، دودالاسۋدىڭ سان ءتۇرىن جاستارعا ولاي دا بۇراپ، بۇلاي دا بۇراپ، ولاي دا ۇيپالاپ، بۇلاي دا ۇيپالاپ ءتۇسىرۋدى كورسەتۋى ەرتەگىلەردىڭ الىپتارىنىڭ الىپتارى عانا جاساي الاتىن عالاماتتىڭ ءوزى بولعان كورىنەدى. سول اتاقتى باتىردىڭ، سول اۋليەدەي اسىلدىڭ بۇگىنگى ەرەسەن قيمىلىن كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا. قوناقباي جانىبەك باتىردىڭ ارى-بەرىدەن سوڭ ءوز بالاسى ءداۋىتباي باستاعان ۇش-تورتەۋمەن جالعىز سابالاسىپ، الگىلەردىڭ تورتەۋىن دە جاياۋلاتىپ قالدىرعانىن ايتقاندا ايىزى قانعانى سونداي كوزىنىڭ وزىنە شەيىن كۇلىمدەپ، تۇگەل ءجۇزى نۇرلانا قۇلپىرىپ، مىناۋ جالپاق جالعاندا جانىبەكتەن ارتىق ەكى اياقتىنىڭ مىقتىسى دا، جۇرەكتىسى دە، جىلپىڭى دا، ءتاسىلقويى دا ەندى قايتىپ تۋماستاي بوپ ەلەستەپ-ەلەستەپ كەتىپ ەدى.
— نەسىن ايتاسىڭ، جارىلعاپ-اۋ! شاقشاق جانىبەك قازاقتان تۋا سالعان ناعىز ءدۇردىڭ ءوزى عوي. ءىسى اناۋ! كۇشى اناۋ! ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي! كوسەمدىگى ءوز الدىنا. شەشەندىگى از سوزبەن كوپ سەندىرەتىن تۇڭعيىعىندا. تاباندىلىعى مەن تاپقىرلىعى ەل اۋزىندا اڭىز بوپ تارالىپ كەتكەن. ءاي، اسىل-اۋ! ءتىپتى كومەسكى تارتاتىن ءبىر قىرىن تاپپايسىڭ عوي. كوكەم، سەندەر ونى اقكە دەيسىڭدەر عوي، سول كوكەم: "شىركىن شاقشاق جانىبەك-ەلدىڭ قۇتى، جەردىڭ قۇزى عوي. سىڭار لەبىزىنىڭ ءوزى سۋىلداپ سىرعا جەتەدى، دۋىلداپ قىرعا كەتەدى. ورىنى توردەن، بەرەكەسى بەلدەن، ىرزىق-نەسىبەسى ەلدەن بىرەۋ بولسا، تاپ سول ساردار عوي!" دەپ ەدى. ارتىنان ءسوز ەرگەن جاقسى عوي ول! — دەپ سىلەكەيىن شۇبىرتقاندا جارىلعاپ وتكەندەگى باتىردىڭ بوكەڭە جاساعان قياناتىن ۇمىتىپ كەتىپ، تەزىرەك كورسەم ەكەن، قاسىنان دۇرىستاپ ءبىر قاراسام ەكەن دەگەن تىلەكتى ىشتەي قاۋزادى.
تاعى دا تاعى ءبىر تۇستان دۇركىرەي شىققان داۋىستارعا ەلەڭ ەتكەن جارىلعاپ كۇرەڭ قاسقا ايعىرىن سۋماڭداتا سولاي قاراي تارتا جونەلدى.
سالما ىلۋدە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن توبىقتى جىگىتتەرى ەكەن. شەتىنەن جىلقىنىڭ قۇلاعىندا ويناپ وسكەن شاباندوزدار ەمەس پە، ات تۇياعىنان كوتەرىلگەن شاڭدى سوناۋ تۇمانتقان سۇرعىلت كوككە جەتكىزبەي قويمايتىنداي ورشەلەنە ەكىلەنىپ العان. جان الىپ، جان بەرىسپەي جەڭىستى ەشكىمگە جىبەرمەس وجەت نامىسپەن وتجالىنداي لاپىلداعان توبىقتى جاستارىنا سۇيسىنبەگەن جان قالماپ ەدى. ەندى سول ءسۇيىنىش تە، سولارعا دەگەن تىلەكتەستىك تە، سولاردىڭ وزدەرىنىڭ مۇندا قىزۋلانىپ، لەپىرىپ العان تۋىسقاندارى دا بار بىلەر ءارۋاق اتتارىن ءتىرىلتىپ، سوناۋ شورتانداي شورشىپ، جايىنداي جۇيتكىپ جۇرگەن جىگىتتەردى ودان سايىن قايراپ، قاناتتاندىرىپ الا جونەلدى.
— مايابوز! مايابوز!
— ارۋاق! ءوزىڭ جەبە انەت بابام ءارۋاعى!
— رىسپەتەك! رىسپەتەك!
— داۋلەتەك! داۋلەتەك!
— ءاي، ونان دا جۋانتاياق دەسەڭشى! ايتپەسە ول شىركىننىڭ سەنىڭ كىمدى ايتىپ تۇرعانىڭدى بىلمەي قالار!
— انە! انە! اكەتتى! جىگىتەك دەسە جىگىتەك-اۋ، ءا! ول-جايدىڭ وسى جىگىتەگىنەن اساتىن بالاسى جوق. باس قامشىنى!
— نەگە بولماسىن! ايدوس، قايدوسىن قايدا قوياسىڭ!
— قالقامان باتىر دا مىقتى ەمەس پە ەدى. قايران ەردىڭ ءوزى ەدى عوي ول دا.
— ايتپاپ پا ەم، اقىرى جەڭىس جىگىتەككە ءتيدى-اۋ!
وسى كەزدە سوناۋ جەر تۇبىنەن الدەبىر ءدۇبىر ەستىلدى.
سول ءدۇبىر ەندى كوپ تۇياقتىڭ دۇسىرىنە جالعاسىپ، سول تۇستان قالىڭ تۇتانعان شاڭدى بۇرقىراتا، قۇيىنداتا كوتەرگەندە جۇرت بىتكەن تەگىس ەلەڭدەپ، الگى تۇسقا قاراي بىرەن-سارانى ەتەكتەرى جالپىلداپ شابا جونەلىپ ەدى، بوگەنباي ءۇنسىز عانا قامشىسىن ەربەڭ ەتكىزدى. سول بەلگى جەتىپ جاتىر. تاڭىباي، تۇيتە، ءداۋىتباي، نياز، ول-جاباي باتىرلار ىلگەرى سۇعىنىپ ىسكە كىرىسىپ كەپ كەتتى. تاڭىبايدىڭ گۇرىلدەگەن داۋىسى دالانى باسىنا كوتەردى. سول داۋىستى، سول بۇيرىقتى قالعان تورتەۋ دە ءار تۇستان ايقايلاپ ايتىپ بارادى.
— قانە! سەرپىل بىلاي! اش الدىڭدى! قايت كەيىن! اناۋ اتىعاي، قاراۋىل جىگىتتەرى قۋىپ كەلە جاتقان قۇلانداردى كورەمىسىڭدەر. كورسەڭدەر، كەيىن شەگىنىڭدەر. ءقازىر قۇلانداردى قۇرىقتاپ ۇستاۋ، بۇتالىقتاپ اۋلاۋ باستالادى. بۇل-ەڭ جاۋاپتى كەز. وسى جاۋاپتى ءساتتى بوكەمىز، بوگەنباي ساردار قاراكەسەك جىگىتتەرىنە سەنىپ، جۇكتەپ تۇر. بوگەت جاساماڭدار. وزگەلەرىڭ ارالاسپاڭدار دا كيلىكپەڭدەر. جولدى اشىڭدار! جولدى!
Ay، قاراكەسەك اۋشىلارى! دايىنسىڭدار ما؟
— دايىنبىز!-دەگەن ون شاقتى جىگىتتىڭ داۋىسى جاڭعىرىعىپ ەستىلدى. سول بەتتە ولار وقشاۋلانا قالدى.
جارىلعاپ اساۋ قايىرۋدىڭ، قۇرىق سالۋدىڭ، بۇعالىق تاستاۋدىڭ قىر-سىرىنا مۇلدە جەتىكپىن دەپ ايتا الماسا دا، ءدال وسى قۇلان قۇرىقتاۋ دوداسىنا ءتۇسۋدى بارىنشا-اق ارمانداپ ەدى، سونىسىن سەزگەن جاندىر تاڭىبايعا ايتىپ جارىلعاپتى ون جىگىتتىڭ ءبىرى ەتكىزگەن-دى. ەندى مىنە قاراشور سەڭكىباي، سارىم قۇلىق اقساقالدىڭ بالاسى ءجالاڭتوس، التەكە جيدەباي، ارالباي اقكەسىنىڭ ءۇشىنشى ۋلى-كوشەكباي، اعالارى قاندىقاراشا، ورىنبايلارمەن تىزە قاعىسىپ، سوناۋ كوز ۇشىنان قۇيىنداتىپ جاقىنداپ كەلە جاتقان قالىڭ شوعىردى كورگەندە جۇرەگى اتتاي تۋلاپ قويا بەردى.
ورىنباي تاعى دا ەلگەزەكتىگىنە باستى. يىعىنان جايلاپ قانا قىسىپ ۇستاپ، ماڭدايىنا ەرنىن تيگىزدى.
— شىداماي تۇرمىسىڭ؟ تولقيمىسىڭ؟
— ءيا، ورەكەم! سىنعا تۇسۋدەن قيىن نە بار ەكەن.
— سىنعا ءتۇسۋدىڭ قيىنى قيىن-اۋ. ءبىراق ەر جىگىت باعىن سىناماي ماقساتقا جەتكەن بە. سىننىڭ دا سىنى بار-اۋ. سىندىراتىنى دا بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون-اۋ. — ورىنباي جارىلعاپتىڭ يىعىنداعى قولىن الىپ، ءبىراز قادالىپ تۇردى. سول قاراسى جارىلعاپقا مۇلدە وزگەشە رەڭكتە شالىندى.
"نەگە سونشا قارادى؟ قيمايتىنداي قاراس قوي... مەنى ءالى دە جاس ساناي ما؟ قورعاشتاي بەرە مە؟" دەپ ءارى-سارى كۇيدە تۇر ەدى، كوشەكباي تىزەسىنەن ءتۇرتىپ قالدى.
— بۇعالىعىڭ مىقتى ما ەدى؟
— ءا-ا؟ بۇعالىق پا؟.. ءيا... مىقتى عوي.
— اناۋ اتىعاي، قاراۋىل جىگىتتەرىنىڭ ورلەگەنىن كورمەيمىسىڭ! ىلعي تارپانىن ىرىكتەپ الىپ، قوستان بارىپ ايداپ كەلە جاتقانداي-اق، كورىنىس بەرۋلەرىن قاراشى! ناعىز ازاماتتار دەپ وسى جىگىتتەردى ايتساڭشى. ۇيىرىنەن قۇلان ءبولىپ اكەتىپ، ونى قايىرىپ اكەپ، الدىمىزعا سالۋى-قارا قالماقتى قىرىپ كەلگەننەن نەگە كەم بولسىن! — دەپ ايىزى قانا سويلەپ، سوناۋ دۇبىرگە الدەن-اق ەلتي باستاعانىن دەلديگەن تاناۋلارى ارقىلى حابارلاپ تۇر.
ءبىر كەزدە بولات تۇياقتارى قارا جەردىڭ ءتوسىن وپىرارداي دۇڭك-دۇڭك تەپكىلەگەن قۇلان ءۇيىرى سوناۋ وقشاۋلانعان قاراكەسەك جىگىتتەرىنىڭ قارسى الدىنا قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلە بەرگەن ەدى. ءدال سول ءساتتى قاپىسىز باققان تاڭىباي قامشىسىن سەرمەپ كەپ قالعاندا ماناعى ون جىگىت توتەدەن قوسىلدى. شەتىنەن سايگۇلىك تىڭ ايعىر قويسىن با، انە-مىنە دەگەنشە جوتاسىنا جۇك، موينىنا قول تيمەگەن ءتۇزدىڭ شۋ اساۋلارىن قوساياقتاتا اسپانعا سەكىرتىپ، موڭكىتە تۋلاتىپ ون جىگىتتىڭ ونى دا بىر-بىرەۋدەن قۇرىقتاپ ۇستاپ، بۇعالىق ساپ قۇرساۋلاپ الا قويىپ، ارتىنان جەتكەن اتىعاي-قاراۋىل جىگىتتەرىنە ۇستاتىپ-ۇستاتىپ ەدى. ەندىگى بىر-ەكى بيە مەن شولاق قۇيرىق قاسقا ايعىردىڭ باسىن كەكجيتە تارتا جونەلگەنىن كورگەندە، بوگەنباي سارداردىڭ داۋسى ءوزىنىڭ زور ۇنىمەن بۇكىل ۋ-شۋدى كومىپ كەتتى.
— بۇعالىق، قۇرىقتى تاستاڭدار! اناۋ ۇشەۋىن جانامالاپ بارىپ ساعاقتان شالىپ، مىناۋ ۇلى كۇننىڭ، الامان ويىنىمىزدىڭ امان-ساۋ وتۋىنە قۇرباندىققا ايتىڭدار.
ابىلاي سارداردىڭ قاسىندا تۇرعان. كوزدەرى وت شاشىپ جالىنداپ كەتكەن ەكەن، بوگەنبايعا جالت قارادى.
— بوكەم! ساردار اعا! ءجون بۇزدى، كيلىكتى دەمەڭىز. رۇقسات بەرىڭىز ماعان! اناۋ ايعىر-مەنىڭ سىباعام ءتارىزدى-اۋ!
بوگەنباي سۇلتاننىڭ بۇكىل ىندىنى اۋىپ كەتكەنىن، سوناۋ ءدۇبىرلى دالادان ءدال ءقازىر ورتتەي جانعان بۇكىل دەنەسىمەن اسىعا ىزدەگەن ءبىر جان ارپالىسىنىڭ تىنشۋىن تاپقىزاتىن الىس-جۇلىس مايدانىنا قۇلاي ۇمتىلعانىن سەزدى دە، باسىن يزەدى.
ابىلاي كۇرەڭى ونسىز دا ەلەگىزىپ، تىقىرشىپ تۇرعان-دى، ءبىر-اق اتىرىلىپ، ساقپان تاسىنداي اتىلدى.
بوگەنباي سوڭىنان قاراپ قاپ ەدى، ءۇش قۇلاننىڭ سوڭىنان قۋعىنداعان ۇش-تورتەۋدىڭ اراسىنان ورىنبايدى تانىپ قاپ، سۇلتاننىڭ ىركىلە بەرگەن ءۇش نوكەرىنە قانتالاپ سالا بەرگەن كوزدەرىنىڭ قيعاش سەسىمەن جارق ەتتى. سول-اق ەكەن الگى ۇشەۋى دە قۇيىقتىرا جونەلدى.
بۇل كەزدە الدىڭعى جاعىنان قالىڭ توسقاۋىلعا تىرەلگەن ءۇش قۇلان جالت بۇرىلىپ، كەيىن وراعىتا بەرى قاراي ارتقى اياقتارىنا ورتقي موڭكىپ-موڭكىپ قالىپ، قياستانا پىسقىرىنىپ، ولىسپەي-بەرىسپەۋگە تىرىسقانداي شابىستى ۇدەتە تۇسكەن ەدى.
قاسقا ايعىردىڭ سوڭىنا بۇل كەزدە ورىنباي تۇسكەن بولاتىن. اياعىنان دا ات ارقاسىنا بۇرىن مىنگەن تەسىك وكپە جىلقىشى ەمەس پە. جاندىردىڭ قارا سۇلىك ايتىرىن وسى قۇلان قۋۋ دوداسىنا ادەيى سۇراپ مىنگەن جىگىت استىنداعى اتىنىڭ وزگەلەردەن ۇشقىرلىعىن ءبىر پايدالانسا، ءوزىنىڭ ءدال وسى جولىن سەرىكتەرىنىڭ تالاسسىز بەرەرىنە جانە سەنىپ "ايعىردى ماعان تاستاڭدار!" دەپ ايعايلاپ قالعانى دا سودان بولاتىن. ءدال وسى بۇگىن كوپتەن كوپ كوزگە تۇسپەي جۇرگەن جىگىتتىڭ مەرەيى ۇستەم بولارىنا ءوزى دە، وزگەلەر دە قاپىسىز سەنگەن ەدى. ورىنبايدىڭ "قارقاباتتاعان!" داۋىسى ەستىلگەندە، مۇقىم قاراكەسەكتىڭ بويىندا دۋىلداماعان ءبىر تامشى قان قالماعان دا شىعار-اۋ!..
كەنەت الدىن كەس-كەستەپ الدەكىم بۇيىردەن قوسىلعانىن كورگەندە ورىنبايدىڭ كوزدەرى الارىپ كەتتى. ايقايعا باسىپ كەپ قالدى.
— تايقى! بوگەمە! كيلىكپە! اۋلاق!
ابىلاي ورىنبايدى تانىپ قاپ ەدى اقسيا كۇلدى.
— وۋ، ورىنباي-اۋ! ءدال وسى ايعىردى، وسى جولىڭدى قيشى ماعان! وۋ، ورىنباي دوسىم-اۋ!
باياعى سول ءادىل قالپى! باياعى سول دوس مىنەز. باياعى سول جارتى ءداندى ءبولىپ جەپ، اشقۇرساق جۇرسە دە، ەشتەڭەدەن مويىماس ادال كوڭىلدىڭ اقسيا كۇلەتىن قالتقىسىز تازالىعى كوز الدىنا قايتادان كولبەڭدەپ كەلە بەردى.
ورىنباي كۇلدى دە، باس يزەدى. ءبىراق سۇلتاننان شىلبىر بويى كەيىندەپ قانا ىلەستى دە وتىردى.
ايعىر بارلىعىپ قالعان ەدى. ءبىراق ءتۇز تاعىسى ەمەس پە، سوڭعى دەمى قالعانشا جانۇشىرا بوستاندىق تىلەيتىن ولەرمەندىگىنە باسىپ ءتورت تۇياقتان تاس اتىپ ۇزاپ، ءۇزىلىپ شىعۋعا بارىن سالا كوسىلدى. سۇلتاننىڭ مىڭنان تاڭداعان كۇرەڭ ايعىرى قايدان وسال بولسىن، اۋىزدىق تىستەي باسىن كەگجيتە جۇيتكىگەندە قۇلاننىڭ ايعىرىنا جانامالاپ تاقالىپ-اق قالدى. ەڭ ءبىر جاۋاپتى كەز ەندى باستالماق. مىقتىلىقتىڭ دا، ەپتىلىكتىڭ دە ەڭ ءبىر كورىنەتىن دە تۇسى وسى ساتتە جالت-جۇلت تىرلىكتىڭ سوڭعى دەمىن ءۇزىپ، جۇلىپ تۇسەر جارق-جۇرق جالاقتاعان ساپىنىڭ ساعاقتان شالىپ جىبەرەر ءبىر عانا شاپشاڭ قيمىلىمەن اياقتالۋى كەرەك.
ابىلايدىڭ كۇرەڭى ايعىرمەن قۇيرىق تىستەستى.
— ءيا ءسات!-دەستى تاماشالاپ تۇرعاندار.
كۇرەڭنىڭ باسى ىلگەرى وزدى. سۇلتاننىڭ تىزەسى قۇلاننىڭ جامباسىن سوقتى.
— ارقار! ارقار! ارقار!
تورە ۇرانى دالانىڭ ءار تۇسىنان تۇتانا لاپىلدادى.
كۇرەڭ تاعى ىلگەرى قامشى بويى ارشىندادى.
— شال! قىل ساعاقتان ور! ورىپ، شالىپ جىبەر!
— ءارۋاق!
— بوزقاسقا!
— بوزقاسقا ەمەس، بوزقاسقا قۇلان دە!
ابىلاي ساپىسىن جارق ەتكىزدى. جارق ەتكەن ساپىدان سەسكەندى مە، الدە وقىس باسىن قايقاڭ ەتىپ كوتەرىپ قالدى ما، قۇلاننىڭ باسى ساق ەتىپ تيگەندە، سۇلتاننىڭ قولىنداعى ساپىسى ۇشىپ-اق كەتكەنى. جۇرتتىڭ اھ ۇرعان داۋسى ءبىر دەممەن شىعىپ بۇكىل اتىراپتى سولق ەتكىزگەندەي بولدى.
قۇلاقشەكەدەن سوققى تيگەن تاعى كەنەت قوساياقتاپ شاپشىپ قاپ، اۋزىن اپانداي اشا اقسيعان تىستەردى ءبىر-بىر سۇڭگىدەي شوشىنتا كورسەتىپ، شايناپ تاستارداي بوپ سۇلتانعا ءتونىپ كەلە بەردى...
زۋ ەتكەن ءالسىز دىبىس ءبىر عانا ەستىلدى دە، قىل مايقاننان قادالعان سۇر جەبە تاعىنى ۇمار-جۇمار ۇشىرىپ، دومالاتىپ ءتۇسىردى.
ەسىن ەندى جيناعانداي جالت بۇرىلعان ابىلاي ساداعىنا ەكىنشى ءبىر جەبەنى قاداي بەرگەن دوسى ورىنبايدى كورىپ، قۋانا باس يزەي ءتۇستى.
— ورىنباي-اي! قارىزىڭ موينىمدا، دوسىم!
ورىنبايدىڭ ءتۇسى قۇبىلا بۇزىلىپ كەتتى.
ابىلاي سەكەم الا قويدى.
— ۋاي، ابىلاي سۇلتان! دوستىققا دوستىق قارىزىم. ول وتەلدى. سەن كەشە ءادىل ۇلان ەدىڭ. شىن ءادىل ەدىڭ. بۇگىن سۇلتان بولدىڭ. ىزعارىڭ جازدا دا جۇرەك قارىدى. اۋليەدەي بوكەمدى، ساردارىمدى الدەبىرەۋدەي عىپ باۋىرىڭا بۇكتەمەكسىڭ. سول قىساستىعىڭ ءۇشىن كەۋدەڭە جەبەمدى قاداماق بوپ وق تىستەپ سەرت بەرگەم. سەرت ۇستىندە دوستىق جوق. اللانى اۋزىما الىپ انت بەرگەم. انت بۇزعاننىڭ قاسيەتى جوق. ءقادىردى سەن قاشىرساڭ دا، سۇلتان، قاسيەتتەن قاراڭ مەنىڭ ايىرىلارىم جوق! — دەپ ساداعىن كەۋدەگە كەزەنىپ بۇرا بەردى دە، ءمىز باقپاي سۇپ -سۇر بوپ قاسقايا قاراپ تۇرىپ قالعان ابىلايدىڭ تەلپەگىنە باعىشتاپ جەبەسىن ءسال كوتەرە ءتۇسىپ، تارتىپ جىبەردى. تەلپەك ۇشىپ ءتۇستى.
ۋ-شۋ ءۇن تىنا قالعان تىنىشتىقتى بۇزىپ قايتا ءورشىدى.
— اپىر-اي، ءا! نەگە كەزەندى؟ نەگە كەزەدى ەكەن؟
— بار عوي ءبىر كادىگى! بولدى دا ءبىر سۇمدىعى.
— ەكەۋىنىڭ اراسىنان قىل وتپەستەي دوس ەمەس پە ەدى.
— بۇزدى-اۋ جۇرت تىنىشتىعىن، ەل بىرلىگىن بۇزدى-اۋ!
— مىناۋ تۇتاستىعىمىزدى ايعاقتاعان ساقيناداي بەرىكتىمىزگە تاعى ءبىر سىزات ءتۇسىپ، سىندىرىپ كەتەتىن بولدى-اۋ.
وسىنداي قوبالجۋ، كۇدىك ەرىندەردى كۇبىرلەتىپ، ەڭسەلەردى ءتۇسىرىپ، جۇرەكتەردى ەزىپ جىبەرىپ ەدى.
الگى تۇيدەك جەتكەن ءۇش نوكەر ورىنبايدى جەتكەن بويدا اپىر-توپىر ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، قولىن ارتىنا قايىرا بايلاپ، جالاڭاش قىلىشتارىن جالاقتاتىپ، سۇلتاننان يەك قاققانداي انتەك قانا بەلگى جەتسە دوپتاي باستى دومالاتىپ تۇسىرۋگە دايىن-اق تۇر. قولداردا ءدىرىل جوق، كوزدەردە سۇستى اشۋ عانا بار. سول ءزىلدى اشۋلى كوزدەر سۇلتاننىڭ قيمىلىن باعۋدا.
ورىنباي كەسىگىن جاساعان سوڭ كەسەك قيمىلدى ەندى وزگەدەن عانا كۇتىپ جايباراقات قانا تۇرعان، ابىلايعا قارار دا ەمەس.
"اپىراي، قايسارىن-اي! ءقادىرىمدى ءوزىمنىڭ قاشىرعانىم دا راس، قاسيەتىن بۇنىڭ قورعاعانى دا راس. ءبىراق ات توبەلىندەي تورەگە قالىڭ قۇراقتاي قاراشىسى ساداقتارعا بەرسە، ارتى نە بولماق. ورايعا وراي قيمىل جاساۋ قاجەت پە؟.. قاجەت-اۋ! جازىقتىنى جازعىرماساڭ، تورەلىگىڭە ءمىن، سۇلتاندىعىڭا سىن. قايتسەم ەكەن؟.."
وسىنداي وي ارپالىسىنا تۇسكەن ابىلايدىڭ ءتۇسى كەنەت قايتادان قىزىل بوياۋىن تابا قويدى. داۋسى دا ساڭق ەتىپ ەستىلدى.
— شەشىڭدەر قولىن!
قول شەشىلدى. ورىنباي سۇلتانعا قارادى.
— ورىنباي! سەن ايتتىڭ، مەن ءتۇسىندىم. جەتكىزدىڭ دە جەتەمە تيگىزدىڭ. قايسارلىعىڭ قاسيەتىڭدى ساقتادى. ءبىراق سول قايسارلىعىڭنىڭ جازاسىن دا وتەۋگە ءتيىسسىڭ. وتەلمەگەن جازا-قازادان دا اۋىر. سوندىقتان سەن، ورىنباي، ەندىگارى ساداق تارتپايتىن بولاسىڭ، — دەپ ءسال بوگەلدى دە، نوكەرلەرىنە بۇرىلدى. — سول قولىنىڭ باس بارماعىن شابىندار!
وتكىر قىلىش جارق ەتكەندە، باس بارماق شورشىپ ۇشىپ ءتۇسىپ، دومالاپ كەتىپ ەدى.
— قولىن تەز بايلاڭدار!— دەدى ابىلاي ساۋلاعان قىزىل قاندى كورىسىمەن.
ورىنباي ءلام دەمەستەن جەردە جاتقان ساداعىن ءىلىپ الدى دا، كىرىستەن سول قولدىڭ سالاسىنا مىقتاپ تىرەپ ۇستاپ، وڭ قولىمەن ادىرنانى شىرەنە تارتتى.
— ءاۋ، ءادىل! كورەسىڭ بە؟ ساداق تارتۋعا مىنا قولىم ەندى ءتىپتى ىڭعايلى بولعان جوق پا؟— دەدى وتتاي الاۋلاپ تۇرىپ.
ابىلاي اتىنان ۇمار-جۇمار تۇسكەن بويدا ورىنبايدى قۇشاقتاي الدى.
— دوسىم-اي! ورىنبايىم-اي! بايلاتشى-قولىڭدى! بايلاتشى تەز!
وسى ەكى ورتادا ساردار دا، جانىبەك تە جەتىپ ەدى. قاتارلاسقان بۇرىنعى ەكى دوستى بوگەنباي قۇشاعىنا كومگەندە، جانىبەك ورىنباي مەن ابىلايدى تۋ سىرتتارىنان ءبىر-بىر سيپاپ ءوتىپ، تۇرعانداردىڭ ەسىندە ماڭگى قالعان ءبىر جۇرەك تولقىنىسىن ايتىپ ەدى.
— ءاۋ، ابىلاي سۇلتان! حان اداسسا، حالىق اداسارىن ەسىڭە مىقتاپ ءتۇي. حان جامان ءىس ىستەپ، جاقسى ءسوز ەستىگەنشە، جاقسى ءىس جاساپ جامان ءسوز ەستىگەنى كوپ ارتىق.
ءاۋ، ابىلاي سۇلتان! قاراشىسى حانىنان قورىقپاسىن، حانى ءۇشىن قورىقسىن. وسىنىمدى دا جادىڭدا ساقتا.
ءاۋ، ابىلاي سۇلتان! ءولىم مەن ءومىردىڭ اراسى ءبىر-اق تۇتام. حان ءولىم جايلى ويلاماي، ءومىر جايلى ويلاسا، ەلى باي، ەرى باقىتتى بولماق.
ابىلاي سۇلتان ورىنبايعا رازى بوپ قاراپ تۇرىپ، بوگەنبايدىڭ يىعىنان ۇستاپ ءبىر تىزەرلەي بەرىپ ەدى، ساردار تىك كوتەرىپ الا قويدى.
— ابىلاي! مەن ساعان باياعىدا تىزەڭدى بۇكپە، ەڭسەڭدى تۇسىرمە، كەۋدەڭدى بۇكتەمە دەگەم. سول ايتقانىم ايتقان،— دەدى.
— بوكەم، اداسقان ءىنىنى كەشىرەر اعانىڭ بولعانى قانداي جاقسى! جاڭا مىناۋ ورىنباي ايتقان ىزعارىم شالسا، جۇرەگىڭىزدى سۋىتسام، ۇياتىمنان ورتەنىپ تۇرمىن. ويىمنان دا، بويىمنان دا ءوزىم دەگەن، وزەگىم دەگەن جۇرتىما شۋاق شاشام با دەپ ءجۇرىپ شاتاسىپ كەتكەنىمدى بايقاماپپىن-اۋ. ەلدەن ۇلكەن، حالىقتان زور حان دا، سۇلتان دا بولمايتىنىن زەردەلەدىم بۇگىن، — دەپ ەندى جانىبەككە جالت قارادى. — ءاۋ، جانىبەك اعا، اقىلدى وزگەگە ايتا ءبىلۋ بار دا، وزىڭە سول اقىلدى جاڭعىرتا قايتارا ءبىلۋدى دە ۇمىتپاعان ءجون-اۋ.
سۇلتاننىڭ سۇرلانا قاراعان تۇرىنە باتىر كوز تالاستىرا الماي تايساقتاپ كەتتى.
— سەزدىم. ۇقتىم، سۇلتان.
— ۇقساڭ، كەپەلىدەن دە، ۇكىلىدەن دە ساعان جايلاۋ جوق.
— ءبىلدىم! ءوز ويىم دا وسىنى ايتسا دەپ تۇر ەدى، — دەپ ساقىلداپ كۇلىپ الا جونەلدى دە، جانىبەك بوگەنباي اعاسىنىڭ كەۋدەسىنە ماڭدايىن توسەدى.
— وۋ، بوكەم! ءتوس بولاسىڭ با، بالعا بولاسىڭ با؟ ەكەۋىنە دە ماڭدايىم دايىن.
— ءتوسىم توسىڭە ءتيدى. سول جەتەدى، ءىنىم! بالعالاسۋ مەن بالتالاسۋدى ورىس پەن ويراتقا-اق قالدىرايىق تا.
4
سەمىز تۋ بيەنى ارنايى سويعىزعان جاندىر مەن جاباعى تۇيتە اعاسىن ەكى جاقتاپ قولقالاپ، "ارالباي باتىردىڭ داستارقانىنان ءدام تاتسىن" دەگەن تىلەكتى بوگەنباي ساردارعا، جانىبەك باتىرعا جانە ابىلاي سۇلتانعا جەتكىزۋىن ءوتىنىپ ەدى.
شاقىرىلعان سىيلى قوناقتارىنىڭ كەلەتىنىن ەستىسىمەن بۇلار اكەلەرىنىڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ ىشىنە كىلەم، كورپەلەرىن توسەتىپ، جاستىق، بوستەكتەرىن تاستاتىپ جايناتىپ-اق جىبەردى.
داستارقان جابدىعىن جاندىردىڭ ءوزى قادالاعاننان سوڭ ىدىس-اياقتارى دا، تاتتى-دامدىلەرى دە بىلىكتى اكەنىڭ تاپسىرىپ پىسىقتاۋىمەن الدىن الا جەتكىزىلگەندىكتەن قوس باتىر مەن قادىرمەندى دوستىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنىنا كوزى جەتىپ، كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن ەدى.
ارالبايدىڭ سالەمىن ەستىپ، بالالارىنىڭ قۇرمەتتەپ تورىنە شاقىرىپ، ءدام تاتقىزعانىنا رازى بولعان سىيلى قوناقتارعا كارسون مەن كەرنەيدىڭ كۇيشى، دومبىراشى، ءانشى جاستارى كۇي شالىپ، ءان سالىپ، كوڭىلدى وتىرىستىڭ كورىگىن دە قىزدىرىپ جىبەرگەن بولاتىن.
ءبىر كەزدە ابىلاي جارىلعاپقا بۇرىلىپ قايتا-قايتا كوز تاستاي بەرگەنىن بايقاپ قالعان ورىنباي ساقىلداي كۇلىپ جىبەردى.
— ءاۋ، ءادىلجان-اۋ! وسى سەنىڭ مىناۋ جارىلعاپتا، قۇداي بىلەدى دەيىنشى، ءبىر بۇيىمتايىڭ بار ءتارىزدى-اۋ! ادامنىڭ جانىن سۇراماسسىڭ. قولىڭدى قاقپايىق، ايتىپ قالشى، قالاپ قالشى كومەيىڭنەن سىعالاپ تۇرعاندى، — دەپ وزىمسىنە سويلەپ، ەركىندىكتىڭ، ەركە دوستىقتىڭ ەجەلگى تەڭدىگىنە باستى.
ابىلاي دا جايراڭ ەتىپ، كەلىسە باس شۇلعىدى.
— راس! قولقام بارى راس، ورىنباي. جارىلعاپتىڭ مىناۋ كەڭ كەۋدەسىنە قالاي كىرىپ، كىلتىن قالاي اشام دەپ وتىر ەم. ويتكەنى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇگىن بۇل ءىنىم دومبىراعا دا قول سوزبادى. انگە دە زاۋىق بىلدىرمەدى. سوعان قاراپ، ساداقتىڭ زۋىلىنا، قىلىشتىڭ سۋىلىنا ءبارىن ايىرباستاپ الا قويعان با؟ ەرتەرەك ەرەسەكتەنگەن بە دەپ تە قالدىم-اۋ. بار ەدى عوي قوڭىر اۋەندى قوڭىر ىشەكتەن كۇڭىرەنتىپ شىعارار قۇدىرەتى. سيقىرلى ساۋساقتارى پەرنە ۇستىندە اتوي ويناتۋشى ەدى-اۋ دەگەن قيالدا وتىرعانىم راس، — دەپ اعالىق كوڭىلدىڭ شىن اقتارىلۋىمەن ۇلكەن ءىلتيپات تانىتقاندا، مانادان مىناۋ ءيسى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ مىنەزدەرىنە، كەلىستى اڭگىمەلەرىنە دە، تەرەڭدىكتەرى مەن تۇڭعيىقتىعىنا دا، كەندىكتەرى مەن كەمەلدىكتەرىنە دە بارىنشا ۇيىپ، مەيلىنشە ريزا بوپ، بوي باعىپ وتىرعان جارىلعاپتىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ قويا بەردى. ءسال قىزارا ءتۇسىپ، جىميا كۇلدى دە:
— اكەلەر مەن اعالاردىڭ الدىنا تۇسە بەرمەي ادەپ ساقتايمىن دەپ سىپايىلىقتى مۇلدە اسقىندىرىپ السام، عافۋ وتىنەم. دومبىرا كيەسى يەسىن ىزدەپ، نە ىزدەتىپ تاپقاندا عانا اشىلاتىن دا، شەشىلەتىن دە كيە عوي. سىزدەر ىزدەتسەڭىزدەر بىزدەن بوگەت بولماسىن، — دەپ دومبىراعا قول سوزا بەردى.
بىرەر كۇيدىڭ بۇكىل جان-جۇرەكتى سىرقىراتار بەبەۋىمەن وتىرعانداردى تۇگەل تەبىرەنتىپ، تولعانتىپ الىپ، ءوزى اتىن "انەت بابا" دەپ قويىپ العان ابىلايدىڭ كۇيىن قۇيقىلجىتا جونەلدى.
جانىبەك تە، سۇلتان دا، بوكەڭ دە مىنا كۇيدى العاش تىڭداعانداي قىبىر ەتپەي قابىلداپ، سونار شالىس ارقىلى الما-كەزەك اۋىساتىن، قاتقىل زىركىل مەن نازىك شىرىلدىڭ ارپالىسىن جۇرەكتەن وتكىزگەندە كەۋدەلەردى وكسىك ءدىرىلى بۋىپ، جانارلاردى دىمدانتىپ ىلعال ۇيىرىلە باستاعانىن سەزەر دە ەمەس. ءدال سونى بايقاپ قالعانداي كۇيشىنىڭ دوعال دا جۇيرىك ساۋساقتارى ەندى پەرنەلەرگە جەبەلەي نىق قادالعاندا جەر تۇبىنەن دۇبىرلەتىپ اتويلاتىپ جەتەتىن زار ءۇنى، سول زار ءۇنىن ىلە تۇنشىقتىرا ءورشيتىن ىزالى كەك قايراۋى تولقىنداپ دۋىلداپ ءبىر كەتتى. سول-اق ەكەن ەكىلەنگەن كۇي شامىرقانا شيرىقتى. شامىرقانعان سازدان كەيۋانانىڭ وكسىكتى "ەلىم-ايى" اڭىراي ءتۇستى دە، كەنەت شاڭق ەتكەن قىراننىڭ شاڭقىلىنداي اسقاق اۋەن مەن جۇرەك شىمىرلاتا تۇلا بويعا ىپ-ىستىق تولقىندى توعىتتى دا جىبەردى. كەۋدەلەر تىكتەلدى. جانارلار ۇشقىن اتتى. جۇزدەردە كەك سۇسى تۇنا قالدى.
كۇي تاعى دا باياۋلاي سىزىلىپ، "ەلىم! ەلىم! ەلىم-اي!" دەيتىن بايەك ۇنىمەن جۇرەك بىتكەندى تاعى ءبىر-بىر نازىك قانا شىمشىپ ءوتىپ، ەندى ۋىز تىرلىكتىڭ مامىراجاي شۋاعىندا ۋىلدەگەن ءسابيدىڭ ءتاتتى كۇلكىسىنە بوكتىردى دە، تاعى دا قاجىرلى ۇندەردى كوك جۇزىنە تىك شاپشىتىپ قالىپ، سول بيىكتەگى شىرقاۋ قايراۋىن كىلت ءۇزىپ توقتادى.
ابىلاي قوزعالاقتاپ كەتتى. جارىلعاپقا يەك قاقتى.
— كۇيىڭ كەرەمەت ەكەن، جارىلعاپ!
— بۇل كۇي سىزدىكى عوي، سۇلتان اعا!
— جوق! مەنىكى جوباسى دەمەسەڭ، قان قۇيىپ، دەمىن سالعان، جانىن كىرگىزگەن ءوزىڭسىڭ! سەنسىڭ! راقمەت!
جارىلعاپ ءسال جىميدى دا باس شايقادى.
— ابىلاي اعا! كىسى ءوز پەرزەنتىنەن جەرىمەس بولار. مەنىكى سول ۇلانعا الەكەي-شۇلەكەي تاعىپ، بوركىنە ۇكى قاداعانداي عانا بولماشى نارسە عوي. اتىن "انەت بابا" دەپ قويىپ ەدىم. اسىعىس جاسادىم با، ارتىق كەتتىم بە-وسىعان ءوزىڭىز تورەلىك ەتىڭىز.
— سولاي اتاپ پەڭ؟! وۋ، جارىلعاپجان-اۋ، ودان ارتىق ات بولار ما. انەت باباڭا بۇدان وتەر قۇرمەت تە بولار ما، — دەپ سۇلتان قاتتى ىرزا بوپ، ۇمتىلا بەرىپ، جارىلعاپتىڭ قولىن قۇشىرلانا قىستى.
سالدەن سوڭ بوگەنباي مەن ابىلاي سۇلتان ءوز ۇيلەرىنە كەتتى دە، ەندىگى بار پەيىل مەن كوڭىل مىناۋ كەلىستى قوناق، ءيسى ارعىننىڭ قاز داۋىستى قازىبەكتەن كەيىنگى ءقادىرلىسى جانىبەككە عانا بايلانىپ قالعان ەدى.
جانىبەك جارىلعاپتى مانادان ۇناتىپ وتىرعان، ەندى ءتىپتى جاقسى كورگەنىن جاسىرعان جوق، توردەگى ورىندار بوساعان كەزدە "بەرى مۇندا وتىر!" دەپ قاسىنا شاقىرىپ الدى.
تۇيتە جانىبەكتى بۇرىننان دا جاقسى بىلەتىن. ەكەۋى سىرمىنەز. جاكەڭنىڭ ەرلىگىنە، تاباندىلىعىنا قاتتى سۇيسىنسە دە، كەيبىر وزىمشىلدەۋ، بىربەتكەيلەۋ ادەتىن ۇناتىڭقىرامايتىن.
بوكەڭنىڭ جايلاۋ جاپسارىنا جاعالاسا كەلىپ، بىرنەشە اۋىلىن قوندىرماقشى ەكەن دەگەنىن ەستىگەندە ىشتەي قاتتى كۇيزەلگەن. "اپىر-اۋ، سونىسىمەن نە وندىرمەك. اعايىن اراسىنا ىرىتكى سالۋ ەكەنىن باسقا باسقا بولسىن، ەل ءۇشىن ەڭىرەپ جۇرگەن كەمەڭگەر جانىبەك ءبىلۋى كەرەك ەدى عوي. سونىسى قالاي؟ الدە مىناۋ بوكەڭنىڭ ايدىنى اسىپ، ايبارى كوبەيىپ، ابىلايدىڭ وڭ كوزىنىڭ، قاسيەتتىم بياعانىڭ جەلەپ-جەبەۋىمەن ارعىننىڭ باس ساردارى بولعانىن قىزعانىپ، ىشىنەن قىجىلدانىپ، موينىن سىرت قايىرعانى ما؟" دەپ ۋايىم شەگىپ ەدى. ءبارى بوس بوپ شىققانىنا قۋانىپ وتىر مىنە. جانىبەكتىڭ بوگەنبايدى سىيلايتىنىنا دا، اعا تۇتىپ قاتتى قۇرمەتتەيتىنىنە كوزى الگىندە تاعى ءبىر جەتتى. ونى جانىبەكتىڭ قىزۋ اڭگىمەسىن، بەتىنە ويناپ شىققان ىشكى لەپتىڭ اسەرلى جالىنىنان، اعاسىنا، قاتارلاس ۇزەڭگىلەس باتىرعا دەگەن ىنىلىك مەيىرىم مەن قوشەمەتتەۋدەن تۋعان شەكسىز ءىلتيپاتىنان تانىعان.
— وۋ، جارىلعاپجان-اۋ! كەيدە قاسىندا ءجۇرىپ قاپ تاۋىنداي بيىك ورەسىن، كوكشە تەڭىزدەي تەرەڭ اقىلىن كورە بەرمەيتىن ءقادىرلىڭ بولارىن اداسقاندا عانا تاۋىپ، ساسقاندا عانا بىلەتىنىڭ بار-اۋ. ناداندىقتىڭ باسى-قىزعانىش قانا. جاماندىقتىڭ قوسى-وزىمشىلدىك، وركوكىرەكتىك قانا. ەكەۋى دە جۇققىش. سودان اۋلاق بولايىق دەگەندى وزىمە دە، وزگەگە دە ايتۋمەن كەلەم. نيەت ءتۇزۋ بولسا، بەت الدىڭ ءاماندا اشىق. سول الدى اشىق، ءجۇزى جارقىن جان مەن بىلەتىندەردىڭ ىشىندە بوكەم عانا عوي. ساردارىمىز عوي ءبىزدىڭ! — دەپ ءبىر بايلاۋدىڭ ءتۇيىنىن كورسەتكەن.
— ءسىز شە، جانىبەك كوكە! ءسىز دە ساردار ەمەسسىز بە؟ — دەپ جارىلعاپ ەندى باتىلدانا ساۋال قوسقان ەدى.
— ە-ە، بالام! ساردارلىقتى كەيدە حان، كەيدە جۇرت، كەيدە جيىن بەرەدى. ال بۇكىل بولمىسىڭمەن ءوزىڭ عانا لايىق بوپ تابىلساڭ، سول ۇلكەن اتاقتى حان دا، جۇرت تا، جيىن دا بەرمەستەن بۇرىن تاعدىر اتتى قۇدىرەتتىڭ ءوزى عۇمىرلىق تۇمارىڭداي، قاسيەتىڭدەي ەتىپ موينىڭا تاعىپ بەرەدى-اۋ.
وسىدان كەيىن جاكەڭ ءبىر ەسىلە سويلەپ كەتىپ ەدى، جارىلعاپتىڭ كوز الدىنا قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيە دوڭگەلەنىپ ورالىپ، ىستىق-سۋىعىنا ءبىر قارىپ، ءبىر مۇزداتىپ قاقپاقىلداپ الا جونەلدى.
* * *
كوكتەم ءوتىپ بارادى. كوكتەم ءوتتى دەگەنشە كۇنى شىجعىرىپ جاز جەتەدى. جاز جەتتى دەگەنشە مىنا بويجەتكەندەي بوي جازىپ قىزىل-جاسىلىن قۇلپىرتىپ دالانىڭ سىلاڭداعان كوركىن جايىپ سالعان قاراقۇمنىڭ بار بوياۋ-بەدەرى جوعالادى. اناۋ قىزعالداق، سارعالداق كومكەرگەن جالداردىڭ تاز توبەسى تاقىرلانىپ، وتى مەن قىلتاناعىنان ايىرىلادى. قاعى مەن ىلعالىن بۋ قىپ ۇشىرىپ، قۇردىم بوپ سورىپ العان اڭىزاق بەدىرەيگەن قۇلا ءتۇزدىڭ ۇستىنە بەزەرگەن سۇر اسپاندى توڭكەرە سالادى.
ال ءقازىر كوكتەمگى ويدىم-ويدىم سۋى مول، دۇركىرەپ وسكەن كوك-جاسىل وسىمدىگى مول، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قۇم القابىنىڭ جازعىتۇرىمعى سىلاڭداعان سۇلۋ كەلبەتى كوركەم قاراقۇم وڭىرى-بۇكىل قازاقتىڭ قۇرىلتايى وتەتىن جيىن ورداسى بوپ ءتورت تاراپتان بەس قارۋىن تۇگەل اسىنىپ، سويىستىق، ساۋىندىق مالىمەن دۇركىن، دۇرمەك جەتىپ جاتقان الاش ازاماتتارىن قويىن، قولاتىنا تىعىپ الىپ جاتىر.
ۇلى جيىن ۇلى ماسەلەلەردىڭ قيىن تۇيىندەرىن ءدال وسى جولى تاۋكە حاننىڭ الدىندا نە شەشىپ قايتپاق، نە ودان ءارى شيەلەپ قايتپاق. نە ازات باستى ازاپ نوقتاعا كەرۋ، نە ازات باستى ازاماتتىعىڭدى ساقتاپ قالام دەسەڭ الىس-جۇلىستا وتەر كۇنىڭە تابان تىرەپ ارپالىسىپ، ايقاسىپ كورۋ. باسقا تىرلىك جوق. تىعىرىق حالگە جەتىپ ماڭدايدى تاسقا تىرەگەن سول ءتۇس عايسا پايعامباردىڭ تۋعانىنان بەرگى ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ونىنشى جىلدىڭ مامىر ايى بولاتىن.
بۇل ۋلى جيىنعا ءيسى قازاقتىڭ بار رۋىنان ەشكىم قالماي تۇگەل قاتىسۋىنىڭ ۇلكەن سەبەبى بار ەدى. قازاق پەن ويرات اراسىنىڭ كوپتەن بەرى تىنىشتىعى بۇزىلماي كەلگەنى قامسىز قازاقتىڭ ۇيقىسىن مولايتىپ، جالقاۋلىعىن ارتتىرىپ، كۇيبەڭىن كوبەيتىپ جىبەرگەنىن قاپىسىز باققىزعان قارا قالماقتىڭ قاھارىن تىككىزە باستاعان ەدى. سين يمپەرياسىمەن ايقاسا-ايقاسا، جەتى قوسىن حالقانى قوسىپ الام دەگەن
قالدان باشىقتى حونتايشىسى ءوز باسىن جۇتىپ، سىبان-رابتان حونتايشىسى قوڭىنا قول باتىرتىپ، ساۋىرىن جۇلمالاتىپ، تالىستاي جەرىنىڭ تالايىن ءشۇرشىتتىڭ تابانىنا تاستاي قاشىپ، شونشىكتەي تار اياعا ۇيلىعا تىعىلعان سوڭ، كەرەناۋلاعان كەردەڭ قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىنا اشقاراقتاعان دامەسىن سۇق ءيتتىڭ كوزىندەي ءموليتىپ، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ دۇبىرلەتىپ كەلىپ، باس سالۋعا دايىندالىپ جاتقانىن جايلاۋى ارالاس، قويى قورالاس وتىرعان الاش ارينە سەزىپ قالعان-دى. تاماعىنان پىشاق وراردا جانۋار ەكەش جانۋار دا تۇياق سەرپەدى عوي. جان القىمعا تىعىلعان ساتتە دالباسا ارەكەتتىڭ ءبىر تىزگىنىنە قول سوزۋدىڭ قاجەتتىگىن قاتتى ەسكەرگەن ءاز تاۋكە حاندىقتىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە ساۋىن ايتقىزىپ، وسى قاراقۇم قۇرىلتايىنىڭ وتۋىنە ءوزى سەبەپكەر بولعان.
جيىن ءالى دە سول ارقانى كەڭگە سالار قازاقتىڭ ىرعالىپ-جىرعالىپ ءجۇرىپ الار ميمىرتتىعىنىڭ كەسىرىنەن ايتقان ۋاعىنان ەكى كۇندەي كەش باستالسا دا، ىركىلىسىن، كىبىرتىگىن ودان ءارى ۇدەتىپ، يت-ىرعىلجىڭ تاجىكەلەسۋدىڭ كوبىك شاشىراتار مىلجىڭدىعىن كوبەيتىپ الىپ ەدى. الدىمەن كەۋدە سالىستىرىپ، ايدىنى مەن ايبىنىن سالماقتاستىرعان ارتى اۋىر دۇمدىلەرى تۇسەر ءۇيىنىڭ، بەرىلەر سىباعاسىنىڭ، كورسەتىلەر قۇرمەتىنىڭ وزگەلەردەن ىلگەرى، قالقىڭقى بولۋىن كۇيتتەپ ىرعاسىپ ءبىر كەرىلدەسسە، كەيىننەن قاباق باعىسىپ، ۇپاي اڭدىسىپ، جىك-جىك بوپ جانە بۇلىنگەن ەدى. كەيبىرەۋى ساعان دا وڭ قاباعىم اشىق، ساعان دا وڭ تىلەۋىم دۇرىس دەيتىن امالمەن ەشكىمگە بوتەنى بوپ كورىنبەۋگە تىرىسسا، ەكىنشىلەرى الدەن-اق ەلدىڭ قۇتى، جەردىڭ قۇزى ءوزىم عانا دەگەندى سىزدانعان سۇرىمەن-اق تانىتىپ، قول مەن كۇش جيناۋعا كىرىسىپ-اق كەتكەن ەدى.
قاراقۇم اتىرابى سەلدەي اعىپ جەتكەن ۇشان-تەڭىز حالىقتىڭ قارا ءنوپىر بوپ قۇمىرسقاداي قاپتاپ جەتكەنىن العاش كورسە، سول قارا ءنوپىر جۇرتتىڭ باس-باسىنا بي بولعان كەۋدەمسوق رۋباسىلارى مەن ءار توبەنىڭ شاڭىن قارا قۇرىعىمەن بۇرقىلداتا الاتىن ەسەرسوقتاۋ باتىرسىماقتارىنىڭ تاناۋراي تالاسىپ، پايداسىز ايتىستىڭ كورىگىن قىزدىرعانىن تاعى كورگەن ەدى.
بوتەن ءسوزىم جوق دەيتىننىڭ وزىندە ۇعىسار نيەت، ايتىلار تىلەك وڭ استاردىڭ استىندا قابات-قابات بۇكتەلىپ جاتاتىندىقتان، ەكەۋ-ۇشەۋدەن عانا وڭاشا سىبىرلاسىپ باس قوسقان ۇلكەندەردىڭ ارالاسپاس تۇسقا قالاي ارالاسۋدى، كيلىكپەيتىن كەزگە قالاي كيلىگۋدى كوزدەپ داۋدى ءتىپتى كوبەيتىپ جىبەرگەنى سونداي، تاۋكە التى الاشتىڭ التى توبە ءبيىن كوشپەلى ورداسىندا جەكە دە قابىلداپ، سالماقتى سول داڭعىل تولە بيگە، تەرەڭ قاز داۋىستى قازىبەككە، تۇڭعيىق ايتەكەگە، قاراقالپاقتىڭ سۇڭعىلا ساسىق بيىنە، قۇرامانىڭ ماڭعاز مۇحامەدىنە، قىرعىزدىڭ قوقىم قاراشورىنا سالىپ، ەندىگى اڭگىمەنىڭ توركىنىن ءبىر ارناعا تۇسىرگەندەي دە بولىپ ەدى. امال نە قاس-قاباقتان ىشكى سىردى وقىتىپ ءتىلمارلار قارا سوزدەن قايماق ايىرىپ مايىسا جونەلگەندە، ادىلەتتى دە، ادالدىقتى دا ولجا بوكتەرگىش ءوز قانجىعالارىنا وپ-وڭاي بايلاپ الا قويىسىپ ەدى.
سول جولى جاس بوزبالا جانىبەك قاتتى تاڭقالعان بولاتىن.
اتاعى الاتاۋداي تولەنى دە، كەمەڭگەرلىگى ارقاسىنداي كەڭ قازىبەكتى دە، بىلىگى بۇكىل ەلدى اۋزىنا قاراتقان ايتەكەنى دە ەرىكسىز تۇقىرتىپ ءتىلمارسىنعان كوپ مىلجىڭداردىڭ ايتاتىندارى: "ءتايىر-اي! كوشپەي، قونباي جۇرگەن ەل مە ەدىك. ءايت دەسەك، جوڭعار-جوڭعار دەگەن ءبىر قۇبىجىق تاۋىپ العانىمىزدى ايتىپ، زارە-قۇتىمىزدى ۇشىرامىز دا وتىرامىز. جوڭعار كەلسە كەلە بەرسىن، باس ءيىپ قول قۋسىرساق نە ىستەي قويسىن. ءتىپتى سولاردى كورمەي-اق، سولارمەن كەزدەسپەي-اق وڭتۇستىكتەگى ءدىنى ءبىر، ءتىلى ءبىر اعايىندار اراسىنا نەگە جىلجىپ كەتپەسكە. ءبارىمىز تۇگەل سىيماسپىز دەسەك، وندا جارتىمىز ورال تاۋىنىڭ ەتەگىنە بەت تۇزەيىك. ال ەندى وسى ەكى باعىتتى دا الىسسىنساڭدار وندا قازاقتا نە كوپ، قۇدايعا شۇكىر، جەر كوپ. وي مەن قىرعا، قۇم مەن جىقپىلعا كىرىپ-كىرىپ كەتسەك، سول قارا قالماعى نە ءبىزدى تابا الماي، نە ەلدى شابا الماي، ارىپ-اشىپ، ءىرىپ-توزىپ وز-وزىنەن قۇرىپ كەتپەي مە. سوعىسامىز دەگەن ساندالعاننىڭ ءسوزى. سوعىسپاي-اق اركىم، ءار رۋ ءوز باسىن الا قاشسا، شاقشاداي باسى شاراداي بولعان ويرات نەمەڭ قاي اۋىلدىڭ سوڭىنا تۇسەرىن بىلمەي، دالامىزدى يۋ-قيۋ شيىرلاعان سوراپتاردان قايسىمىزدىڭ ىزىمىزگە ءتۇسۋدى بىلمەي، ەسى شىعىپ، ەستەرىنەن تانسىن" ءتارىزدى ەل قامىن جەمەس ەسەك دامەنىڭ سىرعىتپاسىنا سالا بەرگەن سوڭ بىرنەشە كۇننەن بەرى ىشتە قايناعان اشۋلى ىزادان ابدەن جارىلارداي بوپ جۇرگەن جالىنداعان جاس باتىر بوگەنباي قامشىسىن بۇلعاڭ ەتكىزگەن عوي. سول كۇنگى كەڭەستىڭ تىزگىنىن قىمتىپ وتىرعان ايتەكە بي قانجىعالىنىڭ جاس پەرىسىنە ىقىلاستانا پەيىل بەرگەن عوي.
— ۋاي، اعايىن! قاشىپ قۇتىلا المايتىنىڭدى، بوسىپ سىتىلا المايتىنىڭدى ءبىلىپ وتىرىپ، بۇل-تالاققا سالۋىڭ قالاي؟ كەتسەڭ-ارتىڭدا جەرىڭ مەن توبەڭ قالماي ما. توبەندە اتا-باباڭ جاتقان مولاڭ قالماي ما. اۋىل بوپ بوسقانىندا قارسى الدىڭنان توسپاس جاۋ جوعىن قايدان بىلەسىڭدەر. توسقان جاۋ ۇلىندى-قۇل، ءقاتىنىڭدى-تۇل ەتەرىن، جايلاۋىڭدى جايلاپ، مال-جانىڭدى ايداپ كەتەرىن نەگە ەسكەرمەيسىڭ. جەلكىلدەگەن تۋ كوتەرىپ، جەلەكتى نايزا ۇستاعان باتىر بابالارىمىزدىڭ، قايسار اتالارىمىزدىڭ ءارۋاعىنا شەت كەلسەك، سولاردىڭ باتىرلىق قاسيەتىن قاشىپپىشامىز دەپ قاتىندىق قاسىرەتپەن اۋىستىرامىز دەۋىمىز قاي ۇردىسكە سيادى؟ قاي تىلەككە سايادى؟ الدە جۇرەگىمىز كۇل بوپ، قانىمىز سۋ بوپ كەتىپ پە ەدى؟ الدە اتا جاۋدىڭ تالشا موينىن قىلشا قياتىن الماسىمىزدىڭ ءجۇزى مايرىلىپ پا ەدى؟ كوك سۇڭگىسىن ەجەلگى دۇشپانىنىڭ كوكجەلكەسىنە قادايتىن الاشتىڭ ازاماتى ارىستانداي اقىرىپ شىعاتىن ايباتى مەن قايراتىنان ايرىلىپ پا ەدى؟ جوق! شايلىقپاس جۇرەك كەۋدەمىزدە تۋلايدى ءالى! قايمىقپاس ايبىن جانىمىزدى قاھارلى كەكپەن قايرايدى ءالى! تۋعان دالامىزدىڭ تۇندىكتەي ازات اسپانى ۇستىمىزدە ءالى! ساۋىرىنا تاقىمىمىز تيسە، جەلدەي جۇيتكيتىن ارعىماقتارىمىز استىمىزدا ءالى!
ۋاي، جاماعات! جان-اللادان، يمان-وزىمىزدەن. اللانىڭ بەرگەن جانىن قۇل بوپ ساقتاسىن دەپ ار مەن يماننان بەزگەنشە، سول جاننان بەزگەن مىڭ ارتىق. ال سول كەۋدەدە تورعايداي شىرىلداعان جاندى قىران قىپ قانات قاقتىرا الساق، وندا سول جالىنداعان جاندى تاڭىرگە قايتا تاپسىرعانشا، تالاي جاۋدىڭ كەۋدەسىن تەسىپ، تالاي جوڭعاردىڭ ومىرتقاسىن وپىرىپ، تالاي قارا قالماقتىڭ قاراقوشقىل قانىن قاسيەتتى قارا جەرىمىزدىڭ توسىنە سۋداي سورعالاتار دا ەدىك. ويراتقا قول قۋسىرىپ قۇلدىق قامىتىن ەسىكتەن ەنگىزسەك، ەركىندىگىمىز بەن ازاتتىعىمىز تۇندىكتەن تۇتىنمەن بىرگە ۇشارىن ويلاساڭدار، مىناۋ التى الاشتىڭ تۇتاستىعىنا سىزات تۇسىرمەۋدىڭ قامىن جەيىك. التى الاشتىڭ تىرەگى حاندىعىمىزدىڭ قازىعىن بۇرىنعىدان دا بەكەر بەكىتەيىك. ءاز تاۋكە حاننىڭ الدىندا ازاتتىعىمىزدى قورعاپ قالامىز دەپ قىلىشىمىزدى قارا تاسقا قايراپ انت ەتەيىك، اعايىن!-دەگەندە جالىنداي لاپىلداعان داۋىستار ويدان ورگە شالقىپ، توردەن ىلديعا لىقسىپ، قاراقۇم ءوڭىرىن بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قاجىرلى كەكتىڭ ىشقىنىسىمەن سولقىلداتىپ ءوتىپ ەدى.
— اللا جار بولسىن ساعان، بوگەنباي باتىر!
— ەلى باردىڭ ەرى بارىن تانىتتىڭ!
— نامىسىمدى جانىدىڭ-اۋ، كەگىمدى قايرادىڭ-اۋ، اسىل ازاماتىم! ارداقتىم!
— ەل ەبەلەك بولماس! ەر كوبەلەك بولماس!
— باستا ءوزىڭ! سەن باستا ءبىزدى، باسقالار قىرىق بولەم دەسە. ەرەتىن دە، ولەتىن دە، جەڭەتىن دە ءبىز-حالىقپىز!
— ەندى ەشكىمنىڭ قيقاڭىنا كونبەسپىز.
بوگەنباي مىنا قارا تاسقىنداي تولقىنداعان ەل ءۇنىن، كەك ءۇنىن بۇكىل جانىمەن ەمىرەنە، ەگىلە تىڭداپ تۇردى دا، ءبىر ءسات قولىن كوتەرىپ، شۋدى ساپ تيدى. قۇلاشتاي سەمسەرىن قىنىنان جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ العان بويدا، سول قولىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ تاستاپ، بۇلشىق ەتتەرى بۇجىرلانا بىلەۋلەنگەن بىلەگىنە اق سەمسەردى كىرش ەتكىزىپ قاداپ كەپ قالدى. بۇرق ەتكەن قىزىل قاندى اق سەمسەردىڭ جۇزىنە سورعالاتا تامىزىپ الىپ، باتىر الماستى تىك جوعارى كوتەردى.
— ۋاي، جاماعات! ەل كيەسى مەن قان كيەسىنەن قاسيەتتى ەشنارسە جوق. قاسىڭنىڭ قانىن اعىزساڭ-قاسيەت. دوسىڭ قانىڭدى اعىزسا-قاسىرەت. قارۋىم قاس جاۋىمنىڭ قانىمەن بويالسىن دەپ، مىنە ءوز قانىممەن انت ەتكەلى تۇرمىن. قاسىق قانىم قالعانشا قاسيەتتى جەرىمە جاۋ تابانىن تيگىزبەسكە انت ەتەمىن!
اق سەمسەرىن اسپانداتا كوتەرگەن بوگەنباي انانداي جەردەگى الاۋعا جەتىپ بارىپ، قارۋىن وتقا توسەي قويدى دا، زور داۋىستى تاعى لەكىلدەتتى.
— ۋاي، قاسيەتىڭنەن اينالايىن الاش ءارۋاعى! ۋاي، كيەڭنەن ساداعا كەتەيىن اقجول بابام! ۋاي ۇش ءجۇزىمنىڭ ءۇش باستاۋ ۇرانى: بۇقار! قۇندىز! تۇلپار! جورىقتاردا جولىمىزدى قىل، جولداسىمىزدى قىدىر قىل! جارىلقاۋشى جاپپار حاق، اڭىراپ ۇشقان اجالدى وقتى جولاتپا ۇلدارىڭا! اتىلعان جەبەنى جاۋىمنىڭ ءوز توسىنە قادالت! سەرمەلگەن قىلىشتى دۇشپانىمنىڭ قاق جۇرەگىن قاقىراتا تيگىز! تولعاعان نايزانى قاسىمنىڭ كوكىرەگىنە بويلات!
ۋاي، جاماعات! جەرىمدى جايلايمىن دەپ كەلگەن جاۋىما كورىن سايلايمىن دەپ انت ەتەمىز! مالىمدى ايدايمىن دەپ ەنگەن دۇشپانىمدى جايراتا جايعايمىن دەپ انت ەتەمىز!
جار بولا گور، جاساعان! قولداي گور، الاشىمنىڭ ءارۋاعى!
اتا-بابا ءارۋاعىنا سيىندىق!
سول-اق ەكەن اينالا قورشاعان قالىڭ قازاق ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، جاسى بار، جاسامىسى بار ءبىرى قىلىشىن، ءبىرى قانجارىن، ءبىرى پىشاعىن سۋىرىپ-سۋىرىپ الىپ، جالما-جان سۋىق قارۋلارىنىڭ ءجۇزىن وزدەرىنىڭ جىلى قاندارىمەن جۋىپ، الاۋلاعان جالىننىڭ ىستىق وتىنە توسا-توسا قويدى.
مىڭ سان كەۋدەنىڭ ءبىر دەممەن، ءبىر لەپپەن، ءبىر كەكپەن، ءبىر تىلەكپەن توعىسقان ءۇنى ءارتۇرلى اتانىڭ ءارتۇرلى ءارۋاقتى ۇرانىمەن قازاقتىڭ قاراپايىم جۇرتىنىڭ تۇتاستىعىنىڭ انىق بەلگىسىن تانىتتى.
— ۋاي، اۋليەمنىڭ اۋليەسى اقارىس، جانارىس، بەكارىس! جولىڭا جانىم قۇربان!
— ۋاي، باباي تۇكتى شاشتى ءازيز، ءارۋاعىڭا سيىندىم!
— ارىستانباب اۋليەم، قولدا ءوزىڭ!
— مايقى بابام! ۇرپاعىڭدى جەلەپ-جەبە!
— ءبايبورى ۇلى الپامىس! الىسقانىمدى استىما باسام دەپ انت ەتەمىن وزىڭە!
— قوبىلاندى تۇتقام! ارقامدى ساعان تىرەدىم!
— تەبەي بي بابام! ۇرپاعىڭدى جەلەپ-جەبە!
— ۋاي، قوعام بابام! اۋليەم، جەلەپ-جەبە ۇرپاعىڭدى!
— قوتانباي! دايىرقوجا، بابالارىم! ءارۋاقتارىڭا كىر كەلتىرمەۋگە انت ەتەمىز!
— ۋاي، قاسيەتتى قاراشورا اۋليە بابام! انت ەتەمىز!
— باحتيار! باحتيار! بايدىبەك!
— قوتانشى! الاتاۋ! جاندار!
— ويباس! قارابالىق! اقبۋرا!
— اقجول! مەيرامسوپى! قوزعان! قانجىعالى!
— بارلىباي! شاقشاق! شۇبىرتپالى! مايابوز!
— قۇتتىقوجا! ءالىم! باي ۇلى! جەتىرۋ!
— قۇل قوجا احمەت!.. سىزات تۇسىرمەۋدىڭ قامىن جەيىك. التى الاشتىڭ تىرەگى حاندىعىمىزدىڭ قازىعىن بۇرىنعىدان دا بەكەر بەكىتەيىك. ءاز تاۋكە حاننىڭ الدىندا ازاتتىعىمىزدى قورعاپ قالامىز دەپ قىلىشىمىزدى قارا تاسقا قايراپ انت ەتەيىك، اعايىن!-دەگەن دە جالىنداي لاپىلداعان داۋىستار ويدان ورگە شالقىپ، توردەن ىلديعا لىقسىپ، قاراقۇم ءوڭىرىن بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قاجىرلى كەكتىڭ ىشقىنىسىمەن سولقىلداتىپ ءوتىپ ەدى.
— اللا جار بولسىن ساعان، بوگەنباي باتىر!
— ەلى باردىڭ ەرى بارىن تانىتتىڭ!
— نامىسىمدى جانىدىڭ-اۋ، كەگىمدى قايرادىڭ-اۋ، اسىل ازاماتىم! ارداقتىم!
— ەل ەبەلەك بولماس! ەر كوبەلەك بولماس!
— باستا ءوزىڭ! سەن باستا ءبىزدى، باسقالار قىرىق بولەم دەسە. ەرەتىن دە، ولەتىن دە، جەڭەتىن دە ءبىز-حالىقپىز!
— ەندى ەشكىمنىڭ قيقاڭىنا كونبەسپىز.
بوگەنباي مىنا قارا تاسقىنداي تولقىنداعان ەل ءۇنىن، كەك ءۇنىن بۇكىل جانىمەن ەمىرەنە، ەگىلە تىڭداپ تۇردى دا، ءبىر ءسات قولىن كوتەرىپ، شۋدى ساپ تيدى. قۇلاشتاي سەمسەرىن قىنىنان جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ العان بويدا، سول قولىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ تاستاپ، بۇلشىق ەتتەرى بۇجىرلانا بىلەۋلەنگەن بىلەگىنە اق سەمسەردى كىرش ەتكىزىپ قاداپ كەپ قالدى. بۇرق ەتكەن قىزىل قاندى اق سەمسەردىڭ جۇزىنە سورعالاتا تامىزىپ الىپ، باتىر الماستى تىك جوعارى كوتەردى.
— ۋاي، جاماعات! ەل كيەسى مەن قان كيەسىنەن قاسيەتتى ەشنارسە جوق. قاسىڭنىڭ قانىن اعىزساڭ-قاسيەت. دوسىڭ قانىڭدى اعىزسا-قاسىرەت. قارۋىم قاس جاۋىمنىڭ قانىمەن بويالسىن دەپ، مىنە ءوز قانىممەن انت ەتكەلى تۇرمىن. قاسىق قانىم قالعانشا قاسيەتتى جەرىمە جاۋ تابانىن تيگىزبەسكە انت ەتەمىن!
اق سەمسەرىن اسپانداتا كوتەرگەن بوگەنباي انانداي جەردەگى الاۋعا جەتىپ بارىپ، قارۋىن وتقا توسەي قويدى دا، زور داۋىستى تاعى لەكىلدەتتى.
— ۋاي، قاسيەتىڭنەن اينالايىن الاش ءارۋاعى! ۋاي، كيەڭنەن ساداعا كەتەيىن اقجول بابام! ۋاي ءۇش ءجۇزىمنىڭ ءۇش باستاۋ ۇرانى: بۇقار! قۇندىز! تۇلپار! جورىقتاردا جولىمىزدى قىل، جولداسىمىزدى قىدىر قىل! جارىلقاۋشى جاپپار حاق، اڭىراپ ۇشقان اجالدى وقتى جولاتپا ۇلدارىڭا! اتىلعان جەبەنى جاۋىمنىڭ ءوز توسىنە قادالت! سەرمەلگەن قىلىشتى دۇشپانىمنىڭ قاق جۇرەگىن قاقىراتا تيگىز! تولعاعان نايزانى قاسىمنىڭ كوكىرەگىنە بويلات!
ۋاي، جاماعات! جەرىمدى جايلايمىن دەپ كەلگەن جاۋىما كورىن سايلايمىن دەپ انت ەتەمىز! مالىمدى ايدايمىن دەپ ەنگەن دۇشپانىمدى جايراتا جايعايمىن دەپ انت ەتەمىز!
جار بولا گور، جاساعان! قولداي گور، الاشىمنىڭ ءارۋاعى!
اتا-بابا ءارۋاعىنا سيىندىق!
سول-اق ەكەن اينالا قورشاعان قالىڭ قازاق ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، جاسى بار، جاسامىسى بار ءبىرى قىلىشىن، ءبىرى قانجارىن، ءبىرى پىشاعىن سۋىرىپ-سۋىرىپ الىپ، جالما-جان سۋىق قارۋلارىنىڭ ءجۇزىن وزدەرىنىڭ جىلى قاندارىمەن جۋىپ، الاۋلاعان جالىننىڭ ىستىق وتىنە توسا-توسا قويدى.
مىڭ سان كەۋدەنىڭ ءبىر دەممەن، ءبىر لەپپەن، ءبىر كەكپەن، ءبىر تىلەكپەن توعىسقان ءۇنى ءارتۇرلى اتانىڭ ءارتۇرلى ءارۋاقتى ۇرانىمەن قازاقتىڭ قاراپايىم جۇرتىنىڭ تۇتاستىعىنىڭ انىق بەلگىسىن تانىتتى.
— ۋاي، اۋليەمنىڭ اۋليەسى اقارىس، جانارىس، بەكارىس! جولىڭا جانىم قۇربان!
— ۋاي، باباي تۇكتى شاشتى ءازيز، ءارۋاعىڭا سيىندىم!
— ارىستانباب اۋليەم، قولدا ءوزىڭ!
— مايقى بابام! ۇرپاعىندى جەلەپ-جەبە!
— ءبايبورى ۇلى الپامىس! الىسقانىمدى استىما باسام دەپ انت ەتەمىن وزىڭە!
— قوبىلاندى تۇتقام! ارقامدى ساعان تىرەدىم!
— تەبەي بي بابام! ۇرپاعىڭدى جەلەپ-جەبە!
— ۋاي، قوعام بابام! اۋليەم، جەلەپ-جەبە ۇرپاعىڭدى!
— قوتانباي! دايىرقوجا، بابالارىم! ءارۋاقتارىڭا كىر كەلتىرمەۋگە انت ەتەمىز!
— ۋاي، قاسيەتتى قاراشورا اۋليە بابام! انت ەتەمىز!
— باحتيار! باحتيار! بايدىبەك!
— قوتانشى! الاتاۋ! جاندار!
— ويباس! قارابالىق! اقبۋرا!
— اقجول! مەيرامسوپى! قوزعان! قانجىعالى!
— بارلىباي! شاقشاق! شۇبىرتپالى! مايابوز!
— قۇتتىقوجا! ءالىم! باي ۇلى! جەتىرۋ!
— قۇل قوجا احمەت!..
مىڭ سان قازاق، سان ءجۇز قىرعىز، سانسىز قاراقالپاق ءارقايسىسى ءوز ۇراندارىمەن بەكىتىپ انت بەرىسكەن ءساتتى جانىبەك ۇلان عۇمىر بويى ۇمىتپاستاي ەسىندە ساقتاپ قالعان ەدى. سول كۇنگى ەل بىرلىگىنىڭ عالاماتتىعىنا ءالى كۇنگە دەيىن سەنىمىن ەش جوعالتقان ەمەس. كىشىلەۋ توبەنىڭ ۇستىندە وتىرعان تاۋكە حاننىڭ، تولە، قازىبەك، ايتەكە، ساسىق، قاراشورا، مۇحامەدتىڭ قايتا-قايتا باس يزەپ، ولاردىڭ دا قارۋلارىن قانداعانىن كورگەندە ىشتەي: "ەردىڭ ەل ءۇشىن تۋارىن، جەرىن قورعاۋ ءۇشىن ولەرىن ۇقتىم-اۋ! امسە ءدال بۇگىنگىدەي ەل تىلەگىن عۇمىرلىق پارىز تۇتىپ وتەرمىن!" دەپ بۇ دا انت بەرىپ ەدى.
سول ءسات بوزقاسقا ايعىردى ويناقتاتا جەتەكتەگەن جىگىتتەر الگى الاشتىڭ جەتى ۇلكەنى وتىرعان تۇسقا جاقىنداي بەرگەن. جاسى ۇلكەنى الشىن ايتەكە بي بولسا كەرەك، سول كىسىنىڭ باتا بەرىپ، بەتىن سيپاعانىن بىلەدى.
سودان الگى بوزقاسقا ايعىردىڭ تاماعىنان ورىپ جىبەرگەندە ادەيىلەپ جايىلعان اپپاق كيىزگە اق قارعا تاستاعان قىزىل قىزعالداقتاي بوپ اتقىپ-اتقىپ كەتكەن قاندى كورگەن. سودان سوڭ... و توبا قۇداي! اق شاراعا قۇيىپ العان قىزىل قانعا... قۇرباندىق قانىنا قولىن ماتىرىپ، ماڭدايلارىنا جاعۋعا ۇمتىلعان قالىڭ قازاقتىڭ اپىر-توپىر اڭقىلداق قيمىلىنا قاتتى مەرەيلەنگەن. ءدال سول جۇرەك تەربەپ، جاندى ۋىستاپ، كوڭىلدى بيلەپ العان ءساتتىڭ وي-بويدى تۇگەل باۋراپ الاتىن تىلسىمىنان بوساي المادى ما، الدە "ەلىم ءۇشىن، جەرىم ءۇشىن جان پيدانى" مىناۋ ۇلى جيىننىڭ جۇرەك جادىندا ماڭگى قالدىرماق بولدى ما، ەكى جىگىت وزدەرىن قۇرباندىققا شالىپ تا جىبەرىپ ەدى-اۋ!..
"ەسىل بوزداقتار-اي! قايران قىرشىندار-اي! ءبۇيتىپ بوسقا ولگەنشە، جاستىعىڭدى جاستانىپ جاۋ قولىنان نەگە قازا تاپپادى؟" دەيتىن وكىنىشپەن وكپەسى سىزداعان جانىبەك الگى ەكەۋدى قاتتى اياپ ەدى. بۇگىندە، ۇيقىسىز وي ساندالتقاندا سول ەكەۋدىڭ سول وجەت قيمىلىنان ەرلىك ۇشقىنىن بايقايتىنداي دا بولادى. ويتكەنى سول قاراقۇم جيىنىن ەسكە العان سايىن انتتاسقان بارشا قازاقتىڭ وتتاي دۇرىلدەگەن جۇرەگىن، قىزىلالا قان بۇرقىراتقان بىلەگىن، "جەرىم-تىرەگىم!" دەگەن تىلەگىن تاعى دا ءبىر كوز الدىنان شۇباتىپ وتكىزەدى دە، اسىرەسە سول ەكى بوزداقتىڭ "جانىم-ارىمنىڭ ساداعاسى!" دەگەندى ۇمىتقىزباستاي تابىستاپ كەتكەنىن القىمعا وكسىك تىرەيتىن دەمىمەن تۇنشىعا تۇيسىنەدى.
ەل ءىشى بولعان سوڭ بۇعىپ قالعاندار دا، جىلىستاپ شىعىپ، ساي-جىرانى جامىلىپ زىتا جونەلگەندەر دە ءبىرشاما بولىپ تا ەدى. ءبۇلار-تىلمارسىپ، ويراتتارعا قول قۋسىرىپ، باس ساۋعالايىق دەيتىن قۋىس كەۋدە بي-سىماقتار ەدى. بۇلار-بىتىراي كوشىپ جان ساقتايىق دەپ اۋىز كەرگىلەگەن كەراۋىزدار ەدى. كەتكەندەرگە وكىنگەن جان بولمادى. وشىككەن دە ەشكىم تابىلمادى. ساتقىن تىرلىكتىڭ زاۋالى ءوز موينىندا قوسا جۇرەتىنىن، سول زاۋالدىڭ تۇبىندە ءبىر تاپپاي قويماسىن ەسكەرگەن كوپشىلىك، الگىلەردىڭ ىسىنە ونشا پۇشايمان بولا قويماي، ەندى بوگەنباي باتىردى القالاپ الاقانعا سالىپ، القالاپ اسپانعا كوتەرىپ، بۇكىل قازاق قوسىنىنىڭ باس قولباسى-ساردارى سايلاپ الىپ ەدى. جالىنداعان باتىردىڭ ساردارلىققا لايىق ەكەنىن حان دا، بيلەر دە كورسە، بىلسە كەرەك، ولار دا ءبىراۋىزدان حالىق تالابىن ماقۇلداپ، سول شەشىمگە باس يزەسكەن ەدى.
وسى جايدى، وسى قۇرىلتايدى، سونداعى ەل بىرلىگىنىڭ ساقتالىپ قالۋىنا بوكەسىنىڭ قاجىرى جەتكەنىن قىزۋلانا اڭگىمەلەگەن جانىبەك باتىرعا ءۇي ىشىندەگىلەر تەگىس ۇيىپ، ءلام دەسپەي، اۋزىنا قاراپ قاپتى. اسىرەسە جارىلعاپ ءجيى قوپاڭداپ، ءوزىن سول ۇلى جيىن-قۇرىلتايدىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي سەزىنىپ قاتتى قىزىنىپ الىپ ەدى. "قانداي ازاماتتار! ءاي، بوكەم! تازاسىڭ-اۋ! تازاسىڭ! جانىبەك كوكە شە!.. وزگەنىڭ ەرەكشەلىگىنە ءوزى دە قىزىعا بىلگەن، ەلىتە بىلگەن ادالدىعىنان، ادىلدىگىنەن ءبىر اينىمادى-اۋ! ات-اتاعى بىرنەشە كەرۋەنگە جۇك بولار شاقشاق جانىبەك قۇدىرەتتىڭ، شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ وسىنشاما قاراپايىمدىلىعى قاسيەتىندە بولار-اۋ! قۇدىرەتتىلىگى دە ءدال وسى كىسىلىك كىشىپەيىلدىگىندە جاتسا كەرەك-اۋ".
جاس جىگىتتىڭ كوزى جارقىراپ، تاعى دا ەستىسەم، تاعى دا بىلە تۇسسەم دەيتىن سىڭايىن تانىعان جاكەڭ ەندى جاقسى بەيىلىن ودان ءارى اشا ءتۇستى.
— جارىلعاپجان، سەن اناۋ تاعى ءبىر سارداردىڭ-قابانبايدىڭ ماعان جاساعان قامقورلىعىن ەستىسەڭ-اۋ. وي، ول قابەكەڭ دۇنيەنىڭ كەڭ عىپ، مول عىپ جاراتا سالعان ادامى عوي. كىسى تانىعىشتىعى قانداي ول اعامىزدىڭ! مەيىرى تۇسكەن جانعا جاقسى لەبىزىن ايتۋدان ءبىر جالىقپايدى-اۋ. جاقسى كورگەن ادامىنا ۇنەمى ىزگىلىك تىلەپ، "جاڭساق باسپاسا، الدامشى تىرلىك جاڭساق باستىرماسا ەكەن!" دەپ ءورىسىن اشىپ بەرىپ وتىرارىن ايتساڭشى. مەنىڭ دە جولىمدى اشىپ، ماڭدايىمدى سيپاپ، الدىمدى كەڭىتىپ بەرگەن سول ساردار عوي. بوكەم ەكەۋىن بىرىنەن ءبىرىن نە ارتىق، نە كەم كورگەن ەمەسپىن. ەكەۋىنە ەركەلىگىم بولعان شىعار، ءبىراق "ءاي-ي!" دەگىزىپ كوڭىلدەرىن قالدىرماۋعا تىرىسىپ-اق كەلەمىن، — دەپ ءسال ءجۇزى قۇبىلىپ كەتىپ، قايتا نۇرلاندى. وسى بوگەلىستى پايدالانعان ءۇي ىشىندەگى بىرەۋ توسىن سۇراقتى وقىس قويىپ كەپ قالىپ ەدى.
— جانىبەك اعا، ءسىز عوي قاباكەڭمەن، ءيسى نايماننىڭ بۇگىندە ءارۋاق قونعان باتىرىمەن كوپ ارالاساسىز. سۇرايىن دەگەنىم، وسى ءبىز ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە سۇعىپ وتىرىپ، وسەك وتىنا ماي قۇيۋعا سونداي قۇمارمىز. وتكەندە بىرەۋدىڭ وسى قاسيەتتى قابانباي اعامىزدى ءتىپتى قازاققا دا قيماي، الىستاتىپ جىبەرگەنى. سول نە ءسوز؟
جاكەڭ كىسەسىندەگى قالتادان قورقورىن شىعارىپ، الگىگە اسىقپاي ءيسى مۇرىن جارعان تەمەكى ۇنتاعىن تولتىرىپ، باس بارماعىمەن نىعارلاپ باسىپ-باسىپ قويدى. ناسىبايشى قازاق تەمەكى شەككەن قازاقتى ول كەزدە ونشا ۇشىراتا قويماعاندىقتان با، وتىرعاندار ەندى باتىردىڭ مىنا قيمىلىنا ەنتەلەي دە، اۋەستەنە دە قاراي قالىستى.
شاقپاعىن شاعىپ، قورقورىن تۇتاتىپ الىپ، بىرەر سورىپ، كوك ءتۇتىندى سىزدىقتاتىپ اۋزى مەن تاناۋلارىنان ىتقىتقان جاكەڭ كوزىن الگى سۇراق قويعان جىگىتكە سىعىرايتا قادادى.
— شىراق! جاۋاپسىز قالعان ءسوز جەتىمدى اتتاپ كەتە الماي وتىرمىن. ايتپەسە، بۇل ءبىر تۇپتەي قوياتىن دا جەڭىل-جەلپى نارسە ەمەس. قاباكەڭنىڭ قازاق ەكەنىن تالاي رەت قازاق ءۇشىن، قازاق جەرى ءۇشىن ساۋىلداتىپ توككەن قانىنىڭ ءار تامشىسى ايتۋمەن كەلە جاتقان جوق پا!.. دۇنيەدە ناعىز قازاق كىم دەسە، قابانباي دەپ وسى وتىرعان سەندەر دە، سوناۋ بۇكىل الاشىڭ دا ءجۇز قايتارا ماقتانا ايتار ەدى. سونى ەسكەر دە، اناۋ-مىناۋدىڭ وسەگىنە پىسقىرما، ءىنىم! ءسويت، جاراي ما؟— دەدى.
تۇيتە جانىبەككە بۇرىننان دا اعالىق پەيىلمەن قاتتى دەن قويۋشى ەدى، ەندى مىنا جۇرت بىتكەنگە جاقسىلىق تىلەيتىنىن، اقىلى كەمەل ءىنىنىڭ ار جاق، بەر جاقتى تۇگەل قامتيتىن كورەگەندىگىنە ءتىپتى ءتانتى بوپ ىرزالىعىن قاس-قاباعىنان كوبىرەك تانىتىپ وتىردى.
ءبىرازدان سوڭ جانىبەكتى ەكى-ۇش جىگىتىمەن جاندىر تۇسكەن ۇيىنە شىعارىپ سالىپ كەتتى.
تۇيتە تىڭ اڭگىمە باستادى.
— ءاۋ، جىگىتتەر-اۋ! بۇگىن عوي بوكەم مەن قابەكەم تۋرالى الگى جاقسى جاكەلەرىڭنىڭ جاقسى اڭگىمەسىنە قارىق بولدىڭدار. سولاي عوي، ءا؟
— ءيا! ءبىراز جەتىسىپ جەلپىنىپ قالدىق. قانداي كەڭ ەدى الدى! قاڭداي شۋاق ەدى ءجۇزى! مىنەزدى ىزدەسەڭ، تاپ وسى اعادان ارتىقتى تابۋ دا قيىن-اۋ، — دەپ جارىلعاپ ءالى دە تامسانىسىن قويار ەمەس.
— راس! اۋزىنىڭ دۋاسى مول، كوكىرەگىنىڭ بۇلاعى داريا ەكەن دە!
تۇيتە جادىراعان قاباعىن كەرە قاتتى سۇيسىنگەندەگى ادەتىمەن كۇلىپ جىبەردى.
— ءۇش ساردارىڭنىڭ ءبىرى عوي. ءۇش تاعانىڭنىڭ ءدۇرى عوي-جانىبەك. وزگەنى ارداقتاپ، ءوزىن كورسەتۋگە تىرىسپاۋ-كىسىلىكتىڭ كەلبەتى عوي. كەلبەتىم دە، كەلىستىم دە وسى جانىبەك ءىنىم توي.
قۇداۋاندە، جوڭتار مەن قازاقتىڭ قايتا-قايتا توقايلاساتىن تۇسى-سايرامنىڭ ءتۇبى بولاتىنىنا تاڭىم بار. الدە سول جەردىڭ قان اڭساپ، قان سىمىرەم دەپ تۇراتىن ءبىر الاپاتى بار ما ەكەن، ونىسىن ايتا المايمىن، الگى قاراقۇم جيىنىنان كەيىن تۋرا ءبىر جىل وتكەندە، قازاق پەن ويرات سول سايرامنىڭ تۇبىندە بەتپە-بەت كەپ تۇرا قالعان-دى.
جانىبەك وندا جاس قوي. ون جەتى-ون سەگىزدەردە. ءوزى قابانبايمەن ىڭعايلاس. سونىڭ جاساعىندا جۇرەدى.
شايقاس، ارينە، جەكپە-جەكپەن باستالدى.
اقاۋىز تۇلپارىن ويناقتاتقان قارا قالماقتىڭ باتىرى ورتاعا ومىراۋلاپ شىعا كەلىپ، انە-مىنە دەگەنشە-اق ءبىزدىڭ جاقتىڭ ءۇش باتىرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قاعىپ تاستاپ، ال كەپ دۇرىلدەسىن. كاپىردىڭ ۇسقىنى قانداي جامان بولسا، گۇجىلدەگەن قىرىلداق داۋسى توبە قۇيقانى تەسىپ جىبەرەردەي قادالاتىنى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا. قارقىلداپ كۇلىپ، مازاقتاپ شۋىلداپ ويراتتار نامىسىمىزدى تاپتاپ، ءبىزدىڭ جاقتان ەشكىمنىڭ ەندى جۇلقىنىپ شىعا قويماعانىن كادىمگىدەي بەتىمىزگە سالىق قىلماسىن با.
ولىمنەن ۇيات كۇشتى. قورلانىپ كۇڭىرەنبەگەن قازاق قالمادى عوي.
وي، اللاي! ءبىر كەزدە كۇرەڭ قاسقا ات مىنگەن بوزبالا ويقاستاپ ورتاعا شىعا-اق كەلگەنى! جاپ-جاس-اۋ! جاپ-جاس! تەبىندەگەن مۇرتى قياقتانىپ، اي قاباقتىڭ ءارقايسىسى تىكىرەيىپ وڭىنە كادىمگىدەي-اق سۇس بەرگەنىن كورگەندە، ىشتەي سۇيىندىك تە، ءبىر تاڭىرگە سيىنىپ الگىگە ب ا ق تىلەدىك.
وي، توبا! بوزبالانىڭ قولىنان قارۋ كورە الماي اڭ-تاڭ بوپ ءبىز قالدىق. قۋانا دۋىلداپ قارا قالماق ءماز. ءسىرا، مىنا جاس قورىققانىنان ەسى شىعىپ، ءوز اجالىنا ءوزى اسىعىپ كەلە جاتىر دەپ مالدانسا كەرەك.
بوزبالانى قاتتى اياپ كەتتىك. ءبىراق قۇر اياۋشىلىق بىلدىرگەننەن پايدا نە؟ جەكپە-جەككە شىقتى ما، جاۋىڭا قارسى تۇرىپ، قارۋ كوتەرىپ، كادەسىن جاساۋىڭ قاجەت.
ال اناۋ جاس كۇرەڭ قاسقاسىن قۇيىقتىرىپ، دۋلىعاسىن كۇنگە شاعىلىستىرىپ سوناۋ وباداي وڭكيىپ نايزاسىن كەزەگەن قارا قالماققا شاۋىپ بارادى. قارا قالماق اقاۋىز اتىن ويناقتاتىپ قارسى شاۋىپ كەلەدى. "قايران عانا قىرشىن جاس قۇريتىن بولدى-اۋ! " دەپ ءبىز اھ ۇرايىق.
ارادا شىلبىر تاستارداي-اق جەر قالعاندا ءبىزدىڭ جاس سارباز تاقىمىنىڭ استىنداعى الدەنەنى لاقتىرىپ كەپ قالىپ، كۇرەڭ قاسقاسىن كىلت بۇرا جونەلگەنى عوي.
وي، اللاي! بۇكىل دالانى سولق ەتكىزگەن ءسۇيىنىش داۋسى ءبىز جاقتان، كۇيىنىش داۋسى ويراتتار جاقتان ەستىلىپ، جاڭعىرىق جەر مەن كوكتى تۇتاستىرىپ السىن دا كەتسىن.
نە بولدى دەيسىڭدەر عوي؟ سۇمدىقتىڭ كوكەسى، ەپتىلىكتىڭ جاكەسى بولعان عوي. الگى جاس ساربازدىڭ لاقتىرعان بۇعالىعى قارا قالماقتىڭ قارا وباداي باتىرىنىڭ كەۋدەسىنەن وراپ الىپ، قايران مىڭ بولعىر جانۋار كۇرەڭ قاسقانىڭ تاۋ قوپارعانداي ەكپىنى جاۋدى جۇلىپ ءتۇسىرىپ، قارا جەرگە شاڭىراقتاي باسىمەن ءدۇرس ەتكىزگەن عوي. سول سۇيرەتكەننەن سۇيرەتىپ وتىرىپ ءدال الدىمىزعا جەتكىزە بەردى دە، الگى جاس سارباز اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، جاۋ باتىرىنىڭ قىلىشىن سۋىرىپ الدى. سۋىرىپ الدى دا ءوز قىلىشىمەن باسىن شاۋىپ، قانجىعاسىنا قازانداي عىپ بايلاپ الدى.
سوندا عانا الگى جاس ساربازدىڭ جانىبەك ەكەنىن تانىدىق قوي. ال كەپ دۋىلداپ، قوشەمەت كورسەتە جونەلمەيمىز بە. جاس تا بولسا اقىلدى ەكەن. دۋىلداعانىمىزدى دا، شۋىلداعانىمىزدى دا جاقتىرعان جوق. ال ءدال سول ءسات-ناعىز شەشۋشى ۇرىستىڭ ەڭ ءبىر ۇرىمتال مەزەتى ەدى. قاي جاقتىڭ سەسى باسىپ لاپ بەرسە، سول جاقتىڭ دەسى باسىپ كەتەرى ايان-دى.
الگى جانىبەكجان دۋىلداعان توبىمىزدان جىرىلىپ شىعا بەردى دە، كۇرەڭ قاسقاسىنا قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەرىپ، "شاقشاق! شاقشاق!" دەپ ال كەپ جالىن اتا ۇرانداسىن.
مىنانداي جويقىن ورلىكتى، عاجاپ وجەتتىكتى كورىپ تۇرىپ ءقايتىپ قانا شىدارسىڭ. كەۋدە بىتكەننىڭ قانى تاسىپ، كوز بىتكەنگە قان قۇيىلىپ، سول دۇرىلدەگەن قانمەن بىرگە دۋىلداپ كەك ويانىپ، قايرات تاسقىنداپ وزان-ۇراندى كوك اسپاننىڭ كوبەسىن تەسىپ جىبەرەردەي قيقۋلاپ لاپ قويىپ كەپ قالدىق ەمەس پە.
سودان نە كەرەك، رۋحىمىز ءتىرىلىپ، باتىلدىعىمىز ەسەلەنىپ قارا قالماققا وي ءبىر ۇرىس سالدىق-اۋ. ءدال سول كۇنگى جەڭىستەي جەڭىسىمىزدى، ءدال سول كۇنگى نامىسىمىزداي نامىستى تاعى ءبىر كورسەك دەپ ارمانداۋمەن كەلەم. ءبارى سول جانىبەك جاستىڭ وجەتتىگى مەن قايسارلىعىنىڭ كەۋدەمىزدە كەك وتىن تۇتاتىپ، جۇرەگىمىزدەگى نامىستى لاپىلداتا جاۋعا ۇمتىلۋىنان باستالىپ ەدى-اۋ. انە، مەن بىلەگىن جانىبەك باتىردىڭ، جوكەڭ اعالارىڭنىڭ العاشقى ەرلىگى. جانىبەكتىڭ قاسيەتى جۇرتتىڭ نامىسىن قايراي ءبىلىپ، وجەتتىگىن وياتۋىندا عوي، — دەپ تۇيتە تەرەڭدەتىپ بارا جاتقانىن سەزدى دە، تەز قايىردى.
ءتۇيIن
زامان دا كەلدى قىرىنان،
قامىندى جە بۇرىننان.
سويلەي ءبىلشى، ءتىل مەن جاق،
قۇر قالدىرماي ىرىمنان.بۇقار جىراۋ
دومبىرا بەزەكتەۋى تىنشىمايدى. مازاسىز كوڭىلدىڭ ىشكى الاساپىرانى ون ساۋساقتىڭ ۇشىنان ەكى ىشەك پەن توعىز پەرنەگە توگىلگەندە، بىردە مايدا ءۋىل مۇڭ ساۋمالايدى. بىردە ەكپىندى ىرعاق كەك قايىرادى. جۇرەكتى جۇلقىندىرىپ، الدەبىر قىجىلدى ءتۇرتىپ وياتىپ، وتكەن كۇندەردىڭ الىس بەلگىلەرىن بار بوياۋ-بەدەرىمەن جاقىنداتىپ اكەلىپ، الا قۇيىن كوڭىلىنىڭ وگەيسىرەگەن قيالىن تىرىلتە قويادى.
الا جازداي ۇلىتاۋ ماڭايىنان ۇزاپ شىقپاي، اينالا توڭىرەكتەپ جۇرت جاڭعىرتىپ قانا كوشىپ-قوناتىن بي اۋىلىنىڭ كۇزەككە كەتەردەگى ەڭ سوڭعى جايلاۋىنىڭ پۇشپاعى دا تاقىرلانا باستاپ ەدى. ەكى كۇن قاتارىنان جاۋعان مول جاڭبىردان كەيىن قىلتاناقتاعان ءشوپتىڭ ءسىلتىسىن شايىپ كەتسە دە، جۋسان باسى اجەپتاۋىر قۇلاقتانىپ، ماڭايدى كادىمگىدەي-اق كوگىلدىر تۇسكە بوياپ تاستاپتى.
سوناۋ كوكجيەك بۇگىن كۇندەگىسىنەن گورى الىستاپ، ايقىندالىپ، اشىق اسپان استىندا بارىنشا كەرىلىپ كوك مۇناردى باياۋ عانا جەلپىنتىپ، مايدا جىبەكتەن پەردە تۇتىنعان سۇلۋ اياشتاي بوپ سىلاڭداي قالىپتى. پەردەسىن دار-دار جىرتار جۇردەك جەلى، ءۇيىرىپ، قۋالاپ ۇيىرەر الاتوپىر قۇيىنى تۇتانباس جايماشۋاق مەزگىلدىڭ ورالعانىن سەزدىرگەندەي ساسكەگە تىرمىسقان كۇننىڭ دە شەكە شاعار قىزۋى جوق.
قازىبەك بي الدەقايدا بارۋعا جينالدى ما، قازىمبەتتىڭ ەسىك پەن توردەي بياعانىڭ قاراگەر اتىن كەرمەگە بايلاپ قويعانىن كورگەن كورشىلەرى دە ەرتەڭگى استارىن ەرتەرەك ءىشىپ، ىزدەپ قالسا، دايىن وتىرايىق دەگەن ەلگەزەكتىكتى كۇشەيتىپ ەدى. سول سەبەپتى دە سىرتتاعى قارا-قۇرا كوبەيە باستاعان.
— كۇن جاقسى بوپ تۇر-اۋ!
— نەسىن ايتاسىڭ! جاڭبىردان كەيىن جەر جارىقتىقتىڭ بەرەكەسى كىرە بەرەدى عوي.
— راس. اناداي ەمەس پە. ءتوسى ءيىپ ەدى، ەمىرەنىپ شىعا كەلدى. قاراشى! جۋسان ءيىسى تاپ ءبىر كوكتەمدەگىدەي اڭقىپ قويا بەردى-اۋ!
ءبىرىن-بىرى ماقۇلداعان ۇلكەندەردىڭ كوزى ءبيدىڭ اق بوز ءۇي جاعىن كوبىرەك اڭدىپ، سول تۇستى كوبىرەك شالىپ تۇرعانىمەن بياعانىڭ ەسىكتەن بەرى اتتاعان تۇلعاسى بۇلارعا ءازىر شالىنار ەمەس.
ەندىگى تىلگە تيەكتى تۇرعاندار وسى ماڭايدان ءوربىتتى.
— بياعا ءبىر جاققا بارماقشى-اۋ، ءا؟!.
— كوپتەن بەرى قاراگەرگە ەر سالعىزباپ ەدى، بارسا بارار...
— بياعاعا سالماق كوپ تۇسەدى-اۋ وسى. قاشان كورسەڭ، اناۋسى ءبىر كەپ، مىناۋسى ەكى ورالىپ، الدىن ءبىر بوساتپاي جاتقانى. جاي كەلە مە سولار. قايدان. قول جاياتىن، كوز سۇزەتىندەر عوي شەتىنەن. ءاي، ءبىر سۇرامشاق، تىلەمسەك تورەلەردەن كوپ، بارىلداق، دارىلداق بي مەن بايلاردان مول ەشكىم جوق پا دەپ قالام-اۋ كەيدە. ءبورىنىڭ دە كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان ءبىر ۇڭگىگىش، مۇجىگىش الا باس قۇرت. السام، تولسام دەيتىن قۇردىم تىلەك، — دەپ ەسەنامان باتىردىڭ بالاسى اسان باس شايقاپ ەدى، تاعى ءبىرى ءىلىپ اكەتتى.
— راس ايتاسىز، اسەكە. وسىلاردىڭ، الگى كەلگىشتەردىڭ ءبارى دەمەيىن ءبىرازى اناۋ ءماتىبي ورىستى، ەستەك جولايدى، نوعاي ەستەردى، ءتىپتى سوناۋ تىبەتتىڭ بۇرىنعى لاماسى بۇگىنگى بياعانىڭ كەڭەسشىسى دورجانى توڭىرەكتەپ، ارنەنى ءبىر سۋىرتپاقتايتىنىنا تاڭ قالام-اۋ.
— ءيا-يا! ونى مەن دە بايقاعام. "بياعانىڭ اۋىلىنا وسى ءار ۇلتتىڭ ادامدارى نەگە جينالادى؟ وسىلاردى ءقايتىپ قانا سيعىزىپ وتىرسىڭدار؟ ورىس ورىستىعىن، قالماق قالماقتىعىن، سارت سارتتىعىن جاساماس پا... "ءبورىنى قانشا باقساڭ دا، تاۋعا قاراپ ۇلۋىن قويماس" دەگەندى ۇمىتىپ كەتكەن جوقسىڭدار ما؟" دەپ وتكەندە ماعان ءبىر تورەسىماعى اۋزىن كەرگىلەگەن. زىميان-اۋ، زىميان عوي. بياعامنىڭ وسىلاردى تەگىننەن تەگىن ماڭىنا، اۋىلىنا توپتامايتىنىن، سولار ارقىلى دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىراتىنىن، ارينە، سەزەدى عوي ول قۋلار. ءاي، ءبىراق ارامدىقتارى ءبارىبىر قالمايدى-اۋ. الگىلەر ارقىلى بياگانىڭ ىشكى كىرنەسىن بىلمەك بوپ جانتالاساتىندارىن وزگەلەر سەزبەيدى دەي مە ەكەن سوندا، — دەپ اسان ەرنىنىڭ استىنا ناسىباي سالىپ الا قويدى.
— ءاي، سولاردىڭ ءار كەلىسى بياعامنىڭ كەيىسىن كۇشەيتىپ بارادى-اۋ.
— مەن دە سەزىپ ءجۇرمىن-اۋ. كەيىنگى كەزدە ءبيدىڭ كۇرسىنىسى تىم كوبەيىپ، قاباعى دا كوپ اشىلمايتىن بولدى-اۋ.
— قايدان اشىلسىن. الىستان كۇتكەنى مۇلدە جىراقتاپ كەتپەدى مە. جاقىننان توسقانى بۋعا اينالمادى ما. سونىڭ ءبارى جۇرەك سىزداتپاي قويسىن با. مۇڭدانا قاراپ، ساحاراسىنا شاراسىزدانا كوز تىگۋدەن وتەر قيانات بولماس-اۋ، — دەپ اسان كۇرسىنگەندە كەشەدەن بەرى وسى اۋىلدا جۇرگەن جاباعى باس يزەي بەردى.
— ءجون، ءجون... بياعانى ورىستاردىڭ ارەكەتى ابدەن تيتىقتاتىپ جىبەرگەنىن وتكەندە ءوز اۋزىنان ەستىگەم. سول كۇيزەلىس ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا تۇر-اۋ. كاپىردىڭ اتى كاپىر ەمەس پە. ءقايبىر بىزگە ەمەشەسى ءۇزىلىپ تۇسەر.
— نە دەپ ەدى؟ بياعانى كۇيزەلتكەن ول نە قىلتان سالماق ەدى؟ — دەپ الدەبىرى ەلەگىزي قادالدى.
— سالماق دەيمىسىڭ؟ قايداعى سالماق. اق پاتشاڭنىڭ... پاتشا قاتىننىڭ قازاققا دەگەن وزبىرلىعى عوي بياعانىڭ ەت جۇرەگىن جانىشتاعان.
"ە-ە، ءوزى كەپ موينىن توسسا وق شىعارماي-اق، قانىمدى توكپەي-اق سول سۇمىرەيگەن قازاقتىڭ وزەگىنە وت قۇيىپ، وندىرشەگىن ءتىلىپ نەگە قۇلدىق، وتارلىق قامىتىن كيگىزە سالمايمىن" دەپ قۇلدىراڭداماعاندا ءقايتسىن ول پاتشايىمىڭ. ىرگەسىن شاڭداتىپ، شىرقىن بۇزىپ، شەكاراسىن شەرتىپ وتىراتىن جاۋىنگەر حالىق ءوز ارەكەتىن وزدەرى تيام دەسە وعان نەگە قۋانباسىن سول قارا شەكپەندەر. بارىنەن دە بۇرىن ەگەسشىل قازاقتى ەرتتەپ ءمىنىپ العان سوڭ، تۇستىك ەلدەرگە ەرتەڭگى ساۋدا-ساتتىقتىڭ كۇرە جولى اشىلماس پا دەپ ەسى شىعاتىنىن دا ەسكەرمەيمىز-اۋ. الەكەي-شۇلەكەيىنە قازاقتىڭ قازاناتىن، قۇيرىعى دوڭگەلەنگەن ارقارداي قويىن ايىرباستادىق دەپ الداپ الا قويماق-اۋ. السىن-اق. ارانداتپاسا عوي. جوق قوي ونداي تازالىعى. تەكتىلىگى.
قايراپ، ايداپ سالادى-اۋ ونسىز دا جەلىككىش، ەلىككىش قازەكەمدى اناۋ جالاقتاعان جوڭعارعا قارسى. ارانىن اشقان سول ويرات شىركىندەردىڭ كومەيىنە تىعار جەمىگى دە، سىبىردەگى ورىس سەلەندەرىنە شابۋىل جاسار جولىنىڭ توسقاۋىلى دا ەندىگى جەردە الاشتىڭ الدانعان ۇلدارى بولماق قوي. سول عوي پاتشا توڭىرەگىنىڭ تۇكپىرلى ماقساتى. ول ول ما، قىڭىراتقىعان قالماققا، بۇلىكشىل باشقۇرتقا كەشەگى قاراقشى قازاقتى ايداپ سالىپ، سولاردىڭ قولىمەن وت كوسەيمىن دەيدى-اۋ سول وزبىر شىركىندەر. كۇرەيدى ارينە. كۇرەتەدى ءالى-اق. اناۋ ءابىلقايىر حيۋالىقتار مەن قاراقالپاقتاردى بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن-اق رەسەي پاتشالىعىنىڭ قولاستىنا كىرگىزىپ بەرەم دەپ الدەن-اق قوپاڭداسا، ەرتەڭ ودان دا زورعىنى جاساۋدان تايىنار ما" دەمەپ پە ەدى سوندا بياتام. ءبارى ايتقانىنداي بوپ شىقپادى ما. شىقتى عوي. ورىسقا قول سوزعاندا ارقا سۇيەر وداقتاس تابارمىز دەمەۋشى مە ەدىك ءبارىمىز. بياعانىكى دە سول تىلەك ەدى-اۋ. ال پاتشايىمىڭ ەندى قالاي شالقيدى دەيسىڭ. تۇپ-تۋرا دالانىڭ داۋىل ايداعان قارا ورتىنەن ءبىر دە كەم ەمەس-اۋ. كىمنەن، نەدەن جاسقانسىن. جاسقانۋ قايدا. ول شىركىندەر ەندى باسقا-كوزگە تەپەلەۋگە ءازىر عوي.
— ءاي، جاباعى! وسى سەن ءبىراز نارسەنى بىلەسىڭ. كوكەڭ-ارالباي باتىر دا كوكىرەگى قازىنا جان. ونىڭ ۇستىنە بياعانىڭ كەڭەسىنە دە كىرە باستادىڭ. وسى ءبىر بىلەيىن دەگەنىم، رەتى دە كەلىپ تۇر ەكەن، الگى ءابىلقايىر حاننىڭ وسى ءوزى قولاستىنا كىرگەن ورىس پاتشالىعىنىڭ بودانىنداعى باشقۇرت پەن قالماققا شاڭ بوراتىپ شاڭدۋىل جاساي بەرۋىن توقتاتۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىدان دا ۇدەتكەنى قالاي؟ قاتىن پاتشاڭنىڭ قوي دەۋگە قولى تيمەي مە سوندا؟
— وي، تىلەكە، ءسىز كەيدە بالانىڭ ءسوزىن ايتاسىز-اۋ. الگىندە عانا بياعانىڭ بۇلىكشىل باشقۇرتقا، قىڭىر قالماققا قاراقشى قازاقتى ايداپ سالادى دەگەنىن ەستىمەدىڭىز بە. سول ءابىلقايىرعا اناۋ بۇلىكشىل باشقۇرتتى تۇقىرتىپ بەر دەگەن ورىستاردىڭ وزدەرى بولسا، ەكى الاقانىنا تۇكىرىپ وڭاي ولجانى قاي تۇستان تابام دەپ وتىرعان ءاجىنىڭ تەنتەگى ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ەستەكتىڭ ەسىن شىعارىپ ال كەپ ارالاسپاسىن با. ارينە ارالاسادى ول. بۇلىك ەستەك دەپ، دۇرىس ەستەك دەپ ءقايسىبىرىن اجىراتىپ جاتسىن، جولىنداعىسىن جاپىرىپ، باشقۇرت بىتكەندى لاقتاي باقىرتىپ، بىقپىرت تيگەندەي ەتپەدى مە ول. ال پاتشايىمىڭا كەرەگى ءدال سول. ىرگەمە قامال سالعىزبايمىن، ورتاما ورداڭدى ورناتپايمىن دەپ قيعىلىق سالعىش باشقۇرتتى قاراقشى قازاق حانى قانىن سۋداي شاشىپ قان جىلاتىپ بەرسە، باسقاسىن ويلاپ باسىن قاتىرىپ نەگە اۋرە بولسىن. وتكەندە عانا بياعامنىڭ قاتتى رەنجىگەنىن كورمەدىڭ عوي سەن. "الدەن ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە قۇس قىلىپ ايداپ سالىپ، باسى بىرىكپەيتىن مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ بىرەۋىنىڭ جەندەتىن بىرەۋىنەن تاپقىزىپ جاتقان سۇمدىق زىمياندىقتى سەزبەي دالاقتاي بەرەمىز-اۋ!" دەپ كۇڭىرەنگەنگە بەرگىسىز كۇرسىنىسىن تىڭداعاندا مەنىڭ دە ءىشىم قان جىلاعان. قوينىنا تارتقان جوق، ەكى اياعىن سالبىراتىپ موينىڭا مىنە باستاعانى وسى ەمەس پە بۇل قاراشەكپەندەردىڭ. "دالاڭنان وتەتىن ءبىزدىڭ كوپەستەرىمىزدىڭ كەرۋەنىن بۇرىڭعىداي تالاۋ-توناۋدان تىيىلىپ قانا قويمايسىڭ، سەن دالا قازاعى، سول كەرۋەندەرىمىزدى ءتىستى-تىرناقتىعا تيىسكىزبەي، وزدەرىڭ قورعاپ، كۇزەتىپ، باراتىن جەرىنە دەيىن امان-ساۋ جەتكىزەسىڭدەر!" دەپ زىركىلدەيتىنى تاعى بار-اۋ. جەڭگەن ءيتتىڭ جەلكەسىنەن الار دەگەن وسى عوي. الدەن-اق قۇلىنداي جۇمساپ، يتىندەي ايتاقتاي باستامادى ما. ول ول ما، قازەكەمنىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتىپ وتىرعانى "قاجەت قىلساق، ورىس اسكەرىن نىعايتۋ ءۇشىن بالاڭدى جەتەكتەپ اكەلىپ، سولداتقا دا بەرەسىڭ سەن، سەنسەڭ توندى قازاق!" دەيتىن اڭگىرتاياق ءامىرى ەمەس پە. باستان بيلىك، ەلدەن ەرىك، الاشتان ازاتتىق كەتكەنىنىڭ باسى عوي بۇل. قۇلاعىڭنان باسىپ ءتۇرىپ، ءتۇقىرتىپ وتىرىپ: "ون ءتۇتىن ءبىر تۇلكى تەرىسىنەن جاساق تولەيدى" دەپ بۇيىرارىن قايتەرسىڭ. ءوزىڭ ىزدەپ بارىپ وندىرشەگىڭدى سوزا "بودانىڭ بولام. قۇلدىق قامىتىڭدى الام!" دەگەن سوڭ ايانسىن با. اياسىن با. ايامايدى، ارينە. بياعامدى سوڭعى كۇندەرى قاتتى قيناپ جۇرگەن وسى تولعاۋلار عوي.
اسان جاباعىنىڭ مىنا سوزدەرىنە قاتتى تولقىدى. اۋىزدارى جالپىلداپ سويلەيتىندەردەن مىنا اعاسىنان ەستىگەنى مۇلدە بولەك. بياعانىڭ قاسىندا كوبىرەك بولاتىن ارالباي كوكەسىنىڭ اسەرى دە بولار. ايتەۋىر مۇنىڭ تالاي قىشىعان جەرىن ءدوپ باسىپ كەتكەندەي بولدى.
كەنەت ابىر-دابىر ۇندەر كوبەيىپ كەتتى.
— ءاي! اناۋ شاڭ تەگىن ەمەس!
— بياعانىڭ اۋىلىنا شاڭداتىپ ەنگەن كىمدى كورىپ ەدىك!
— ارتىنداعى دا تۇيدەك كوتەرىلگەن شاڭ ەمەس پە؟
— شاڭ! ونىسى قۋعىنشى بولدى-اۋ!
— اپىراي! تاپا-تال تۇستە قازەكەمنىڭ اۋىلىنا ات ويناتىپ كەلەتىندەي قانداي جۇرەك جۇتقان جاندار ەدى!
— ءجا! شۋىلداماڭدار! كەلسىن! قاشقاندى دا، قۋعاندى دا كورىپ الارمىز.
وسىلاي جامىراسقان داۋىستاردىڭ كوپ ەرىندەردە كوپىرشىگەن نامىسشىل كوبىكتەرىن كەپتىرمەستەن جالعىز اتتىنى ەندى بولماسا قۋىپ جەتەردەي بوپ تۇيدەك جەتكەن قۋعىنشىلار ايعايعا باسىپ قالدى.
— ۇستا!
— سوق!
— بايلا! بايلاڭدار! حان جارلىعى وسى!
قاشقىن جىگىت باشقۇرتشا-قازاقشاسىن ارالاستىرىپ، زارلاپ قويا بەردى.
— ۋاي، اعالار! ۋاي، قاز داۋىستى قازىبەك بي! اراشا تىلەيمىن! اراشا!
قاراكەسەكتىڭ الەكەدەي جالانعان جىگىتتەرى بياعاسىنىڭ اتى ەستىلگەن جەردە، بياعاسىنان كومەك پەن جاردەم سۇراعان كەزدە قاشان بۇعىپ قالۋشى ەدى. كوزدەرى وتتاي جايناپ، ورە تۇردى. اسىرەسە ەسەنامان باتىردىڭ نامىسشىل وجەت ۇلى اسان زور داۋسىمەن توبەدەن ۇرعانداي ەتىپ زىرك ەتە قالدى.
— ءاۋ، قاسيەتتى قاز داۋىستى قازىبەك كوكەمنىڭ اۋىلىن شاڭعا كومىپ ەنەردەي كىمسىڭدەر؟ — دەپ قۋعىنشىلارعا قاھارلانا ءشۇيىلدى.
الگىلەر العاشقى ەكپىنىنەن اجىراماسا دا، ىلديلاي باستادى.
— ءبىز بە... حاننىڭ شابارماندارىمىز!
— حان جارلىعىن ورىنداۋشىلارىمىز!
اسان قامشىسىن ەتىگىنىڭ قونىشىنان سۋىرىپ الدى.
— حانىڭ كىم؟ ءجون سويلە شۋىلداماي!
— حان با؟.. ءابىلقايىر!.. ءابىلقايىر!..
اسان قارقىلداپ كۇلىپ الا جونەلدى. اسان كۇلگەندە قاسىندا تۇرعاندار قوشتاپ الا جونەلدى.
— سەنىڭ ءابىلقايىرىڭ كىمگە داركەر! قىمىزدىڭ بۋى مەن قىزدىرمانىڭ دۋىنا ەلىگىپ ازات ەلدى ايەل پاتشانىڭ دامبالىنا تىعىپ بەرمەك بولعان سۇلتانىڭنىڭ اۋلەكىلىگى بىزگە جۇرمەيدى. ونى حان دەپ قانىمدى بەكەرگە قىزدىرما!
جاباعى دا قاتتى كوگەرە اشۋلانىپ العان ەدى، الگى اتىنان دا تۇسپەي نايزالارىن شوشاڭداتقان تورتەۋگە جاقىنداپ باردى.
— تۇسىڭدەر! تۇسىڭدەر اتتان!
تورتەۋ بىر-بىرىنە قاراپ ءوتىپ، قايتادان جاباعىعا جالتاقتاي قارادى.
— نە دەيسىز؟.. اسىعىس ەدىك... قاشقىنىمىزدى الامىز دا قايتامىز...
— الا الماسسىڭدار. بۇتاعا تىعىلعان تورعاي دا جان ساقتاپ قالاتىن. اۋليەدەي بياعاما جان ساۋعالاپ جەتكەن مىسكىندى شىرىلداتىپ ۇستاپ بەرە الماسپىز. تۇسىڭدەر تەز. ايتپەسە... — جاباعى ءسوزىنىڭ اياعىن بىتىرمەي الدىڭعى قۋعىنشىنىڭ كەسە كولدەنەڭ ۇستاعان نايزاسىنان شاپ بەرىپ، جۇلقىپ قاپ، اتتىڭ ۇستىندەگى ادامدى جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. قوپاڭداسقان ۇشەۋگە اسان قامشىسىن سىلتەي، بۇيىرىپ قالدى.
— قۇتىرماڭدار! قۇتىرتارمىن ايتپەسە. تەز تۇسىڭدەر اتتان!
ۇشەۋى دە تەز ەكەن، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كولىكتەرىنەن دومالاي ءتۇسىپ، قول قۋسىردى.
— ەندى جوندەرىڭدى ايتىڭدار. قاشقىن-قۋعىن بوپ قۇلقىنسورىدەن نەگە الاوكپە بوپ جۇرسىڭدەر؟— دەدى جاباعى.
العاشقى توپ ەتىپ جىعىلعانى باسشىلارى بولۋى كەرەك، شاڭ قاپقان ەتەگىن دە قاقپاستان ءبىر اتتاپ ىلگەرى وزدى. ەڭسەسىن كوپ جىققىزباۋعا تىرىسىپ، شۇڭىرەك كوزدى كادىمگىدەي-اق قادالتتى.
— مىناۋ ەستەك سوناۋ كۇننەن بەرى تۇتقىنىمىز بولاتىن. ءاۋ باستا سوناۋ ەلىرگەن ەستەك-باشقۇرتتاردىڭ قارامۇرت دەي مە، قاراساقال دەي مە ءبىر باسكەسەر بۇلىكشىسىنىڭ جۇمساۋىمەن قازاق دالاسىنا ءبىر توپ بوپ كەلگەن. ونداعى ويلارى جايباراقات جاتقان ەلگە جاۋ تاۋىپ بەرۋ.
— ءاي، بىلجىراماي ءجون سويلە! جاۋىڭ كىم؟ كىمدى تاۋىپ بەرمەك بىزگە جاۋ قىلارداي، — دەپ شاپشاڭ اسان قولىن شوشاڭ ەتكىزدى. شوشاڭ ەتكەن قولداعى قامشىسى بۇلعاڭ قاقتى.
— جاۋى كىم بولسىن-ورىستاعى. سوناۋ قوعاداي كوپ اق پاتشايىم سولداتىنا قارسى ايداپ سالماق قازاق بالاسىن. سول ءۇشىن مىناۋ ەستەك تە، سوناۋ ءابىلقايىر حانىمىزدىڭ قولىنا تۇسكەن وزگەلەر دە، قازاقتان كومەك سۇراماق بولعان.
— سولاردى سەندەر ۇستاپ الدىڭدار ما؟
— جوق. ولار وزدەرى كەلگەن.
— سەندەرگە مە؟
— ءيا. ءابىلقايىر حانعا. بۇل بۇلىكشىل ەستەكتەرگە قارسى ورىستىڭ ءبىر جاندارالى باستاعان اتىرەت شىعىپ، قىرىپ-جويا باستاعان با، بۇلار... ەستەكتەر جاندارى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن كەزدە بىزگە، قازاققا جاساي بەرەتىن شابۋىل-شاندۋىلىن ۇمىتا قويىپ، قانداسپىز، قارىنداسپىز، ءدىنىمىز ءبىر، ءتىلىمىز ۇقساس دەپ دالباسالاپ كومەك سۇراماق بولعان عوي، — دەپ الگى ءسوزىنىڭ اياعىن كۇمىلجىتىپ جىبەردى.
— سەندەر سولاردى سول بويدا-اق تۇتقىنداپ قويدىڭدار، ءا؟
— ەندى ول جاعىن ءبىز بىلمەيمىز. حان جارلىعىن ورىنداۋ مىندەت. "جاپ!" دەدى. "قاما!" دەدى ءابىلقايىر. قاماپ ۇستادىق. سودان مىنا بىرەۋسى قاشىپ شىقتى ەمەس پە.
— نەگە "جاپ!"، نەگە "قاما!" دەيدى و سەنىڭ حانىڭ. قايىرىم كۇتىپ، ىزگىلىك ىزدەپ كەلگەن قاي قوناعىن قازاق قاماپ ۇستاۋشى ەدى. سەندەر سول اتا-بابا داستۇرىنەن قالاي اتتاپ كەتىپ جۇرسىڭدەر؟ — دەپ جاباعى قينالا باس شايقادى.
— حان عوي. ءابىلقايىر سۇلتان عوي بىزگە دىكىلدەگەن. ورىسپەن ەندى وداقپىز دەي مە، سوعان بودانبىز دەي مە، ايتقانىن ورىنداۋىمىز قاجەت. بۇلىكشى باشقۇرتتارعا كومەك بەرۋ دەگەندى ويلاماڭدار. قايتا ەندى ءبىز بۇلاردى ورىس سولداتتارىمەن قوسىلىپ، تەزگە سالىپ بەرۋىمىز كەرەك دەگەن ابەكەڭ.-باسشىسىنىڭ قۇپتاۋ كۇتكەندەي وزدەرىنە بۇرىلعانىن كورگەندە، قالعان ۇشەۋى جامىراپ قويا بەردى.
— ءيا! سولاي دەگەن.
— ەستەكتەردىڭ ەسىن شىعارىپ ەسە قايتارامىز ەندى دەگەن ول.
— مول ولجاعا قارىق بولامىز، ول ءۇشىن اناۋ قارامۇرتىن با، قاراساقالىن با، ۇستاپ بەرەمىز دەگەن.
— ءجا! شۋىلداماڭدار ەندى. بۇنى دا، — دەپ جاباعى مانادان ءۇنسىز تۇرعان باشقۇرت جىگىتىنە قولىن سەرمەپ قويدى. — سەندەردى دە بياعانىڭ ءوزى سويلەسىپ، اق-قاراسىن تەكسەرىپ بارىپ، ءبىر جايلى ەتەدى. ازىرشە ءبارىڭ دە بىزگە قوناق قاناسىڭدار. اسان، سەن مىنالاردى ەندى ءوزىڭ جايعاستىرا بەر. مەن بياعاما حابارلايىن.
* * *
دومبىراسىن اعاش توسەكتىڭ ۇستىنە قويا سالعان بي تابالدىرىقتان قول قۋسىرا اتتاعان جاباعىعا ۇلكەن قارا كوزدەردىڭ قاراشىقتارىن كىشىرەيتە قادالا قاراپ قالدى.
— بياعا!..
ءجۇزىن تومەنشىكتەتىپ، تاماعىنا تاس تىعىلعانداي، قىلعىنا جۇتىندى.
قازىبەك بي كۇلىپ جىبەردى:
— ۋاي، جاباعى! زاتىڭ اتىڭا لايىق بوپ بارا ما، الدە اتىڭدى زاتىڭا اينالدىرعىڭ كەلە مە، كىبىرتىگىڭ مولايدى-اۋ. ارالبايداي اسىلدىڭ جاسىعى دەگىزگىڭ كەلمەسە، تىزگىنىڭدى تۇقىرتا ۇستاساڭشى. اناۋ جاندىرداي جانىپ، جاندىرىپ جۇرگەنىڭدى كورسەمشى!
جاباعى ىلە جادىرادى.
— ءاۋ، بياعا-اۋ! مەنى باسقا جەردە كورسەڭىز، باسقاشا ايتار ەدىڭىز-اۋ! مەنى ساستىراتىن ءسىزدىڭ باسقان مىسىڭىز عوي. الدىڭىزدان ارىستان، ارقاڭىزدان جولبارىس اۋزى ىرسيىپ، اتىلايىن دەپ ايبات اتىپ تۇرسا، جۇرەك قابىمىزدىڭ جارىلىپ كەتپەي، امان جۇرگەنىنە تاڭىمىز بار، — دەپ ىلگەرى وزدى.
بي بەيىلدەنە قاباق كەردى.
— ءاي، جاباعىم! تاۋىپ كەتتىڭ. ءبىراق اداسقان ارىستان، جارالانعان جولبارىس بولماسا، بۇگىن دە دەنى دۇرىس سول شىركىندەر قالدى ما ەكەن. دالاڭدى دۇبىرلەتكەن شاڭ مەن لاڭ تۇياقتى مەن قياقتىنى كوزدەن بۇلبۇل ۇشىرۋعا تاياۋ-اۋ، ءا، — دەپ ءسال كۇرسىنە بەرىپ، بەتىن تۇگەل بۋرا، ءجۇزىن تۋىس ىنىگە تۋرالادى. — الگىندەگى نە دابىر؟! ىرگەگە جەتىپ تىرەلدى عوي...
قاشقىن-قۋعىننىڭ تىرلىگى بياعانىڭ مازاسىن العانىن سەزگەندە جاباعىنىڭ ءجۇزى قۋقىل تارتىپ سالا بەردى. "ءاي! اۋليەدەي بياعانىڭ تىنىشتىعىن ساقتاي الماي وتىرىپ، شەتىمىزدەن ءدۇرديىپ شىعا كەلەتىنىمىزدى قايتەيىك. اۋىل ۇستىنە الدەن ات ويناتىپ ەنگىزە بەرسەك، ەرتەڭ-اق كىم كورىنگەندى يىعىمىزعا مىنگىزىپ العانىمىزدى دا بىلمەي قالماسپىز با؟!."
— بياعا، اعاتتىق جىبەرىپ الدىق... ات ويناقتاتىپ كەلە قويار دەگەن كىمنىڭ ويىندا بولسىن...
— ءجا! وتكەن ىسكە وكىنە بەرمە، جاباعى.
— ويباي-اۋ! اۋليەدەي ءوزىڭىزدىڭ شىرقىڭىزدى بۇزعىزار بولساق...
قاز داۋىستى قازىبەك قولىن سەرمەپ قالدى.
— ءجا، جاباعى! ءتىرى ادامنان اۋليە جاساپ اۋرە بولما. اۋليەنىڭ ءجونى بولەك. پەندەنىڭ كۇيى باسقاشا. ءبىز پەندەمىز... پەندە بولماساق، ءسال نارسەگە كەيىپ، ءسال نارسەگە كىرتيىپ قالا بەرمەس ەدىك-اۋ... الگى كەلگەندەر كىم؟
جاباعى قۇيرىق باستى.
— قاشقىن جىگىت. ەستەك. ءقۋعىنشىلار-ابىلقايىر حاننىڭ جىگىتتەرى كورىنەدى.
— نەگە قاشادى؟ نە ىلىكپەن قۋادى؟ ساسقانعا اسقاننىڭ زورلىعى ما وكتەيتىن؟ زوردىڭ بوردى بوزداتا قورعالاتۋى ما الدە؟ قاشقانى ما كەردەڭى؟ قۋعانى ما اشىنعانى؟ نە سەزدىڭ؟
— سەزگەنىم، بياعا، تاعى دا ءابىلقايىردىڭ وكتەمدىگى. اناۋ باشقۇرت نەمەنى بايلاپ تاستاعان با؟ الدە بايلاپ تاستاعانىنا بولماي سول ەستەك شىركىن بۇعاۋىنان بوسانىپ قاشقان با، ايتەۋىر دۇبىرلەتىپ تە، دۇرلىكتىرىپ تە جۇرگەن ءابىلقايىردىڭ ارەكەتى، — دەپ جاباعى ءوزىنىڭ كىشى ءجۇز حانىنان تۇڭىلگەنىن جاسىرمايتىنىن انىق ءبىلدىردى. ايدىنىن اسىرام دەيتىن سول سۇلتاننىڭ قامشىسىنىڭ جيىرەك شولتاڭدايتىنىن جاقتىرمايتىن بياعاسىنىڭ سىرىن بىلە مە، وسى جولى دا وزەكتەگىسىن اقتارا سالدى.
— الدىرشى، اكەلشى وسىندا وندا ولاردى. قاراپتان-قاراپ القىمى ىسەر ول ءابىلقايىرعا سونداي-اق نە كورىنىپتى. ول ويتە قويماس. بوسقا بۇلىنبەس.
جاباعى اتىپ تۇرىپ، سىرتقا بەتتەدى.
سالدەن كەيىن اسان ەكەۋى بەس ادامدى ەرتىپ كىردى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم!
— ۋاعالەيكۇمسالام. تورلەتىڭدەر.
باشقۇرت جىگىتى تومەندەۋ تىزە بۇككەندە، ءابىلقايىردىڭ شابارماندارى وزدەرىنە ءتان كەۋدەمسوق قىلىقپەن ادىمداي اتتاپ كەلىپ، ءدال تورگە جايعاسىپ الدى.
قازىبەك قوناقتارىنا جاعالاتا كوز قىدىرتتى.
— ال ءجون سۇراسالىق! تاڭ اتار-اتپاستان اۋلىمىزدى شاڭداتىپ جاۋ قۋا كەلدىڭدەر مە، داۋ قۋا كەلدىڭدەر مە؟
تورتەۋدىڭ بيىكتەۋ وتىرعانى تامسانىپ الىپ، باس شۇلعىپ قالدى. بىلەزىكتىگىنە بۇلدىرگەسى ىلىنگەن قامشىسى بۇلعاڭ ەتىپ باسىلدى.
— ۋاي، قازەكە! جاۋ قۋعانىمىز دا راس، داۋ قۋعانىمىز دا راس. جاۋىمىز تورىڭىزدە وتىر. داۋىمىز قوزداعالى تۇر. قاشقىنىمىزدى قۇرىقتايمىز با دەگەندە جەلكەلەپ سابايتىنداردىڭ قورشاۋىندا ءوزىمىز قالىپ، الدىڭىزدا پۇشايمان بولىپ وتىرمىز.
بي الگىگە ۇزاق نازار اۋداردى. انانىڭ بەتىنىڭ ءبىر بۇلك ەتپەگەنىن باقتى دا، ەندى قالعان ۇشەۋگە كىرپىك قاداماستان باشقۇرت جىگىتىنە قاراشىعىن تىكتەدى. قاز داۋىستى قازىبەكتى مانادان قاباق استىنان باقىلاپ وتىرعان ەستەك ءسال باس يزەدى.
— جىگىتىم، ەندى سەنى تىڭدايىق. جەلپىنىپ سويلەيتىندەردىڭ كەيدە جەلكەلەپ ساباي الماي قالعاندا جىنىعىپ كەتەتىن مىنەزى بولارىن دا ەسكەر. ەشتەڭەنى بۇكپە دە، ەشتەڭەدەن سەسكەنبە. اشىعىن ايتىپ، انىعىن جەتكىز، — دەپ بي ەركىندىك بەردى.
— قازەكە، بۇتانىڭ تۇبىنە، تاۋدىڭ ىعىنا تىعىلا-تىعىلا ابدەن ۇركەك بوپ ءبىتىپ ەدىك. ءالى دە سول سۋىلداعان جۇرەكتىڭ زارىن عانا ايتايىن. ءبىز تاعىداي جوسىپ، انداي قىرىلىپ، سۇراۋسىز كەتكەن جۇرتقا اينالدىق. جاسىمىز سەل بوپ، قانىمىز سۋ بوپ اقسا دا، باشقۇرت-ەستەككە شىلبىر تاستار ەشبىر ەل بول ماي جاتىر عوي.
— ورىستار شە! ورىستارىڭ شە وزدەرىڭنىڭ؟ بۇتىنا كوت تىعىپ، قولىنان ءدام تاتىپ، كوزىڭدى ساتىپ جۇرمەۋشى مە ەدىڭدەر! — دەپ شاپشاڭ اسان لاپ ەتە قالدى.
بياعا انتەك باس شايقاعاندا، باشقۇرت جىگىت قوپاڭ ەتىپ، اسانعا اشۋلى ءجۇزدىڭ قىزۋلى سۋسىن قادادى.
— ءيا! تىققانبىز! قولىن جالاپ، ەتەگىن سۇيگەنبىز ورىسىڭنىڭ... ورىسىمنىڭ! قولىن جالاعان ءيتىن يەسىنىڭ كوڭىلى تۇسسە ەركەلەتىپ، كوڭىلى قۇلازىسا ەتىگىمەن قايقايتا تەبەتىن قىلىعى ورىستا جوق قوي دەيمىسىڭ. ۇندەمەگەنىڭدى ۇرەيلەندىگە ساناپ، كولدەنەڭدەمەگەنىڭدى كوندىگە بالاپ، الدىمەن مالىمىزدى ايداپ الىپ، ارتىنشا-اق جانىمىزدى بايلاپ الىپ، جاساماعاڭدى جاساپ باقپادى ما. شۇرايلى جەردەن ءبىر قۋىپ، نۋ ورماننان تاعى الاستاپ، الدى-ارتىمىزدى جانە تارىلتىپ قويمادى ما. ول ازداي-اق، سەندەردىڭ ءابىلقايىرلارىڭ... سۇلتاندارىڭ... ءا.ءا، حان اتاعى بار ەكەن-اۋ... حاندارىڭ ورىس پاتشاسىمەن وداقتاس بولدىم دەپ كەيىنگى كەزدە اۋلىمىزدان شاڭ ايىقتىرماي قويدى عوي. كەيدە ءورتىن سالىپ، كەيدە داۋىلىن ورگىزىپ، كوزىمىزگە كوك شىبىندى ورىستان دا بۇرىن وسىلار ۇيمەلەتپەدى مە. ونىسىن قويشى، ول كىساپىرلىگىن ورىسقا بودان بولماي تۇرىپ-اق جاساعانىن ولسەك ۇمىتارمىز با. ەندىگى قىساسى، قازەكە، جەرىمىزدىڭ ءدال شەبىنە ورىسقا قامالدى قالا سالعىزىپ، ەتەگىمىزدى باستىرتا شەگەندەتپەكشى بولعانىنا كۇيىپ كەتپەدىك پە. ءور وزەنىنىڭ بويىنان قالا سالعىزىپ، قاھارىمدى اسىرام دەگەن ءوزىمشىل تىرلىگى قاراشەكپەننىڭ قىل تۇزاعىنا قازاعىن دا، قازاعىنان دا بۇرىن ەركىندىگىنە بۇعاۋ تۇسىرتپەۋگە تىرىسقان ەجەلگى ءاعايىنىن-بىزدى، باشقۇرتتى قىل موينىنان قىلعىندىرىپ سالىپ بەرۋى عوي. وسى زورلىعىنا قالاي شىدارسىڭ.
شابارماننىڭ ۇلكەنى ىرشىپ ءتۇستى.
— ءاي، نە وتتاپ باراسىڭ! سەن ءوزى ولگەن-جىتكەنىڭدى مۇقىم قازاقتان كورۋدەن ساۋ ەمەسسىڭ-اۋ. حان ورىسقا قالا سالعىزام دەسە، وزگەنىكىنەن ەمەس ءوز دالاسىنان جەر بەرمەك. ەستەكتىڭ وعان قيماسى نەگە قىشيدى، ءا!
قازىبەك داۋىسىن ىڭىرانتا شىعارىپ الگىگە يەگىن وڭ يىعىنا قوندىرا ءجۇزىن بۇردى.
— وۋ، وسى سەنىڭ نىسپىڭ كىم، شىراق؟
شابارمان ساتتە كوزى جىپىلىقتاپ، دەسى بوساپ، ساسقالاقتاي قالدى.
— مەنىڭ بە؟.. تىنىمبە-ە-ەك... اقجالەل وعلانى تىنىمبەك بولام!
— وۋ، تىنىمبەك شىراق! سەن ءوزى رەتتى-رەتسىز شاپشىپ سويلەيتىن، ءجونسىز-جولسىز ءسوز بولە بەرەتىن جان ءتارىزدىسىڭ-اۋ. جارقىنىم، ورىنسىز كيلىگە بەرمەگىن.
وسى ەسكەرتۋ توردەگى تورتەۋدىڭ اۋزىنا قۇم قۇيدى دا، باشقۇرت جىگىتتىڭ ەركىن كوسىلۋىنە جاعداي جاسادى.
— قازەكە-اۋ، ءابىلقايىردىڭ ءوردىڭ بويىنان قالا سالعىزۋى-سىزدەردىڭ دە، ءبىزدىڭ دە ەركىندىگىمىز مەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ توبەسىنە تۇپ-تۋرا تەمىر قازىق قاققىزۋ ەمەي نەمەنە. ال مىنالار... سەنىڭ جەرىڭدە ەمەس قازاق دالاسىندا سالىنادى دەيدى. اپىراۋ، سول شەگەندەيتىن كەنتىمەن قاراشەكپەندىلەر قاسىرەت بەلدەۋىن قۇرساۋلاپ سالا قويارىن نەگە تۇسىنبەيدى. بۇرىن اق پاتشانىڭ زەڭبىرەگىن زىركىلدەتكەن سولداتتارىنان ءزابىر كورىپ، جاپا شەككەندە وسى ورتاق دالامىزدىڭ انا شەتىنەن مىنا شەتىنە جوڭكىلىپ، پانا تاۋىپ ءجۇرۋشى ەدىك. ەندى ءتورت بۇرىشتان شەگەندەپ قامال ورناتا باستاعان ورىستىڭ شەڭگەلىنەن قايدا قاشىپ قۇتىلارمىز؟ سول عوي ءبىزدى، بۇكىل باشقۇرت جۇرتىن قينايتىنى، — دەپ كۇرسىنىپ قالعان جىگىتكە جاباعى جالت ەتكەن جانارىن تىكتەدى.
— وۋ، قينالدىق، جاپا شەكتىك دەگەنشە، تۇياق سەرپكەندەي بولسا دا ءبىر ارەكەت جاسامايسىڭدار ما؟ كوز جاسىن كولدەتە بەرۋ-ايەلدىڭ عانا ءىسى!
جىگىت جاباعىعا شانشىلا قارادى.
— تۇياق سەرپپەپ پە ەدىك!.. و-و، سەرپكەندە ءبىز سەرپەيىك! قياسقا كونبەيمىز، زورلىقتى جاساتپايمىز، قالا-قامال سالعىزبايمىز دەپ بۇكىل باشقۇرت جۇرتى جاپىر-جۇپىر اتقا قونبادى ما! تىزە بۇگىپ يتشىلەپ ءومىر سۇرگەنشە، تىك تۇرىپ ولەيىك دەپ ازاتتىعىن اناسىنداي ايالاعان ازاماتتارىمىزدى قىناداي قىرىپ سالمادى ما ورىس ءاتىراتى.
— قاناتىنىڭ استىنا الدى، قولتىعىنا باستى دەپ ءبىز ولاردى، سول قاراشەكپەن ورىستارىڭدى ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىنداي كورىپ جۇرسەك،ءبارى وكىنىشتى بولعانى ما؟ قۇداي-اۋ، سوندا سولارمەن وداق بولامىز دەپ تىراشتانىپ جۇرگەن ءابىلقايىر دا، اناۋ ابىلمامبەت، باراق، ابىلاي دا اق پاتشانىڭ، ءا-ا، پاتشايىمنىڭ اياعىنا دا وتىرۋعا جارامايدى دەسەڭشى. وداق بولمايمىن، بودان ەتەمىن دەپ كەرگۋىندە وسىنداي ءبىر قيتۇرقىلىعى بار ەكەن-اۋ! — دەپ اسان تىز ەتپە مىنەزدىڭ شاپشاڭدىعىمەن ىلەز قورىتىندى جاساعاندا، قازىبەك بي العىر جىگىتتىڭ ەلگەزەكتىگىنە ەرىكسىز باس شۇلعىپ قالدى.
— ءيا-ا، اسان بالام، ايتتىڭ سەن. تالايدىڭ كومەيىنە قورعاسىن بوپ تىعىلىپ تۇرعان كۇدىكتىڭ توركىنىن تاپ باستىڭ. ىرگەڭدى بەكىتەر مە، ىرگەڭنەن ىرتكى ساپ ەنەر مە، ەندىگىسىن ءوزىم بىلەرمەن وكتەمدەپ جاساي ما-بال اشىپ، بارماق تىستەۋدەن باسقا نە قالدى بىزگە.
— اپىراي، سوندا ءبىزدىڭ تۇلىپقا موڭىرەپ جۇرگەنىمىز بە؟ سونشاما قاباق باققاندا الارىمىز-جاۋلىقتان بەتەر جەندەتتىك پە؟-دەگەن جاباعىعا ەندى ءابىلقايىر جىگىتتەرى دە يلىگە ءتۇسىپ، باس يزەسىپ قالىستى.
— ءاتىرات شىعاردى دەيمىسىڭ؟ كەلىسىم، ءبىتىمسىز-اق بىردەن كەرىسكە باستاپ، كەسىك شىعارعانى ما؟ ءويتىپ شولاق تۇيەر بولسا، تۇزدىقسىز-اق كومەيلەپ جۇتا سالام دەگەنى-اۋ... — دەگەن ءبيدىڭ وكسىگىن باشقۇرت جىگىتى ودان ءارى ءتىرىلتىپ اكەتتى.
— قايداعى كەلىسىم! تالبۋحين دەيتىن ءبىر سىڭارەزۋ جاندارال ورىس قاي اۋىلعا كىرمەسىن ەڭ الدىمەن سول اۋىلدىڭ ءدال ۇستىنە ون زەڭبىرەكتەن بوزداتىپ تەمىر دوبىن جاۋدىرماسىن با! سودان امان قالىپ كور! قيراعان ءۇيدىڭ استىندا، ورتەنگەن جايدىڭ ىشىندە قالىپ مەرت بولعان كەمپىر-شالداردىڭ، بالا-شاعالاردىڭ وبال-ساۋالى كىمگە؟ ءبۇتىن ءبىر اۋىلدىڭ كەم دەگەندە جارتىسىنان استام ادامىن قىرىپ سالاتىندارى ازداي-اق، ەندى سول تالبۋحيننىڭ يەك قاعۋىمەن ءار اۋىلدىڭ باس كوتەرەر، اجەتكە جارار كىسىلەرىن ەركەك، ايەل دەپ اجىراتىپ جاتپاستان، قۋىپ كەپ، توپىرلاتىپ اپارىپ جاندارالدىڭ الدىنا جيناماي ما! ال سودان سوڭ... — تاماعىنا قىلعىنتىپ وكسىك جاسى تىعىلدى ما، الدە ىزالى كەكتىڭ تولقىنى بۋدى ما، جىگىتتىڭ داۋىسى ءۇزىلىپ كەتتى.
تىڭداپ وتىرعاندار ءۇن-تۇنسىز مەلشيە موليگەندە، وجەت اسان تاعى دا تەز تۇتاندى.
— ال سودان سوڭ... ول جاندارال توبەتتى تۋراپ تاستايتىن ءبىر قايسار ەستەكتىڭ... باشقۇرتتىڭ تابىلماعانى ما؟
— سەن... سەن كەمسىتپە! كەمسىتپە ءبىزدى! نەگە تابىلماسىن! ەل بولعان سوڭ ەسە قايىرىپ، كەك قۋار ادامدى نەگە شىعارمايىق. مىنا مەنىڭ ءانيىم... انام سول توبەتىڭدى ساداقپەن-اق اتقان. اتتەڭ ادەتتەگىدەي ۋلى وعى بولعاندا ول جاندارال نەمەڭ جاھاننامعا ءبىر-اق اتتانار ەدى... تەك قانا جەبە تيگەن وڭ كوزى اعىپ ءتۇستى. ال ءوڭىمدى... اناشىمدى... — دەپ بەتىن باسىپ بوگەلىپ قالدى.
— ءيا، اناڭدى...ءانىڭدى ءولتىردى عوي، و، — دەپ تورتەۋدىڭ تومەنگىسى قاسىنداعى باشقۇرتتىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— ولتىرگەن. ءتورت قىسىراقتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، ءتورت بولگىزگەن... ال مەن...مەن تۇك جاساي المادىم.
— قانداي جاۋىزدار ەدى!
— سەندەر ولاردىڭ اۋىل اقساقالدارىن زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلاپ قويىپ اتقىلاعانىن كورسەڭدەر عوي!.. — باشقۇرت جىگىتى تاعى دا قىلعىنا جۇتىندى. — بالالاردى قىلىشپەن تۋراعاندا... شىرىلداعان سابيلەر مەن شىڭعىرعان انالاردىڭ زارى توبە قۇيقامدى شىمىرلاتقان. ءالى كۇنگە سول شىرىل مەن سول زاردان قۇتىلا الماي كەلەم.
— زار شەرگە ۇلاسسا، كۇرسىنىسىڭ كۇيىككە جالعاسسا، كوكىرەككە تىكەن قادالىپ، جۇرەكتى ءزىل باسارى حاق قوي. امال نە؟ قۇشاعىن اشارىم دەگەنىم، قۇردىمىن اشقانى ما... ارانىن توسقانى ما، — دەپ كۇڭىرەنە بەرىپ، تەز باسىلعان بي جىگىتكە يەك قاقتى. — قۇلدىققا كونۋ-ەز تىرلىگى، قارسى ءتۇرۋ-از تىرلىگى. ۇقتىم كەبىندى، دەمىمدى دەمىڭە قوستىم، باشقۇرتىم، باۋىرىم!
— الدا رازى بولسىن، قازەكە. ءاي، ءبىراق، سوناۋ جەر تۇبىنە، سۋىق تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنا جاياۋ شۇبىرتقان ءبىر تايپا باشقۇرت جۇرتىنىڭ كوز جاسىن كىم يەر. سول بەيكۇنا مىسكىندەردىڭ زارى قۇلاعىنا ەنەر ءتاڭىر بولماسا، ەكى اياقتىدان ەلەڭ ەتەر كىم بار ەكەن؟ ال ءبىز...ءبىز ەجەلگى ەلىمىز، ءتۇبى بىرگە تۋىسىمىز دەپ سىزدەرگە... قازاقتارعا مۇڭ شاعىپ، تىلەك ءبىلدىرىپ، بەرسە ءسوز جاردەمىن، كوڭىلى، تۇسسە بوز جاردەمىن، ءتىپتى ىڭعايلاسسا، قول جاردەمىن الامىز با دەپ، الاوكپە بوپ دالاڭىزعا جەتكەندە... ءابىلقايىر سۇمى... حانىڭىز وشتىكتى جاۋلىقتان دا اسىرىپ، شەتىمىزدەن باۋداي ءتۇسىرىپ، اياق-قولىمىزدى كىسەندەپ، دومالاتتى دا تاستادى-اۋ!.. ءقايتىپ قانا اشىنبايىق، قازەكە! قازاعىم-قانداسىم دەپ وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ جەتكەندەگى كورگەن قۇقايىمىز وسى... اقىرى مىنە، اياق-قولدى شىرماعان تۇزاقتان ءبىر اينالايىن قارىنداستىڭ ارقاسىندا بوسانىپ شىعىپ، جانۇشىرا جەتىپ الدىڭىزدا وتىرمىن.
* * *
قازىبەك بي ىڭىراندى. كەسەك ۇلكەن مۇرىننىڭ ىسىلداعان دەمى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىقتى. ەرىن كەبەسى سوگىلدى.
— جار باسىنا جاربيا قونعان كيىز ۇيدەي تالتىرەكتەگەن ىنتىماعىمىزدان دا ايىرىلعانىمىز عوي. دار-دار ايىرتادى عوي. ايىرتادى.
ابىلاي سۇلتان ءبيدىڭ قاس-قاباعىن باعىپ وتىرعان، انتەك باس شايقادى. ىشتەي: "وسى كارىلەردىڭ قاراپتان قاراپ وتىرىپ قارا اسپاندى سۋعا العىزاتىندارى نەسى ەكەن. تاۋدا تۋىپ، تاستا وسكەن، دالادا تۋىپ، قۇمدا وسكەن تۇزدىكتەردىڭ ىنتىماعىن تۇگەندەيمىن دەۋى قاي بۇلتالاعى. ءبىرى تاۋعا ورمەلەسە، ءبىرى دالاعا بەزەتىن قازاقتىڭ قاي تاتۋلىعى شاڭىراعىنان اسىپ شىعا قويۋشى ەدى. تاتۋلىعىن قاتۋلىعى جەڭبەسە، ىنتىماعىن بارىمتاسى ىرىتپەسە، ىشكەنى ءىرىڭ بوپ بويىنا شىر جۇقپايتىن دالا ۇلىنان ۇيىمشىلدىق ىزدەۋ-قاشپاعان سيىردىڭ ۋىزىنان دامەتۋدەن دە قيىن-اۋ. ەڭ كەرەكتىسى قازىرگى كەزەڭدە ورەلى ءىس قانا. سول ورەلى ىسكە باستايتىن ورەلى ەر قاجەت. ال وسى ەر-ازاماتتى ەتەگىنەن تارتا بەرمەي، ەركىن تۇساماي، ەرتوقىمعا وتىرعىزىپ، تىزگىنىن قولىنا بەرىپ، استىنداعى اتىنىڭ ساۋىرىنان قاعىپ قالىپ، ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ سورە جولىنا سالىپ جىبەرەتىن ۇلكەندەر بۇگىندە نەگە بۇعىنا بەرەدى؟ نەگە كۇمىلجىپ ەتەگىنە قاراپ، بۇگەجەكتەپ يىعىن جاسىرىپ كىبىرتىكتەي بەرەدى؟ ەركىن ۇلدى ەر تۇتىپ، ورەلى ىسكە وڭمەندەي ۇمتىل دەپ ۇزاتىپ سالسا، سوڭىنان شۇبىرا ەرەتىن جۇرتتىڭ ىزىنەن كوتەرىلەر شاڭنان كۇننىڭ كوزى تۇتىلارىن سەزبەي مە ەكەن؟ الدە سول تۇعىلار كۇننەن سەسكەنە مە؟ ايتپەسە ەلىم دەپ ەرگە قونار ەردى نەگە بوگەي بەرەدى؟ نەگە كەيىندەتىپ كەشەۋىلدەتە بەرەدى؟ قيماي ما؟ قىزعانا ما؟ الدە كوڭىلىنە تولماي، قوراش كورىنەمىسىڭ؟ الدە سىنىنا تولماي، كەكىرەيگەن بويىن، تىكىرەيگەن ويىن يلىكتىرە الماعان ءوزىڭنىڭ ەپسىزدىگىڭنەن بە؟ بۇل جەلىككىش قازاقتى ەلىكتىرىپ اكەتە الماساڭ، قوس قۇلاعىڭنان باسىپ، ارقاڭا قونجيىپ ءوزى وتىرىپ الۋدان تايىنار ما؟ ارينە تايىنبايدى. سودان كەيىن قوس وكپەڭنەن تەپكىلەپ، ال كەپ مىقشىنداتسىن. ال كەپ بوربايلاسىن. ايتپەسە... باسە دەسە "ايتپەسەمنىڭ" ءجونىن ءوزىم دە جوندەۋگە جوقپىن-اۋ. سارقىت جەيتىن اۋىز، سيراق ءمۇجيتىن ازۋ ەلدىڭ بارىندە بار. ءبىراق ازۋى ىرسيعان باس، تۋىرىلعان جامباس يەگىن قىشىتار نەكەن-ساياقتىكى عوي. سول نەكەن-ساياقتىڭ بىرەگەيى بولام دەپ بەلگە شوقپار قىستىرعانداردىڭ ءبارى سول شوقپاردىڭ سالماعىن كوتەرە الار ما ەكەن؟ كوتەرە الماي مايىپ بولاتىندار دا بار-اۋ.
مەنىڭ شوقپارىم شە؟ باتپان-باتپان سالماعى بەلىمدى قايىستىرسا دا، قايىسپاعانىم امبەگە ايان عوي. تىزگىن ەلدە بولمايدى، ەردە عانا بولادى. ەل سول تىزگىن جالعاسقان جۇگەنگە عانا باس سۇعادى. سۇعىنعان باستى جەتەلەيتىن كۇشتى قول، سۇستى جۇرەك كەرەك. ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن ساقتىق-سەرگەكتىك ەمەس. سەرگەلدەندىكتىڭ اعايىنى عانا ول. ال مىنا شاۋ تارتا باستاعان بي سونى نە ءوزى سەزبەيدى. نە سەزسە دە، سەزگىسى كەلمەيدى. ىرىندەگەن كوزىنىڭ الدى تارىلىپ، توڭىرەگى قۇرىسىپ، ازايىپ تاۋسىلىپ بارا جاتقانىن ەسكەرمەستەن، كەشەگى اۋزىمەن وراق ورعان زار كۇيىن قوس قولداپ ۇستاپ وتىرعانداي توبە قالقايتپاق. قالقايتسىن-اق. ات بايلار قازىقتىڭ دا اۋىرلىعى جوق ەمەس پە. ءبىراق الا اۋىز قازاقتىڭ شالا بىتەر داۋىنا بۇگىندە بىلەكتىڭ كۇشى مەن نايزانىڭ ۇشى عانا بيلىك ايتارىن نەگە زەردەلەمەيدى. جاعا جىرتۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلەدى. جىعا جىعۋدى ەردىڭ ەرىنە تابىستايتىن كەردى نەگە ۇمىتادى؟ وزگەدە ءوشىڭ كەتە بەرسە، ەرەگىستە ەسەڭ كەتە بەرسە، اقىلىڭدى ارىڭمەن قاشانعى تۇسارسىڭ. ەسىندى ۇياتىڭمەن قاشانعى قاقپايلارسىڭ. اشىنىپ ايقاي-اتتانعا باسىپ كەپ قالساڭ، تيمەگەن جول، ۇسىنىلماعان سىباعا، بەرىلمەگەن ءوڭ وپ-وڭاي الدىڭا ءتۇسىپ، قانجىعاڭا بايلانىپ سالا قويىلماس پا. ءاي، ءبىراق ءويتىپ الدىڭ نە، تارتىپ الدىڭ نە-ىرىقسىز كەلگەن قۇت ەرتەڭگى جۇت باسى بولماس پا. ودان دا قۇيىنى ويناقتاعان قۇبا تۇزدە قاڭباق قۋالاپ كەتكەن ارتىق قوي. ال مىنا داڭعىل ءوزى ءبىلىپ ءوڭ بەرە قويار ما؟.. بەرمەسە، ءبىراق وسى ۋاققا دەيىن قولتىعىن اشپاس ەدى عوي. كەيدە ءوزىمشىل وكپەنى تىم كوپ قابىنتا بەرەتىن ادەتتەن اينىمايتىنىمىز دا بار-اۋ. الدىمدى ءالى كۇنگە ءبىر كەسكەن ەمەس. قايتا كەدەرگىمدى كۇرەپ ارشىپ، جولىمدى ۇنەمى ىلگەرى سۇيرەتۋمەن كەلە جاتقان جوق پا. قايتا كوپىر الدىنداعى جاسقانشاق تۇيەدەي تارتىنشاقتاعان شاقتارىمدا الدىما ءوزى ءتۇسىپ الىپ، سۇرلەۋىمدى ءوزى تالاي رەت باستاي جونەلگەنىن نەگە ۇمىتپاقپىن. ازدى كوپ يەمدەنىپ، ءالسىزدى كۇشتى باسىنىپ جاتقان زاماندا قۇرىعىڭا تالاسام دەپ تۇتقيىلدان تاپ بەرگەندەي ارەكەت جاساسام، وزگەلەردىڭ وكپەسىن وشىرگەن وسەكتىڭ وتىنا ماي قۇيىپ الام عوي. ارينە ۇلىس ءبيىنىڭ ۇپايى ءار كەزدە دە تۇگەل. الدەبىر شەكەسى قىزعان سۇلتانسىماق تەكەشىكتىڭ سەلكەم شالىس قىلىعىنا بولا قىلشىعى دا قيسايمايدى. قايتا سوناۋ قالىڭ قاراشى قازاعىنىڭ تورەگە دەگەن كەك قىجىلىن تاعى ءبىر ءتىرىلتىپ قاپ، قاسيەتتى قارا شالىنىڭ باق-بەدەلىن ودان ءارى دۇرىلدەتىپ، ۇلعايتىپ قوماقتاندىرىپ اكەتە قويادى.
ءيا، شالىس باسۋدان ساق بولۋ اسا قاجەت. اركىمگە ءبىر تەلىنگەن تىرلىكتەن دە بارقادار تابۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەگە كوز ساتپايمىن، ءوز قۇبىلامدى وڭگەنىڭ ىرقىمەن وزگەرتە المايمىن دەۋ دە، كەي-كەيدە ونشا قيسىنعا كەلە بەرمەيدى-اۋ. كوبىك ەزۋ كەيبىرەۋلەردىڭ ءتىلىنىڭ ۇشىنا ءبىر ءىلىنىپ كەتسەڭ، ونداي كەزدە تاۋەكەلىڭدى تاكاپپارلىق، تۋرالىعىڭدى تىكباقايلىق دەپ اعاش اتقا مىنگىزىپ الا جونەلەرى حاق..."
-وۋ، ابىلاي! سەن ءتىپتى سوزگە قۇلاق سالۋعا دا جوقسىڭ عوي!..
قازىبەكتىڭ ىڭىرانىسقا تولى داۋىسىنان وكپە سىزى ما، رەنىش ىزعارى ما-الدەبىر سالقىندىق لەبى انىق شالىندى. سۇلتان سەلت ەتە ءتۇسىپ، وي شىرماۋىنان تەز بوسانىپ، بيگە اقشىل سۇر ءجۇزىن تولىق كورسەتە، ءىشى مەن سىرتىن تۇگەل اشقان سەرگەك بەيىل تانىتتى.
— اپىراي، قازەكەم-اي! بوشالاپ كەتكەن ويدىڭ بۇلتالاعى ۋىسىنا قىسىپ العانى راس ەدى. تاپ باس-تىڭىز-اۋ! سىزگە قۇلاق ەمەس كەۋدەمدى توسا كەلمەدىم بە، — دەپ قايتا-قايتا قۇلشىنا باس يزەدى.
— ءجا! تىم كوپ قۇلديلاي دا بەرمە. كەيدە توسار كەۋدەدەن تىڭدار قۇلاق ابزال بولاتىنىن دا ەسكەر.
— قۇلاق، بياعا، وندا ءبىر توسىلىپ، مۇندا ءبىر قالقايىپ، بۇگىندە ابدەن سارسىلىپ بىتپەپ پە ەدى. وزگەلەردى قانشاما تىڭدامادىق. قۇلاق قالقانىنا سارت-سۇرت تيگەن سان ءتۇرلى ۋادەنى تىرىلتەر بولساق، تاۋ ءۇيىلىپ اسپانعا تىرىلەر ەدى-اۋ، — دەپ ابىلاي ءسال كۇرسىنىپ قاپ توقتادى.
قازىبەك يەك قاقتى.
— نە دەيدى سول ۋادەشىلەر؟ تابىلا ما كوكەيدىڭ دىتتەگەن تۇسىنان؟ اقتارىلشى، ابىلايىم.
— نە دەۋشى ەدى، بياعا! "مەن-باسشى، سەن-قوسشى بول!" دەۋ عانا عوي. قوسشى عىپ قاسىنا ەرتىپ الا قويسا، قاپتالىنا جاناستىرا قويسا، ارينە قۇبا قۇپ. "بيلىگىڭدى باس جىبىڭنەن ۇستاپ، شىناشاعىممەن ۇيىرەم!" دەپ ازىرشە ايتا دا قويمايتىنى جانە بەلگىلى. ءاي، ءبىراق!..-سۇلتان تاعى دا كىدىردى. ءوزىنىڭ دە كوپ كۇدىكتى توساتىن كەدەرگىسى قالىڭ وسى ءبىر وي بەلەسىنەن اتتاپ وتە الماي جۇرگەنىن سەزدىرىپ الدىم با دەگەندەي ءتۇسى كەنەت قۋقىل تارتىپ، بيگە وتكىر كوزدەردى قادالتا قويدى
— نەگە بوگەلدىڭ؟ سالماق ساعان عانا تۇسە مە، سانسىز قازاعىڭا دا تۇسە مە، ول جاعىن دا ەسەبىڭنەن شىعارما. ەسەڭگىرەتەتىن امال الدان توسپاسا، ەل الدىنا شىعۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ال سول الدان توسار امالدان ەسەڭگىرەپ ەسىڭ شىعىپ، ەسە جىبەرىپ الساڭ، ەرتەڭىڭنىڭ وكىنىشىنىڭ وپىرايعان ورنىن تولتىراتىن ەشقانداي قۇدىرەت بولماسىن بۇگىن پايىمداۋ كەرەك. ءوز باسىڭنىڭ وكىنىشى تۇك ەمەس. وزەگىڭ ءبىر ورتەنىپ، ءبىر باسىلا جاتار-اۋ. قارا قامىستاي حالقىڭدى قانقىرعىننىڭ ارانىنا ماتاپ بەرىپ، قۇلدىقتىڭ قامىتىنا باسىن سۇققىزساڭ-ودان وتەر زاۋال بولماس. ازات ەلدىڭ ازاپ تۇزاعى مۇرنىنان شىبىن جانىن شىرقىراتىپ سىعىپ العانشا تۇسە قويماسا، ءاي، دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن، جالعاننىڭ جارىعىنان پايدا نە؟.. ۇرپاقتىڭ ۇرپاعىنا اۋىسار كىرىپتارلىق، ۇرپاقتىڭ ۇرپاعىنا ۇرلانىپ كىرەر مەشەۋلىك، بەيشارالىق، ۇرپاقتىڭ ۇرپاعىنا كەتەر جاسقانشاقتىق، كوربالالىق، ۇرپاقتىڭ ۇرپاعىنا اۋىسار قورلىق كەشەگى "ارىم-جانىمنىڭ ساداعاسى" دەيتىن تاكاپپار اتا-بابالاردى كورىندە دوڭبەكشىتەر-اۋ. قيىنى سول عوي. ادەتىڭنەن اداسىپ قالار بولساڭ، عۇرپىڭنان اجىراپ كەتەر بولساڭ، سالتىڭدى سالت اتپەن قۋىپ جەتە الماس كۇيگە تۇسسەڭ، دىنىڭنەن ءتىلىڭ ايىرىلسا، دىلىڭنەن ءدىنىڭ بەزىنسە، ءاي، ونداي كۇننىڭ تۋماي كەتكەنى-اق جاقسى شىعار دا.
ەندىگى كۇرسىنىس ءبيدىڭ كوكىرەگىنەن ىتقىعاندا ابىلايدىڭ كوزدەرى ودان سايىن كەڭ اشىلىپ، سۇرعىلت ءجۇزدىڭ سۋىق قانى ءتىپتى قاشىپ قويا بەردى.
— بياعا-اۋ! ويپىراي، ءسىز مىناداي بوپ كۇڭىرەنسەڭىز، ءبىز اۋىز جاپپاي شىرىلداپ شىڭعىرۋدان باسقانى تاپپاسپىز-اۋ. سونشاما نەگە ءتۇڭىلدىڭىز؟ باسقا باسقانى بىلمەيمىن، ءدال قازاعىڭىز وزگەنىڭ بارىنەن جۇعاسا دا تىلىنەن ايىرىلماس-اۋ. "ونەر الدى-قىزىل ءتىل" دەيتىن حالقىڭىزدىڭ ءسوز ءقادىرىن ءوز قادىرىنەن دە ارتىق باعالايتىنىن بىرەۋ بىلسە، تاپ ءسىز بىلەسىز عوي، قازەكە. وقتان دا ۇشقىر، وتتان دا ىستىق ءتىلىمىزدى تاڭىردەن كەم كورمەيتىن قازاق ءۇشىن ءشۇرشىتىڭ دە، ورىسىڭ دا ورالىپ شىعىپ، ودىراڭداپ الدىنان وراپ كەتە الماس. "ءسوزىم ولگەنشە، ءوزىم ولەيىن" دەيتىن الاشتىڭ ءار ازاماتى اناسىنىڭ ءتىلىن اسىلدىڭ اسىلىنا بالاپ كەلمەپ پە ەدى؟..
قازىبەك باسىن ءبىر يزەدى، ءبىر شايقادى.
— سولايى سولاي-اۋ. "ءتاڭىرىم ءتىلىمدى العانشا، ءتانىمدى السىن!" دەيتىن قازاق ەكەنىمىز راس. بالاداي اڭقاۋ، سابيدەي سەنگىش، نارەستەدەي يلانعىش قازاق ەكەنىمىز دە اقيقات. ونىڭ ۇستىنە تەز ەلىكتەگىش، تىم جەلىككىش قىزبالىعىمىز تاعى بار. جەل بەرگەندى ەم كورەتىن، مال بەرگەنگە جان بەرەتىن قولق ەتكىش بوساندىعىمىز جانە دە جوق ەمەس. وزىنە لاق ۇستاتقان بوتەنگە اعاسىنىڭ قوشقارىن شىعارىپ بەرەتىن پايداكۇنەمدىك دەيتىن ۇساقتىق يەكتەگەن مىنەزسىزدىكتەن ارىلىپ تا كەتە الماي ءجۇرمىز. وسى كۇيكىلىگىمىزدى، وسى وسالدىعىمىزدى ەرتەڭگى ءبىزدى ۋىسىنا جۇمارلاپ قىسار الدە ورىسىڭ، الدە ءشۇرشىتىڭ پايدالانباس دەيمىسىڭ. مىقتاپ پايدالانادى. "بالاڭدى ۇيرەتەم، جەتكىزەم، جەتىلدىرەم" دەپ جەتەلەپ الىپ كەتىپ، نە شۇلدىرلەتىپ، نە ماڭقىلداتىپ اكەلىپ، جەلكەڭنەن تۇرتكىلەپ وتىراتىن جەندەتىڭە اينالدىرماسىن قايدان بىلەرسىڭ. وزىڭنەن شىققان وزبىرلار وزگەنىڭ ونىنا، جۇزىنە تاتيتىنىن كورىپ تە، سەزىپ تە ءجۇرمىز. سول وزبىرلار كوبەيگەن سايىن كەۋدەڭنەن جانىڭدى، كوكىرەگىڭنەن ءتىلىڭدى تامشىلاتىپ تاۋىسا باستاي ما دەپ قورقام-اۋ، سۇلتان. ءوزىڭ ايتقان اسىلدىڭ اسىلىنا بالاعان ءتىلىن قازاعىڭنىڭ قانىمەن قوسا تامشىلاتىپ تۇگەسەتىن بولسا، مىناۋ جالپاق جالعاننىڭ وزىندەي بوپ جايىلعان جالعان دۇنيەنىڭ ءتۇز تاعىسىنداي ەركىن جوسىعان بالاسىنىڭ جانىنا شىنجىر قۇرساۋدىڭ بوساتپاستاي بوپ ورناۋىنا ءوزىمىز مۇرىندىق بوپ جۇرمەيمىز بە؟ سويتەر بولساق، ەكى دۇنيەنىڭ ازابى مەن دوزاعىن وسى باستان ەسكەرۋگە نەگە تىرىسپاسقا؟ مەن كۇڭىرەنسەم-قابىرعامدى قايىستىرىپ بارا جاتقان وسى وي سۇمدىقتاردىڭ ءزىل باتپان اۋىرلىعىنان كۇڭىرەنەم. الدىمنىڭ تۇيىعىنان، جولىمنىڭ بۇرالاڭدىعىنان زاپىلانعان شاراسىزدىعىمنان كۇيىنەم. سوڭىنا ىلەسكەن جۇرتىن نە ورعا قۇلاتىپ، نە جارعا جىعىپ الاتىن سەركەسىن قاي ەلدىڭ قارعىسى اتپاۋشى ەدى. قارعىس العاننىڭ قايىرلى ءىسىنىڭ ءبارىنىڭ زايا كەتەرىن دە ءبىر بۇيرەگىندە اركىمنىڭ ساقتاپ وتكەنى دە كەرەك-اۋ. تاۋ شوگەر، كول ءتاۋسىلار-بىراق ماڭگىلىك دەيتىن حالىق تا ماڭگىلىككە جەتە الماسا، تىلىنەن، دىلىنەن ايىرىلعان شالا-جانسار كەۋدەسىن سۇيرەتىپ اركىمگە ءبىر كوزىن ساتقان كۇلدىبادام ءمۇساپىر حال كەشسە، سول حالىقتىڭ... حالقىڭنىڭ تاۋاريحتان وشكەنى... كوشكەنى ەمەي نەمەنە. سودان كەيىن دە وتكەنگە سالاۋات دەپ باس شۇلعىپ ءوزىڭدى الدارقاتۋ قاي ايدارىڭنان جەل ەسكىزە قويار. تىنىش ۇيقى، كۇمىس كۇلكى تابا قويار بولساق، وندا ولگەن ەتتىڭ، سونگەن شوقتىڭ كۇلىنە كومىلگەنىمىز عوي. اتىڭ بولعانمەن، زاتىڭ جوعالسا، كولەڭكەڭ كولبەڭدەگەنمەن، ارىڭ ارتىڭنان ىلەسپەسە، الدىڭنان كورىنبەسە، قۋىس كەۋدەنى قۇر سۇيرەتكەنمەن قاي ۇشپاققا شىعارمىز. نارىنەن ايىرىلعان ەل قادىرىنەن ايىرىلاتىنىن ءقازىر ايتپاساق، ەرتەڭ كەشىگەرىمىز مۇمكىن-اۋ. بارماق تىستەپ، سان سوققانمەن ەشتەڭە تىندىرا الماسسىڭ وندا. سەنىڭ وكىنگەنىڭدى دە، وكسىگەنىڭدى دە وزگەلەر تۇرماق ءوز ىشىڭنەن شىققان وگەي ءتىلدى ۇلدارىڭ-اق مازاقتاپ كۇلىپ، ءاجۋالاپ تابالاپ، وزەگىندەگى ءورتتى ۇستەمەلەي تۇسەرىن ويلاپ كوردىڭ بە، سۇلتان؟ وسىنداي وي قاجاعاندا قايدا قاشىپ قۇتىلارىمدى بىلمەي دومبىراعا قول سوزا بەرەم-اۋ. قارا قاراعاي نە دەسىن. ەشكى ىشەگىنەن نە قايىر. زارعا زار قوسىلادى دا. شەرگە شەر قاباتتاسادى دا. كۇيىك ءۇنى كۇرسىنىسكە تولى بولسا، كۇلكى شاقىراتىن قۋانىشتىڭ اۋىلى قاراسىن ءبىر شالدىرار ما؟ الدە كوزىنىڭ الدى بۇرىسكەن كارىنىڭ ماڭايى ۇنەمى تۇمانتىپ تۇراتىندىقتان بىزدىكى ۋايىمى بىتپەس ەسكى كوكىرەكتىڭ سەندەلتكەن گوي-گويى مە ەكەن؟ سول سەندەلتكەن گوي-گوي بۇرىنعىدان نەگە قويۋ؟ بۇرىنعىدان نەگە ءجيى؟ سەن سونى ايتشى، ابىلاي شىراق؟ مىناۋ دالاڭنىڭ تۇس-تۇسىنان بۇرق-بۇرق اتىلعان شاڭىنىڭ قويۋلانىپ بارا جاتقانىنان سەسكەنگەن جۇرەكتىڭ سىزداۋىنان با الدە؟ سول بۇرقىراعان شاڭدى سۋ سەۋىپ باسارداي قۇدىرەتتى ارەكەتتى قاي قيىردان ىزدەسەك ەكەن؟
قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ داۋسى ادەتتەگىدەي كۇشەيە ءتۇسىپ، سالدەن سوڭ ىشكى كۇيىكتىڭ جالىنىنا قاناتى شارپىلعانداي باسەڭدەي قالىپ، اياق جاعىندا ىسىلداي ەنتىگىپ ەستىلدى.
ابىلاي مىنانداي بوپ بار كىرنە-قويماسىمەن تۇگىن قالدىرماي تۇگەل اقتارىلىپ تۇسكەن ىستىق ءىشتىڭ مالاعامىن ەستىگەندە، ءوزى دە سان قۇبىلىپ وتىرعان، ەندى اقسۇر جۇزگە قىزىل شاربى رەڭ جۇگىرتتى.
— ۇڭىلۋدەن... ىلگەرىگە بويلاي ۇڭىلۋدەن دە ءتۇڭىلۋ تابۋعا بولارىن ويلامايدى ەكەنبىز-اۋ. ءسىز ايتقان كەپكە شىنىمەن ۇشىرار بولساق، قازەكە، ءبىز قىزىعار، ءبىز ەلىگەر نە قاپتى؟ قالماپتى-اۋ قاسيەت تۇتارلىق ءقادىرلى نارسە. ءوزىمىزدىڭ وزبىرىمىزدىڭ ءدال سولاي بولارىن مەن دە سەزەم-اۋ. وزگەلەر دا وزبىرلىق جاساۋدان ەشبىر ايانىپ قالمايدى. دالامىزدىڭ شەت-پۇشپاعىن الدەن-اق دار-دار ايىرىپ جاتقاندار سول دالامىز تالىستاي بوپ تۇتاس تيسە، تاسپالاپ ءتىلىپ، ۇلتاراق قىپ ءپىشىپ، كەسىپ، كەسكىلەپ تاستايتىنى انىق-اۋ. قايدا بارساڭ-قاندى قاقپان. بارماساڭ، قارمانباساڭ-وندا تىرىدەي ۇيتىلەسىڭ. ۇيتەتىن دە، ۇيپالايتىن دا مىناۋ ىرگەڭدەگى-ويراتىڭ. جۇڭگو حۋانديىمەن بەيبىت ءبىتىمىن جاساسىپ الىپ، ەندى ەكى الاقانىنا كەزەك تۇكىرىپ، قازاق دالاسىنا قانتالاعان كوزىن قاداپ، باس سالۋعا دايىن-اق وتىر. باس سالارىن ءارى ەشكىمنەن، ەشتەڭەدەن جاسىرمايدى دا. ۇشكە بولىنگەن قازاق حاندىعىن ءۇش بۇكتەگى الارىنا حونتايشىنىڭ سەنىمدىلىگى سونداي، الدەن-اق قالدان-سەرەننىڭ اقىرعان داۋىسى اۋىلىمىزدىڭ شەتىنەن ەستىلە باستامادى ما. مەن ەڭ الدىمەن ءدال وسى قارا قالماقتان سەسكەنەم.
قازىبەك مىرس ەتتى.
— تىشقانعا مىسىقتان كۇشتى جاۋ جوق بولسا، قازاققا قارا قالماقتان وتەر دۇشپان جوق دەيسىڭ-اۋ، ابىلاي، ءا.
سۇلتان يەگىن شوشايتا بيگە ۇزاق تەسىرەيدى. ىشتەي: "وسى ۇلىس بيىنە بۇگىن بىردەڭە بولعان شىعار. شارلاماعان قيىرى قالمادى. بيلىگىنەن تاتىپ، بىلەگىنەن ۇستاپ كەتەيىن دەپ كەلگەن مەن ەمەس، تاپ ءبىر وسىنىڭ ءوزى ءتارىزدى. الدە اككىس بي تامىرىمدى باسپاق بوپ ءار توبەدەن ءبىر باس قىلتيتىپ، اۋ قۇرىپ شىرمالاپ وتىر ما؟.. ويراتتان ءقاۋىپ توسپايتىن سياقتى ما؟ اۋ، "اقتابان شۇبىرىندىنى" سول جوڭعار ويراتىنىڭ جاساعانىن، قازاقتىڭ قانىن كول قىلىپ اعىزعانىن وزگەلەر ۇمىتسا دا ەلىنىڭ بەلى، ۇلتىنىڭ ۇلى قاز داۋىستى قازىبەك بي ۇمىتۋى مۇمكىن ەمەس قوي. سونداعى بۇل قاي بۇلتارۋى؟"
— قازەكە، قارا قالماقتىڭ قازىرگى ءدۇرديۋىن، قازىرگى قۇدىرەتتەنۋىن مەنەن دە ارتىق بىلەسىز. سول قالدان-سەرەن كۇنى ەرتەڭ-اق زەڭبىرەگىن بوزداتىپ، وت قارۋىن شاقىلداتىپ، سانسىز شەرىگىن قاپتاتىپ ەڭ الدىمەن بىزگە، ورتا جۇزىڭە تاپ بەرەتىنىنە كوزىڭىز جەتىپ وتىر عوي؟ سولاي عوي؟
قازىبەك سۇلتاننىڭ كوكشىل وت تۇتانعان كوزدەرىنە مۇڭ سىزى كۇركەلەنگەن ۇلكەن قوڭىر كوزدەرىنىڭ سالقىن جانارىن توسا قويدى.
— بىلەم. اناۋ ءابىلقايىرىڭنىڭ دا، سوناۋ ۇلى جۇزدەن جولبارىس حانىڭنىڭ دا تىزە قوسىپ، قاپتالىڭا كەلمەيتىنىن دە بىلەم. ول ول ما، بودانىنا وتكىزىپ، بۇيداڭدى قولىنا شيىرشىقتاعان قاتىن پاتشايىمىڭنىڭ دا كومەك بەرمەك تۇگىل قاباق تانىتپاسىن دا سەزەم. ءبىراق امال نە، ۇيرەنىسكەن جاۋىڭمەن تاعى جاۋكەمدەسىپ، بىردە جىعىپ، بىردە جىعىلىپ جاتارىڭدى دا جوبالايمىن. تاعدىردىڭ جازعانىن پەندەنىڭ ويبايى بۇرىپ اكەتكەنىن، بۇزىپ اكەتكەنىن ءالى ءبىر كورگەن ەمەسپىن. سوندا دا، ابىلاي، سول قارا قالماقپەن ءتىل تابىسا بىلگەن ءجون بولار-اۋ.
ابىلاي تەز تۇتانا شيرىقتى.
— قالاي؟ ءقايتىپ؟ الدىنا كىرىپتار بوپ بارىپ، كىسەمدى موينىما سالىپ، ەتەگىنە باس ۇرماقپىن با؟ سول ەڭكەيگەن باستى ەتىگىمەن تەۋىپ جىبەرىپ، ەتپەتىمنەن تۇسىرەرىن ەسىڭىزدەن شىعارىپ العانىڭىز قالاي، بياعا؟
— يىلە بىلگەن باس يلىكتىرە دە ءبىلۋى كەرەك، باۋىرىم. كەۋدەگە تاس تىقپاي، مەيىرىم ۇيالاتساڭ-ەتىگى تەبەر مە، ەت جۇرەگى ەلجىرەر مە ءبىر تاڭىرگە ايان. "ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەستى" بۇرىنعىلار ايتىپ كەتكەن. مەن ساعان قارا قالماقتىڭ قاقپانىنا ءتۇس، قاراۋىنا وت دەپ تۇرعام جوق. قارايلاس حالىقتىڭ ورايلاس قارەكەتىن بىرىگىپ قۇرىڭدار دەمەكپىن. قالدان-سەرەندى دە تيتىقتاتقان شاشىراندى جۇرتىنىڭ جاداۋ تىرلىگى. باسى بىرىكپەگەن ءبىر ءتىلدى، ءبىر ءدىندى مۇنعۇل مەن ويراتتىڭ قۇداي ەمەس، جۇڭگو اجىراتقان الشاقتىعى. ءبىرىڭدى بىرىڭە، قازاعىڭدى ويراتقا، ويراتتى قازاققا ايداپ سالىپ وتىرعان ەكى ەلدىڭ، سول ەكى ەلدىڭ پاتشاسى مەن ءحۋانديىنىڭ ساياساتىنا بويلا. تەرەڭىنە سۇڭگىپ، تۇبىنەن ءسۇز. بەتىنەن قالقۋدىڭ ولقىسى دا، تالقىسى دا كوپ بولادى، سۇلتان.
— ەستىر قۇلاق بولمادىنى كوپ ايتۋداسىز، قازەكە. كوڭىل كۇپتى جەردە جۇرەك قورقاق، ءجۇز جالتاق بولماق قوي. تىڭدار قۇلاق تابىلادى-اۋ، سول ايتىلعان كەڭەستىڭ ورايىنا سايكەس ءىستىڭ ىڭعايى ۇيلەسە كەتەر مە ەكەن. گاپتىڭ ءبارى سوندا عوي، بياعا، — دەپ سۇلتان ءالى دە قيالاتا تۇرۋدى قولاي كوردى. بي الدىنداعى توستاعان تولى قىمىزعا قول سوزدى. اسىقپاي سىزدىقتاتا ۇرتتادى. مۇرتىنىڭ شالعىسىنا جۇققان اقتى، سول قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن ءسۇرتىپ اكەتتى.
— وزگەرمەس كۇن، اۋىسپاس جىل بولماسىن ەسكەر دەسەم دە، سالماق سالدى كورەمىسىڭ، ابىلاي. باتقان كۇننىڭ اتارىن، جۇت ارتىنان قۇت جەتەرىن پايىمدايتىن دالا پەرزەنتىسىڭ. اداسپاسىن دەپ الدىڭنان قارا كورسەتسەم، جولىڭدى بوگەگەلى توسقانىم ەمەس. توبەدە تۇرىپ تومەنگە كوز جىبەرسەڭ، توڭىرەگىڭ كەڭەيىپ، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن اشىپ تاستايتىن. سول توڭىرەگىڭە ۇزاتقان كوڭىل كوزىڭ عانا بوپ باعىت-باعدارىڭدى باجايلاپ شولىپ، انىق بەتىڭدى نۇسقاماق بولعانىما قاسارىسىپ، كەۋدەڭدى تارس بەكىتەم دەگەنىڭە قينالا باس شايقاعانىمدى بايقاساڭ بوپتى، سۇلتان.
ابىلاي قوپاڭداپ، قوزعالاقتاپ كەتتى. وڭ-سولى ولقى تۇسىندا قانات-قۇيرىعىن ۇنەمى بەكەمدەپ بەرىپ، الدى-ارتىن تولتىرىپ وتىراتىن ۇلىس ءبيىنىڭ وزىنە جاساعان بار جاقسىلىعىن، بارلىق قامقورشىلىعىن ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعىنا ۋاعىزداپ كەتۋدى پارىزى ەتىپ العان سۇلتان، سول ارقاسىن تىرەگەن الاتاۋداي ارداقتىسىن ءدال مىنانداي رەنىشتى كۇيگە تۇسىرگەنىنە قاتتى كۇيىنىپ ەدى. تۇيىلىڭكىرەپ بارىپ جازىلىپ كەتكەن قاباقتى جاقسى اعاسىنا تۋرا بۇرىپ، جارق ەتكىزدى.
— وۋ، قازەكەم! قادىرمەنىم! جولىم جولىڭىزدان، قولىم قولىڭىزدان قاشان اجىراپ ەدى. بەتىڭىز بۇرىلعان جاقتان نيەتىممەن تابىلىپ كەلمەدىم بە. الىستان بولجاعانىڭىزدى جاقىننان جولىقتىرىپ، ۇيلەستىرىپ جۇرگەن كوپ جوقشىلارىڭىزدىڭ ءبىرى بولۋدان جاڭىلعان كۇنىم بولماعانىن بىلەسىز عوي. وزگەرمەس كۇن، بياعا، بولمايدى ەمەس، بولادى ەكەن. وزگەرگەن كۇندى وزگەرتكەن كەردى تانىپ بارىپ بايقادىق قوي. اۋىسار جىلدى اۋىستىرار ءزىلدىڭ سالماعىمەن سەزىپ بارىپ تانىدىق قوي، بياعا. ءسىزدى، ويتپەسە قينالتايىن دەيتىن وي تۇگىل تۇيسىك تۋىندايتىن كەۋدەنى تۋراپ تاستاسامشى!-دەگەندە كوزدەرى ايقىندالا اشىلىپ ىشكى تازا مولدىرىنەن حابار بەرگەندەي بولدى.
قازىبەك بي بەرى ۇمسىنىپ قالىپ، ابىلايدىڭ يىعىنا وڭ قولدىڭ ساۋساقتارىن تيگىزدى.
— ايتتىڭ، ابىلايىم! شەشتىڭ تۇيتكىلدى. وزەگىڭنىڭ وزىمدەي ەكەنىن، ءوزىڭنىڭ وزەكتەسىم ەكەنىڭدى تاپتىم! اراعا سۋىق ءسوز سالعانداردىڭ سۋماڭداعىش تىلىنەن ءزار تامارىن ۇمىتىپ كەتەتىنىمىز جامان. ءجا! ولاردىڭ بۇزىق ويى بولماسا تۇزىك ءىسى قايدان بولسىن. بۇزىق ويدان ءوزىمىز امان جۇرسەك، تۇزىك ءىستىڭ شىلبىرىن بوساڭسىتىپ الماسپىز-اق، — دەپ كەيىن لىقسىپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ، كەڭ كوزدەردەن مەيىرىم توكتى. — سونىمەن ورىنبورعا، جاندارالعا بارماقسىڭ، ءا؟
ابىلاي تەز-تەز شۇلعىپ قالدى.
— ابەكەم... ابىلمامبەت حان بىرگە بارايىق... بىرلەسىپ كورەيىك دەپ قولقا سالعان سوڭ، كەلىسكەنىم راس.
— ءجون، ءجون. ءبىر قازاقپەن ەمەس، بار قازاقپەن ءسوز بايلاسۋدى قولاي كورەدى-اۋ اق پاتشاڭ... ءا، پاتشايىمىڭ. سونداعىسى قولتىعىن اشۋ بولسا عوي. ايتپەسە شەكەسىنەن قاراپ، شەكىرەيىپ ىزبارلانۋدان اسپاس پا... كوڭىلدىڭ قوبالجۋى كوبەيدى عوي، ابىلايجان. كوبەيتتى عوي مىناۋ شەبىڭە كەپ شەكىسىپ قالا بەرەتىن قارا شەكپەندىلەر. كۇشتىنىڭ سەسى ۇلعايعان زامانعا تاپ بولدىق پا، الدە ءالسىزدىڭ شىرىلى ءدۇمى مىقتىلاردىڭ كەۋدەسىنە جاڭعىرىق بوپ تا جەتپەيتىن كۇڭىرەنتەر كۇندەردىڭ قۇشاعىنا كومىلدىك پە، اركىمگە ءبىر جالتاقتاۋدان باسقا شارامىز قالماي دا بارادى-اۋ. جەرىڭنىڭ كەڭدىگى-قۇدىرەتىڭنىڭ مولدىعىنداي كورىنۋشى ەدى-اۋ بۇرىن.
بۇگىن سول كەڭ جەرىڭ جان-جاقتان انتالاعان جىرتقىش كورشىلەرىڭنىڭ كوزىن قىزىقتىرعان، ەسىن العان قىپ-قىزىل قاسىرەتىڭە اينالىپ بارادى-اۋ. ورىسىڭا وزەنىڭ مەن ورمانىڭ، تاۋ-تاسىنداعى التىنىڭ مەن اسىلىڭ وڭاي ولجا بوپ وزەگىن ورتەپ جاتسا، شۇرشىتىڭە شەكسىز جازىعىڭ، داليعان دالاڭ ەرتەڭگى قۇمىرسقاداي قۇجىنايتىن ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ ءورىسى مەن قونىسىنداي بوپ سىلەكەيىن شۇبىرتسا، جالىنىپ، زارلاپ توقتاتا الارمىسىڭ ولاردى. ەڭىرەپ جىلاپ قايتارا الارمىسىڭ وڭمەندەگەندەردى؟ جالىنىپ زارلاپ ەتەگىن سۇيەرمىسىڭ، ەڭىرەپ جىلاپ ق ۇلى بوپ، قۇرباندىققا شالىنىپ كەتەرمىسىڭ. مەنى سەسكەنتەتىن دە، شوشىتاتىن دا وسى قۇبىجىق كۇدىكتەر عوي، سۇلتان.
ابىلاي تاعى دا تەز تۇتاندى.
— ەتەك سۇيسەك تە، ەرتەڭىمىزگە جەر باسىپ امان جەتەر بولساق، ازىرشە باسقا تىلەككە دارمەن سوزۋدى قويا تۇرۋ دا قولاي ءتارىزدى-اۋ.
قازىبەك بي تەڭسەلە ىرعالدى.
— ايتقام. كەزىندە وسى تۇسىنىككە مەن دە ۇيىعام،
ابىلاي. دالامىزدىڭ ءبىر پۇشپاعىندا قالقايىپ كولەڭكە كولبەتسەك، سوناۋ بۋالدىر ساعىمعا ورانعان توبەلەردى بۇدان كەيىنگى كەلەر سان عاسىرلاردىڭ قۇشاعىنان ازات قازاعىڭنىڭ ەركىن تىنىستى، شات كۇلكىلى حالىمەن قارسى الساق دەپ ارمان دا ەتكەم. وزگەلەرگە دە اماناتتاي عىپ تابىستاعام. اسىرەسە سونداي ساتتەردە كوبىنە كوپ سولتۇستىكتەگى كورشىگە-ورىستارعا ىڭعايلانا قالاتىن ءىشىم دە بار ەدى. ءبىراق... — تاعى كىدىرىپ، ەندى كوزىن جۇما ءتۇسىپ اۋىر ىڭىراندى.
— نەگە كىدىردىڭىز، بياعا؟ سول ىڭعايىڭىزدان بۇگىندە نەگە اۋىتقىدىڭىز؟ ورىس-ويرات ەمەس قوي. وعان مال جاياتىن ءورىسىڭ، قىستاۋ سالاتىن قونىسىڭ قاجەت تە ەمەس. وزەن جاعالاپ، يت ەكەش يت جەمەس بالىق اۋلايتىن، تاس تەرىپ، سۋىرشىلاپ ءىن قازىپ، توپىراق ارشيتىن تىرلىگىنەن قازاققا قانداي زالال مەن زيان بولا قويماق. بودان بولمايمىز، وداق بولامىز دەپ ءسال سىرەسە قالساق، مۇمكىن يلىگە كەتسە، باسقا باسقاسىن قايتەمىز. ويراتقا قارسى سەس بولار، شۇرشىتكە قارسى ەس بولار تىرەك سولاردان تابىلىپ قالىپ جۇرمەسىن قايدان بىلەمىز. ۇيدە وتىرىپ ۇرەيلەنە بەرگەنشە، ۇيەلەپ وتىرىپ ۋايىمداي بەرگەنشە، ءوستىپ تە ءبىر امالداپ كورسەك، ءتاڭىر حاقتىڭ وڭ كوزى شالماس پا. ورىس پاتشايىمى وداقتاس بوپ، قاناتتاس قىلماس پا، — دەپ سۇلتان ءوزى دە سەنبەس ءبىر قيانعا قيال جۇگىرتتى. ابىلايدىڭ ءدال مىنا بولجامى ايتەۋىر تەك تۇرماستىڭ تال قارمانۋى عانا ەكەنىن بي دە اڭعارعان. ءبىراق تاعى دا اينالسوقتاپ لاعىپ بارا جاتقانىن جاقتىرمادى.
— ابىلاي، وداقتاس بولۋعا سوناۋ اقنازار، تاۋەكەل تۇسىندا ءبىزدىڭ حاندىقتىڭ دۇرىلدەپ-اق تۇرعان كەزىندە، رەسەيدىڭ بۇگىنگىسىنەن مۇلدە ءالسىز شىنجاۋ شاعىندا كەلىسپەگەن سول اق پاتشالارىڭ، بۇگىنگى پاتشايىمىڭ كەلىسە قويمايتىنىن ىشىڭنەن جاقسى ءبىلىپ وتىرسىڭ عوي. ورىسىڭ دا، ءشۇرشىتىڭ دە بودان عىپ بۇقتىرىپ الۋدان، وتارلاپ ەزگىلەۋدەن باسقانى كوكسەمەيدى عوي. بۇرىن وسى ورىسىڭا بۇيرەگىم بۇرا بەرۋشى ەدى. اناۋ ءابىلقايىردىڭ ءوز اياعىنان بارىپ بودان بولعانىنان بەرى قازاققا جاساعان وكتەمدىگى مەن سوناۋ باشقۇرت بۇلعاعىن باسۋدا كورسەتكەن اياۋسىز جاۋىزدىعىنان كەيىن جانىم جامان تۇرشىگۋدە. ۇسىنعان قولىڭدى قولتىعىڭمەن قوسا جۇلىپ الۋعا دايىن بوپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ جاتقان سولاردان ازا بويىم قازا بوپ دەنەمدى سۋىق شالعانىن ءقايتىپ جاسىرا الامىن. سودان با ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولەتىن ءقاۋپىمدى كەۋدەمنەن قانشا قۋايىن-اق دەسەم دە، قايتا ەسەلەپ ءوسىرىپ الىپ كەلەم-اۋ.
جوڭعارىڭ جەتىسۋىڭدى جامباستاپ، التاي مەن ارقاڭدا الشاڭداپ جۇرگەنىمەن كۇنى ەرتەڭ-اق قۇدىرەتىڭدى تاۋىپ، قاسيەتىڭدى تانىپ قيقۋلاپ تاپ بەرسەڭ، تىرقىراي قاشارى ايداي انىق. ال ورىسقا ويتە المايسىڭ. ويتكىزبەيدى دە ول. ەرتىس پەن جايىقتى جاعالاي تاس قامال، بەرىك بەكىنىس سالىپ، ەكى باستى سامۇرىعىنىڭ قوس قاناتىنداي قىپ، قوس تۇستان قىسىپ كەلە جاتقانىن كورەمىسىڭ؟ كەلگەن جەرىنە كەنت سالاتىن، ەنگەن جەرىنە بەكىنىس ورناتاتىن ورىستىڭ ارىدەن ويلايتىنى وسى ەمەس پە. قالاسىن قالاپ سالعانى-قازاقتىڭ دالاسىنا قازىق قاعىپ، ماڭگىلىك ەنشىلەپ العانى ەمەس پە. جەرىڭدى ەنشىلەپ الدى دەگەنشە، ءۇرىم-بۇتاعىڭدى بودانىڭدا بۇعاۋلاپ، وتارىندا ەزگىلەپ، موينىڭا ءمىنىپ، وكپەڭدى تەپكىلەپ ءبىرجولاتا تۇراقتاپ قالعانى ەمەس پە. جەرىنەن ايىرىلعان ەلدىڭ كۇنى نە بولادى. ەلى بۇعاۋلانعان ەردىڭ كۇنى نە بولادى. ەركى تەجەلىپ، ىرقىنان ايىرىلعان ءۇمىتتىڭ ەرتەڭىنە سەنىم بار ما ەدى. سەرگەلدەڭىم وسى عوي، ابىلاي! سەندەلتكەن شەمەنىم دە وسى عوي، باۋىرىم!
ابىلاي ءدال وسىلاي قيتۇرقى ويلاردى بۇرىن كەۋدەسىنەن اۋلاماعان با، اۋلاسا دا ارتىنىڭ وسىنداي قۇبىجىق سۋرەتتەر توسارىن ەسەپتەمەگەن بە، ەندى عانا ەرتەڭگى كۇندەردىڭ اۋىر سالماعىن سەزە باستاعانداي ءيىنى ءتۇسىپ بارا جاتتى.
"اپىراي، ءا! مىنا داڭعىلدىڭ ايتقاندارى راس-اۋ. كەنت سالعانى-كەڭىردەگىڭدى كەرتىپ العانى ەكەن-اۋ. قامال سالعانى-امالىڭدى العانى دا ەكەن-اۋ. نەگە ەلجىرەپ كەتتى دەسەم، ەڭسەمدى بىلدىرمەي ەڭكەيتكەلى ءجۇر ەكەن عوي. جەردىڭ قۇنىن ەردىڭ قۇنىمەن تولەتپەك بولسا، ەلدىڭ اقىسىن كوزدىڭ جاسىمەن، كەۋدەنىڭ قانىمەن اعىزىپ جىبەرىپ قۇنسىزداندىرىپ قانا، مۇلىك ءسوزىن دە ايتقىزباستاي ەتپەك-اۋ. قايران دا شىركىن دالانىڭ داڭعوي قازاعى! قاباعىن بەرگەنگە تاباعىن الا ۇمتىلاتىن، تاماعىن ۇسىنعانعا قاراكوز قاراعىن ۇستاتا سالاتىن اڭقىلداق پەيىلىڭدى اقىماقتىققا بالايتىن شولمەك كوز، قىسىق كوز كورشىلەرىڭ ءقايتىپ قۇتىرىنباسىن. ءقايتىپ قانا دەلەبەسى قوزباسىن. يەن دالاڭدا دالاقتاپ ءجۇرىپ يەك استىنداعىنى كورمەيتىن، كورسە دە ەلەمەيتىن اڭقاۋلىعىندى پايدالانىپ باسىڭا بالتاسىن دايىنداپ، ارۋىڭا قۇشاعىن توسىپ كەلە جاتقان شولمەك ءتۇستى قىزىلكوزدەرگە كورىندى ءوزىڭ قازىپ كىرىپ، اتا-باباڭنىڭ قانىن ساۋلاتىپ ءجۇرىپ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ كەلگەن جەرىن تاقىمىنا باسىپ بەرگەلى جۇرگەنىڭدى بىلمەيدى دە ەكەنسىڭ-اۋ. وداقتاس بولايىق دەگەن تاۋەكەلگە دە، تاۋكەگە دە ءوڭ بەرمەگەن پاتشاڭ بودان بولايىن دەسەڭ ارينە قولق ەتە تۇسەدى. ءوزىڭ بارىپ قۇلدىق قامىتىن كيسەڭ، ءوزىڭ ىزدەپ بارىپ اياق-قولىڭا تاۋەلسىزدىك كىسەنىن سالعىزساڭ، ۇلىڭدى قۇل، قىزىندى كۇڭ ەتپەي ول شىركىندەردى قۇداي ۇرىپ كەتىپ پە. ميىعىنان كۇلىپ قانا وتىرىپ، وزەگىڭنەن وتىندى وشىرۋگە، جۇرەگىڭنەن جىگەرىڭدى الاستاۋعا بارىن سالماي نەگە تىنشىسىن ولار. بايتاق دالاڭنىڭ ءاستى-ۇستىن اقتارىپ، اربالاپ تاسىپ، دوربالاپ ۇرلاپ بارىڭ مەن بايلىعىڭنان جۇرداي قىلسىن. ءسويت تە ءسويت دەپ قۇلدىق ۇرىپ انت بەرىپ، اق ءۇيلى امانات قىپ بالاندى ارانداي اشىلعان كومەيىنە توسا قويساڭ، ەل الدىنا ولار تۇسپەگەندە قايتەدى. وزگەلەردەن بويى ءوسىپ، ويى وزباعاندا قايتەدى. وزگەنىڭ ىرىسىن دا، نامىسىن دا كەرتىپ جەيتىن بولسا، كەكىرىك اتقان كەۋدەنىڭ كەكىرتتىگى ەسەلەپ وسپەي جىن ۇرىپ كەتىپ پە. بەتىڭمەن بەيبىت جۇرگەن دالاندا بەيىتىڭدى وسى باستان سايلاپ كەلە جاتقان سول قاراشەكپەندەرگە ءوزىڭ بارىپ وزەگىڭدى سۋىرىپ بەرۋگە اسىعادى ەكەنسىڭ-اۋ. اتا-بابا ابىرويىنان ايىرىلايىن دەسەڭ، وسىلاي ەڭ الدىمەن ەلدىگىڭە تۇزاق سالعىزىپ قىلعىندىرىپ بارىپ، جەرىڭنىڭ شۇرايلى تۇسىن التىن تاباققا سالىپ ۇستاتا قويۋىڭ عانا كەرەك ەكەن-اۋ. ال ابىرويدان ايىرىلعانشا اجالىڭدى تاۋىپ، جانىڭنان ايرىلعانىڭ ءتاۋىر بولماس پا."
سۇلتان بيگە اجىرايا قارادى. ءوز كوڭىلىن انىق اڭعارتقان ءجۇزىن جاسىرعان دا جوق.
— سوزدەن ەم، ەرىننەن ءدام كەتەتىن كۇندەر شىنىمەن تۋار بولسا، بياعا، وندا قات-قاباتتاپ جەتكەن اۋىرتپالىقتى ەل باسىنان قالاي ارىلتارمىز؟ ارىلتا الارمىز با؟ ارىلتارلىق جولدىڭ ءبىر قىلتاسى كورىنەر بولسا، سول باعىتقا باستاۋ ءۇشىن ايانار كۇشىم، ىركەر نيەتىم قالماس ەدى-اۋ. بارىمدى سالىپ حالقىمنىڭ بابىن تابۋدان ايانباسپىن-اق وندا. امال بار ما، ايلا نە؟ — دەپ شيرىعىپ ءتۇستى.
قازىبەك ابىلايعا قاتتى ريزا پەيىلىمەن قۇلشىنا باس يزەي بەردى.
— سال بارىڭدى، باۋىرىم. حالقىڭنىڭ بابىن دا، باقىتىن دا تاپ. سەن تاپ. بۇلىنگەندى ەمەس بىرلىگىمدى تىلەر ءتۇرىڭدى باقتىم. ادىلەت قۋعان جانىڭنىڭ اقتىعىنان شىرىلداعان ءۇنىن دە ەستىدىم. قىل موينىڭدى قىلىشقا توسەپ، كەلەگە تۇسەر كەسەكتىگىڭدى دە بايقادىم. ەل ءۇمىتىن، ەل تىلەگىن سەنەن، وزىڭنەن كۇتەرمىن-اق، — دەپ بي سەنىمىن كادىمگىدەي سەزدىرىپ وتىرىپ، ەندى باسقا ورايعا ويىستى. — قارا باستىڭ قامى-قاڭعىتىپ كەتەر تۇرلاۋسىز سوقپاق. تۇسپە وعان. ءوزىڭ دە تۇسپەسسىڭ. باعىتىڭدى باجايلاپ بەرە دە قويماسپىن. كولدەنەڭدەپ جولىندا تۇراتىندارعا ءزارۋ دە بولماسسىڭ. ءوز زەردەڭنىڭ وزگەشەلىگى قۇت بولسىن. شىجىممەن ۇشىرىپ، شىرعامەن قوندىراتىن كۇيكەنتاي ەمەسسىڭ. توماعاسى سىپىرىلعان اقيىق قىرانسىڭ. ەركىن قالىقتاپ، قارىشتاپ قانات قاق، بارشىنىم. بيىكتەگىنىڭ كورەرى كوپ، شولارى مول.
سۇلتان يەك قاقتى. كوزدەرى ۇشقىنداپ-ۇشقىنداپ كەتتى.
— اۋجايدى ءتۇيدىم عوي، بياعا. الىس-جاقىندى توپشىلاعاندا، كوڭىل ىقىلاسىنان كىمدەر توياتتاماق سوندا؟
قازىبەك بي باياۋ كۇرسىندى. ىستىق دەم دىرىلدەپ توگىلدى.
— ءبىر اڭىز ايتايىن. كارى قارساق تۇياق سەرپەردە كۇشىكتەرىنە وسيەت ايتىپتى. "قولدارىڭنان كەلگەنشە تۇلكىنىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتپەۋىنە بارىنشا تىرلىك جاساڭدار. تۇلكى قۇرىدى دەگەنشە، اڭشىنىڭ اجال اۋىزدى تازىسى قارساققا اۋادى دەي بەرىڭدەر" دەپتى.
ابىلايجان، قارا قالماققا-ويراتقا جول تاپ. سولارمەن ءتىل تابىس. بولا الساڭ، وداق تا بول. تىزە دە قوس. سىر ۇشىعى-قارا قالماقتا. ول باردا ورىس تا، ءشۇرشىت تە قازاققا قىرعيداي تيە المايدى. ال كوشپەلى ەكى ەل تىزە قوستى ما، دالاسى مەن تاۋىن ەركىن شارلاي دا الادى، ەركەلەپ جايلاي دا الادى. دۇنيەدەن ويرات وزباسىن دە. وسىمدى ب ا ق. ورىسقا دا، قىتايعا دا ءوڭىڭدى بەرسەڭ دە، وزەگىڭدى اشپا، ىشىڭە ەنگىزبە. ەڭكەيىپ تە سىنبا، شالقايىپ تا سىرەسپە. شىنعا وتىرىك قوسساڭ دا، وتىرىكتەن شىندىق ىزدەمە. ۋادە بەرسەڭ دە، شىراي بەرمە. ىشكە تۇيەرىڭ كوپ بولسىن. كۇشكە سالۋ-قيامەتتىڭ ءىسى. وعان ورايلاسا دا بەرمە. كوپكە شاشار توپىراعىڭ از. كوپ شىركىن كوپتىگىن جاساپ سىندىرىپ تا، ءسوندىرىپ تە كەتۋى ىقتيمال. ءبىر سىنعان بەلدىڭ ساۋىعۋى قيىن. ءبىر سونگەن وتتىڭ تۇتانۋى اقىرەت. سىنباۋ ءۇشىن كۇرەسىپ ب ا ق. سونبەۋ ءۇشىن جانتالاسىپ كۇرەس. حالقىڭنىڭ ەندىگى سوقپاعى دا، ءۇمىتى دە سەندە. جاقسىسى مەن جامانىن ايىرا دا، اجىراتا دا ءبىل. جالعانى مەن شىنىن جىكتەي دە ءبىل. جاقسىدان جالعاندىق تىلەمەسەڭ، جاماننان شىندىق كۇتپەسەڭ، سۇرلەۋىڭ داڭعىلعا اينالار-اۋ. داۋگەرىڭ دە، كۋاڭ دە كەۋدەڭدە بىرگە تۇنەسىن. قاي ءىستىڭ دە انىق-قانىعىن تۇبىرلەپ الماي، شولاق قايتارما. ەل بىردە بالا، بىردە دانا. بالالىعىن دانا بولىپ قورعاي ءبىل، دانالىعىن بالا بولىپ قولدانا ءبىل. سوندا عانا حالقىڭ ءارى قورعانىڭ، ءارى ارمانىڭ بولا الادى.
* * *
ابىلاي سۇلتان شىعىپ كەتىسىمەن دومبىراسىنا قول سوزعان بي سول قولدىڭ ساۋساقتارىن ساعاقتان شاناققا دەيىن قۇلدىراتا جۇگىرتىپ، قۇيقىلجىعان تۇيدەك ءبىر اۋەندى توگىپ-توگىپ جىبەردى. سودان سوڭ سايابىرلاعان سالقىن ىرعاقتى سوناۋ جوعارىداعى ەكى پەرنەدەن عانا اۋلاپ، ۋىلدەتىپ سوزدى دا، كەنەت "ەلىم-ايلاتىپ" كۇڭىرەنتە جونەلدى. وسى جۇرەك ۇشىنان قان شاپشىتا كۇرسىنگەن بايەك ءۋىل قورعانسىز دا دارمەنسىز كۇيدە جان-جاعىنان تەمىر قۇرساۋداي بوپ قىسىپ، قورشاپ كەلە جاتقان اشقاراق كوز، قۇرىش شەڭگەل، تەمىر ازۋلى كورشىلەرىنە جالتاقتاي قاراعان ەلىنىڭ ءدال قازىرگى شاراسىز شىرىلىنداي بوپ ءوزىنىڭ شەكسىز دالاسىنىڭ سەڭگىر تاۋلارىنىڭ مەلشيگەن قارا جارتاستارىنا مۇڭى مەن شەرىن شەرتىپ جاتقان ەدى...
ءۇشىنشى كىتاپتىڭ سوڭى
You Might Also Like
-
مەكتەپ پەن كوللەدجدەردە ديرەكتورلاردىڭ تاپشىلىعى بايقالىپ وتىر. بۇل تۋرالى پەداگوگتەردىڭ رەسپۋبليكالىق تامىز كونفەرەنسياسىندا وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ايتتى.
