ءبىز — قۇلمىز با، كىمبىز؟
رومان
ءالعىسوز ورنىنا
بۇل رومانىمدى 1987 جىلى جازىپ ءبىتىرىپ، "جازۋشى " باسپاسىنا تاپسىرعان ەدىم. روماندى تۋرا ءبىر جىل ۇستاعان باسپاداعى "دوستارىم" — ديرەكتورى، باس رەاكتورى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بار، ءبارى جينالىپ وتىرىپ، قولجازبامدى قولىما ۇقساستىق قويا بەرگەن-دى. شىعارماڭ، ارينە، اسا اكتۋالدى. ءبىراق، سوفىجان، ءدال ءقازىر نەگە قايتارىپ وتىرعانىمىزدى ءوزىڭ سەزەسىڭ عوي. ونىڭ ۇستىنە وقىرماندارىڭنىڭ كوپتەگەن سۇرانىستارىن ەسكەرىپ، "ەلىم-ايىڭنىڭ" ەكى تومىن جوسپارعا كىرگىزىپ وتىرمىز" دەپ قالداربەك نايمانبايەۆ ءۋاج دە ايتقان. ءسوز اراسىندا ايتىپ كەتەيىن، الگى جوسپارعا كىرگىزىپ قويدىق دەگەن "ەلىم-ايدىڭ" ەكى تومىن سول "جازۋشى" باسپاسى سودان بەرى وتكەن تۋرا ون التى جىل ىشىندە ءبىر رەت تە شىعارعان جوق.
سودان بۇل "ءبىز — قۇلمىز با، كىمبىز؟" رومانىمدى "جالىن" باسپاسىنا بەرەيىن. سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ اعاما ءبىراز شەت جاعالاپ ايتىپ ەدىم، ساكەڭ ۇشقىر عوي، جانىپ ءتۇستى. "وي! مۇنداي رومان ءدال ءقازىر وتە قاجەت! اناۋ ماسكەۋ "اربات بالالارىن" تاعى باسقالارىن شىعارىپ جاتقاندا، ءبىز نەدەن ۇركەكتەيمىز. شىعارامىز!" دەپ توبەمدى كوككە جەتكىزگەندەي بولعان.
ءبىراق... ەكى جىل بويى دايىنداعان رەداكتورىم دا (ك.قۇدابايەۆا)، ءبولىم باستىعى دا (ە.اكىمقۇلوۆ)، رەدەنزەنتىمدە (ت.نۇرماعانبەتوۆ) "كوممۋنيستە پارتيانىڭ باسقارۋشى پارمەنىن جوققا شىعارىپ، سوۆەتتىك جاسامپاز تۇرمىسىمىزعا قارا بوياۋدى اياماي جاعىپ، سوسياليستىك قوعامىمىزدى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتكەن ناعىز زياندى رومان" دەپ، ءوزىمدى اۆتور رەتىندە، رومانىمدى شىعارما رەتىندە مۇلدە ىسكە العىسىز ەتىپ تاستاپ ەدى.
قولجازبانىڭ ءبىر داناسىن "جۇلدىز" جۋرنالىنا تاپسىرعان بولاتىنمىن. بۇل ەكى ورتادا ونىڭ باس رەداكتورى اۋىسىپ، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى عافۋ قايىربەكوۆتىڭ اسا قاتتى قولداۋىمەن جۋرنال بەتىندە ەندى جاريالانعالى تۇرعان شىعارمامنىڭ جاڭا باس رەداكتور جولىن قيىپ-اق تاستاعانى عوي. رەداكتور ەكەۋىمىزدىڭ امان-سالەمىمىز بۇرىننان ءتۇزۋ ەدى. دوس كوڭىلدەرىمىز بۇرىننان جاقسى ەدى. سول تۇسىنىكتى ساقتاي وتىرىپ: "ءاۋ، سوفى! سەن مىناۋ رومانىڭدى ازىرشە بىزدەن الىپ كەت. بۇنى باسۋدىڭ ۋاقىتى ءالى كەلە قويعان جوق. باسقا ءبىر شىعارماڭدى بەر. كەشىكتىرمەيمىز" دەگەنى.
سودان كەيىن "جالىن" جۋرنالىنان دا قولداۋ تاپپاي، ماڭدايى تاسقا سوعىلعان وسى شىعارمامنىڭ ۇزاق جاتىپ قالعانىڭا ءوزىم مەن ۋاقىت قانا كىنالى شىعار دەگەن ويمەن ءبىر دە ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەستەن، ءبىر دە ءبىر جاڭا ءسوز قوسپاستان الدارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن، قادىرمەندى وقۋشىم!
بۇل روماننىڭ جارىق كورۋىنە مينيسترلىك تاراپىنان دا، باسپالاردان ەش مۇمكىندىك جاسالماعاندىقتان، سوڭعى جىلدارى تيىن-تەبەندەپ جيناعان بار قاراجاتىمدى، بالالارىمنىڭ تاپقان-تايانعانىڭ جيناقتاپ، ءوز قارجىممەن شىعارۋعا نيەت ەتىپ وتىرمىن.
ەندىگى سىناۋشىسى دا، قادىرلەۋشىسى دە وزدەرىڭسىڭ، اعايىن-جۇرتىم، قالىڭ ەلىم، قازاعىم!
اۆتور
2005 ج
تۇساۋ كەسەر
ەسىكتىڭ ءدال الدىنان جول وتەدى. دالانىڭ بۇرالاڭى مول قارا جولى ول. شاتىرسىز توقال ءۇيدىڭ تەرەزەسى قىسقى ايازدا قىراۋىتقان شىنىلارىمەن، جازعى اپتاپتا كوگىلدىر اينەكتەرىمەن قارا جولعا ۇنەمى موليە قارايدى دا تۇرادى. شۇباتىلا سوزىلعان قارا جول بولسا، بىردە ەڭىستەن تومەن قۇلديلاپ، بىردە ادىرعا قارسى اتىلا شاپشىپ، ىلگەرى سۇعىنا بەرەدى. قوس تەرەزەنىڭ وڭ جاق شەتكى اينەگىنىڭ اياسىنداعى قارا جولدىڭ سوڭعى تاسپاسى قالىڭ زيراتتىڭ تۇسىنان ءارى ورگە تىك قايقاڭدايدى دا، كىشكەنە توبەدەن اسىپ ءوتىپ، كوزدەن عايىپ بولادى. ءبىراق جول جوعالمايدى. قىبىرلاعان تىرلىك يەسىنىڭ تابان مورىمەن، زىرىلداعان دوڭعالاقتىڭ جولاق ىزىمەن عاسىرلار قويناۋىنان باستاپ العان شەجىرە-سىرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇبىرلەپ ايتىپ جاتىر. كۇڭىرەنىپ شەرتىپ جاتىر.
الىسقا جەتەلەپ، بولاشاققا باستاعان قارا جول جالعىز جولاۋشىنى بولسىن مەيلى، ءدۇبىرى مەن دۇرمەگى كوپ كەرۋەنشىلەردى بولسىن مەيلى زيرات ماڭىنداعى تراكتوردىڭ شىنجىر تابانى قيقالاپ، اۋىر ماز-داردىڭ اباجاداي باللوندارى وسىپ كەتكەن ويقى-شويقى تۇسىندا ەرىكسىز كىبىرتىكتەتە بوگەپ، ءومىر مەن ءولىم تۋرالى ماڭگىلىك ۇعىمدى كەۋدەڭنەن ءۇنسىز اۋلاتىپ قالىپ، اقىرىن عانا ءارى اياڭدايدى.
قارا جول سوندايدا قاي-قايداعىنى ەسىڭە تۇسىرەدى.
بۇرىنعى شاپ-شاعىن زيرات بۇگىنگى ۇلكەيىپ، كوبەيىپ بيىكتەگەن سۇستى اۋماعىمەن سوندايدا بالالىق شاعىڭا قايتا ورالتىپ، جول جيەگىندە الىستاپ قالىپ بارا جاتادى.
قوس تەرەزە — ءومىر كوزى بولاتىن. قوس تەرەزەدەن تىسقا ۇڭىلگەن سارى بالاعا يرەلەڭدەگەن قارا جول ۋاقىت پەن بولمىستىڭ اۋىسىپ، وزگەرىپ تۇراتىنىن، بولمىس پەن ۋاقىتتىڭ وزگەرىپ، اۋىسىپ تۇراتىنىن العاش سەزدىرگەن بولاتىن. شۋاقتى كوكتەمدى ىستىق جاز الماستىرسىن مەيلى، قىراۋلى كۇز كەلسىن، قىسقى اياز جەتسىن مەيلى — ءبارىبىر جول ۇستىنەن جولاۋشى ۇزىلمەيتىن. قارا جولدىڭ جازدا قويۋ شاڭى شۇبىرىپ، قىستا الاقانشىقتانىپ سۇيىق قارى جۇيتكيتىن.
سارى بالانىڭ ەمىس-ەمىس ەسىندە قالعانى: ايازدى كۇنى جۇرتتىڭ كوكەسىن ۇيىنەن شالقالاتىپ كوتەرىپ شىققانى؛ ءوزىنىڭ قالىڭ قىراۋ باسقان جاماۋ-جاماۋ اينەكتى تىرناعىمەن سۇڭگىلەپ، سىرتقى دۇنيەنى باقىلايتىن ساڭلاۋ جاساعانى. ەمىس-ەمىس ەسىندە قالعانى: تەرەزەنىڭ ءدال تۇبىنەن وتەتىن ايدىن مۇزداي ايداۋ جولمەن قاراۋىتقان قورىمعا بەت العان جالعىز ات-شانانىڭ ۇستىندە وراۋلى جاتقان كوكەسىنىڭ سوڭىنان جان بىتكەننىڭ ءىلبي شۇبىرعانى. ەسىندە قالعانى: ىستىق دەمىنەن، قىزۋلى ماڭدايىنان الگى ساڭلاۋ-تەسىكتىڭ ۇلكەيگەنى. سول تەسىك-ساڭلاۋدىڭ ءبىر كەزدە ايداۋ جولمەن تىرناداي ءتىزىلىپ كەرى ورالعان، اڭىراي "باۋىرىمداعان " جۇرتتى قارسى الدىنا توسا قويعانى.
قوس تەرەزەنىڭ ءدال تۇبىنەن وتەتىن قارا جول سارى بالانى ەرتەگىلەر ەلىنە، عاجايىپتار الەمىنە ەركىنەن تىس ەرتىپ اكەتەتىن. سوندايدا جولدىڭ بورپىلداق سارى توپىراعى جالاڭاش تابانىن كادىمگىدەي قىتىقتاي ايمالايتىن. قوس قاپتالىنداعى بويلاپ وسكەن ءشوپ-قۋرايىنىڭ عالامات جۇپارى كىشكەنە كەۋدەسىندە سايراندايتىن. جول بىتپەسە، كوز بىتەلمەسە، كۇن سونبەسە، وسىمدىك بىتكەن قۋراماسا — ماڭگىلىك اتتى ۇلى قۇدىرەت سارى بالا ءتارىزدى ادامزاتتىڭ ءار عاسىرلىق، ءار مەكەندىك ءور ناسىلدىك بۋىنىڭ كوك اسپانعا قۇمارتقىزىپ، قارا جەرگە كىندىگىمەن ماتاپ، قاراپايىم سۇلۋلىققا ەلىكتىرىپ، يەن ءتۇزدىڭ يەسى ەكەندىگىن جۇرەگىنە سىڭىرۋدەن ەش جالىققان با.
جول شەجىرەسى ءارقيلى. ول ءبىر باستالمايدى. ءبىر باستالسا، ەشقاشاندا تاۋسىلمايدى. كولدى شولگە ساباقتايدى. دالانى تاۋعا تىرەيدى. وزەندى ورمانعا جەتەكتەيدى. ۋىلدەگەن ۇنىمەن اركىمگە ءارتۇرلى سىر شەرتكەنىمەن، ماڭگىلىك كۇيىنەن عۇمىرى اجىرامايدى. دالا تاڭى ۇزاق باپتانىپ اتادى. اتقان تاڭعا جۇدىرىقتاي بوزتورعاي ماداق ءانىن ايتادى. سول اتقان تاڭ، شىققان كۇن، سايراعان ءان بۇرىن دا بولعان، بۇگىن دە بىتپەيدى، ەرتەڭ دە جوعالمايدى. ايتپەسە ءومىر ۇزىلەدى، سۇرلەۋ تاۋسىلادى. جەر جارىلادى. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ە-مەس! انانىڭ كۇستى الاقانى كەكىل سيپاۋىنان جاڭىلعانشا، انانىڭ ەمىرەنگەن ءالديى مەن بەسىك جىرى ۋىلىنەن اجىراعانشا، انانىڭ ءاجىمدى جۇزىندەگى ىستىق مەيىرىم ءبىر تامشى جاستا دىرىلدەۋىن توقتاتقانشا، جەر جوعالمايدى، كۇن سونبەيدى. ءومىر ۇزىلمەيدى. قارا جول تاۋسىلمايدى. جول ءتىلىپ وتكەن بالعىن بوكتەردى كوكتەم سايىن قىزعالداق كومكەرەدى. سول قىزعالداقتى سارى بالانىڭ الدەنەشەسى تەرەدى ءالى. سول سارى بالانىڭ الدەنەشەسى باياعىداعىداي جالاڭاياق جار ىسادى ءالى. سول جالاڭ اياقتىڭ ءىزى قالعان جولمەن بۇگىن دە تەمىر كولىك زىمىراپ استىق تاسيدى، ادام تاسيدى. ءتورت تۇلپار تۇياق شاڭداتا قۇيعىتىپ وتە شىعادى. ءتورت تۇلپار تۇياق قۇيعىتىپ سوعىس حابارىن دا، جەڭىس حابارىن دا، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ تەگىس حابارىن دا جەتكىزە بەرمەك.
جول شەجىرەسى بىتپەيدى. توسىندە قىبىرلاعان جولاۋشىسى بار دا جول اۋەنى ۇزىلمەيدى. كوكوراي شالعىنعا سۇڭگىپ، جالبىز يسىنە ەلىتىپ، قارا جول اۋىلدان اۋىلعا وزادى. گاز بەن تۇتىنگە تۇنشىعىپ، اسفالت پەن بەتونعا كومىلىپ قالادان دالاعا اسىعادى. جان يەسىن شۋ مەن شۋىلدان، تارسىل مەن گۇرسىلدەن اۋلاقتاتىپ، قاتىگەزدىك پەن قاربالاستىقتان الا قاشادى. تىنىشتىقپەن وڭاشالىق اۋەزىن ىڭىلداپ، كەيدە ىلديلاي جونەلەدى. كەيدە القىنا تاۋ بوكتەرلەيدى. بەيبىت سازدىڭ اۋەنىن ءبىر ءسات بۇلاق سىلدىرىنا ۇلاستىرىپ، وزەن جاعالاپ كەتەدى. ودان ءارى ورلىك پەن قايسارلىققا باسقان قارا جول كوگىلدىر تاۋدىڭ زارە-قۇتىڭدى قاشىرار اسۋىنا تىك شاپشيدى.
قوس تەرەزە ءالى دە سول كۇڭگىرت جانارىن قارا جولدان ايىرمايدى. توقال ءۇيدىڭ ءدال ىرگەسىنەن باستالاتىن قارا جولدىڭ ۇستىندە كەشەگى سارى بالا — بۇگىنگى جىگىت بالتا تاعى دا باياعىسىنداي جاياۋ كەتىپ بارادى. ارتىنان اناسى — قاتيرا مەن دوسى — قوبلاندى ءۇنسىز قاراپ، قىبىرسىز تۇرىپ قالىپتى.
الگىندە قوبلاندى قۇرداسى قاتتى اشۋلانعان.
— اتاسىنا نالەت، ءبىز ماقاننىڭ قۇلاق كەستى ق ۇلى ەمەسپىز! ماشيناسىن بەرمەسە، بەرمەسىن، ءبىراق مازاق ەتپەسىن! بالتا — موسكۆادا ينستيتۋت بىتىرگەن تۇڭعىش جەرلەسىمىز! ونى نەگە قورلايدى؟ ماقتانىش ەتۋدىڭ ورنىنا، مازاقتايدى. ستانساعا جەتكىزىپ سالۋدىڭ ورنىنا "جەسىر ايەلدىڭ جەتىمەگى جەتىلگەن ەكەن" دەپ كەلەمەجدەيدى. ءبىز — قۇل ەمەسپىز! باسىنباسىن ءويتىپ!
"ءبىز — قۇل ەمەسپىز" بالتانىڭ تابانىن جالاعان قارا جول ءدال وسىنى مۇلگىگەن سابىرلى تىنىشتىعىمەن قايتالاپ جاتقانداي. ءدال مىناۋ جول ۇستىندە بالتانىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى، بۇگىنى مەن بولاشاعى توقايلاسقانداي. بالالىقتىڭ اياز بۇرىستىرگەن شۋاعى، جەتىمدىكتىڭ اپتاپ شىجعىرعان ىزعارى ۇمىتىلمايدى ەكەن. تۋعان ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن باستالىپ، ىلگەرى تارتار قارا جولى — دالا جولى تابانىنىڭ استىندا تۇرعاندا بالتا ەشكىمنىڭ "گازيك"، "ۆولگا"، "جيگۋليلەرىنە" قىزىقپايدى. ءبىراق اناۋ بەردەن مەن حايروللا اعالارىنا ارينە وكپەسى قارا قازانداي. ماقان بوتەندىگىن جاساسىن، الگى ەكەۋى اكەسىنىڭ كوزىن كورگەندىگىن ىستەمەي-اق قويسىن، مۇنى جابىلىپ جاسقاپ، جابىلىپ موشقاعاندارى قالاي؟
"نايمانقۇل — ماقاننىڭ ناعىز سويىل سوعارى بولىپتى-اۋ. ەستى جىگىت سياقتى ەدى، ەسەرلىككە باسقانى نەسى؟ ماقاننىڭ ەزۋى قيسايسا، نايمانقۇلدىڭ دىراۋ قامشىسى نەگە وڭعا دا، سولعا دا سىلتەنە جونەلەدى؟ ماقانعا تيگەن شەكسىز بيلىكتىڭ قۇدىرەتى اقشاسىنىڭ كوپتىگىنەن بە ەكەن؟ سوندا قۇدىرەتىن ءوسىرۋ ءۇشىن اقشا جاساۋ قاجەت پە؟ ءبىز — قۇل ەمەسپىز عوي. ءبىراق كوكىرەكتە بۇلقىنعان بۇلالىقتى باسقا-كوزگە توپەلەپ ۇرىپ، سول تۇلدانعان كوكىرەككە قايتا قۋىپ تىعاتىن ماقان، بەردەن، حايروللالارعا كىم تىيىم سالادى؟ اۋدان با؟ وبلىس پا؟ رەسپۋبليكا، وداق پا؟ تىيىم سالار بولسا، نەگە سالمايدى؟ الدە تىيىم سالا الماي ما؟ وندا... وندا..."
قارا جول اششى ىشەكتەي شۇباتىلادى، شىتىرمان وي مەڭىرەۋگە تىرەلەدى. بالتا ءدۇر سىلكىنىپ قاپ، يىعىنداعى قاپشىعىن دۇرىستاپ قويىپ، ىلگەرى ادىمدايدى.
قورا جولدان تابانى اۋمايدى. قورا جول تۇبىندە ءبىر جەردەن — جارقىن الەمگە شىعارارى حاق. ويتكەنى قارا جولدى ەڭ العاشقى جالعىز اياق سۇرلەۋىمەن ادىلەت ىزدەگەن ادام باستاعان. سول ءىزدى ىزگىلىك پەن مەيىرىم، دوستىق پەن تۋىسقاندىق اڭساعان ازامات جالعاستىرعان. ادامزات ءۇنى قۋانىش ءانىن قوڭىرلاتا سوزىپ تۇرعاندا ءۇمىت جولى تەك جاقسىلىققا قانا باستاۋعا ءتيىس. دالانى كوكتەي ءوتىپ، توعايدى ءتىلىپ ءوتىپ، وزەندى كەشىپ ءوتىپ باعزى كۇننىڭ تىلەۋلەس جاڭعىرىعىن كەۋدەڭدە تىرىلتكەن قارا جول تابانىڭنىڭ استىندا جاتقاندا، ماقاندار ەشكىمدى قۇل ەتە المايدى.
بالتا ستانسياعا قاراي ادىمداي اتتاپ بارادى.
ءبىرىنشى تاراۋ
موسكۆانىڭ بولات ينستيتۋتىن بىتىرگەن بالتا جولدامانى تۋلا قالاسىنداعى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنا العان ەدى. دومنا سەحىنىڭ ەكىنشى پەشىنە اۋىسىم شەبەرى ەتىپ تاعايىنداسا دا، ءوزى تىلەگىمەن سول پەشكە گورنشى — ياعني قاراپايىم جۇمىسشى بوپ ورنالاستى. ونداعى ويى — تەوريالىق ءبىلىمدى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋ ءۇشىن شويىن بالقىتۋدىڭ الىپپەسىن كۇرەك پەن سۇيمەن ۇستاپ باستاماق بولعان تالابىنان تۋىنداعان-دى.
ءبىراق تالاپ باسقا دا، دارمەن باسقا ەكەن. الدىمەن قالانىڭ شەت جاعىنا ورنالاسقان زاۋىتقا جۇمىسشىلار پوسەلكاسىنان قاتىناپ ىستەۋ ۇلكەن قيىنشىلىق تۋعىزسا، وت پەن شوقتىڭ اراسىندا ءتۇتىن مەن گازدى كومەيلەي جۇتىپ شويىن اعىزۋ قارا جۇمىسقا كوندىكپەگەن كەشەگى كىرپياز ستۋدەنتكە كادىمگىدەي-اق سالماق ءتۇسىردى. بارىپ-كەلۋ جولىن قوسقاندا تاۋلىكتەگى ون ەكى ساعاتىن زاۋىتتاعى قاربالاسى قامتىپ، قالعان ون ەكى ساعاتى تۇپ-تۋرا ۇيقىعا كەتىپ، بىلايعى ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىنان بالتا مۇلدە ايرىلىپ قالدى.
"قىز — قىزىق"دەيتىن ەلەڭشىل كوڭىلى، "جاستىق — قيال" دەيتىن ارمانشىل كەۋدەسى اياق-قولدى قۇرساۋلاعان دارمەنسىزدىكتى سەزىنە باستادى. جاتاقحانانىڭ كىر سابىن ساسىعان جايماسىنا جامباسى ءتيدى دەگەنشە-اق قور ەتە تۇسەتىنىنە بۇكىل جان دۇنيەسىمەن قارسىلىق كورسەتكىسى بار. ومبىلاتقان ويدى دا، سەندەلتكەن ءتۇستى دە ساعىنادى ەكەن. قۇلايدى — قورىلدايدى. قورىلدايدى — تۇرادى. تۇرادى — كيىنەدى. ءىلبىپ باسىپ شولاق پوەزگە مىنەدى. قالعىپ-شۇلعىپ ۆاگوندا وتىرادى. ەسىنەپ ءجۇرىپ كيىمىن اۋىستىرادى.
سودان سوڭ ساۋىلداعان تەردەن تۇلابويىڭدا شىلقىماعان قۇرعاق جەر قالماي وتپەن الىسىپ، شوقپەن شايقاسىپ كەتەدى. سول كەزدەردە كەۋدەسىندە ەرىكسىز ۋىتتى قىجىل تۇتانادى. قوڭىلتاقسىعان كوڭىلدىڭ وگەيسيتىنى — ەركىندىگى، ىزدەيتىنى — كۋرستاس دوستارى. وزگەرىسى دە، ەرەكشەلىگى دە جوق ءىش پىستىرار مىناۋ ءبىرقالىپتى جاڭا تىرشىلىگى ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ بۇكىل قىزىعىن بار بوياۋ-بەدەرىمەن كوز الدىنا جايناتىپ سالا بەرەتىن بولدى. ءبىر پەشتەگى التى ادامدى ءارقايسىسىنىڭ مەنشىكتەنگەن ءوز جۇمىس ورنى، ءوز قاراكەتى بىر-بىرىمەن كەزدەستىرە دە، شۇيىركەلەستىرە دە بەرمەيدى. وعان ءتىپتى مۇرشالارى دا كەلمەس ەدى. ءبىر بالقىمادان سوڭ ءبىر بالقىمانى قۇيىپ الۋعا دايىندالىپ، شويىن اعاتىن ارىقتاردى جاڭارتىپ، مەتالل قالدىقتارىنان تازارتىپ، قۇم توسەپ، سودا العىزىپ، جانتالاسىپ جاتقاندارى. قول ءسال بوساپ كەتسە، كەزەكتەسىپ اسحاناعا جۇگىرىپ بارىپ، تاماقتانىپ ۇلگەرۋگە تىرىسادى.
بالتانى وسى وقشاۋلانۋ قاتتى قاجىتتى. جۇيكەنى جۇندەي تۇتەتىن بەرەكەسىز ويلار قاماۋىندا ءجۇرىپ العاشقى ايدى دا وتكىزدى. ايتەۋىر، شەشەسىنە حات جازۋدى ۇمىتپايدى. "ءبارى جاقسى. ءبارى ويداعىداي" ءتارىزدى تىنشۋ سوزدەردى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەنىمەن تىنشۋ تاپقان ءوز كوڭىلى جوق.
اۋىسىمدى اياقتاپ، كيىنىپ جاتقان، بولمەلەس كورشىسى ەدىرەڭدەپ جەتىپ كەلدى.
— بوريا (بالتانى مۇنداعىلار سولاي اتايتىن)، مەن زاۋىت باسقارماسىنان الگىندە ءبىر قازاقتى كوردىم!
بالتا سەنەر-سەنبەس قانا باس يزەدى. كورشىسى ودان سايىن وزەۋرەدى.
— راس ايتام! كوزى قارا، قىسىقتاۋ. شاشى قارا-قوڭىر... ءبىر سوزبەن... ساعان ۇقسايدى.
— جارايدى، كوليا. راحمەت.
— نۋ، سەن قۋانبايسىڭ عوي.
— نەسىنە قۋانۋىم كەرەك!؟
— جەرلەسىڭ... الدە تۋىسىڭ شىعار... ءوزىڭ الىستا جۇرگەندە... مۇمكىن ول سەنى ىزدەپ كەلگەن بولار، — دەپ كوليا ساسقالاقتادى. ىشتەي بايقاۋسىز بوتەنسىرەتىپ المادىم با دەگەن ءقاۋپى بەتىنە قالقىپ شىعا كەلدى. بالتا كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، كوليا — نيكولاشا! الىستا جۇرگەنمەن ەلىمدە ءجۇرمىن عوي. سەن دوسىم ەمەسسىڭ بە...
— وعان ءسوز بار ما! — نيكولاي بالتانى قۇشاقتادى. — ارينە، دوسپىز.
زاۋىت باسقارماسى عيماراتىنىڭ الدىنداعى الاندا بالتا ءبىراز قىدىرىستادى. الگىندە: "كىم ەكەن؟ تانىس بىرەۋلەردى ىزدەپ ءجۇر مە؟ تىلدەسىپ قالايىن" دەگەن تىلەكپەن كەلگەن ەدى. كەنەت تۋ سىرتىنان الدەكىمنىڭ جوتكىرىنگەن داۋسى ەستىلدى. بالتا جالت قارادى. ورتا بويلىدان ءسال بيىك اشاڭ ءجۇز، قىسىق كوز جىگىت كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇر ەكەن. باسىن يزەدى دە:
— ءسىز قازاق ەمەسسىز بە؟ — دەدى.
بالتا قوس قولىن قۋانا ىلگەرى سوزدى.
— قازاقپىن، اعا...
ەكەۋى قالاعا جاياۋ تارتتى.
جاڭا تانىسى — رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى ەكەن. بەلگىلى قۇرامداعى دومنا قوقىسى تاجىريبە جۇمىسىنا قاجەت بوپ، سوعان زاۋىتقا تاپسىرىس بەرە كەلىپتى. بالتانىڭ جاي-جاپسارىمەن تانىسقان سوڭ جاتىپ جابىستى.
— وۋ، بالتا ماعان سەندەي دومەنششيك سونداي قاجەت. بىزدەگى تاجىريبە پەشى شاحتالىق پەشتىڭ رەجيمىندە جۇمىس ىستەيدى. ال، بىزدە... ماعان سەنى تاعدىر ۇشىراستىردى. الماتىعا بارىسىمەن اكادەميانىڭ اتىنان موسكۆاعا... مينيسترلىككە سەنى سۇراتىپ قاتىناس قاعازىن جونەلتتىرەم.
— راقمەت، اعا! — بالتا ىرجيدى.
— سەن مەنى اعالاۋدى دوعار! جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى "جاكە، اكەنى" بىلمەيدى. مەن ساعان بۇگىننەن باستاپ جارقىنمىن!
— راقمەت، جارقىن اعا!
ەكەۋى دە كۇلىپ جىبەردى.
— قالاي، باۋىرىم، التىن شاشتى، اسپان تۇستەس كوزدى قىزىڭ بار شىعار؟ شىركىن ريازان، تۋلا مادوننالارىنا كىم جەتسىن!
— جوق، جاكە! شىنىمدى ايتسام، ءدال مىناۋ جولمەن پوسەلكانى بويلاپ بۇگىن العاش ءجۇرىپ كەلەم. شارشاپ شىعام دا، توسەككە باس قويىسىمەن تۇياق سەرپپەيمىن... ومىردەن قالىپ بارا جاتقان ءتۇرىم بار.
جارقىن وڭ جاعىنا شۇعىل بۇرىلىپ، بالتانى قولىمەن توقتاتىپ، باستان-اياق ءسۇزىپ شىقتى.
— جوق، باۋىرىم! سەن مەنى الداي المايسىڭ. بويىڭ مىناۋ سىرىقتاي، يىعىڭ كەڭ، كەۋدەڭ شالقاق — ناعىز بالعىن بالۋان دەنەلى جىگىتسىڭ. ءتۇر-تۇسىڭ دە كورگەن جاندى سوڭىڭنان قۋالاي قاراتارداي. قىر مۇرنىن، سالماقتى يەگىڭ، كەڭ ماڭدايىڭ، قىران قاباعىڭ، قالىڭ قارا بۇيرا شاشىڭ — ءبار-بارى شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ ساۋساعىنان شىققانداي. مىناۋ تۇلعانىڭ قاجىر-قاۋقارى دا وسال بولماسا كەرەك. سەن ءويتىپ ءوزىڭدى-وزىڭ كەمسىتپە.
اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن اڭقىلداق جىگىتتى بالتا ءۇش-تورت كۇنگە دەيىن تۇسىندە دە كورىپ ءجۇردى. كەۋدەسىندە ءۇمىت شوعى تۇتانعانداي بولىپ ەدى، كۇن جۇگىرىپ اپتاعا، اپتا جىلجىپ ايعا ۇلاسقان كەزدە بۇرىنعى تۇنجىراڭقى كۇيگە قايتا ورالدى. جارقىننان حابار بولمادى. تىلەكتەس دوس، ۇندەس سەرىك ىزدەپ تالپىنعان كوڭىلى شۋاق كورگەندەي اشىلا ءتۇسىپ، قايتادان بەرىك قىمتانىپ الا قويدى. جارقىننان دا، اسىپ-توگىپ بەرگەن ۋادەسىنەن دە تۇڭىلە باستادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە زاۋىت ديرەكتورى بالتانى شاقىرتىپ الدى.
— بالتا مۇقاتوۆيچ، ءسىزدى رەسپۋبليكاڭىزدىڭ عىلىم اكادەمياسى سۇراتىپ جاتقان كورىنەدى. قۋانام وعان. ءبىزدىڭ ءبىر گورنوۆويىمىز كەلەشەكتە ۇلكەن عالىم بوپ شىقسا، ماقتانىش ەمەس پە. سىزگە، بالتا مۇقاتوۆيچ، زور دەنساۋلىق تىلەپ، ەڭبەگىڭىزدە ابىرويلى بولا بەر دەمەكپىن، — دەپ قولىن قىسىپ، ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالدى. بالتا الماتىعا جەتكەنشە اسىققان.
جارقىن تۋعان اعاسىنداي اڭقىلداپ، قۇشاق جايا ۇمتىلدى.
— ءوتىنىشىڭدى جازىپ، وسى ءقازىر ينستيتۋت ديرەكتورىنا كىر. ءوزىم الدىن الا سويلەسىپ، كەلىسىپ قويعام.
ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە جۇرەگى لۇپىلدەپ كىرگەن. شىعۋى جىلدام بولدى. ءوتىنىشىنىڭ شەتىندەگى "ينجەنەر بوپ الىنسىن" دەگەن بۇرىشتامانى وقىعاندا بالتانىڭ كوزى جاسقا تولىپ كەتتى.
ەندى پاتەر ىزدەۋى كەرەك.
جارقىننىڭ سىلتەۋىمەن كوك بازاردىڭ تۇبىندەگى بەلگىلى قارا اعاشتى ماڭايلاعانداردىڭ شەت جاعىندا تۇر ەدى، تاياق ۇستاعان ورىس شالى جاقىنداپ كەلىپ، جۇقا شلياپاسىنا ءۇش ساۋساعىن تيگىزىپ، ءسال باس يزەپ امانداستى.
— قونىسجاي ىزدەپ ءجۇرمىسىڭ، بالام؟
— ءيا، اتا... — قالاي "اتا" دەپ قالعانىن بالتا دا بايقامادى.
— جالعىزبىسىڭ؟
— جالعىزبىن.
— ءجۇر، بالام، جۇرە سويلەسەيىك.
ەكەۋى لەنين كوشەسىمەن جوعارى ورلەدى.
— قاي وقۋدى ءبىتىرىپ ەدىڭ؟
بالتا جاعدايىمەن قىسقاشا تانىستىردى.
— سولاي دە. دەگەنمەن، بالتا، وندىرىستە بىرەر جىل ىستەگەنىڭ دۇرىس بولعانداي ەدى-اۋ... ءا-ا، اقىلگويسۋگە ءۇيىرمىز...
سىپايى شالدىڭ سىپايى اڭگىمەسى باسقا ارناعا ويىستى. الدىنا سۇيسىنە كوز تاستاعان سەرىگىنىڭ قار جامىلعان الاتاۋعا قىزىققانىن بايقاپ، شەشىلە سويلەپ كەتتى. كوركەم قالانىڭ اسەم تابيعاتى كىمدى تەبىرەنتپەسىن، جانارىنا مەيىرىم ءۇيىرىلدى. ءوزى الماتىنىڭ ءتول تۋماسى ەكەن. ۇلى وتان سوعىسىندا عانا وت باسىنان ەرىكسىز الىستاپ، باقىتىنا قاراي تۋعان ۇياسىنا ساعىنىپ ورالىپتى. ودان بۇرىن دا، ودان كەيىن دە ەشقايدا اتتاپ شىقپاپتى. ءتىپتى باسقا جۇرت ءىسساپار، ساناتوريي، كۋرورت دەپ سامولەت پەن پوەزعا بيلەت ىزدەپ، تارسىلىپ جۇرگەندە، بۇل بولسا ەرتەرەكتە ەسەپشوتىن سارتىلداتىپ، بەرتىندە اريفمومەترىن شىرتىلداتىپ قويىپ، ميىعىنان كۇلىپ وتىرا بەرىپتى.
— ايتپاقشى، مەن — ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كورياكينمىن. ۆاسيا اتاي دەۋىڭە قارسىلىق بىلدىرمەيمىن، — دەپ قۋاقىلانا كۇلىمسىرەگەندە مەتالل تىستەرى جىلتىرادى. مەيىرىمدى جۇزگە سۋىق تەمىردىڭ اجارى ۇيلەسپەيدى ەكەن. "كارىلىك-اي!" دەيتىن الدە رەنىش، الدە كۇيىنىش سەزىمى بالتا جۇرەگىن شىمشىپ قالدى.
— ۆاسيا اتاي، قالا قالاي وزگەرىپ كەتكەن!
— ءيا! قالا كۇن سايىن قۇلپىرىپ تا بارادى، اۋاسى بۇزىلىپ تا بارادى، — دەپ باس شايقاعان ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.
— نەگە؟
— مىناۋ ارىق بۇرىن دەمەنتپەن شەگەندەلمەيتىن. سۋى مولدىرەپ تال-تەرەكتىڭ بالتىرىن سيپاپ، كوگالدى شاشىپ، اينالاسىنا سالقىن لەپ، ساۋمال ءيىس شاشىپ، تىنباي اعاتىن. مىناۋ قاتار-قاتار كوشەلەر الاتاۋعا بوساعاسىن اشىپ تاستاپ، تاۋدان ەسكەن قوڭىر سامالعا گاز بەن تۇتىننەن پەردە تۇتقان تىمىرسىق اۋانى دۇركىرەتىپ قۋعىزاتىن. ال ەندى... ارىقتاردا سۋ اقپايدى. كوشەلەردىڭ تاۋ جاعىن تۇيىقتاپ ءۇي سالىپ، قويناۋ-قويناۋدان ەسەتىن جەل مەن سامالدىڭ جولىن بوگەپ تاستادى. ونىڭ ۇستىنە جىل سايىن ەمەس، كۇن سايىن ماشينا كوبەيىپ، گازدى تۇتىنىمەن قويىرتپاق اۋانى ءتىپتى ۋلاندىرىپ بارادى. ۋادە ەتىلگەن مەترو ءالى جوق.
ءسىرا، سونى مەن كورمەي كەتەرمىن... — قاريا كۇرسىندى. تاياعىنا قاتتىراق سۇيەنگەندە ءجۇرىسى بۇزىلىپ، وڭ اياعىن سىلتىپ باساتىنى بايقالىپ قالدى. بالتا اياپ كەتتى.
— كورەسىز، اتا. باستاپ كەتسە، ءبىتىرۋى قيىن بولماس... ءوزىن، مەترونى باستاپ پا ەدى؟
— جوق. ءجا، وعان باس قاتىرمايىق. بالتا، مىنا دۇكەنگە كىرەم دە شىعام. سەن وسى ارادا كۇتە تۇر.
سالدەن سوڭ ەكى پاكەت ءسۇت ۇستاپ شىقتى.
— قوناققا ءسۇت قاتىپ شاي بەرمەسە بولمايدى عوي. سەن قازاق شايىن ۇناتاتىن شىعارسىڭ، ءا؟
بالتا باس يزەدى. "ءۇيىن دە، بولمەسىن دە كورسەتپەي، كەلىسپەي جاتىپ، مەنى قوناق تۇتا باستاعانى قىزىق-اۋ. بايبىشەسى جاقتىرماي جۇرمەسە... جامباساقىسى قانشا تۇرادى ەكەن؟"
— قايماق قاتقان شايعا نە جەتسىن شىركىن!
بالتا جالت قارادى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ قازاقشا تازا سويلەپ جىبەرىپ ەدى. كۇلىمسىرەپ تۇر ەكەن.
— قازاق جەرىندە تۋىپ، قازاق اراسىندا تۇرىپ، قازاقشا سويلەي الماسام — ناعىز قورلىق ەمەس پە؟
بالتا ىرزا بولعانى سونداي ءۇنسىز عانا باسىن يزەي بەردى، يزەي بەردى.
ەكەۋى بەس قابات ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلدى. ۆاسيا اتاي ەسىگىن كىلتىمەن اشىپ، بالتانى يىعىنان دەمەپ، ىلگەرى لىقسىتتى.
— پاتەرىمىز وسى. Kip، بالام.
ەكى بولمەلى ەكەن. بالتا ءۇي ىشىنەن باسقا ءتىرى جاندى كورە العان جوق. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جىگىتتىڭ جۇزىندەگى سۇراقتى ايتقىزباي ءبىلدى.
— جالعىزبىن، بالتا. كەمپىرىم قايتىس بولعالى ءۇش جىل... بىلتىرعى ۇلى جەڭىستىڭ وتىز بەس جىلىن كورە المادى. بالالار... ءجا، جارايدى. جوعارى شىق.
— شاي ۇستىندە ۆاسيا اتاي بالتانىڭ كەۋدەسىندە كەپتەلىپ تۇرعان كۇدىكتەردى ىدىراتىپ جىبەردى.
— اناۋ بولمەدە جاتاسىڭ. كۇڭگەي جاق، ءارى تىنىش. سەنەن، بالام، اقشا سۇرامايمىن. پەنسيام ءبىر باسىما جەتەدى. قاڭىراعان ءتورت قابىرعانىڭ تۇتقىنىنداعى كۇيىمدى ۇعىپ، اندا-ساندا شۇيىركەلەسىپ قويساڭ، جەتىپ جاتىر.
بالتا ىڭعايسىزدانا قيپاقتادى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، مەنى ينجەنەر ەتىپ الدى عوي. ايلىعىم ءجۇز سومنىڭ ۇستىندە. جامباساقى تولەمەي... قالاي تۇرام.
شال كۇلىمسىرەدى.
تولەيسىڭ، بالام، تولەيسىڭ. ەرتەمەن قازاقشا "ارمىسىڭ، اتا!" دەسەڭ — تولەگەنىڭ. كەشكە ورالعاندا، قالىڭ قالاي، اتا؟"دەسەڭ — تولەگەنىڭ. ءساتىن سالعاندا ءبىر قاراكوزدى ەرتىپ كەلىپ، "اتا، كورىمدىك بەر، مىناۋ بولاشاق كەلىنىڭىز بولادى" دەسەڭ — تولەگەنىڭ. سوندا ۇشەۋ بولامىز. كەيىن نەمەرەمدى تەربەتەم، ودان ارتىق سەنەن قانداي جامباساقى الماقپىن.
بالتانىڭ كوزىنە جاس تولىپ كەتتى. سونى كورسەتكىسى كەلمەدى مە، ۇشىپ تۇرىپ، ۆاسيا اتاسىن قۇشاقتاي الىپ، بەتىن قارتتىڭ كەۋدەسىنە كومىپ جىبەردى. شالدىڭ الاقانى ارقاسىنان قاقتى.
ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىنە بالتانى ەرتىپ اپارىپ، پاتەرىنە تىركەتىپ تە الدى.
"جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە" دەگەن راس. ەكەۋى اتالى-نەمەرەلى جاندارداي. كەيدە ورىسشالاپ، كەيدە قازاقشالاپ سويلەسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ جان دۇنيەلەرىنە ەنىپ كەتەدى. ۆاسيا اتاي سوڭعى ءۇش جىلدىڭ جالعىزدىعىنان كورگەن كوڭىل تاۋقىمەتىنەن قۇتىلسا، بالتا مازاسىز ويلارىنا قۇلاق تۇرەر تىلەۋلەس تاۋىپ ەدى.
* * *
ەكى-ۇش تەپكىشەكتەن ءبىر-اق اتتاپ، ەكپىندەپ كەلە جاتىپ بۇرىلا بەرگەندە بالتا الدەكىمدى قاعىپ كەتە جازدادى.
— كەشىرىڭىز...
— وقاسى جوق.
سىڭعىراعان داۋىس سىڭعىر كۇلكىگە جالعاستى.
بالتانىڭ كوز الدىنا الما بەت، اقشا ماڭداي، ويماق اۋىز، قيعاش قاس دەيتىن سۇلۋلىق اتتى قۇدىرەت اق مارجان تىستەردە نۇر شاعىلىستىرىپ كوڭىلدەنە كۇلىپ تۇر ەدى، كۇمىس قوڭىراۋ كۇلكىسىن كىلت ءۇزدى.
— عافۋ ەتىڭىز. ويدا جوقتا اۆارياعا ۇشىراماي امان قالعانىمىزعا قۋانعاننان كۇلدىم بىلەم، — دەپ ارۋ كەلىنشەك ىڭعايسىزدانا ابدىراسا دا وزىنە قۇمارتا قادالعان جىگىتتىڭ باس-اياعىن ۇرعاشىعا ءتان اۋەسقويلىقپەن تەز شولىپ ءوتتى. — ءسىز... ءسىز بىرەۋدى ىزدەپ ءجۇرمىسىز؟
قاتتى ابىرجىعان بالتا سىڭعىر كۇلكىدەن كەيىن ىلەسە شىققان اسەم ءۇننىڭ جاڭعىرىعىن عانا ەستىدى، ماعىناسىن زەردەسىنە سىڭىرگەن جوق. اپپاق ارۋدىڭ بەتى بەتىنە تيەردەي. جۇقا جەڭىل كويلەكتەن سۇلۋ ايەلدىڭ تانىنەن عانا جەتەتىن حوش ءيىس مۇرنىن جىبىرلاتىپ جىبەردى. (ول ءيىستىڭ فرانسۋز دۋحيىنىڭ ءيسى ەكەنىن بالتا، ارينە، جوبالايتىن). شاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
— بۇرىن مەن ءسىزدى كورمەپ ەدىم...
— ءيا-يا، كورگەن جوقسىز. جاقىندا عانا قونىستانعام.
— جاقىندا ما... مەن قالاي بىلمەگەم؟.. — دەپ بويجەتكەن بالتاعا كوز توقتاتا قارادى.
— وسىندا جۇمىسقا... قىزمەتكە ورنالاسقام، — دەگەندە داۋسىنىڭ ءدىرىلى ازايدى. سونى سەزگەن بالتا باتىلدىققا باستى. — ءسىز وسى ۇيدە تۇراسىز با؟
— ءيا، وسىندا تۇرام.
— وندا كورشى بولدىق! — بالتانىڭ قۋانىشى جۇزىنە ويناپ شىعا كەلدى. كولدەنەڭ كوزدىڭ وزىنە قىزىعا، قۇمارتا قاراعانىن قاي بويجەتكەن جەك كورۋشى ەدى.
— سولاي دەڭىز... پاتەرىڭىزدىڭ ءنومىرى قانداي؟ — دەپ ىقىلاستانا بەيىل ءبىلدىردى.
— مەن... مەن ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ پاتەرىن جالداپ... سوندا تۇرام، — دەگەن بالتانىڭ كوزى جىپىلىقتاپ، مىنانداي سۇلۋ پەرىشتەنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ الدەبىر پاتەرشى عانا بولعانىنا كىنالى جانداي ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى. جىگىت جۇزىندەگى وزگەرىستىڭ سەبەبىن اق ارۋ تۇسىنگەن جوق، ءبىراق ەكى قاستىڭ اراسى دۇڭكيە قوسىلعاندا، نازىك ءپىشىننىڭ ەركەكتىك قاجىرعا تولى سۇلۋ سۇس تاباتىنىن تەز اڭعاردى. سونىمەن بىرگە قالىڭ قاباقتىڭ استىنان مولدىرەگەن جاناردان تازالىق كورىپ، ىشتەي قۇمارتۋ ما، ۇناتۋ ما — ايتەۋىر ءبىر تىلەكتىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن پايىمداپ قالدى.
— ۆاسيا اتاي جاقسى ادام. مىنەزى تىك بولسا دا وتە ءادىل. كەيدە... — ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى. — ال، كورشى جىگىت، ساۋ بولىڭىز.
— ساۋ بولىڭىز. — بالتا بۇرىلىپ جول بەردى.
تىق-تىق باسقان بيىك وكشەنىڭ تىقىلى ساتى قۋالاپ بارىپ ۇزىلگەنشە ورنىنان قوزعالعان جوق.
قانداي اسەم!... "اجارىڭ اشىق ەكەن اتقان تاڭداي"... كۇلكىسى نەتكەن عاجاپ!
قاپ! تانىسۋدى دا بىلمەپپىن. اتىن سۇراعاندا عوي... قانداي كەرىم! قاسى، كوزى، كىرپىگى — وزگەلەردە ءدال الگى ارۋدىكىندەي ءارى كوركەم، ءارى ادەمى بوپ ۇيلەسىپ تۇرمايتىنى نەدەن ەكەن؟ ءبىر كەمشىنى بولسايشى! "ويماق اۋىز" دەپ وسىندايدى اتايتىن شىعار!"
جوعارىدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان جۋان بوكسە ايەل بالتانى يىعىمەن قاعا-ماعا توقتادى.
قالشيىپ نەعىپ تۇرسىڭ؟
— ءا-ا، ماعان ايتاسىز با؟
بالتا مۇرنىنىڭ استىنداعى ءبىر تيىننىڭ كولەمىندەي قارا مەندە تورت-بەس تال قىلى بار ايەلگە تاڭىرقاي قارادى. الگىندەگى سۇيكىمدى كەلبەت پەن مىنا جيرەن مۇرتتى سۇرىقتىڭ ادام نانعىسىز الشاقتىعىنان كۇرەگى شايلىققانداي ەرىكسىز كەيىن ىعىستى.
— ساعان ايتام، ساعان! پاتەرگە تىركەلدىڭ بە؟
— ءيا. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ ءوزى كومەكتەسكەن. — مىنا تاس كەنەشە قادالعان ايەلدىڭ وسى ءۇيدىڭ تۇرعىندارى سايلاپ قويعان قوعامدىق ستاروستاسى ەكەنىن بالتا ەندى عانا ەسىنە ءتۇسىردى. پاتەرلەرىنە بىر-ەكى رەت كىرىپ ۆاسيا اتايدى "كىم كورىنگەندى ەرتىپ كەلگەنىن" بەتىنە باسىپ، ءبىراز سوگىپ العان. ۆاسيا اتاي پاتەرشىسىنىڭ "كىم كورىنگەن" ەمەس ينجەنەر ەكەنىن، وندا دا عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت ىستەيتىنىن ايتىپ قاس كەرگەنىمەن "ءتارتىپ پەن ۋستاۆتى" مىقتاپ قاداعالايتىن قىراعى ستاروستانى ونشا سەندىرە الماعان. "پودەزگە تەمەكى تۇقىلى مەن سىرىڭكەنىڭ ءشيىن تاستاپ، بالكوننان قوقىس لاقتىراتىن سىباي-سالتاڭداردى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىنىن" تاپتىشتەپ ونداي "جاۋاپسىزدىق پەن بەيباستاقتىق كورىنە قالسا"، اياماي ايىپ سالىپ، اقشادان جۇتاتىپ قوياتىنىن جانە مالىمدەگەن.
— مۇندا نەگە قالشيىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇراعىن تاعى قايتالادى. ساتىنىڭ جاقتاۋ تاقتايىنا كەۋدەلەي اسىلىپ، تومەنگە كوز جىبەردى. — اندا نە تاستاپ جىبەردىڭ؟
— قايدا؟ — بالتا ساسىپ قالدى.
— قايدا بولۋشى ەدى، تومەنگە، ساتىنىڭ استىنا.
اناۋ جىلتىراپ جاتقان تەمەكى عوي. سەن ءورت شىعارايىن دەدىڭ بە ەندى!
— مەن تەمەكى تارتپاۋشى ەدىم... ال، تومەنگە ەشتەڭە تاستاعام جوق، — دەپ بالتا جالىنا ءموليدى.
— بىلەم سەندەيلەردى، بىلەم. جاسايتىڭدارىڭ بەيباستاقتىق. ەسى دۇرىس ادام ەكى ەتاجدىڭ ورتاسىندا تەكتەن تەككە قالشيىپ قاراپ تۇرمايدى. مەن سەنى انا-ا-اۋ بەسىنشى قاباتتان كورىپ كەلدىم. ەشتەڭە تاستاماساڭ، وندا بۇل ارادا نە ءبىتىرىپ قالشيىپ تۇرسىڭ؟
بالتا نە دەرىن بىلمەي ىرجيىپ كۇلە بەرىپ ەدى، "ءتارتىپ پەن ۋستاۆ" ساقشىسى ايقايعا باستى.
— مەن سەنى كۇلدىرەم! مەن ساعان كەلەمەجدەتەم! مەن ساعان كورسەتەم! بانديت! قاراقشى! بەيباستاق! پودەزدى بىلعاعانىمەن قويماي، ەششە مەنى، ستاروستانى، تالكەك ەتكىسى كەلەدى.
بەس قاباتتاعى ەسىك بىتكەن اشىلىپ، ءار قاباتتان ءارتۇرلى باستى تومەنگە ۇڭىلتە سالبىراتتى. ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي سۇمىرەيگەن بالتا ءيىن كوتەرە الار ەمەس.
— نە بولدى، گاەنە راشيدوۆنا؟
— نە ءبۇلدىرىپ قويىپتى؟
— بوتەن عوي! كىم ەكەن؟ — دەسكەن داۋىستار جوعارىدان قارداي جاۋدى. مۇرتتى اپايدىڭ ىزدەگەنى سول ەكەن، داۋىس تەمبرى ودان سايىن قاتقىلداندى.
— كىم كورىنگەندى پاتەرگە جىبەرگەننىڭ پايداسى!.. مىناۋ زيانكەس اناۋ تومەندەگى قوقسىق-بىقسىق ازداي-اق تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن سوندىرمەي لاقتىرعان... ول ول ما، اناۋ قاعازدارعا شە... اناۋ شۇرىم-بۇرىم ماكۋلاتۋراعا سىرىڭكەنىڭ ءشيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاعىپ تاستاپ، تۇپ-تۋرا ءورت سالىپ تۇر مىناۋ كورياكيننىڭ جاڭا كۆارتيرانتى!
— اپاي-اۋ، مەن ءومىرى تەمەكى تارتىپ كورگەن ەمەسپىن. تەمەكىم دە، سىرىڭكەم دە جوق، — دەپ بالتا جىلارمان بولدى.
— سەن ءويتىپ ەشكىمدى الداي المايسىڭ. مەن ءوز كوزىممەن كوردىم عوي. ءوز كوزىممەن!
— ءسىزدىڭ نەنى كورگەنىڭىزدى بىلمەيمىن. ءبىراق مەن ەشكىمدى الداپ تۇرعام جوق. تەمەكى تارتپايتىنىمدى ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ راستايدى.
— راستايدى ول. ءيا، راستايدى. ەكى سىڭار — ءبىر ەتىك. سەنىڭ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچىڭ سايتانعا دا جانىن بەرە سالادى. بىلەم مەن سەندەردى. سەنى دە، ونى دا. راستايتىن كىسىنى تاپقان ەكەنسىڭ.
مۇرتتى اپاي — گاەنە راشيدوۆنانىڭ اشۋى ەندى قوزا باستاسا كەرەك ءوز سوزىنە ءوزى سەنگەنى سونداي، "بەي-باستاق ءورت قويۋشىنى" تاپ ءقازىر ميليسيا شاقىرتىپ، ون بەس تاۋلىككە قاماتىپ قويماقشى بولدى.
— ميليسيا! ميليسيانى شاقىرىڭدار! اننا ۆيكەنتيەۆنا، اينالايىن كوگەرشىنىم، تەلەفون شالا قويىڭىزشى!.. Aھ، اننا ۆيكەنتيەۆنا، اننا ۆيكەنتيەۆنا! بۇزاقىعا مەيىرىمدى بولماقسىز عوي.. جارايدى. ءسىزدى دە كورەرمىن. ماعريپا، ماشا، سەن ەلگەزەك ەدىڭ عوي، ميليسياعا حابارلاي قويشى، سۇيىكتىم. ءا-ا، قازاعىڭا جانىن اشىپ قالدى ما...
تومەن تۇقىرعان باستار الدە پودەزدى باسىنا كوتەرە داڭعىراعان ايەلدىڭ مىنەزىن بىلە مە، الدە بەيتانىس جىگىتتىڭ ايتقانىنا سەندى مە، الدە ميليسيامەن بايلانىسقىلارى كەلمەدى مە، ءبىر دە بىرەۋى قىبىر ەتكەن جوق. تۋ سىرتىنان ەستىلگەن داۋىس بالتانى سەلك ەتكىزدى.
— نە بولدى؟ بالتا، سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ سىرتقى ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە بالتا اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندى.
— ۆاسيا اتاي، ايتىڭىزشى... مىنا اپايعا... تاتەيگە مەنىڭ تەمەكى شەكپەيتىنىمدى ءتۇسىندىرىڭىزشى. تەمەكى تۇقىلىن تاستادىڭ، پودەزدى لاستادىڭ دەپ تۇك سەنبەيدى ماعان.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ اشىنعان جىگىتكە قاتارلاسىپ كەلدى دە، قولىنان جەتەلەي جونەلدى.
— ءجۇر، بالام. تۇسىنبەستەرگە تۇسىندىرەم دەپ بوسقا ارامتەر بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ارىڭ تازا بولسا، باسقانىڭ تۇكىرىگى بەتىڭە مىڭ جەردەن شاشىراعانىمەن كىر جاعا المايدى. ارينە، بەتىڭە تۇكىرىك تيگىزۋدىڭ دە ەش جاقسىلىعى جوق. جۇرەگىڭدى اينىتادى ول.
گاەنە راشيدوۆنا ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە قارسى ءلام دەي المادى. ىسىرىلىپ جول بەرىپ، الدىنان وتكىزدى دە، جوعارى كوتەرىلگەن ەكەۋدىڭ جوتاسىنا وقتى كوزىن كەزەك-كەزەك قادادى.
"جازىقسىزدان جازىقسىز تيىسكەنى قالاي؟ نە ىستەپ تۇرسىڭ دەيدى. الگىندەگى پەرىشتەنىڭ... سۇلۋلىق ءتاڭىرىسىنىڭ ەركىمدى بيلەپ العانىن كىمگە جايارمىن؟ ونى ءتىپتى وزىمە ءوزىم ايتا الماستاي قىسىلام عوي. كوڭىلىمە قۇيىلعان شۋاقتى سۋ قۇيىپ سوندىرمەك بولعان نيەتى قانداي. دۇنيەدە ءارتۇرلى جاندار كەزدەسە بەرەدى ەكەن-اۋ! ءتىپتى ءبىر پودەزدە بىر-بىرىنەن سونداي الشاق پەرىشتە مەن پەرى تۇرادى، ءا. قالاي سيىسادى؟ بۇكىل بولمىسى نازىكتىك پەن پاكتىك تازالىق پەن سۇلۋلىق ءتارىزدى ۇيلەسىمدەردەن جارالعان اناۋ پەرىشتە مىناۋ دورەكىلىك پەن دوكىرلىكتىڭ، ۇسقىنسىزدىق پەن مەيىرىمسىزدىكتىڭ جيىنتىعىنداي كىساپىرمەن جۇزدەسكەندە جانى جۇدەپ قالماس پا ەكەن؟ جۇدەيدى. نازىكتىك جۇرەك قىلىمەن كۇي شەرتەدى. سول جىڭىشكە قىلعا دوكىرلىكتىڭ ساۋساعى جارماسسىنشى، بىرت-بىرت ءۇزىلسىن!"
بالتا ءوز ويىنان ءوزى شوشىدى. ءدۇر سىلكىنىپ ويىن ءۇزىپ الدى.
* * *
جيىرما ءبىر ادامى بار شاعىن لابوراتورياعا بالتا تەز باۋىر باسىپ كەتتى. جارقىن ونى كىشى عىلىمي قىزمەتكەر سۋحورۋكوۆتىڭ توبىنا قوستى. توپتاعى بەس ادام تاجىريبە وتكىزەتىن شاحتا پەشتىڭ ەكسپەريمەنتتىك نۇسقاسىن جاساۋمەن شۇعىلدانىپ جاتقان-دى. بالتا قىزۋ ارالاسىپ كەتتى دە، دومناعا سايكەستەندىرىپ الگى اگرەگاتقا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. فۋتەروۆكانى — ىشكى سىلاقتى — لابورانتتارعا سەنبەي ءوزى جاسادى.
العاشقى جۇمىس كۇنگى كەشتە-اق ينستيتۋتتىڭ كەزەگى كەلگەندىكتەن ءتارتىپ ساقتاۋ كەزەكشىلىگىنە پارككە باردى. قاسىندا ءوزىنىڭ ەكى لابورانتى بار. التىباقان ماڭايىندا ءبىراز بولىپ، ەندى بي الاڭىن شولىپ قايتۋعا ۇشەۋى جايلاپ باسىپ كەلە جاتقان. قارسى الدارىنان اق كويلەك اق تۋفلي، اق شلياپا كيگەن كورشىسى شىعا كەلدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، اياقتارى شالىنىسىپ، قاپەلىمدە وڭ جاقتاعى سەرىگىنىڭ قولتىعىنان ۇستاي الدى.
"سول ما، سول ەمەس پە؟" دەپ ءا دەگەندە سەنەر-سەنبەس كۇيدە اق كويلەكتى ارۋعا ەلەۋسىز كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، انىق تانىدى. "سول!" جۇپار ءيىس، پەرىشتە ارۋدىڭ ەرەكشە ءيسى بالتانىڭ تاناۋىن تۇشىنتىپ جىبەردى.
"سالەمدەسسەم، تانىماي وتە شىقسا، قاسىمداعىلاردان ۇيات قوي. بايقاماعانسىپ كەتە بەرسەم بە ەكەن؟"
— و-و، ءسىز بە ەدىڭىز؟! قايىرلى كەش!
سىڭعىر داۋىس بالتانىڭ ەسىن جيعىزدى.
— ءسالاماتپىسىز!.. ءا-ا، قايىرلى كەش. — بالتا سەرىگىنىڭ قولتىعىنان قولىن بوساتتى. قاسىنداعى ەكەۋى كەلىنشەكپەن باس يزەپ قانا امانداسىپ، ىلگەرى كەتە بەردى.
— درۋجيننيك ەكەنسىز عوي.
— ءيا. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ كەزەگى بۇگىن كەلگەن ەكەن.
"قولىمدى ۇسىنىپ، ۋاقىتتى وتكىزىپ الماي، تانىسۋىم كەرەك".
— كەشكە قاراي پاركتە قىدىرۋدى ۇناتام. بىلاي قاراي جۇرمەيمىسىز؟ — ارۋ بويجەتكەن ەسكى تانىسىنداي ءوزىمسىندى.
— ءيا-يا، راقمەت!..
"راقمەتىمە جول بولسىن. اۋزىمنان ءسوزىم ءتۇسىپ ابدىراپ قالاتىنىم جامان. كەشەدەن بەرى قايتا كورسەم، تاعى كەزدەسسەم دەپ ارمانداعانىم وسى ەمەس پە. ەندى، مىنە، مىسىم قۇرىپ، نە ايتارىمدى دا بىلمەي ىبىلجىپ تۇرمىن. باسقالاردىڭ الدىندا ەشكىمگە ءسوز" بەرمەيمىن".
بويجەتكەن بالتانىڭ جايىن ۇقتى. تىزگىندى وزىنە الدى...
— ال، وندا تانىسالىق. كورشى تۇرىپ ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى بىلمەگەنىمىز دۇرىس بولماس. — اپپاق ساۋساقتارىنداعى التىن ساقينالارىن جارقىراتا وڭ قولىن ۇسىندى.
— اتىم — مايسارا. دوستارىم ماييا دەيدى.
— مەن — بالتامىن.
— بالتاداي وتكىر بولسىن دەپ قويعان عوي اكەڭىز.
"اپىراي، سوزىندە استار جاتىر عوي. سوندا مەنى وتكىر ەمەس، جاسىقسىڭ، ىنجىقسىڭ دەپ رەنجىگەنى مە؟ جوق الدە قايراعانى ما؟"
— سونى تىلەك ەتۋى دە مۇمكىن.
— جاقسى تىلەگەن... ايتپاقشى، مەن ءسىزدىڭ بۇگىنگى جوسپارىڭىزدى بۇزىپ جىبەرگەن جوقپىن با؟ — قارا كوزدە وت وينادى. اي سىرعادا جالت-جۇلت نەون شامدارىنىڭ جارقىلى شاعىلىستى. اق كويلەكتى تىرسيتا شەرتكەن جۇمىر بوكسەدەن جىلۋ ەستى. بالتانىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالدى.
— جو-جوق! قايداعى جوسپار؟! ءبىر ساعاتتان كەيىن كەزەگىمىز بىتەدى. مەنىڭ بۇل قالادا ءسىز بەن ۆاسيا اتايدان باسقا تانىسىم دا جوق...
— قالاي؟ بەس جىل وقىعاندا ەشكىممەن تانىسپاپ پا ەدىڭىز؟
— ينستيتۋتتى موسكۆادا بىتىرگەم.
— وي، جۇرەگىم ەندى ورنىنا ءتۇستى عوي! — سىڭعىر كۇلكى بۇل جولى تاۋ بۇلاعىنداي سىلقىلدادى.
"بوتا كوز. ناعىز بوتا كوزدەر وسى بولار. قانداي تەرەڭ! قانداي ۇلكەن! ءارى تازا! تاپ-تازا! ەلجىرەتىپ جىبەرەدى قاراعان جانىن. شىركىن، اتىن بوتاكوز قويعاندا عوي!.. مايساراسى كىرىكپەي تۇر. كوزدەرى! تەك كوزىنە قاراپ-اق كوڭىل تويعىزىپ وتىرا بەرۋگە بولادى".
تاعى دا ۇزاق ويلانىپ كەتكەنىن ءوزى بايقاپ قالعان بالتا تەز سەرگىدى. شاشىن سىلكىپ كەيىن قايىرىپ ەدى، شيىرشىقتالعان بۇيرا تولقىندار ماڭدايىن جاۋىپ كەتتى. مايسارانىڭ جانارى جىگىتتىڭ جۇمساق قويۋ مايدا قوڭىر شاشىنا بايلانىپ قالدى.
— شاشىڭىزدى بۇيرالاتقانسىز با؟
— جوق. ءوزىنىڭ بۇيراسى.
— كەرىم ەكەن!.. — سۇيرىك ساۋساقتار ەرىكتەن تىس كوتەرىلىپ بارىپ، ورتا جولدان كەيىن تايقىدى. بالتا الگى قيمىلدى ءار ساققا جورىدى. "شاشىمنان سيپاماق بولدى ما؟ الدە بۇيراسىنا سەنبەي، ۇستاپ كورمەك پە؟ ءاي، تىم ۇيالشاقپىن. جاسىقپىن. وز-وزىمنەن قالشىلداپ، دىرىلدەپ... پورا-پورا تەرلەيتىنىم-اق جامان. انە، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى بىزدە. ارينە، مايسارادا. وعان بۇرىلىپ قاراماۋ، كوز توقتاتىپ سۇقتانباۋ — كۇنا. ال، سول سۇلۋلىق ءتاڭىرىسى مەنى قاپتالىنا الىپ، وليمپ تاۋىنا قولىمنان تارتىپ شىعارعان جوق پا؟"
— ءسىز، بالتا، مۇلدە قۇلاق اسپايسىز عوي...
بالتا قاتتى ساستى. كىلت توقتاپ، قايتا-قايتا باس ءيدى.
— عافۋ ەتىڭىز، مايسارا!..
بويجەتكەن ەكى قولىمەن جىگىتتىڭ ەكى قولىنان ۇستاي الدى. الاقاندارى ءورت بوپ دۋىلداپ تۇر ەكەن.
— جو-جوق، كەشىرىم سۇراماڭىز. ايتايىن دەگەنىم... مەن ءسىز تۋرالى ويلاعام...
— راس پا؟! — بالتانىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى. مايسارا قولىن بوساتىپ الدى.
— بۇگىن سىزبەن كەزدەسەتىنىمە ءبىرتۇرلى سەنىپ ەدىم. سەنىمىم الداماپتى. بۇل نە سوندا؟ تەلەپاتيا ما، الدە ءبىز بىلمەيتىن باسقا ءبىر التىنشى نەمەسە ءتىپتى ون التىنشى تۇيسىك پە؟
— وندا... وندا، مايسارا، مەن دە ويلاعام. اپىراي، ەكى ادامنىڭ ويى ءبىر جەردەن شىعۋى قالاي؟ شىنىمەن سول ءبىر تابيعاتى تۇسىنىكسىز تۇيسىكتىڭ بولعانى ما؟ — دەپ بالتا شىن قىزىنىپ، دەنەسىن بۋعان قىسىلۋدان ءسال بوسادى.
— بولعانى دا. ەندى مىنە ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەردەي پاركتە قىدىرىپ ءجۇرمىز.
— نەگە ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەردەيمىز؟
— ويتكەنى ەرتەگىدە ءبارى تەز ورايلاسىپ، ءبارى ادەمى قيۋلاسىپ جاتادى. ال ومىردە مۇلدە باسقاشا. — مايسارا سالماقتى كۇيگە اۋىستى. ءجۇز بەن كوزدەگى نۇر سەيىلىپ كەتتى. اي سىرعانىڭ جارقىلى جوعالدى. — انە، سەرىكتەرىڭىز كەلە جاتىر.
بالتا وڭ بۇيىردەن تاقالىپ قالعان لابورانتتارىن كوردى. "نەگە كەلدى؟ مەنسىز-اق جۇرە بەرمەي مە؟ ءاي، جىگىتتەر-اي، جىگىتتەر!" دەپ ىشتەي كەيىدى. سەرگەي تۋروۆ دەيتىن ويناقى مىنەز ارىپتەسى بىلەگىندەگى ساعاتىن ساۋساعىمەن شەرتتى.
— ۋاقىت بولىپ قالدى دەپ تۇر عوي جولداستارىڭىز، — دەپ مايسارا اڭعارا قويدى. — وي، سوندا ءبىر ساعات تەز وتە شىققانى ما؟!
— سولاي بولعانى عوي، ما... ماييا!
اۋزىنان العاش رەت "ماييا" دەگەن ءسوز شىقتى. ماييانى مايسارادان گورى ەرەكشە ەلجىرەپ، الدەن-اق ساعىنا باستايتىنىڭ جەتكىزەردەي دىرىلدەتىپ اتادى.
— ال، وندا كەزدەسكەنشە، بالتا.
— مۇمكىن بىرگە قايتارمىز؟.. كەزەكشىلىگىمىزدى تاپسىرامىز دا... — مايسارا باسىن شايقادى.
— مەن باسقا جاققا بارۋشى ەم...
اعاراڭداعان تۇلعا الىستاپ بارادى. الىستاعان سايىن بالتانىڭ جۇرەگىن ءىلىپ تارتىپ، ىلەستىرىپ اكەتىپ بارادى.
— بالتا مۇقاتوۆيچ، الگى بويجەتكەنىڭىز كىم؟ مەن تاپ سونداي سۇيكىمدى بيكەشتى بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن! تۇلا بويى تۇرعان گارمونيا! داۋىس تەمبرى، دەنە ءمۇسىنى، كيىم كيىسى — شيك-مودەرن! ناعىز جوعارعى كلاسس! — سەرەجا ءالى دە تاڭداي قاعىپ تاڭدانا تۇسەر مە ەدى، سەرىگى يىعىنان قاعىپ قالدى.
— ۋاقىت ءبىتتى. ميليسيا پۋنكتىنە كىرىپ، بەلگىلەنىپ شىعايىق. ايتپەسە ەرتەڭ ەرتە كەتىپ قالدى دەپ داۋلاپ باسىمىزدى قاتىرادى.
جالعىز قايتقان بالتا ترامۆايعا دا، اۆتوبۋسقا دا مىنگەن جوق. بار ىندىنى اق كويلەكتى پەرىشتەگە تۇگەل اۋىپ كەتكەن.
"كەزدەيسوق ۇشىراسۋ — تاعدىر جازۋى ما ەكەن؟ مەنى ويلاعانى شىن با؟ قانداي پىكىرمەن ويلادى؟ قاپ! جاڭا سونى نەگە انىقتاپ سۇراپ المادىم؟ ءاي، قايداعى سۇراۋ. وڭاشادا سۇمدىق شەشەنمىن. ال، قىزبەن جەكە قالدىم با، ءتىلىم كۇرمەلەدى. دەگبىرىم قاشادى. تۇلابويىم دۋىلداپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ، اسىپ-ساسىپ بولام دا قالام. ءاي، ىنجىقپىن! مايسارامەن دۇرىستاپ سويلەسۋگە دە جاراعان جوقپىن".
* * *
اۋىر ماشينا جاسايتىن زاۋىتتىڭ جانىنداعى سەحقا ورنالاسقان لابوراتورياداعى جۇمىس بالتانى ءۇيىرىپ اكەتتى. جاڭا ورتا، توسىن تىرلىكتىڭ العاشقى كەزدەگى ەرىكتەن تىس تۋىندايتىن جاتىرقاۋشىلىق ءتارىزدى قوڭتورعايلىعى ونشا بىلىنە قويعان جوق. جالعىزدىقتان قالجىراپ كەلگەن جاس جىگىت مىناۋ ءوزى ارمان ەتكەن جاس ۇجىمعا بۇكىل تىلەگىمەن، تالابىمەن ارالاسىپ كەتتى. ەكسپەريمەنتتىك تاجىريبە پەشىن تەز اياقتاۋعا بارلىق جان-تانىمەن قۇلشىنىپ-اق ءجۇر.
جارقىن ينستيتۋتتان كەلگەن سايىن بەت-اۋزىنا تەمىر تاتى، بالشىق لايى، گرافيت داعى جۇققان ينجەنەرىنە ءارى سۇيسىنە، ءارى مەيىرلەنە قارايدى.
— پاي-پاي-پاي، بالتا! سەن بالتا عانا ەمەس، ءارى ارا، ءارى بالعا، ءارى ۇسكى، ءارى قىسقاش بولىپ شىقتىڭ-اۋ. باسقالارعا دا بىردەمە قالدىرعايسىڭ.
— ەح، جارقىن وقاپوۆيچ، ءارقايسىمىز ۇشەۋ ەمەس بەسەۋ بوپ تىرباڭداساق تا، ۇقساتا الماي جاتىرمىز-اۋ. قويمادا بىزگە كەرەكسىزدىڭ ءبارى بار دا، بىزگە قاجەتتىڭ ءبىرى دە جوق. سونان سوڭ سەرگەي نە ىستەيدى دەيسىز، تاڭەرتەڭ توكار بولادى. تۇستەن كەيىن ۆەرستاكتىڭ قاسىندا سلەسار بوپ جانتالاسادى. ول از دەسەڭىز، دانەكەرلەۋشى تاعى دا سول. ال، قادىربەك بالتاشى دا، ۇستا دا، سىلاقشى دا. ءبىراق... ۇلگەرە الماي جاتىرمىز، — دەگەندە بالتانىڭ ءوڭى جۇدەي قالدى.
— اسىقپا، باۋىرىم، اسىقپا! ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە مىناۋ تەمىر بوشكەنى كادىمگىدەي-اق يكەمگە كەلتىرىپ تاستاعانسىڭدار. ودان ارتىق نە كەرەك — دەپ جارقىن ينجەنەرىنىڭ يىعىنان قاعىپ قالىپ، كۇلىپ جىبەردى. — ءوزىڭنىڭ ۇسقىنىڭ ابدەن كەلىسىپتى-اۋ. وسىندا راس-پرەكراسنەنكايا مارگاريتا بار ەمەس پە، سونىڭ كوز قيىعىنا مىنا قالپىڭدا ىلىنۋدەن قورىقپايسىڭ با؟
— ەردىڭ اتىن ەڭبەگى شىعارماي ما؟
— ايتتىڭ، باۋىرىم، ايتتىڭ سەن! قارقىنىڭنان جازبا وندا. ايتپاقشى، سۋحورۋكوۆ قايدا؟
— ول جوعارىدا... كابينەتتە جاڭا تەحنولوگيالىق رەجيمدى پروگراممالاپ جاتىر.
— سەن، بالتا، الگى كەرەكتەرىڭنىڭ ءتىزىمىن جازىپ بەرشى. مۇمكىن ۇلكەن قويمادان تابىلىپ قالار.
وندا ءۇش-تورت پروتيۆوگاز... سونسوڭ انەۋكۇنگى ايتقان وسديللوگرافتى تەزدەتەرسىز.
— جارايدى. بالتا، مىناۋ اگرەگات-پەشىڭە قانداي ات قويماقسىڭدار؟
بالتا توسىلىپ قالدى. ءبىراق ىشتەي باستىعىنىڭ ويىن قۇپتاپ تۇر. جۇزىندە كەلىسۋدەن تۋعان ىرزالىقتىڭ تابى ءبىلىندى. سونى كورگەن جارقىن باس يزەدى.
— دۇرىستاپ ويلانىپ قويىڭدار. قانشا دەگەنمەن پۋل سەنىڭ تىرناق الدىڭ. اناۋ-مىناۋدى تاقپاڭدار.
جۇمىستىڭ قىزۋىمەن ۇشەۋى ۋاقىتتىڭ قالاي تەز ءوتىپ كەتكەنىن دە بايقاعان جوق. ءبىر كەزدە سەرەجا تۋروۆ ايقاي سالدى.
— شاباش!
— ۋاقىت قانشا بولدى؟ — دەپ سۇرادى ءبىرتوعا قادىربەك.
— جۇرت كوشىپ، ەل ورنىنا وتىراتىن كەز... ال، بۇل "ناتاشا" بىزگە رازى-اق شىعار. ءبىراز سىلاپ-سيپادىق قوي. — سەرەجا بويىن جازىپ، سيگارەتىنىڭ ءبىر تالىن ەرنىنە قىستىردى.
— ناتاشاڭ كىم؟ — قادىربەكتىڭ وسى سۇراعى بالتانىڭ دا كومەيىندە تۇر ەدى.
— پالە! سەندەر كۇنى بويى اينالدىرعاندارىڭنىڭ "ناتاشا" ەكەنىن بىلمەي، بوسقا اۋرەلەنىپسىڭدەر عوي. — سەرگەي ءماز، — مانا جارقىن وقاپوۆيچ اگرەگاتقا ادەمى ات قويىڭدار دەمەپ پە ەدى.
بالتا سۇيسىنە باس يزەدى.
قادىربەك ءالى دە كونەر ەمەس.
— نەگە ناتاشا؟ نەگە باسقاشا اتالمايدى؟
— بىرىنشىدەن بىزگە، سەحقا ءسۇت تاسيتىن ناتاشادان باسقا قىزدى ايتىپ بەرشى! — دەپ سەرگەي وزەۋرەدى.
— ايتام. مارگاريتانى قايدا قوياسىڭ؟
— مارگاريتا... ول الدىمەن ءبىزدىڭ دەربەس لابوراتوريانىڭ دەربەس مۇشەسى، پرەپاراتورششيدا. ياعني وعان قىز دەپ قاراۋعا ءتيىس ەمەسپىز.
— قىز ەكەنى وتىرىك پە؟ — قادىربەك تە بەرىلەر ەمەس.
— وعان قىز دەپ قارادىق دەگەنشە جۇمىستى اقساتتىق دەي بەر. كوللەكتيۆ اراسىندا، ەسىڭدە بولسىن، دانىشپانىم، جىنىسقا ءبولىنۋ دەگەن بولمايدى. ولاي ەتتى دەگەنشە، سلۋجەبنىي رومان باستالادى دا كەتەدى. ال، ول ونەركاسىپكە وتە قولايسىز جاعدايات. سوندىقتان ءبىزدىڭ مارگاريتا بىردەن كانديداتۋراسىن ءوز ەركىمەن بايگەدەن شىعارتىپ تاستايدى. سوندىقتان ناتاشاعا جالعىز قىز رەتىندە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. ەكىنشىدەن، ناتاليا باتكوۆنانىڭ توڭكەرىلگەن ساۋىرىن، جۇمىر بوكسەسىن، قاز ومىراۋىن، اققۋ موينىن كوز الدىڭا كەلتىر دە، مىناۋ اگرەگاتقا اناۋ اراعا بارىپ، سىعالاپ قانا كوز تاستا. ال، ەندى بايقاشى، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار ما؟ ارينە، ايتا المايسىڭ. ويتكەنى، قادىربەك عۇلامام مەنىڭ، سەنىڭ كوزىڭ — ناعىز الماس! ۇشىنشىدەن، ناتاشا، ناتالكا-پولتاۆكا، وي-ەي- ەي، — شوق، جالىن، الاۋ! ءبارى دە ەمەس — ءورت! مەن بىلەم! بىلەم، ءقادىر — بەك يبن پايعامبار، ونىڭ جالىن ەكەنىن دە، ءورت ەكەنىن دە. ناتاشانى نە ءسۇيىپ ولەسىڭ، نە كۇيىپ سونەسىڭ. باسقاسى جوق، قۇدىرەتتىم بەك ءقادىر! ال، ءبىزدىڭ اگرەگات ەكى مىڭ گرادۋستىق قىزۋمەن مەتالل ەرىتەدى ءالى. ەكى مىڭ گرادۋس! سونىمەن مەن، مارحاباتتىم بەك يبن كاديري، ءوز پىكىرىمدى قىسقارتا تويتاراتىن بولسام، مىناۋ الدىمىزدا دومالانىپ جاتقان قۋىس كەسپەك ءارى مورلەنگەن، ءارى قولحاتتانعان "ناتاشا" دەگەن اسەم ەسىمدى بۇگىننەن باستاپ يەلەنۋگە ابدەن پراۆولى.
سەرگەيدىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن شەگەلەنگەن مونولوگىن ءۇنسىز تىڭداعان "دانىشپان"، "عۇلاما" ءارى "مارحاباتتى" قادىربەك ىرجيا كەلىسىپ، قۇلشىنا يەك قاقتى.
دۋشتا ادام اياعى سيرەپ قالعان ەكەن، ۇشەۋى ەركىن جايلاپ، الاڭسىز جۋىنىپ شىقتى.
كيىمىن اۋىستىرىپ كيىپ سىرتقى ەسىككە بەتتەگەن بالتانى سەرگەي قۋىپ جەتتى.
— شەف، اپارىپ سالايىن ءسىزدى.
تۋروۆتىڭ موتوروللەرى بار. قىزىل ءتۇستى قىزىق موتوروللەر ول. ءبىر كۇن جۇرسە، بەس كۇن تۇرىپ قالادى. ەكى باللونى دا اينا تازدىڭ باسىنداي جالتىراپ، قوزعالدى دەگەنشە-اق پارس ەتىپ جارىلىپ جاتاتىن. سونى بىلەتىن بالتا "نەڭمەن اپاراسىڭ؟" دەگەن سۇراۋلى ءپىشىنىن لابورانتىنىڭ كوز الدىنا توسا قويدى.
— قورىقپاڭىز، شەف. ءبارى ول رايت.
اياق استىنان "شەفتى" تاۋىپ الا قويىپتى. جالپى سەرەجا، سەرگەي تۋروۆ جەڭىلتەكتەۋ، كوپ سوزدىلەۋ تارىزدەنگەنىمەن جاقسى جىگىت. اڭقىلداعان اق كوڭىلى اۋزىن اشقان سايىن كورىنىپ تۇرادى. ءوزى ۇناتقان جانعا ات قويىپ، ايدار تاققىش. جاقتىرماعان ادامىن ءولىپ بارا جاتسا دا اتى-جونىمەن اتاۋدان ءبىر اينىمايدى.
— موتوروللەرىڭ بۇزىلىپ جاتىر ەدى عوي؟
— سول دا ءسوز بوپ پا. تارسىلداتىپ، توڭقىلداتىپ، تىرسىلداتىپ، ىرسىلداتىپ، اقىرى جوندەدىم دە الدىم. مانادان كەرمەنى ءۇزىپ كەتەردەي، ءاي، جەلىگىپ، ءاي، تەبىنىپ تۇر-اۋ ول قىزىل قۇنان! بىرەۋ ءمىنىپ، تاقىم قىسسا-اق، ىتىرىلىپ اتقىپ، قۇيىنداتۋعا دايىن. كوپ كۇتكىزبەيىك شەف. "پىسكەن استىڭ كۇيىگى جامان، توسقان اتتىڭ بۇلىگى جامان". ءا-ا، ماقالىم ۇيقاسپايدى ما... وقا ەمەس، جاسپىز عوي ءالى. مۇرسات بەرسەڭىز "اباي جولىن" تاعى ءبىر وقىپ شىققان سوڭ تىگىسىن جاتقىزىپ، جىپتىكتەي ەتىپ بەرەم.
موتوروللەر شىنىندا دا جۇتىنىپ-اق تۇر ەكەن. سۋ جاڭا بولماسا دا بۇدىر-بەدەرى كادىمگىدەي ساقتالعان ەكى باللوندى كيىپ الىپتى. تىزگىن بوساتسا-اق زىمعايتىن ءتۇرى ايدان انىق.
— مىقتاپ ۇستاڭىز!..
ءاي، زىمىرادى دەيسىڭ! جۇيتكىپ ودان دا وتەدى، جۇيتكىپ مۇندا شىعادى. كەدەرگى، توسقاۋىل دەگەندى بىلەتىن ەمەس. ءبىر رەت زۋ ەتىپ "كامازدىڭ" الدىنان كەسىپ-اق وتكەنى. قايسىسى ءتارتىپ بۇزدى. ونى سەزەر بالتا جوق. وسىدان امان-ەسەن جەتسە، مىناۋ قىزىل قۇنان — قىزىل موتوروللەرگە دە، سەرەجا، سەرگەي تۋروۆقا دا ەكىنشى جولاماس ەدى-اۋ...
* * *
پودەزگە ەنگەنى سول ەدى، جۇپار ءيىس، مايسارا ءيسى تاناۋىنا اڭدىزداي بۇرقىراپ، بۇكىل الەم-بولمىسىندا سايراڭدادى دا كەتتى. "الگىندە عانا وتكەن-اۋ. تومەن ءتۇستى مە ەكەن، جوعارى كوتەرىلدى مە ەكەن؟ ارينە، جوعارى كوتەرىلگەن! ەلدىڭ ءبارى جۇمىستان قايتىپ جاتقان مەزگىل... ايتاسىڭ-اۋ ساعاتىڭا قاراساڭشى. ءيا-ا، الدە دۇكەنگە، الدە پارككە قىدىرۋعا كەتكەن بولار. مۇمكىن جالعىز قىدىرماي"...
بالتانىڭ ويى ءۇزىلىپ، ءوزى تۇرىپ قالدى. مىناۋ جىمىسقى كۇدىكتەن تۇلا بويىنا سۇپ-سۋىق ءدىرىل جۇگىردى.
"ءيا، نەگە جالعىز جۇرۋگە ءتيىس. جىگىتى بولۋى ابدەن ىقتيمال. ونداي پەريزات جاننىڭ كولەڭكەسىنە قۇمارلاردىڭ ءوزى-اق جەر بەتىن جاسىرىپ كەتپەي مە؟.."
كەۋدەگە كۇدىك ورالدى دەگەنشە ادامنىڭ دەگبىرى قالمايتىن ادەتى. بالتانىڭ دا الگىندە عانا جۇپار يىستەن جۇرەگىن بۇلقىنتقان قۋانىشى ساپ تىيىلدى. ءبىرىنشى قاباتتان ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلەتىن الاڭشىقتا قالشيىپ تۇرىپ قالدى.
— تاعى دا نەعىپ تۇرسىڭ؟
انەۋكۇنگى تارعىل داۋىس قۇلاق تۇبىندە جاڭعىردى. انەۋكۇنگى تورت-بەس قىل كوز الدىندا ءبىر-بىر سويىلداي بوپ تىكىرەيدى. مۇرتتى اپاي — گاەنە راشيدوۆنا تومەنگە ءبىر، جىگىتكە ءبىر ەجىرەيىپ قاراپ ءوتتى. بالتادا ءۇن جوق.
— شىراعىم، تاعى دا نەگە قالشيىپ تۇرسىڭ دەيمىن؟
— تۇرعىم كەلگەن سوڭ تۇرمىن.
— ەسى دۇرىس ادام ەكى ورتادا دامىلدامايدى. وسى سەنىڭ ءبىر كىناراتىڭ بار! — گاەنە راشيدوۆنا الدەنەگە الاق-جۇلاق ەتىپ جان-جاعىنا، قابىرعالارعا ءۇڭىلدى. ساۋساعىمەن سيپالادى.
— تازا ءتارىزدى... بۇل نە جۇمباق؟.. تەمەكى شەكپەيتىنىڭ راس... ونى ءبىلدىم. ال، ەندى مىنا جىم-جىرت تۇرىسىڭدى تۇسىنبەيمىن.
— ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن، اپاي. — بالتانىڭ داۋسى سىنىق ەستىلدى.
— ءاي، مۇمكىن سەن اۋرۋ شىعارسىڭ؟ باسىڭ اينالماي ما؟ — گاەنە راشيدوۆنا كىلت كەيىن شەگىندى.
— جوق.
— كەشتەتىپ قايدان كەلەسىڭ؟
— جۇمىستان
— جۇمىستان دەيمىسىڭ... قاراق-اۋ، جۇرتتىڭ جۇمىسى باياعىدا بىتكەن... — ۇرەي ۇيالاعان كوزدەر بالتانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن، اياعىنان باسىنا دەيىن قۋالاي ءتىنتىپ شىقتى. — بۇگىن اپتانىڭ قاي كۇنى وسى؟
— بەيسەنبى بولار...
— بەيسەنبى بولار ما، بەيسەنبى مە؟
بالتا شىنىمەن ويلانىپ قالدى. جۇمىس-جۇمىس دەپ ءجۇرىپ ۋاقىت پەن كۇندى تۇستەۋگە ءمان بەرمەپتى. مۇرتتى اپايدىڭ كۇماندانۋى مۇنى دا ءدۇدامالاندىردى. "وسى ماعان شىنىندا دا بىردەمە بولعان شىعار. ايدالاداعى ارۋعا قۇر سىرتىنان سونشاما نەگە قۇمارتام؟"
— كەشىرىڭىز، اپاي... گاەنە راشيدوۆنا.
بالتا تەپكىشەكتەردەن اسىعا اتتاپ جوعارى ۇمتىلدى.
— شىراق، كۇن بۇگىن بەيسەنبى. ەرتەڭ جۇما. ۇمىتىپ كەتپە، — دەگەن تارعىل داۋىستا ءدىرىل ءبىلىندى. كىم ءبىلسىن "شالا ەستى بايعۇس بالانى" ايادى ما، الدە "قۇداي مۇسىركەمەگەندى ادام مۇسىركەۋى كەرەك" دەيتىن نانىمعا ۇيىدى ما، جىگىتتىڭ قاراسى جوعالعانشا ارتىنان قيمىلسىز باعجيىپ قارادى دا تۇردى.
جۇپار ءيىس پودەزدەن عانا سەزىلمەي، بالكوننان دا جەتەتىن بولدى. بەيىشكە كىرگەندەي راقات كۇي كەشكەن جىگىت كەشكى سالقىنعا قاراماي بالكوندا ۇزاق تۇراتىندى شىعاردى. الاتاۋدىڭ تاكاپپار سۇلۋلىعىنا قانشا قاراسا دا كوزى دە، كوڭىلى دە تويمايدى. كەيدە قارا، كەيدە الا بۇلتتان ءشالى ورانىپ اسقاقتاي تۇسكەن تاۋدان اق شلياپالى مايسارانىڭ بەينەسىن كورگەندەي بولادى. ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن الشاق ۇعىمدار مەن الشاق بىتىمدەردەن ماعىنالىق ۇقساستىق تاۋىپ، "كوزبەن كورىپ، ىشپەن بىلىسكەندەي" جايدارى نۇرعا بوگەدى. وندايدا كەۋدەسىن كەرنەپ بارا جاتقان تولقىندى كۇيدىڭ ىرعاعى الپىس ەكى تامىردا دۋىلداعان قاننىڭ اعىسىمەن كۇشەيەدى. الپىس ەكى تامىرداعى ىستىق قاننىڭ الابۇرتقان قىزۋىمەن بۇكىل تۇلابويىن وت بوپ، ءورت بوپ شارپيدى.
باتار كۇننىڭ قيعاش ساۋلەسى الاتاۋدىڭ اقشا بۇلت اق شلياپاسىنا كۇرەڭ قىزىل بوياۋىن سۇيكەيدى. موينىنا جەلبىرەتە سالعان اق شاڭقان شارف — قارلى شىڭىنا قىپ-قىزىل جوساسىن قۇيا سالادى. سول كەزدەگى تاۋدىڭ قۇلپىرعانىن كورسەڭىز! سول كەزدەگى تاۋ — مايسارانىڭ ۇلبىرەگەنىن كورسەڭىز!
"شىركىن، اناۋ بالكونعا ءدال ءقازىر مايسارا شىعا كەلسە عوي!.. بۇ نە تىلسىم؟! ءبىزدى ءبىر قابىرعانىڭ ەكى جاعىنا قۋىپ تىققان تاعدىر ما؟ تىلەك پە؟ زاۋال ما؟ سونشاما نەگە ىنتىعام؟ جەر-كوككە سيعىزباي بەزەك قاقتىراتىن ىنتىزار قۇشتارلىق دەگەن وسىما؟ نەسىنە قىزىعام؟ جۇپار ءيىس فرانسۋز اتىرىنىكى عوي. قاجەت ەتسەم، دۇكەننەن ساتىپ اكەلىپ تۇمسىعىمدى كومە يىسكەپ، قۇمارىمدى نەگە قاندىرمايمىن. ءبىراق اناۋ اسەم جۇپاردا مايسارانىڭ اپپاق ءتانىنىڭ سيقىرلى اسەرى بار ەمەس پە؟ ارينە، بار. كوز بەن كوڭىلدى ارباعان قۇدىرەت سۇلۋلىق بولسا، سول قۇدىرەتكە قۇلدىق ۇرىپ، باس ءيىپ وتەرمىن".
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ داستارقانىڭ جاساپ قويىپ تاعى كەلدى.
— بالام، تاماق سۋىپ بارادى.
— ۆاسيا اتاي، قاراڭىزشى! شىڭىنا الاۋ تۇتاتقان الاتاۋ قانداي اسەم! — بالتانىڭ تاناۋى جەلبىرەپ كەتىپتى.
— ءيا! عاجاپ ەكەن! — قاريانىڭ كۇڭگىرت جانارىندا شوق جىلتىرادى. — الەمدەگى قۇدىرەت — تابيعات قوي. سودان سوڭ، ەگەر بار بولسا — قۇداي عانا.
— نەگە، ۆاسيا اتاي؟
— ادامنىڭ ەڭ نازىك سەزىمتال كەزەڭى، ەڭ جانىنا ىستىق كەزەڭى، ەڭ مۇڭسىز كەزەڭى — بالالىق شاعى. ۋايىمسىز بالالىققا دۇنيە تەك شات كۇلكىدەن، بەيبىت ومىردەن، ايالى الاقاندى انا مەيىرىمىنەن جانە كۇن-شۋاقتان عانا جارالادى. بالالىق — اتا-انانىڭ قامقور قۇشاعىندا مارقايادى. دانالىقتىڭ تاربيەسىندە وسەدى. تابيعاتتىڭ اياسىندا ەسەيەدى. سوندىقتان، بالام، مەنىڭشە، كىم دە بولماسىن ءارقاشان بالالىعىن اڭساپ، ارمانداپ وتەدى. ويمەن سوعان ءجيى ورالىپ، قيالمەن قاۋىشىپ جاتادى. ويتكەنى كارى جۇرەك ەلجىرەتە ەركەلەتكەن اناسىنىڭ مەيىربان ءۇنىن ساعىنادى. ءاجىم قاتپارلاعان ماڭداي اكەسىنىڭ ەمىرەنىپ جاناسار جىپ-جىلى ەرىنىن ىزدەيدى. ءبىراق اكە دە، شەشە دە جوق، سۇيەكتەرى قۋراپ، قابىرلارىن ءشوپ باسىپ كەتكەن. وندايدا قالجىراعان جۇرەك نە تابيعات-قۇدىرەتكە ساۋساق جايادى، نە تاڭىر-قۇدىرەتكە جالبارىنادى. جەتىمسىرەگەن كوڭىل مۇسىركەگەن الاقان تابىن سەزىنگىسى كەلەدى. قايتادان بالالىق كەيىپكە ءتۇسىپ، اتالىق كوڭىلىن ەمىرەنگەن جىلۋىنا شومىلعىسى كەلەدى. ال تابيعات — سونداي شەكسىز قۇدىرەت. بۇكىل جاراتىلىستىڭ باستاۋ كوزى ول. تابيعات — انا دەگەندى تەگىن ايتپاعان عوي. ۇلىلىقتى ما، سۇلۋلىقتى ما نەمەسە ادام ساناسى ءالى كۇنگە شەيىن اشا قويماعان تىلسىمدىقتى ما — ايتەۋىر جانىڭنىن بار قاجەتىن سودان تاۋىپ، "بالاڭمىن! "بالاڭمىن! دەگەندى تاعى ءبىر ەركەلەي قايتالاعىڭ كەلەدى. — ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كۇرسىنىپ قالىپ، تەرىس اينالدى. ۇزاق سويلەگەنىنە ىڭعايسىزداندى ما، الدە كوكەيدەگى قۇپياسى كوزىنە جاس بوپ قۇيىلدى ما، شىناشاعىمەن ەكى بەتىن سۇيكەپ ءوتتى. — شىركەۋ مەن مەشىتتە، بۇتحانا مەن سيناگوگتا اركىم ءوزىن ءتاڭىر الدىندا بالا سەزىنەدى. سەزىنە الادى. ءدىننىڭ ءبىر قاجەتى ءارى قاسيەتى، بالتاجان، وسىندا بولسا كەرەك. وي، كوپ سويلەپ قويدىم بىلەم. ءجۇر جانعا ازىق الدىق ءبىراز. ەندى ءتاندى دە ۇمىتپايىق.
بالتا ۆاسيا اتاسىنا قىزىعا قاراپ كەلەدى. "كارىلىك — قازىنا بولعانى-اۋ. وي قۋىپ، اقىل تۇيگەن ءومىر تاجىريبەسى دانالىققا جاقىنداي تۇسەدى. ۆاسيا اتام! بالالىعىن ساعىنادى ەكەن-اۋ!"
— اتا، ماحابباتتى دا قۇدىرەت تۇتىپ تابىنىپ جاتادى عوي. سوندا ول دا تابيعات پەن تاڭىرىدەي بولعانى ما؟ — دەپ اس ۇستىندە بالتا اڭگىمەنى قايتا جالعادى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ اۋزىنداعىسىن اسىقپاي شايناپ، تولعاي جۇتتى دا، كەسەدەگى شايدان ۇرتتادى. الاقانىمەن ەرنىن ءسۇرتتى.
— ماحاببات دەيسىڭ، ءا!.. سەن ادامنىڭ قانداي سەزىمگە ۇمتىلاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ — بالتاعا ءبىراز كوز توقتاتتى. ءبىراق سۇراعىنا جاۋاپ توسقان جوق. — تازالىق، پاكتىك ءھام اقيقات — ادام جانىنىڭ شىر اينالار تەمىر — قازىعى. تازالىق — تابيعاتتا. پاكتىك — ماحابباتتا. اقيقات — دىندە، نەمەسە سەنىمدە. تابيعاتتان قول ۇزبەگەن جان تازالىعىن جوعالتپايدى. تۇلەپ جاڭعىرىپ وتىرادى. كيكىلجىڭ تۇرمىس، كۇيبەڭ تىرلىك اقيقاتتى ۇمىتتىرادى. سەنىمنەن اجىراتادى. سونىڭ كەسىرىنەن بۇگىندە اقيقاتتىڭ ساياسي، ءدىني ءھام مورالدىق جۇيەلەرى تۇگەل توزىپ بىتكەن. ءارتۇرلى جۇيەنىڭ ءار الۋان تالاسى ءبىرىن-بىرى جۇمارلاپ جىعىپ، ءبىرىن-بىرى جوق قىلىپ، شيماي-شاتاق ارالاسىپ كەتكەن. مەنىڭ ءتۇر-تۇسىن انىقتاپ كورسەتەتىن اقيقاتىم جوق. ال، ماحاببات! داق تۇسپەگەن، بوياۋ جۇقپاعان، شاڭ قونباعان پاكتىكتى ءبىزدىڭ ۇرپاق سونداي ءقادىر تۇتۋشى ەدى! قازىرگى جاستارعا قاراپ، ماحابباتقا ءمىناجات ەتەردەي تابىنۋدى بىلە بەرمەس دەگەن ويعا بەكيمىن. سەبەبى بۇگىنگى جاستىڭ ەرمەگى — تەليەۆيزور، ماگنيتوفون، ديسكوتەكا، سپورت. ولاردان باسقانىڭ ءبارى مانسۇق. ءبىرازدان بەرى اراق پەن ناشا دەيتىن قوس قۇبىجىق تاعى يەكتەپ الدى جاستاردى. الىستان قىزىعىپ، جاقىننان ۇيالىپ، كورمەسەڭ — اڭساپ، كەزدەسسەڭ — جاسقانىپ تۇراتىن نازىك سەزىم جەر بەتىنەن مۇلدە ءوشىپ كەتكەن ءتارىزدى...
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ستولدىڭ تارتپاسىن اشىپ، "بەلوموردىڭ" قورابىن الدى. قاتتى تولقىعاندا نەمەسە الدەنە ويىنا تۇسكەندە عانا تەمەكى شەگەتىنىن بالتا بىلەتىن. سىرىڭكە شاعىپ، وت ۇسىندى.
— راقمەت، بالام...
كوكالا تۇتىنمەن بەت-اۋزىن تۇمشالاعان ۆاسيا اتاي قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىنا شومدى دا، ەندى ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇمىتتى. قارتتىڭ اندا-ساندا ءۇنسىز مۇلگيتىن وسىنداي شاعىنا كەدەرگى بولعىسى كەلمەگەن بالتا شانىشقىسىنا دا قول سوزباي، قىبىرسىز وتىرىپ قالدى.
"الىستان قىزىعىپ، جاقىننان ۇيالىپ ىزدەيدى، دەدى. تاپ مەنىڭ قۇپيامدى وقىپ قويعانداي ءدال ۇستىنەن تۇسكەنىن قاراشى! الدە ىندىن اۋىپ، جۇرەك شانشىپ اڭسايتىن ءبىر قۇدىرەت راسىمەن مەنىڭ كەۋدەمە ورناعانى ما؟ مىناۋ قابىرعانىڭ ارعى جاعىنان ەستىلەتىن اياق تىقىرىن، شىنىاياق شىلدىرىن ەلەگزي توسىپ وتىراتىنىم وتىرىك پە؟ جۇپار ءيىستى، تەك مايساراعا... مايياعا عانا ءتان نازىك ءيىستى اۋلاپ وتىراتىنىم جالعان با؟ بالكونعا شىقسام، بالكونىنا، ۇيدە وتىرسام، تەرەزەگە ءۇڭىلىپ بوتاكوزىمنىڭ (بوتاكوز دەپ يەمدەنۋىمدە دە ءمان بار ەمەس پە) اپپاق بەينەسىن اڭدىپ تۇراتىنىم بەكەر مە؟ ەندەشە بۇكىل سەزىم مۇشەلەرىممەن قوسا وي-بويىمدى تەگىس باۋراپ العان جاندى ءپىر تۇتپايتىنىما كىم سەنبەك؟ ال، ۆاسيا اتاي بۇگىنگى جاستاردان ءتۇڭىلىپ، ولاردا ماحاببات جوق، پاكتىكتەن ادا دەيدى. مىناۋ ىشكى تۇيسىكتى جايىپ سالىپ، اق كويلەكتى ارۋ دەپ كەۋدەمدى تەسىپ جىبەرەردەي ۇرعىلاعان جۇرەك ءدۇرسىلىنىڭ عاشىقتىق ءبايىتىن كىمگە تىڭداتا الام؟ ۆاسيا اتاي سەنەر مە ماعان؟ سەنەر مە جۇرەك دۇرسىلىنە؟"
2
باسپالداقتا وقىس سوقتىعىسىپ قالعان جىگىتتىڭ بەت-بەينەسى مايسارانىڭ كوز الدىنان كوپكە دەيىن كەتپەي قويادى. نارسيسس! نارسيسس!" وسى ەسىم قايتا-قايتا تىلىنە ورالۋمەن بولدى. "نارسيسستىڭ اڭىزعا اينالعان سۇلۋلىعى ءدال الگىندەگى قاتتى ابىرجىعان بۇيرا شاش جىگىتتىڭ كەلبەتىندەي-اق بولار" دەيتىن توپشىلاۋىنان وزگەرمەيدى.
"نارسيسس!"
وز-وزىنەن كۇلىمسىرەۋى كوبەيگەن مايسارا، اقىرى جىگىتتىڭ ويدا قالعان بەينەسىن سالۋعا بەكىندى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە سۋرەت ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ، وقىتۋشىسىنىڭ اجەپتاۋىر ءۇمىت ارتقان شاكىرتىنە اينالىپ ەدى. ءبىراق ءومىر جولى باسقا سۇرلەۋگە بۇرىلدى دا، قىلقالام ۇمىت قالعان-دى. مىنە ەندى... كوز بەن كوڭىل عاجايىپ بەينەنى قيالىندا قايتا-قايتا كولبەڭدەتىپ، ۇيىقتاپ جاتقان تىلەكتى تۇرتكىلەپ وياتىپ الدى.
تالاي گرافيت سىندى. تالاي قاعاز جىرتىلدى. اق قاعازعا نارسيسس تا، جىگىت بەينەسى دە تۇسپەي قويدى. كوزى ۇيلەسسە، مۇرنى سايكەستەنبەي، مولدىرەگەن كوزگە وي ۇيىماي سۇلەسوق تارتتى دا تۇردى.
"تاعى ءبىر كورسە..."
تاعى ءبىر كەزدەسسە، تاعى ءبىر كورسە، پورترەت جاسالاتىنىنا سەنىمدى. ەندىگى بار ارمان — ءبىر كەزدەسۋدە ءتارىزدى. ال كەزدەسۋ تەك سۋرەتىن سالۋ ءۇشىن عانا كەرەك.
كورشى جىگىتتى تۇسىندە كوردى. ول وزەن ورتاسىندا، بۇل سۋ جاعاسىندا ەكەن دەيدى. كەزدەسسەم دەيتىن ىنتىزار تىلىك تۇستە دە وزگەرمەپتى. مايسارا قولىن بۇلعايدى. جىگىت ۇندەمەيدى. ۇندەمەيدى ەمەس، كورمەيدى. مايسارا داۋىستايدى. جىگىت قارامايدى. قارامايدى ەمەس، بۇرىلمايدى. مايسارا "نارسيسس!" دەپ ايقايلاپ شاقىرادى. جىگىت سەلت ەتپەيدى.
"نار-سي-يس-س!"
مايسارانىڭ ىزالى داۋسى، ىشقىنعان داۋسى وزەن بەتىندە قالقيدى، جارقاباقتا جاڭعىرادى، شىرقاۋ كوكتە قالىقتايدى.
"نارسيسس! نارسيسس! نارسيسس!"
داۋىس ءۇش رەت قايتالانادى. ءۇش جاڭعىرىق تىرىلەدى. ءۇش دۇركىن تولقىن اۋنايدى. ءۇش مارتە وكسىكتى داۋىس اسپانعا اتىلادى.
جىگىت ساڭىراۋ. جىگىت مەڭىرەۋ. جىگىت كەرەڭ. الدە قۋىس كەۋدەدە بۇلقىنىپ جۇرەك سوقپايدى. الدە قۋىس كەۋدەدە قۇشتار سەزىم تولقىنى تۋلامايدى. الدە قۋىس كەۋدەنىڭ سۇپ-سۋىق قانى سۋ بوپ اعادى. مايساراعا اناۋ ايدىنعا قۇمارتا تونگەن ءجۇزدى ءبىر عانا كورۋى قاجەت. سوندا پورترەت سالىنادى. سوندا ول دىتتەگەن تىلەگىن ورىندايدى.
مايسارانى ەندەشە ەشتەڭە بوگەي المايدى. مايسارا پايعامبار ەمەس. جىگىت تاۋ ەمەس. جاعاعا جەتكەن قىز جىگىتكە دە جەتەدى.
مايسارا وزەنگە قويدى دا كەتتى. بۇرق-سارق تولقىن تۋلادى-اي كەپ! اق كوبىك اسپانعا اتىلدى-اي كەپ! نار تولقىندار مايسارانى ولاي-بۇلاي قاقپاقىلدادى-اي كەپ! اسپان جەرگە قۇلاپ، جەر اسپانعا شاپشىدى-اي كەپ!..
مايسارا شوشىپ وياندى. ءتۇسى ەكەنىن بىلگەندە كۇلىپ جىبەردى.
"ءتۇس تە بولسا جامان قورقىتتى-اۋ. ءاۋ، وزەن دەگەنىم مىناۋ قابىرعا بولعانى ما؟ وسى قابىرعانىڭ ارعى ىرگەسىندە-اق جاتىر عوي. نەگە سونشا بۇلىنەم؟ تالايعا باس يمەي كەلىپ، ءبىر كورگەننەن مازام قاشقانى قالاي؟...
ءتۇس دەگەنمەن دە نەگە قارامادى؟ ەڭ بولماسا ءبىر بۇرىلىپ باس يزەسە عوي..."
پاركتەگى كەزدەسۋدەن كوڭىلدى ورالدى.
كەلە سالا مولبەرتتى اينالدىردى.
دۇنيەگە نارسيسس — بالتا پورترەتىنىڭ نوبايى تۋىپ كەلە جاتتى.
"بىرگە قايتايىق" دەدى. كەلىسپەدىم. ءا دەگەننەن ءلاززات قۇشاعىنا كۇمپ بەرۋدەن قورىقتىم. ارينە بالتامەن بىرگە قايتۋدى ءوزىم دە سونداي تىلەگەم. ءدال قاسىمنان قىسىلا دەم العانى، ۇيالا قاراعانى... ماعان تۋرا قاراۋعا ۇيالعانى جۇرەگىمە سونداي جىلى ءتيدى عوي. دۇنيەدە ءوزىڭ ۇناتا باستاعان جىگىتكە ۇنايتىنىڭدى سەزىنۋدەن ارتىق باقىت بار ما ەكەن. كەۋدەمدە تولقىعان باقىتىمدى شايقاپ الۋدان جاسقاندىم عوي. تۋعالى ءدال وسىنداي كۇيگە تۇسپەپ ەدىم... ماحاببات دەيتىن ۇلىلىق الدە وسى ما ەكەن؟!"
سۇر كەنەپكە پورترەتتىڭ نوبايى گرافيتپەن سالىنىپ ءبىتتى. ەندى مايلى بوياۋمەن قان قۇيسا، كوزگە ۇشقىن، كوكىرەككە وت بەرسە... سالقىن نارسيسس ەمەس، ۇيالشاق، ءبىراق قىزۋ قانى دۋىلداعان نارسيسس — بالتا كۇلىمدەپ تورىندە تۇرار ەدى-اۋ!
مايسارا وزىنە-وزى قايران. دەنەسى جەڭىلدەنىپ، ويى سەرگەك تارتىپ، ەلگەزەك قۋانىشپەن بۇرىن ءدال بۇلاي ۇزدىكپەۋشى ەدى عوي. تالاي جىگىتپەن كەزدەسكەن، تالايىنان حات العان، تالايىنىڭ جۇرەكجاردى سىرىن دا قانشا ەستىگەن. قۇپيالاپ تىلەك بىلدىرگەن نەبىر جايساڭدارعا ءوزىنىڭ بەيىل بىلدىرگەن كەزدەرى دە بولعان. ال ءبىراق... ءدال وسىلاي جۇرەگى الىپ-ۇشىپ ورەكپىمەپ ەدى. ىسىنىپ سۋىنباپ ەدى. ءوزى تۇگىل كولەڭكەسىنە دە قۋانام دەپ ويلاماۋشى ەدى.
بيكەش قاۋىمى سەزىمتال. بالتانىڭ بالكونعا ءجيى شىعاتىنىن بايقاپ قالعان مايسارانىڭ دا بالكون جاق كوز مايىن سۋىرار ىنتىق دۇنيەسىنە اينالدى. جايشىلىقتا ەمىن-ەركىن سايراندايتىن بالكونىنا بوي كورسەتىپ شىعۋدان قالدى. نەدەن جاسقانادى؟ نەگە بوي تاسالايدى؟ ول اراسى وزىنە دە جۇمباق. بالكونعا شىققىسى-اق بار. كورشى بالكونداعى بالتاعا قاراعىسى-اق سويلەسكىسى-اق كەلەدى. ال سوعان شاماسى جەتسەيشى. بوگەيتىن قۇدىرەت نە؟ جىبەرمەيتىن قانداي كۇش؟
بۇرىن كوپ نارسەگە كوز جىبەرىپ، ءمان بەرمەيدى ەكەن. ەندى وڭاشادا الدەكىم تۋرالى ويلاۋ، سول الدەكىمدى الدەكىم ەتپەي جانىنا بالاۋ، سول الدەكىمسىز ءومىردىڭ قىزىعى جوعالاتىنداي كورۋ، تاڭنىڭ اتىپ، كۇننىڭ باتۋى سەزىلمەيتىندەي بولۋى — تىرلىگىڭنىڭ عالامات قاستەرلى كەزەڭى ەكەن-اۋ. جۇتقان اۋاڭنىڭ ەكەۋىنە بىردەي ورتاقتىعى، كۇن شۋاعىنىڭ ەكەۋىنە تەڭ ءبولىنۋى، سايراعان قۇستىڭ ءانى ونىڭ دا كەۋدەسىنەن تىلەكتەس كۇي تابۋى بۇرىن-سوندى الەمدە كەزدەسپەگەن شادىمان زاماننىڭ ىنتىق كۋاگەرلەرى ەكەن-اۋ. راديودان عاجاپ كۇي شەرتىلسە، سول دا ەستىسە دەيتىن، جاڭبىردان كەيىن تاۋ جاقتان تازا اۋا اڭقىسا، سول دا راقاتتانا جۇتسا دەيتىن كەڭپەيىل تىلەك كەۋدەڭە ءبىرجولا ورنايدى ەكەن-اۋ.
ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتى — ءوزىڭدى بىرەۋدىڭ ءسۇيۋى بولار. سول ادامدى سەنىڭ دە ءسۇيۋىڭ بولار. ەگەر ەكى ادام ءبىرىن-بىرى اڭساي ىزدەمەسە، ءبىرىن-بىرى ولەردەي ساعىنباسا، ءبىر-بىرىنسىز تۇرا المايتىنىڭ، بىر-بىرىنە قاجەتتىگىن سەزىنبەسە — تولىقسىپ تۋعان ايدىڭ جارىعى كەۋدەدەگى تۇنەكتى تۇرە الار ما؟ شىققان كۇننىڭ شۋاعى كەۋدەدەگى ىزعاردى قۋا الار ما؟ يسىنگەن جان ەمىرەنگەن جاڭدى تاپسا، القىنعان كوڭىل تالپىنعان كوڭىلمەن قاۋىشسا، دۇنيەدە تۇنەك قالار ما، دۇنيەگە ىزعار تولار ما. سول ساتتە قۇدىرەت تە ءبىر ءوزىڭ! الەم دە — ءبىر ءوزىڭ! ءتاڭىر دە — ءبىر ءوزىڭ! بۇكىل جاراتىلىسپەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن بولمىس تا، الەم دە، ءتاڭىر دە — ءبىر ءوزىڭ عاناسىڭ. ويتكەنى بۇكىل جاراتىلىس سەنەن باستالىپ، سەن ماحاببات باستاۋىنان مەيىر قاندىرعان دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى جانسىڭ.
3
"ناتاشا" دايىن بولدى. "ناتاشانى" سەحتىڭ ءبىر بۇرىشىنا ورنالاستىرىپ، جان-جاعىنا قاڭىلتىر مەن ورگانيكالىق شىنىدان ەكوان-قالقا جاسالدى. اۋا مەن قىسىمدى، تەمپەراتۋرانى تاعى باسقالاردى ولشەيتىن ءارتۇرلى اسپاپ-پريبورلار ورناتىلدى. وتتەگى باللوندارى اكەلىندى.
سۋحورۋكوۆ، بالتا، قادىربەك جانە سەرگەي تورتەۋى سپەسوۆكالارىن كيىپ، بەتتەرىنە شىنى ماسكاسىن ءتۇسىرىپ العاندا، ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنا ۇقساپ كەتتى.
مارگاريتا-ريتا قايدان تاپقانىڭ كىم ءبىلسىن، ءارقايسىسىنا راۋشان گ ۇلىنىڭ ءبىر-بىر تالىن ۇسىندى. ءازىلقوي سەرگەي بۇ جولى دا قاراپ تۇرمادى.
— راقمەت، ريتا-مارگاريتا! تەزىرەك تۇرمىسقا شىعىپ، شاڭىراق كوتەرۋىڭە تىلەكتەسپىن. ەندى ازداعان وكپە ايتۋىما رۇقسات ەت، نيەۆەستۋشكا نەناگليادنايا! بۇرىن سەن، مەيىربان قارىنداسىمىز، بىزگە گۇل تۇگىل كۇلكىڭدى دە قيماۋشى ەدىڭ. جانىمىزعا جولاۋ تۇگىل الىستان وراعىتىپ ءوتۋشى ەدىڭ. مىناۋ بۇگىنگى سىي-قۇرمەتىڭىزدىڭ، قايىرىمدى بيكەش، سەبەپ-سىلتاۋىنىڭ توركىنىن بىلۋگە بولار ما ەكەن؟ ءا-ا، قىزاراسىز عوي، مارتەبەلى پەريزات، ەكى بەتىڭىزدىڭ ۇشىنا تۇپ-تۋرا بوياۋ جاققانداي الاۋلاپ، كوزدەرىڭىز ۇشقىن شاشىپ، قۇددى جاس كەزدەگى دجينا لولوبريدجيدادان اۋماي قالادى ەكەنسىز. شىركىن مىناۋ ۇزىن دا قايقى كىرپىكتەرىڭىزدىڭ، باعا جەتپەس اسىلزادا، كىمگە عانا قادالارىن بىلسە عوي!
بالتا مۇقاتوۆيچ، ءسىزدى ءارى ايايمىن، ءارى قىزعانام. تۇيرەلمەڭىز! نەمەسە تەزىرەك تۇيرەلىڭىز. ءاۋمين!
مارگاريتا ءتىپتى اپپاق موينىنا شەيىن نارت قىزىل تۇسكە بويالىپ، تۇرا جونەلدى. بالتا قىزدى جاڭا كورگەندەي سۇڭعاق بويىنا، سولقىلداق دەنەسىنە، ءتىپتى جالاڭ اياقتارىنا قاراپ قالىپتى.
— شەف، ءسىزدى ريتۋليا شىنىمەن-اق ارباپ كەتكەن ەكەن.ءبىر عانا ءوتىنىش — مىناۋ العاشقى سىناق بىتكەنشە، اناۋ كەۋدەڭىزگە شانشىلعان ءبىر تال كىرپىكتى ەپتەپ شىعارىپ الىپ بىلاي قاراي سۇلاتىپ قويا تۇرىڭىزشى. ايتپەسە ءبارىمىز، مىنا ۇلكەن شەف — سۋحورۋكوۆ جولداستان سوگىس الىپ جۇرەرمىز، — دەپ تۋروۆ قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، باسىن ءيدى.
بالتا دا، سۋحورۋكوۆ تا كۇلىپ جىبەردى.
"ناتاشا"ەڭبەكتى اقتادى. وتتەگىنى قىسىممەن بەرگەن كەزدە ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە اگرەگاتتىڭ تەمپەراتۋراسى مەجەدەگى ەكى مىڭ گرادۋسقا ويلانباستان-اق جەتىپ باردى. قانداي قيىن بالقيتىن مەتالىڭدى دا بۇل قالپىندا "ناتاشانىڭ" شاق كەلتىرمەيتىنى ابدەن انىقتالدى. تەحنولوگيالىق رەجيمىنىڭ دۇرىس جوسپارلانعانىنا كوزدەرى جەتكەن توپ، ەندى اگرەگاتتىڭ فۋتەروۆكاسىنىڭ قالاي ساقتالعانىن، قانشا "جەلىنگەنىن" بىلمەك بوپ بالقىمانى قوتارىپ قۇيىپ الدى.
فۋتەروۆكا، ياعني ىشكى شاموت سىلاق وسالداۋ بولىپ شىقتى. كوپ جەرى ۇڭىرەيە سويىلىپ، سىرتقى مەتالل قوراپقا ءسال-سال تيمەي قالىپتى. بۇل قالپىندا فۋتەروۆكااسى ءبىر بالقىمادان ارتىققا شىدامايدى. ال ءار بالقىمادان كەيىن اگرەگاتتى سىلاپ، شەگەندەپ جاتۋ قول بايلايدى. بالتاعا تاعى ءبىراز ىزدەنۋ قاجەت. شاموتتى، ديناستى، ماگنەزيتتى1 بايقاپ كورۋى كەرەك.
جۇمىستان بۇگىن دە كەشتەۋ قايتتى. ترامۆايعا ءمىنىپ، بيلەت الۋعا كاسساعا بەتتەگەن بالتا قالتاسىنان نە تيىن، نە ابونەمەنت تاپپاي قاتتى قىسىلدى. قىرسىق قىلعاندا اقشاسىن دا الماي شىققان ەكەن. ماڭدايدان سۋىق تەرى بۇرق ەتە قالدى. ورامالىمەن سورعىزا ءسۇرتىپ الەك. ۆاگونداعىلاردىڭ ءبارى وزىنە كەكەتە، مۇقاتا، جاقتىرماي قاراپ وتىرعانداي سەزىپ، ودان سايىن قۋىستاندى.
— بالتا!..
بالتا مىناۋ بەيتانىس ادامداردىڭ اراسىنان مەنى بىلەتىن كىم بولدى ەكەن دەگەندەي ارتىنا الاقتاي بۇرىلدى.
ءماسساعان!.. مارگاريتا-ريتا عوي! قۋانعانى سونداي، كوپتەن كورمەگەن كەزدەستىرگەندەي قاسىنا ەلپىلدەپ جەتىپ باردى.
— ريتا،.. كەشىرىڭىز، مارگاريتا!.. مەن... مەن... بىلەسىز بە، اقشامدى...
— وتىرىڭىز، بالتا مۇقاتوۆيچ! — مارگاريتا قاسىنداعى بوس ورىندى قولىمەن كورسەتتى. — شارشاعان شىعارسىز. بيلەت العام. مىنە!
— وي، مارگاريتا! راقمەت! ءسىز... سەن... ءسىز سونداي قاجەت اشتىڭىز. ءسىز تۇپ-تۋرا مەنىڭ قورعاۋشى-پەرىشتەمسىز! ال مەن... ماسقارا بولا جازدادىم.
مارگاريتا كۇلىمسىرەدى.
— بىلەم، بالتا مۇقاتوۆيچ. كوردىم عوي.
— ءبارى ۇقىپسىزدىقتان...
— ءسىز ۇقىپسىز ەمەسسىز. — قىز داۋسىنا ءدىرىل ارالاستى. بالتا جالت قارادى.
— ايتپاقشى، ءسىز مانا قايتىپ كەتپەپ پە ەدىڭىز؟
مارگاريتانىڭ قايقى كىرپىكتەرى تۇگەل جاپىرىلا تومەن قۇلادى. كىرپىكتەردىڭ دە سۇلۋ بولاتىنىن كورگەنى وسى شىعار. قىزدىڭ كىشكەنە ادەمى قۇلاعى جوساعا بوياپ العانداي كوز الدىندا وزگەرىپ سالا بەرگەنى. "ءاي، سوندا... مارگاريتا كەش بويى مەنى توسىپ، ايالدامادا تۇرىپ قالعانى ما؟ مەن قالاي بايقاماعام؟ ءبىراق بايقايتىنداي شامام بولدى ما؟ ەسى-دەرتىم "ناتاشادا". تەزىرەك كونديسياسىنا جەتكىزسەم دەيتىن مازاسىز تىلەك وي-بويىمدى شىرماپ الدى عوي. ال بۇل ريتا-مارگاريتا ۇيىنە دە قايتپاي مەنى توسادى... قوي، مەنى توسقان دا جوق شىعار. مارگاريتا مۇمكىن وسى ترامۆايمەن ءبىر جاقتان كەلە جاتىپ كەزدەسىپ قالعان شىعار".
— ءبىر جاقتان كەلە جاتىرمىسىز؟.. — قاراپ وتىرماي تاعى دا جاعدايسىز سۇراق بەرىپ العانىڭ كەش ۇقتى.
مارگاريتا جالت قارادى. جۇزىندە: "ءسىز مەنى بايقامايسىز. بايقاعىڭىز دا كەلمەيدى. تۇسىنبەيسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ" دەيتىن كىنالاۋى تۇنىپ تۇر ەكەن. بالتا قىسىلا باس يزەدى.
— ءا-ا، ءيا... بايقاماپپىن. ءسىز دە ورتالىقتا تۇرادى ەكەنسىز عوي...
— جوق. مەنىڭ ءۇيىم ون ەكىنشى ميكرواۋداندا.
— سوندا قالاي؟! — جىگىتتىڭ ماڭدايى قايتا شىلاندى.
"نە قالايى بولسىن. سەرگەيدىڭ بولجامى تۋرا كەلىپ، — بۇل قارىنداس مەنى، ءسىرا، ۇناتىپ قالعان. ال مەن... قىزدىڭ الدىندا كىنالى جانداي نەگە قينالام؟ الدە قىز كەۋدەسىندەگى الاسۇرعان تولقىنعا جاۋاپ بەرە الماس ءوزىمنىڭ سالقىن كۇيىمنەن قىسىلام با؟ مەنىڭ دە الاسۇرا ىزدەيتىن بىرەۋىم... مايسارام بار عوي. سول قىزدى وكپەلەتىپ المايتىنداي ەتىپ مارگاريتاعا ايتا الام با؟
مارگاريتاعا جاسقانشاقتاي كوز قيىعىن سالدى. كوز بەن كوز كەزدەستى. سەرگەك قىز جىگىت سىرىن ايتقىز-اق ۇقتى. ءتۇسى ساتتە قۋقىل تارتىپ، ءوڭى قۇبىلىپ، بيلەتتىڭ ءبىرىن جىرتىپ بالتانىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى.
— مەن كەلدىم. وسى ماڭايدا پودرۋگام تۇرادى. ساۋ بولىڭىز. بالتا مۇقاتوۆيچ.
داۋسىنداعى ءدىرىلدى ەندى وكسىك بۋعان ەدى. بالتا جالتاقتاپ باس شۇلعىدى.
— ساۋ بولىڭىز، مارگاريتا...
"ۇندەستىك تاپپاعان كوڭىلدىڭ قۇلازىعانى قۇرىسىن. اپ-ساتتە قالاي وزگەردى! تۇپ-تۋرا سۇلە ناۋقاستاي ءقان-سولسىز بوزاردى دا قالدى. قاتىگەز ەكەنمىن-اۋ. ادام ءومىرىن وگەيسىتەم دەپ ويلاپ پا ەم بۇرىن. شىتىرمان تىرلىك ءومىر سۇرلەۋلەرىن قالاي توقايلاستىرادى، ءا؟ وسىدان اي بۇرىن مارگاريتا مەنى بىلمەيتىن. مەن مايسارانى بىلمەيتىنمىن. بۇگىن مارگاريتاعا...بىرەۋ ۇنايدى. ماعان باسقا بىرەۋ ۇنايدى. مارگاريتانىڭ جانى وكسىپ، كوڭىلى كۇرسىنىپ قالدى. ال مەن وزىمشە ءمازبىن... مۇمكىن مايسارانىڭ دا باسقا ادامى بار شىعار!.."
ادامنىڭ ەڭ قاس جاۋى — كۇدىگى مەن كۇمانى. ونى جەڭەر قۇدىرەت جوق. ءوز ىشىندە بۇعىپ جاتقان جىمىسقى كۇدىك تىرناقتارىن تاربيتا كەۋدە تىرناپ تىرىلگەن كەزدە وعان وق تا وتپەيدى. قىلىش تا باتپايدى. وق پەن قىلىش، ءتايىر-اي، ءسوز بولىپ پا. ىشكى جەگىنى بومبا دا، راكەتا دا ويسىراتا المايدى. ونىڭ ءبىر عانا جەندەتى — ءوزىڭنىڭ اجالىڭ عانا. سەن ولگەندە كۇدىك كۇمانىڭ قوسا ولەدى، قوسا جوعالادى. سوندا عانا تىنشيدى.
بالتانىڭ ءتۇسى الگىندەگى مارگاريتانىڭ وڭىنەن دە جامان قۋقىلداندى. ەكى ۇرتى سۋالىپ، كوزى ۇڭىرەيىپ، وي يىرىمىنە باتتى دا كەتتى.
"مايسارانىڭ، ارينە، جىگىتى بار. بار! سونداي ءمۇسىن، سونداي كەلبەت، سونداي تۇرمەن جالعىز قالۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ال مەن قۇر سىرتىنان قىزىعىپ، ءوزىمدى ءوزىم الداپ ءجۇرمىن. ءاي، قايدان عانا كەزدەستى ەكەن؟ كەزدەسپەسە عوي...وندا..."
كوز الدىندا مۇڭايعان مارگاريتانىڭ اسپان تۇستەس كوزدەرى ەلەستەدى. اسپان تۇستەس. ءارى ءمولدىر، ءارى تەرەڭ، ءارى تازا. ەندى سول كوزدەردى مۇڭ باستى. "مايسارا كەزدەسپەسە عوي... مارگاريتا مۇڭايماس پا ەدى وندا؟ جو-جوق! ءبارىبىر مايسارا كەزدەسەر ەدى! ول ― تاعدىر! باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ە-مەس! مايسارانىڭ باسقا جىگىتى بولمايدى. بولدىرمايمىن!"
ەكىنشى ءبىر ءازازىل كەۋدە تۇكپىرىنەن ىسىلداي باس كوتەردى.
"نەگە بولدىرمايسىڭ؟ قالاي بولدىرمايسىڭ؟ كىمسىڭ سەن سونداي-اق؟ سيىنارىم ماحاببات قۇدىرەتى دەگەندى ىلگەشەك ەتپەكپىسىڭ؟ دۇرىس دەيىك. سوندا سەن قارۋ قىپ جۇمساپ، قالقان قىپ كوتەرگەن ماحاببات... جارايدى، ماحاببات دەمەيىن، سۇيىسپەنشىلىك ىنتىزارىن مارگاريتا ساعان قارسى جۇمساسا قايتەر ەدىڭ؟ سەن ۇمتىلعان اسقارعا ونىڭ ۇمتىلۋعا پراۆوسى جوق پا؟ سەن تالپىنعان بيىككە ونىڭ دا كوتەرىلۋىنە كىم قارسى؟ مۇمكىن مارگاريتا-ريتانىڭ تاعدىرى ― تاپ مىنا كەۋدەمسوق سەن شىعارسىڭ. سونى ويلاپ كوردىڭ بە؟ وسىعان نە دەر ەدىڭ اقشۋلانىم؟"
بالتا وزىندەگى وزىمەن ايتىسىپ وتىرىپ تۇسەتىن ايالداماسىنان ءوتىپ كەتىپتى. ءبىراز جەر جاياۋ ورالدى. تاڭەرتەڭ كۇن اشىق سياقتى ەدى.الماتىنىڭ تەز بۇزىلاتىن اۋا رايىنا ۇيرەنە قويماعان با، مايدا جاڭبىرى بەتكە سەبەزىلەگەن اسپانعا وكپەلەگەندەي ءيىنى ءتۇسىپ، ءبۇرىسىپ كەلەدى.
"مارگاريتا ارينە مەنى عانا توسقان. سەحتان شىققانىمدا مىنا بۇركىپ تۇرعان جاڭبىر بارما ەدى؟ وندا ءۇستىم قۇرعاق بولاتىن... مارگاريتا ميكرواۋدانىنا جەتىپ ۇلگەردى مە ەكەن؟... قۇربى قىزىما بارام دەگەنى دالباسا عانا. قالعان كوڭىلدىڭ وڭعان ءتۇسىن كورسەتپەيىن دەپ كەز كەلگەن ايالدامادان ءتۇستى دە كەتتى. مالمانداي سۋ بولسا يگى ەدى... ماعان بولا... مەنىڭ جازىعىم قانشا؟"
كوشەنىڭ ءدال ورتاسىندا تۇرىپ قالىپتى. "زىرق" ەتكەن تاكسي كلاكسونى ىرشىتىپ جىبەردى.
― ءاي، ەسۋاس! اجالىڭنان بۇرىن ولەيىن دەپ ءجۇرمىسىڭ؟
تاكسيستىڭ سوڭعى ءسوزى كوز ۇشىندا ءوشتى.
"ءيا،ەسۋاسپىن... تاپتى ناعىز اتىمدى. انانى مەن ۇناتام، مىناۋ مەنى ۇناتادى دەپ بۇكىل تىرلىكتى ەكى بيكەشتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ، ودان باسقانى كورمەيمىن. انە اياق استىنان ماشينا باسىپ كەتە جازدادى. "تەك جۇرگەن توق جۇرەدى، دومالانىپ كوپ جۇرەدى" دەيتىن موماقان كرەدونىڭ شوقتىعىنان نەگە ۇستامايمىن. ءومىر اعىسىن وزگەرتەردەي كىم ەدىم مەن سونشاما؟"
ەكىنشى ويى سىڭار ەزۋلەي جۇلقىندى.
"تەك ءجۇرىپ، توق ءجۇرىپ توعىشارعا اينالماقسىڭ عوي. اينال. اينال وندا. ناعىز ەسۋاس سوندا بولاسىڭ. بۇكىل تىرلىكتى ەكى بيكەشتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرمايمىن دەيسىڭ. دۇنيەنىڭ ماحابباتسىز تۇل ەكەنىن ۇمىتقانىڭ با. الەمنىڭ سۇيىسپەنشىلىكسىز سۋىق ءىرى سۇرقاي تارتاتىنىن ەسكەرمەگەنىڭ بە؟ جان-جانۋاردىڭ جۇپتاسىپ بارىپ، ءتول تۋعىزىپ، ۇرپاق وسىرەتىنىن بايقاماعانسىڭ با؟ ءومىر اعىمىن وزگەرتە المايمىن دەپ وزگەگە ىسىرىپ تاستاپ، وزىڭمەن ءوزىڭ وڭاشا تىعىلىپ، بۇيىعىپ قالماق ەكەنسىڭ عوي. قالعى وندا. قالعى!"
― شىراعىم، كوزىڭە قاراساڭشى!..
ءسابي جاتقان بەسىككە تىرەلىپ تۇر ەكەن. اربا يتەرۋشى اعايدىڭ كوزى شاتىناپ كەتىپتى. بالتا جىكجاپار بولدى.
― كەشىرىڭىز، بايقاماي...
― وسىلار-اق جىندى قىلاتىن بولدى. كوزىن قاراشى، كوزىن! تۇك جوق، تۇك. الگى ناشا دەگەن پالەسىن تارتىپ الىپ، ءلايلىپ كەلەدى، ― دەگەن اقيكوز ادامنىڭ اتتانعا بەرگىسىز ايعايى بالتانى پودەزگە قۋىپ تىقتى.
"شىنىمەن ناشاقورعا ۇقسايمىن با؟ نەگە ۇقساۋىم كەرەك. مىنا وي سەندەلتكەن ءتۇرىمنىڭ ناشا ماڭگۇرتتەندىرگەن اپيىنكەشتەن نەسى ارتىق. ءبىر ەمەس ەكى رەت دوڭگەلەك استىندا قالا جازدادىم".
بەسىك-اربانىڭ دوڭگەلەكتەرىن ەلەستەتىپ كۇلىپ جىبەردى. مۇرتتى اپاي گاەنە راشيدوۆنا قارسى كەلە جاتىر ەكەن، بالتانىڭ بەتىنە وسقىرىنا قاراپ، ەكى كوزى شاراسىنان شىعا قالشيىپ تۇرىپ قالدى.
― نە عىپ تۇرسىز، گاەنە راشيدوۆنا؟
بالتانى ودان سايىن كۇلكى بۋدى. دۇنيە ― كەزەك دەگەن وسى. مۇرتتى اپايدىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە قايتالاۋدىڭ رەتىنىڭ وپ-وڭاي ورايلاسا كەتكەنىنە ءماز بولدى ما، ەكى يىعى سەلكىلدەپ الا جونەلدى.
"ءمۇساپىر-اي، ءمۇساپىر! اپ-ادەمى-اق بالا، ءبىراق ءتاڭىر قارعىسىنا ۇشىراعان... ءوزى ادامعا تارپا باس سالماي ما ەكەن؟ مۇنداي اۋرۋلار ۇندەمەي ءجۇرىپ-جۇرىپ ءبىر عانا ساتتە قۇتىرىنىپ شىعا كەلەدى دەۋشى ەدى. ساقتانباسا بولماس. مىناۋ جەتپىس ەكى پاتەرلى ءۇيدىڭ مۇقاممالىنا عانا ەمەس، بارلىق تۇرعىندارىنىڭ امان-ساۋلىعىنا جاۋاپ بەرەتىن مىندەتىمدى ۇمىتىپ كەتە جازداپپىن-اۋ. ءتيىستى ورىندارعا حابارلاپ، پسيحونيەۆرولوگيالىق ديسپانسەرگە تەلەفون شالايىن تەزدەتىپ".
بالتانىڭ ەكى يىعى ءالى سەلك-سەلك.
— شىراعىم، سۋ بولعان جوقسىڭ با؟
تارعىل داۋىستىڭ ءدال بۇلاي تەز وزگەرىپ، جۇمساق ەستىلگەنىنە سەنبەدى مە، الدە گاەنە راشيدوۆنانىڭ ءمۇلايىم ءجۇزى ساباسىنا ءتۇسىردى مە، بالتانىڭ كۇلكىسى تيىلدى. جاسى ۇلكەن ادامنىڭ الدىندا ابەستىك جاساپ قويعانىڭ سەزىندى.
— ءسالاماتپىسىز، اپاي. كەشىرىڭىز.
مۇرتتى اپايدىڭ ەرنى جىبىرلادى. ءوزى قابىرعاعا قاراي اسىعىس شەگىندى.
بالتا جوعارى كوتەرىلدى.
شاراسىنان شىققان كوزدەر جىگىتتىڭ سوڭىنان مۇسىركەي قادالعاندا، ەرىندەر ءالسىز كۇبىرلەدى.
— قانداي كورىكتى. قانداي ايانىشتى. ەح، شىركىن وسىنداي كوركەم بالاعا سونداي جامان اۋرۋ جابىسقان. ەمدەتۋ كەرەك.
ەگەر ادام جانىن كورەتىن كوز بولسا، ءدال ءقازىر گاەنە راشيدوۆنانىڭ ۇنەمى تىرناقتارىن تاربيتىپ، تىستەرىن اقسيتىپ، ءجۇنىن تۇگەل ءۇرپيتىپ ىسىلداپ تۇراتىن تارعىل مىسىق — جانىنىڭ موپ-موماقان كىشكەنە سۇيكىمدى قوشاقانعا اينالىپ، ۋىزعا تويىپ كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتكەنىن كورەر ەدى. اناۋ تيتىمدەي قوشاقان قاشان ويانعانشا گاەنە راشيدوۆنانىڭ تارعىل مىسىعى كەۋدەسىنە ورالماس ەدى.
* * *
— بالام، بالكونعا كوپ ءۇيىر بوپ كەتتىڭ. نە بار سول ىزعىرىق وتىندە.
ۆاسيا اتايدىڭ كوكەيىندە تىعىلىپ جاتقان باسقا سوزدەر. ونى ايتۋعا باتپايدى. باتپايدى ەمەس-اۋ، بالتانىڭ كوڭىلىنە قارايدى. بالكونعا نەگە ءۇيىر بولعانىن دا، بالكوننان كىمدى ىزدەيتىنىن دە، قاي جاققا بۇرىلا قاراپ تۇراتىنىڭ دا بىلەدى. ءبىراق تىك كەسىپ: "تىيىل دا تىن!" دەي المايدى. ال، ءوزىنىڭ مايسارانى جاقتىرمايتىنى بۇكىل بولمىسىنان، بارلىق ىس-ارەكەتىنەن سەزىلىپ تۇرادى.
"نەگە جاقتىرمايدى؟ جاقتىرمايدى دەۋ جەڭىلدەتۋ عوي ۆاسيا اتاي مايسارانى جەك كورەدى. وندا قانداي سىر بار؟ كورشى بولىپ بىر-بىرىمەن ءشاي دەسىسپەيدى. وعان اتايدىڭ دا، مايسارانىڭ دا كىسىلىگى جەتەدى. مايسارانىڭ پودەزدى ءارى سىپىرىپ، ءارى جۋىپ جۇرەتىنىن ءبىر ايدان بەرى تالاي كورگەم. ەرىگىپ تە، جەلىگىپ تە بۇلىنبەگەن بويجەتكەن. بويجەتكەن دەمەكشى اتايدىڭ كوڭىلى ءوزىنىڭ تۋعان كەلىنىنەن قاتتى قالعان.
اتىن دا اتامايدى، ەسىنە دە تۇسىرگىسى كەلمەيدى. "جالعىز ۇلدى باۋىرىنا باسىپ، جەكە يەلەندى دە كەمپىر مەن شالدى ۇمىتتىرىپ، برەستكە الدى دا كەتتى. نەمەرەمدى ءۇش-اق رەت كوردىم. بارعانىمدى جاراتپايدى. وزدەرى كەلمەيدى. ءبارى كەلىنىمنەن" دەپ كەيىگەن. مۇمكىن مايسارا سول كەلىنىنە ۇقساپ كەتىپ ءجۇر مە ەكەن؟!"
— ءقازىر، اتا، ءقازىر.
بالتا كورشى بالكونعا اقىرعى رەت كوز تاستاپ بۇرىلا بەرىپ ەدى، ەدەندە جاتقان كيستىگە نازارى بايلاندى دا قالدى. مايسارانىڭ ۇقىپتىلىعىنا ابدەن ءتانتى بولعان. ەدەنگە قىلاۋ جولاتپايتىن. اناۋ قىلقالامنىڭ دومالاپ جاتۋى تەگىن ەمەس.
"سۋرەت سالادى ەكەن-اۋ. نە سالعانىن كورسە عوي! ناتيۋرمورت شىعار. قىز دەيتىن حالىق گۇل مەن قىزعالداققا تاياۋ تۇرادى... كيستىنى الار ما ەدى! سۇيرىكتەي ساۋساقتارى اناۋ اعاش ساپتان ۇستادى-اۋ!"
بالتانىڭ اياق استىنان قىلقالامعا ىندىنى اۋدى دا كەتتى. جەتىمسىرەپ جەردە ەلەۋسىز جاتىسى ودان سايىن ءبىر ۇستاسام دەگەن ولەرمەن تىلەگىن ءورشىتتى. كوتەرىپ السا، قاستەرلەپ كەۋدەسىنە قىسسا، مايسارا الاقانىنىڭ ىستىق تابى كوكىرەگىنە كۇيدىرىپ باسىلارداي كورەدى.
تاماعىن اپىل-قۇپىل اسىعىس ءىشتى.
ىدىس-اياقتاردى جۋىپ بولىپ، تاماق قالدىقتارى سالىنعان شەلەكتى اۋلاداعى تەمىر قوراپقا توگىپ كەلۋگە شىققان بالتا سىرتتا ءبىراز كەشىكتى. ۆاسيا اتاي تىقىرشىپ وتىرىپ-وتىرىپ، اقىرى ول دا تومەنگە ءتۇستى. بالتامەن كىرەر ەسىكتە كەزدەسىپ قالدى.
— بالام-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ؟
— تازا اۋادا قىدىرام دەپ...
— بەيساۋبەت جۇرگەن جالعىز-جارىمدى ۇرىپ كەتەتىن الگى ءبىر "باندا"دەي مە شۋىلداسقان وسپىرىمدەر كوبەيدى عوي. ساق بولعانىن دۇرىس، بالام. — ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كادىمگىدەي ۇرەيلەنە سويلەدى. ۇلكەن ادامداردىڭ نە بولسا سودان ءقاۋىپ توساتىن مىنەزى بالتانىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى.
— اتا-اۋ، مەنى شەرتىپ قالسا سىنىپ كەتەتىن شىنى كورگەنىڭىز بە.
— سەن جالعىزدىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان جوقسىڭ، بالتاجان. ال، ماعان سەن تۋعان بالامداي بوپ كەتتىڭ. — شال كۇمىلجي بەرىپ، الاقانىمەن اۋزىن باسىپ كۇرك-كۇرك جوتەلدى. — بالامنان ارتىقسىڭ، ءيا. سەنەن ايرىلىپ قالسام... — الدەبىر تۇينەك تاعى دا القىمىنا تىعىلدى ما، الدە تىسقا جەڭىلدەۋ شىققان با، جوتەلمەن بۋلىقتى.
دەمىككەن قارتتى بالتا وڭ قولىمەن قاۋسىرا قۇشاقتادى.
— اتا، ءجۇرىڭىزشى. ءتۇن سالقىنداۋ ەكەن.
— مىناۋ سىمدى نە ىستەيسىڭ؟
— كەرەك اتا. — بالتا اڭگىمەنى بۇرىپ جىبەردى. — اتا، جالعىزدىقتىڭ نەسى قورقىنىش؟
باسپالداقتىڭ سوڭعى تەپكىشەگىنە كوتەرىلگەن ۆاسيا اتاي ەسىك تۇتقاسىنا سوزا بەرگەن قولىن ءتۇسىرىپ، ارتىنا بۇرىلدى. جاقتاۋ تاقتايعا سۇيەنىپ تومەنگە ەڭكەيە قارادى.
— جالعىزدىق — مەن ءۇشىن، بالتاجان، بۇرىن اناۋ پوچتا جاشىگىنىڭ ۇڭىرەيگەن بوس قۋىستىعى بولاتىن. سونىڭ جاڭعىرعان بوس داڭعىرى مەنىڭ كەۋدەمنىڭ سىرىلدى ۋھىلەۋىمەن ۇندەسەتىن.
بالتا اتاسىن تاعى دا ەلجىرەي ايمالادى.
— ەندى ءسىز جالعىز ەمەسسىز. ەش ۋاقتا جالعىز بولمايسىز.
— ال، سەن اناڭا سوڭعى حاتتى قاشان سالىپ ەدىڭ؟ — ۆاسيا اتايدىڭ قاتايعان تۇلعاسى، سۇستى ءوڭى بالتانىڭ جۇزىنە تەرگەۋشىدەي قادالدى. انا — ءومىر باستاۋى. دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى جان — انا. انانى ۇمىتتىم دەگەنشە، ادامزاتقا، وتانعا وپاسىزدىق جاسادىم دەي بەر. انا كوڭىلدىڭ قۇلازۋىن كورگەنشە كولدىڭ شولگە اينالعانىڭ، كۇننىڭ سونگەنىن كورگەن وڭاي.
وy، اتا، مىناۋىڭىز ناعىز فيلوسوفيالىق تراكتات! — بالتا قالجىڭعا سايعىسى كەلگەنىمەن كەۋدەسىن كوكتەي ءوتىپ كۇيدىرىپ بارا جاتقان كوكشىل كوزدەرگە تۋرا قاراۋعا جاسقانىپ، سىرت اينالدى. — جازام، اتا! وسى ءقازىر جازام. اپامدى نەگە ۇمىتام. ءۇي الىسىمەن كوشىرىپ اكەلەم.
حات ءبارىبىر جازىلمادى. ەسى-دەرتى بالكوندا جاتقان جاراسىز قىلقالامعا اۋعانى سونداي، نە جازىپ، نە قويعانىن بىلمەدى.
اقىرى ەدەن جۋاتىن سىرىق اعاشتىڭ ۇشىنا دالادان تاۋىپ اكەلگەن سىمتەمىردەن يمەكتەپ قارماق جاسادى دا، بالكونعا شىقتى.
جارتى ساعاتتاي اۋرەلەنىپ، اقىرى قىلقالامدى قولىنا ىلىكتىردى-اۋ!
كورشى بالكوننىڭ ەسىگى سىقىرلاعانداي بولىپ ەدى، ءبىراق اشىلعان جوق.
بالتا قىلقالامدى الاقانىمەن سيپالادى. مۇرنىنا توسا يىسكەلەدى. مايسارانىڭ جۇپار ءيىسىن تاعى دا سەزگەندەي اسەرلەنە قۋاندى.
"سۇيرىك ساۋساقتار ءدال مىنا جەردەن بىلاي ۇستادى-اۋ! مىنا قىلدى مانيكيۋر جالاتقان ساۋساعىمەن سەرپىپ كورگەن شىعار. ۆاسيا اتايدى كەزدەستىرگەن تاعدىر مەنى مايسارامەن ۇشىراستىرماق ەكەن-اۋ. ەندى، مىنە، لاقتىرىپ تاستاعان كەرەكسىز نارسەسىنە دەيىن قىزىعام. بويتۇمارداي قاسيەتتەپ، كەۋدەمە باسام. عاشىقتىق دەگەن وسى ەمەس پە. ءيا، عاشىقپىن! ىنتىعىم كۇشەيىپ، اڭسارىم اۋىپ بارادى ساعات سايىن. مايسارا — بولاشاق ءومىرىم! باقىتىمنىڭ سيمۆولى ءبىر ءوزى". قىلقالامدى قاعازعا ادەمىلەپ وراپ، جاستىعىنىڭ استىنا باستى دا كەرەۋەتىنە قيسايدى.
4
مايسارا تۇنىمەن دوڭبەكشىدى.
بالتانىڭ ۇزاق اۋرەلەنىپ قىلقالامدى العانىن كورگەن. العاش بالكون تىقىرىنان سەزىكتەنىپ قاراڭعى زالدىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاپ قاراپ ەدى، قولىندا سىرىق اعاشى بار بالتانى كورىپ جۇرەگى زىرق ەتە قالعان.
"نە ىستەگەلى جاتىر؟"
بوي سوزىپ ءۇڭىلىپ بالكون ەدەنىندە جاتقان قىلقالامدى قارماعىنا ىلىندىرمەك بولعان جىگىت ارەكەتىن ءار ساققا جۇگىرتكەن.
"ونى قايتپەك؟ سونشاما اۋرەلەنگەنى نەسى؟ قاجەت بولسا، مەن سۋ جاڭاسىن-اق بەرەر ەدىم".
بالتانىڭ بۇيرا شاشى ماڭدايىن كومكەرىپ، ادەمى جۇقا ەرىندەرى قيۋلاسا جىمقىرىلىپ، باداناداي قارا كوزدەرى جوعارىداعى تەرەزە جارىعىندا ءتىپتى ۇشقىن اتىپ، جىگىتتى سونداي قۇلپىرتىپ جىبەرگەن ەكەن. مايسارانىڭ كىرپىكتەرى وقتاي اتىلىپ، نازارى بايلاندى دا قالدى.
"قانداي نازىك سۇلۋلىق! ءدال وسى بەينەسىن سۋرەتكە تۇسىرەر مە ەدى! وسى ۋاققا شەيىن مەن ءدال مىناداي عالامات اسەم كەسكىندى كورمەپ ەدىم!"
اقىرى قىلقالامدى قارماعىمەن ءىلىپ العان بالتا كەۋدەسىنە قىسقاندا مايسارانىڭ جۇرەگى اتشا تۋلاپ الا جونەلدى. قىلقالامدى مۇرنىنا تاقاي يىسكەپ، سابىنان قۇشىرلانا سيپاعاندا مايسارانىڭ تۇلابويى دۋىلداپ، كوكىرەگى ورتەنىپ سالا بەردى.
بالتانىڭ قىلقالامعا سونشاما نەگە قىزىققان سەبەبىن ءتۇيسىنىپ ەدى.
"بالتا! بالتاجان! مەنى ۇناتاتىنىڭا كوزىم جەتتى-اۋ!
مەن باقىتتى شىعارمىن وسى. تالاي ەركەكپەن كەزدەسىپ ءجۇرىپ ءدال وسىنداي ەسىمدى العان قۋانىشتى سەزىپ پە ەدىم بۇرىن. ءدال وسىلاي ۇيالا يمەنشەكتەنۋشى مە ەدىم بۇرىن".
مايسارانىڭ كوزىنەن ىرشىعان ىستىق جاس جاستىعىنا تامدى.
"جىلايمىن با؟ جىلايمىن. اتتەڭ-اي، ءومىردىڭ ءدال مىنانداي شيپالى شۋاعى مول ءماندى، ماعىنالى كەزەڭى تۋاتىنىن ەرتەرەك ەسكەرسەم، ءوستىپ الدانىپ قالىپ، وكىنىشتە وكسىر مە ەدىم؟ بالتانىڭ تازا تىلەگىنە قۇلشىنا باس يزەپ، وڭ قاباق كورسەتە الار جاعدايىم بار ما ەدى؟ تازاعا كىر جۇققىزىپ، شىنايىنى جالعانعا تەلىگەندە ودان سايىل باتپاقتاي تۇسپەيمىن بە؟
كىمگە زار ايتىپ، كىمگە جالىنسام، ۋىز جاستىقتىڭ پاكتىگىنە قايتا ورالا الام؟ تۇنىعىمدى تابا الام؟ داراقى كۇلكى، دۋماندى تىرلىك شاراپ بۋى شالقىتقان كۇندەردى دۇنيەنىڭ قول جەتپەس قىزىعىنا بالاپ، وپ-وڭاي اداسقانىمدى، الدانعانىمدى كەش بىلگەنىمە كىم كىنالى؟ جانى جارالى قۇرالايدىڭ بىرىنە اينالعانىمدى اناۋ بالتاعا ايتا الارمىن با؟ ايتا الام با؟ باسقالارداي ونى دا الداپ، تۇك بولماعانداي وتىرىك سىڭعىرلاپ وتە بەرەيىن بە الدە؟"
ىستىق جاس بەت كۇيدىرە ءتىلىپ اعادى. ورتەنگەن ءىشتىڭ وكىنىشى جالىن بوپ شارپي ما، سىرعاناعان ءىزىن قارىپ تۇسەتىن سيقتى.
“الداي المايمىن. بالتانى الداي المايمىن. مەنىڭ ءتاڭىرىم دە، تابىنارىم دا ەندى سول بولار. بۇدان ءارى دە جالعانعا جۇگىنىپ، كۇناعا باتسام، جەر باسىپ جۇرمەگەنىم ارتىق. مىناۋ جۇرەك دۇرسىلىندە "بالتا!" دەيتىن ىنتىقتىق بار. الداي المايمىن مەن ونى. ونى الداعانشا قارا قانجاردى "بالتا" دەپ كەۋدەمدى ۇرعىلايتىن جۇرەگىمە سۇعارمىن".
مايسارا تۇنىمەن دوڭبەكشىدى.
مايسارا ەرتەڭىندە جۇمىسىندا دا وتىرا المادى. تۇسكە تامان قىزىل تەلەفون شار ەتە قالعان. مايسارا ترۋبكانى كوتەرگىسى كەلمەپ ەدى، شىرىلداعان نەمە قويماي بەزىلدەگەن. اۋىر جۇك كوتەرگەندەي ترۋبكانى قۇلاعىنا ارەڭ اپاردى.
— الو-وۋ... ءيا!
— مايەچكا، ۇيىقتاپ وتىرمىسىڭ، كوگەرشىنىم. — سالماقتى باريتون داۋىس ءوزىنىڭ بىركەلكى ىرعاعىنان ءومىرى جاڭىلمايتىنىن تاعى دا تانىتتى.
— و نە دەگەنىڭىز، عازيز قۇلتانوۆيچ، قايداعى ۇيقى...
— مايەچكا، سەن بىلاي ىستە، ءقازىر ون ەكى ەلۋ بەستە "ساياتقا" تەز جەت. اڭگىمە بار.
تەلەفون زىرق-زىرق ەتىپ ءۇزىلىپ كەتتى.
"سايات" — عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ساياباعى. قالانىڭ تاۋ جاق بوكتەرىندە جەمىس اعاشتارىنىڭ ورتاسىندا بيىك دۋالدان ەلەۋسىزدەۋ كورىنگەنىمەن قاسىنا جاقىنداعاندا اسەم ساۋلەتىمەن كوز تارتاتىن ەكى قابات عيمارات.
"ساياتقا" كىرۋ — جۇماققا ەنۋدەن دە قيىن. "ساياتقا" ءبىر كىرىپ شىققان ادام جۇماقتى قيالداپ اۋرە بولمايدى. سوندىقتان دا "ساياتتىڭ" قاقپاسى ساناۋلى-اق كىسىگە اشىلادى. سول ساناۋلىلاردىڭ ءبىرى — مايسارا.
مايسارانى بىردەن اس بولمەگە باستاپ كەلگەن ەسىكشى ءۇن-تۇنسىز ەسىكتى سىرتىنان سىقىرسىز جاۋىپ قالا بەردى.
مايساراعا ەسىكتەن تورگە دەيىن توسەلگەن قىزىلالا كىلەمدەر تاڭسىق ەمەس. تالاي رەت تابانىڭ سيپاتقان سوڭ ەتى ءولىپ كەتكەن. كەڭ اس بولمەنىڭ توبەسىندەگى سالپىنشاعى مول ءۇش چەح حرۋستال ليۋستراسىنىڭ كەمپىرقوساق ورناتىپ، كەشكە جارقىراپ، كۇندىز جالتىراپ تۇراتىنىڭا ابدەن كوزى قانىعىپ كەتكەن. جاڭعاق اعاشىنان جاسالعان مەبەلدىڭ ويۋ-ورنەگىنىڭ باسقا ەش جەردە كەزدەسپەيتىنىن دە، قايتالانبايتىنىڭ دا تالاي ەستىگەن. "مادوننا" سياقتى شەتەلدىك سەرۆيزدىڭ الدەنەشە ءتۇرىنىڭ قات-قاتىمەن ءيىن تىرەسىپ تۇرعانىن دا، اناۋ اتشاپتىرىم ستولدا ەكەۋ-ەكەۋدەن مىنگەسىپ، جاعالاي قوناقتاعانىڭدا تالاي كورگەن. بۇگىنگىدەي عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ وڭاشا وتىرۋىنا دا، جالعىز قارسى الۋىنا دا تاڭدانبايدى.
— الدىمەن قارىن قامىن كۇيتتەيىك مايەچكا. "Ac — ادامنىڭ ارقاۋى" دەگەن.
عازيز قۇلتانوۆيچ قوناقجايلىق ءراسىمىن ءبىلدىرىپ، وڭ قاپتالىنداعى ارقالىعى بيىك اۋىر ورىندىقتى كەيىن جىلجىتىپ، مەيمانىڭا ورىن سايلادى.
— ازداپ اۋىز تيەمىز بە؟ — دەپ كۆۆك2-نى نۇسقادى.
— قاجەت ەمەس، عازيز قۇلتانوۆيچ. — مايسارانىڭ ءوڭى سىنىق، داۋسى باسەڭ ەستىلگەنىن عازيز قۇلتانوۆيچ قۇر جىبەرمەدى. سىزات-جارىقتى تاپ باساتىن سىنىقشىداي ەلگەزەكتىگىنە باقتى.
— نەگە قاباعىڭ ءتۇسىپ، كوزىڭ كىرتيىپ كەتكەن؟ ۇيقىڭ قاشىپ ءجۇر مە؟ كىم ول مازالايتىن؟ نە؟
— جو-جوق، عازيز قۇلتانوۆيچ ۇيقىم تىنىش. ەشكىم دە، ەشتەڭە دە مازالامايدى. تەك وسى جۇمىسقا ورنالاسقاننان بەرى كۇدىكشىل بوپ بارام. ەڭسەمدى كوتەرتپەي الدەبىر ۇرەي جەلكەمنەن باسادى دا تۇرادى.
وسىسى شىنى ەكەنى كىرەۋكەلەنگەن تۇڭعيىق كوزىنەن ءبىلىندى. دىرىلدەگەن ەرىننەن سەزىلدى. عازيز قۇلتانوۆيچ مايساراعا ۇزاق قادالىپ قاراپ وتىردى دا، باسىن شايقادى.
— سەن، مايەچكا، رەسميلىكتى تاستا. مەن ساعان جاي عانا عازيزبىن. ەكىنشىدەن، ءوزىڭدى ءوزىڭ بەكەر قاجاما. قورقاتىن دا، ۇركەتىن دە دانەڭە جوق. دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعاندار بىزدەن ارتىق ەمەس. جۇرت بىزدەن قورىقسىن، بىزدەن، مايسارا!
عازيز قۇلتانوۆيچ سودان كەيىن تاماق جەۋگە كىرىسىپ كەتتى دە ءۇنسىز قالدى.
"ءتوس قاعىپ، كەۋدە ۇرادى. قولىنداعى بيلىك پەن استىنداعى كرەسلوسىنىڭ سونشاما مىقتىلىعىن بۇرىن وسىلاي دارىپتەمەيتىن. بۇگىن كوسىلىپ تە، شەشىلىپ تە بەردى. ارينە، بۇل ەشكىمنەن قورىقپايدى. جەر قۇدايى سانايدى ءوزىن. قۇدايدان كەم ەمەسى دە راس. اناۋ جۇدىرىقتا تالايلاردىڭ تاعدىرى سىعىمدالىپ جاتىر.
تازالىققا تاعى داق تۇسەدى ەندى. ءمولدىر باستاۋدان ۇرتتاپ، تاندىرداي تاڭدايدى سۋىق سۋمەن شايعانداي بولىپ ەدىم...
نەگە كەلدىم؟ كەلمەسەم عوي... كەلمەسەم — مىنا ساۋساقتاردىڭ شەڭگەلىندەگى بۇعالىقتىڭ ۇشى ساۋمالاپ تارتىپ قىلعىنتىپ ورالتار ەدى. كەتە المايمىن. جىبەرمەيدى. بوساتپايدى!
"دۇنيەنىڭ تۇتقاسى!".. "ارامدىق پەن جاۋىزدىق دۇنيەگە تۇتقا بولا المايدى. ارامدىقتىڭ ادامزات بەتىنە تۋرا قاراۋعا ءداتى شىدامايدى. جاۋىزدىق جارىق پەن جىلۋعا جولاي المايدى. ەندەشە ولار دۇنيەگە تۇتقا بولۋعا جارامايدى" دەۋشى ەدى عوي. ءبىراق ولار ادالدى بىلعاپ، جاقسىنى جارالاپ، تۇنىقتى ىلايلاپ ءجۇر عوي. وسىلاي وكتەمدەپ، تالاي عۇمىردى وگەيسىتىپ وتە بەرە مە؟"
توعىن باسىپ، تەمەكىسىن تارتقان عازيز قۇلتانوۆيچ مايساراعا ءبىر پاراق قاعازدى ۇسىندى.
— مىنالاردى ەكى-ۇش كۇندە تىندىراسىڭ، مايەچكا. سوزۋعا بولمايدى. جادىڭا مىقتاپ ءتۇيىپ ال.
مايسارا قاعازعا كوزىن شۇيىلدىرە ءۇڭىلدى.
— قالاي، ۇقتىڭ با؟ ال، وندا ايتىپ شىقشى، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ قول سوزىپ قاعازدى قايتا الدى.
مايسارا تاپسىرمانى ۇستاز الدىنداعى شاكىرتتەي ساقىلداتىپ جاتقا ايتىپ بەردى.
— دۇرىس. سەن بىلەسىڭ ەندى. مەن بىلەم. ءۇشىنشى بىرەۋ بىلسە — سۋ تۇبىنە سەن كەتەسىڭ، مايەچكا. ال سەن ماعان كەرەكسىڭ. — عازيز قۇلتانوۆيچ قاعازدى پارشالاپ جىرتىپ كۇلسالعىشقا سالىپ، كۇمىس وتتىعىن شاعىپ، جاعىپ جىبەردى.
— ءبىزدىڭ جۇمىستا، مايەچكا، ەڭ قاجەتتىسى — ارتىندا ءاز بەن بەلگى قالماۋى. قاعازعا تۇسكەندى، تاسقا باسىلعاندى ايقىنداۋ وڭاي، تىلگە بەرىك بولسا قاۋاشاقتاعى قۇپيادان تىلسىم نارسە جوق. ءبىزدىڭ قۇدىرەت — ساقتىقتا.
مايسارا كەلىسكەن سىڭاي تانىتىپ، باس يزەدى.
عازيز قۇلتانوۆيچ ورنىنان تۇردى. مايسارانىڭ يىعىنا قولىن سالدى دا، الاقانىڭ جىلجىتىپ، اپپاق مويىننان ۋىستاي سيپالادى.
عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ مايساراعا "جاتىن بولمەگە كىرەيىك" دەيتىن باسقا تابەتىنىڭ اشىلعانىڭ بىلدىرەتىن ماشىقتى "ەمەۋرىنى" وسى.
مايسارا عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ قولى يىعىنا تيگەندە ءدىر ەتە قالىپ ەدى، سۇپ-سۋىق الاقانى جەلكەسىنە جاناسقاندا موينىنا قاراشۇبار جىلان ورالعانداي تۇلا بويى تۇرشىگە تىتىركەنىپ سالا بەردى. بۇعان دەيىن بۇلتارتپاس بۇعالىقتاي سەزىلەتىن الاقاننىڭ يشاراتتى سىعىمدالۋىمەن ەركىنەن ايرىلىپ، بۇلتالاقسىز ەرىپ، بار قيمىل-قارەكەتىنە ءۇنسىز كونە بەرەتىن. ءقازىر كەۋدەنىڭ الدەبىر قۋىسىنان ورتەنە تۇتانعان جيىركەنىش سەزىمىن انىق باعامدادى. كىلت ەڭكەيىپ قالىپ سۋىق قۇرساۋدان موينىن بوساتىپ الدى دا، وڭ يىعىنا يەگىن قوندىرىپ، قىزارا ءبورتىپ دانىككەن جۇزگە قاباعىن كوتەرە تىك شانشىلدى.
— عازيز قۇلتانوۆيچ، بولمايدى بۇگىن. — "بۇگىندى" قوسىپ قويعانىڭا قاتتى وكىندى. "شەشىنگەن سۋدان تايىنباس" وجەتتىككە باستى. — بۇدان بىلاي بولمايدى!
قىزارا بورتكەن ءجۇز لەزدە قۋقىل تارتىپ، ىزعار شاقىردى. ۇلكەن قوي كوزدەردە سۇستى جىلت ءتىرىلدى.
— موڭكىمەكسىڭ، ءا، بيكەش! — داۋىس تەمبىرىنە مەتالل قاتقىلدىعى قوسىلدى.
— ەركىڭىز ءبىلسىن. ءبىراق مەنى قيناماڭىز... قيناي المايسىز. — اسپانداي قاراعان بوتا كوزدىڭ الاسىن كوبەيتىپ، كىرپىك قاقپادى.
عازيز قۇلتانوۆيچ شامىرقانعانىڭ كۇشپەن تەجەپ، تەمەكىسىنە قايتادان قول سوزدى. "مالبورانىڭ" ءبىر تالى ساۋساق اراسىندا انتەك دىرىلدەپ قالىپ، تۇزەلدى.
— جارايدى، مايسارا! تەك ەسىندە بولسىن، ەگەر اناۋ تاپقان سۇمەلەگىڭ... كەشىر، قاۆالەرىڭ ياعني كوڭىلدەسىڭ، ونىڭ بار ەكەنىن سەزدىم، موجامتومپاي كوپتىڭ ءبىرى بولسا، سەن دە، ول دا — ەكەۋىڭ دە مۇردەم كەتەسىڭدەر! مەنىڭ ساعان بەرگەن بوستاندىعىمنىڭ اقىسى!
مايسارا ورنىنان تۇردى. بوستاندىعىن قانداي قۇرباندىقپەن ساتىپ العانىنا كوزى جەتكەن سوڭ اتقۇيرىعىن بىردەن ءبىرجولا كەسىپ كەتۋگە بەكىندى دە، قول سۋمكاسىنان "ساياتتىڭ" سىرتقى داربازاسىنىڭ كىلتىن شىعارىپ ستول ۇستىنە قويدى. سونان سوڭ وڭ قولىن جەرگە تيگىزە ريازاندىق مادونناشا ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى.
— قايىر قوش بولىڭىز، عازيز قۇلتانوۆيچ.
— ە-ە سەن، مايەچكا، ءويتىپ وڭاي قۇتىلام دەمە. مەن سەنى تەك اناۋ بولمەدەگى "مىندەتىڭنەن" عانا بوساتتىم، سەن ماعان كەرەكسىڭ. كەرەكسىڭ! سەن، بيكەش، وزىڭە كورسەتكەن سەنىم مەن ءقادىردىڭ ءالى جۇزدەن ءبىرىن دە وتەگەن جوقسىڭ. "الماقتىڭ دا سالماعى بارىن" ەسكىرگىن، مايەچكا!
مايسارانىڭ تىزەلەرى دىرىلدەپ كەتتى. شومبال ورىندىقتىڭ بيىك ارقالىعىنا كەۋدەسىمەن سۇيەندى دە، شاتىناعان كوزدەرى قارسى الدىنداعى ادامعا قادادى.
— الايتا بەر كوزىڭدى، مايەچكا! ايىلىمدى جيار بولسام وسى بيىككە كوتەرىلەر مە ەدىم. قۇمىرسقاداي قىبىرلاعان قارا حالىقتى قاباعىممەن قىبىرلاتىپ، كىرپىگىمنىڭ ۇشىندا جورعالاتار ما ەدىم. سوندىقتان، مايەچكا، الگىندەگى تاپسىرمانى ايتىلعان ۋاقىت ىشىندە بۇلجىتپاي ورىندايسىڭ. ۇلەسىڭ بۇرىنعىداي ساقتالادى.
مايساراعا كىلتتى نۇسقاپ انتەك يەك قاقتى. كوزدەگى سۇس، جۇزدەگى سەس ازايىپ، ەجەلگى بۇيرىقشىل ءپىشىنىن تاۋىپتى.
مايسارا كىلتتى سۋمكاسىنا سالىپ الدى. ءتىل قاتپاستان ەسىككە بۇرىلدى.
— توقتا!
عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ قاتقىل ەستىلەتىن جالعىز ءسوزى كومەيدەن قورعاسىن وقتاي ءبىر-اق اتىلىپ شىقتى دەگەنشە، ءوزىڭنىڭ ادامدىق كەلبەتىڭنەن ايرىلىپ، كىسىلىك قاسيەتىڭنەن جۇرداي بوپ جورعالاعان كەنەگە قالاي اينالعانىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. مايسارا قۇپ-قۋ كەتتى. قالت توقتاپ، باياۋ بۇرىلدى.
— سەن جاڭا، مايەچكا، ماعان ءبىر ادەمى ونەر كورسەتتىڭ. ارتيست بولدىڭ با، سلاۆياندىق سۇلۋ بولدىڭ با، ايتەۋىر عاجاپ ءبىر ريەۆەرانس جاسادىڭ. مىناۋ سەنىڭ سىمباتتى دەنەڭ، ءمۇسىن-تۇلعاڭ ماعان سونداي ۇنايدى. اسىرەسە اناۋ وڭ جاق ءتوسىڭ استىنداعى، كەشىر، بيدايداي مەنىڭ كەيدە كوز الدىمدا تۇرىپ الادى. سەن، مايەچكا، الگى قيمىلىڭدى تاعى ءبىر قايتالاشى. جو-جوق! بۇيىردى دەپ تۇسىنبە، مايەچكا! ساعان، سەندەي پەريزاتقا قانداي ەركەكتىڭ ءداتى شىداپ بۇيىرا الار! ءوتىنىشىم بۇل. وزىمسىنگەنىم عانا.
مايسارانىڭ ءجۇزىن جاس جۋدى. مولدىرەي ساۋىلداعان كەسەك تامشىلارى ەكى ەزۋگە جيىلىپ، اۋزىنىڭ ءىشى كەرمەك تاتىپ كەتتى.
عازيز قۇلاتنوۆيچتىڭ ەڭ ءبىر اسا ۇناتاتىن مەزەتى: ايەلدىڭ پورا-پورا جىلاپ، السىزدىگىن جاسىمەن كورسەتىپ الۋى، ەركەكتىڭ كوزىن جاسىرىپ، بۇگەجەكتەپ قيپاقتاۋى. الدىنداعى ادامنىڭ ارقاۋى بوساپ، ءجۇنى جىعىلىپ، ىشكى تىرەۋى سىنىپ، جەلدى كۇنگى قامىستاي مايىسىپ تۇرۋى ءوزىنىڭ بەدەلىن اسىرىپ، قاسيەتىن كوبەيتىپ، قايراتىن ەسەلەپ، ارۋاقتاندىرعانداي جىگەرلەندىرە تۇسەتىن. سوندا عانا عازيز قۇلتانوۆيچ ءوزىن جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، دۇنيەنى شايقاپ ءوتۋ ءۇشىن تۋعان قۇدىرەت يەسى تۇتىپ، اناۋ ەتەگىن ءسۇيىپ، ەتىگىن جالاپ، جورعالاپ جاتقانداردىڭ تاعدىرىن تىشقان ەتىپ وينايتىن.
كوز جاسىنا تۇنشىققان مايساراعا راحاتتانا قاراپ، تەمەكى ءتۇتىنىن ساقينالاندىرا ىتقىتتى. ورىندىعىنا شىرەنە شالقايىپ شامپان شارابىمەن ءشول باستى. اۋزىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ، شىناشاعىمەن ءتىسىن شۇقىلادى. مەكىرەنە ۇزاق كەكىردى.
— مايەچكا، مەنىڭ ءار مينۋتى ساناۋلى اسا جاۋاپتى قىزمەتكەر ەكەنىمدى ەسكەرمەي تۇرسىڭ. قابىلداۋىمدى كۇتكەن سوۆەت ازاماتتارىنىڭ وبالىنا قالسىن دەمەسەڭ، الگى ادەمى قيمىلىڭدى قايتالاپ قانا مەملەكەتتىك مىندەتىمدى ابىرويمەن اتقارۋىما رۇحسات ەت، — دەپ باياۋ باستاعان ءسوزىنىڭ سوڭىن قاتقىل اياقتادى.
مايسارا كىلت بەكىندى.
"مەملەكەتتىك قايراتكەر سەن بە؟ مەملەكەتتىك قىلمىسكەر عاناسىڭ. ادام بەينەسىندەگى قورقاۋ قاسقىرسىڭ. ەندەشە سەنىڭ ءوزىڭ كىم، ءسوزىڭ كىم".
مايسارا الدىمەن وڭ قولىن جەرگە تيگىزە اسقان نازىك قيمىلمەن يىلە ءتاجىم ەتىپ، بوي جازدى دا، ەندى سول قولىن جەرگە تيگىزە ەكىنشى مارتە جانە ءيىلدى.
— ىزدەگەنىڭىز وسى بولسا، عازيز قۇلتانوۆيچ، نەسىنە ايانايىن.
مايسارانىڭ كوزدەرى شايتان تۇكىرىپ كەتكەندەي جايناپ تۇر ەدى، عازيز قۇلتانوۆيچ جاق جازۋعا مۇرشاسى كەلمەي، شايقالعان كەۋدەسىن تىكتەپ، قاراپ قالىپتى.
كەلىنشەك ودان ءارى قارايلاعان جوق. شيراق باسىپ ەسىككە بەتتەدى. تۇتقاعا قول سوزا بەرگەنى دە سول ەدى، جارما ەسىك سىقىرسىز اشىلىپ، ارعى بەتكە جۇتىپ الدى. ەسىكشى سول ءۇنسىز قالپى ىلەسىپ وتىرىپ، مايسارانى سىرتقى داربازاعا دەيىن شىعارىل سالدى.
5
— حال قالاي، باۋىرىم؟
— وتە جاقسى، جارقىن اعا.
— "ناتاشالارىڭ" قالاي؟ سەنىمدى اقتاي الار ما؟
— اقتايدى. فۋتەروۆكاسى دەمەسەك... گەرمەتيزاسياسى بەرىك. — بالتانىڭ كوزىندە ماقتانىش وتى تۇتاندى.
— فەروۆكاسىندا كىنارات بار ما؟ — جارقىن قادالا سۇرادى. قانداي مەتالل بالقىتاتىن پەشتىڭ بولماسىن وسال تۇسى — سىرتقى تەمىر قالىپتى سۇيىق ەرتىندىگە تيگىزبەي قورعاپ تۇراتىن ىشتەن قالانعان شاموت، ديناس، ماگنەزيت كىرپىشتەر نەمەسە سىلاق.
— وتيمالدى ءتۇرىن قاراستىرىپ جاتىرمىز، جارقىن اعا. ازىرشە ىشكى سىلاعىمىز تۋرا ءۇش بالقىماعا توتەپ بەرىپ ءجۇر. بۇرىن ءار بالقىمادان كەيىن ىشەك-قارىن ارشىعانداي جاماپ-جاسقاپ اۋرەلەنىپ جاتۋشى ەدىك.
— سوندا دا ساق بولىڭدار. كورپۋسقا ىستىق مەتالل ءتيدى دەگەنشە... — جارقىن تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى. — بالقىمانى اعىزعاندا اناۋ قالقانىڭ سىرتىڭدا بولاسىڭدار عوي؟
— و نە دەگەنىڭىز، جارقىن اعا، ارينە، سىرتىڭدا بولامىز. قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسىن وتتىك قوي تۇگەل.
— كيىز شالبار-كۋرتكالارىڭ ءبۇتىن بە؟
— ءبۇتىن. — بالتا كۇلىمسىرەدى. — ءبىراز تەكسەردىڭىز-اۋ، جاكە. بۇگىن ءبىز ەندى ىشكى قىسىمدى ءۇش اتموسفەراعا جەتكىزەمىز. سوندا قانشا ۋاقىت ۇنەمدەيتىنىمىزدى انىقتايمىز. ال ۇنەمدەلگەن ۋاقىت — ۇنەمدەلگەن وتىن!
— بۇرىن قىسىمدى قانشاعا دەيىن كوتەرۋشى ەدىڭدەر؟
— ەكى، ەكى جارىم...
— اباي بولىڭدار. جۇمانىڭ سوڭىندا سۋحورۋكوۆ ەكەۋىڭ بارلىق جاساعان تاجىريبەلەرىڭنىڭ وسى ۋاققا دەيىنگى ناتيجەلەرىن باياڭدايسىڭدار.
— وعان دايىنبىز، جارقىن اعا. "ناتاشا" وسىلاي توتەپ بەرىپ تۇرسا، و-و، وندا ءبىز بالقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن اشامىز! قانشاما تازا پايدا كىرەدى!
— تىم ءبوسىپ كەتكەن جوقپىسىڭ، باۋىرىم؟
— جو-جوق، جارقىن اعا، كورەسىز عوي. ميلليونداپ پايدا تابىلادى ءالى-اق.
جارقىن بالتانى قۇشاقتاپ كەۋدەسىنە قىستى. ارقاسىنان قاقتى. كۇننەن كۇنگە بالتانى تۋعان ىنىسىندەي كورىپ بارادى.
— مەن ۆيدە-پرەزيدەنتپەن سويلەستىم. سەنى جاس مامان رەتىندە ارناۋلى تىزىمگە كىرگىزدى. اينالدىرعان ەكى-ۇش جىلدا پاتەر الىپ قالارسىڭ، — جارقىن كوڭىلدەندى. — كەزەگىڭ، ۇمىتپاسام، سەكسەن جەتىنشى.
— راحمەت، جارقىن اعا. قونىستويىمنىڭ ءتوراعاسى دا، اساباسى دا ءوزىڭىز بولاسىز!
— ءاي، قۋسىڭ، باۋىرىم. ءارى تورگە وتىرعىزاسىڭ، ءارى جۇگىرتىپ قىزمەت ىستەتىپ قويماقسىڭ، ءا! ءجا-جا، بۇرتيما. "سۇيگەنىن — شۇناعىم" دەيتىن قازاقپىز. سەنىڭ بۇكىل تويىڭدى ءوزىم-اق اتقارىپ بەرۋگە دايىنمىن. الدىمەن ۇيلەن. شاڭىراق كوتەر.
شاڭىراق كوتەر دەگەندە بالتانىڭ ويىنا مايسارا ورالدى. اق پەرىشتە قالپىندا اپپاق تىستەرىن جارقىراتا كۇلەتىن ءتارىزدى.
"وڭ قاباعىم تارتادى-اۋ كۇلىمدەسەڭ"...
اسەم ءاننىڭ جالعىز جولى ينەسى بۇزىلعان پاتەفونداي قايتا-قايتا قۇلاعىندا ىزىندادى، تىلىنە ورالدى.
"وڭ قاباعىم تارتادى-اۋ كۇلىمدەسەڭ"...
"مايسارا كۇلىمدەسە وڭ قاباعىم تۇگىل قۋانعاننان بۇكىل تۇلابويىم سەلكىلدەپ كەتەر ەدى! عۇمىرىم پەيىشكە اينالىپ سالا بەرەر ەدى! مايسارا كۇلىمدەدى دەگەنشە دۇنيە قۇلپىردى دەۋ كەرەك شىعار. اتتەڭ شاڭىراقتى مايسارا ەكەۋمىز بىرىگىپ كوتەرسەك قوي!.."
شاڭىراق دەگەندە مايسارانىڭ ءۇش بولمەلى پاتەرى ەسىنە ءتۇستى. اسەرلى قيالى بوجىرادى. جۇزدەگى قۇمارتۋ تابى سەيىلدى. اناۋ ءۇش بولمەگە كوزىن ساتقان، موليە تەلمىرگەن كۇشىك كۇيەۋ ەلەستەدى.
"كۇشىك كۇيەۋ!.. ەستىر قۇلاققا جاعىمسىز اتاۋ. تىرلىگى دە يتشىلەۋدەن اسىپ كەتىپ تۇرعان جوق".
جاۋىن-جاۋىن اراسىمەن سۋ بولماي جۇگىرىپ جەتكەن قوجاناسىردەي وي-ويدىڭ اراسىندا سەرگەي مەن قادىربەككە تاپسىرمالارىن ىمداپ، نۇسقاپ كورسەتىپ، "ناتاشانى" كەلەسى بالقىماعا، وتتەگىنى ءۇش اتموسفەرالىق قىسىممەن بەرەتىن بالقىماعا دايىنداتىپ ءجۇر.
"كۇشىك كۇيەۋ بولا الماسپىن. شاڭىراقتى ەرى كوتەرەدى. قونىستى وتاعاسى سايلايدى. سوندىقتان دا ول — وت اعاسى".
ەكىنشى داۋكەس ويى تىزگىنگە جارماستى.
"الدىمەن سەن مايساراعا ەڭ بولماسا شىلبىر تاستام جاقىنداپ كور. ۇيلەنىپ قويعانداي-اق كۇشىك كۇيەۋ بولمايمىن دەپ تىراشتاناسىڭ كەپ. پىسقىردى دەگەن ول ساعان. اق قانات پەرىشتەنىڭ ءبىر قاۋىرسىنىنا تاتىر ما ەكەنسىڭ. "اۋەدەگى ەتتىڭ ساسىعىنايدى" مەكتەپ قابىرعاسىنان جاتتاپ وسكەنبىز. ودان ءارى شۇيىلسەك "ءىشى بۇدان تابىلدى، تىسى قايدان تابىلاردىڭ" كەرىن كەلتىردىڭ. ودان دا تەرەڭىرەك قوپارىپ كورسەك دون كيحوتقa تىرەلەر ەدىك. ءبىراق قۇر قوپاڭداۋدان پايدا نە؟ تۇلىپقا موڭىرەگەننەن نە ونەدى؟ بىرەر كەزدەستىڭ، ەكى-ۇش سوزبەن تىلدەستىڭ. قىلى مۇجىلگەن كيستىنى اۋرەلەنىپ الدىڭ، تاپ ءبىر مايسارانى قۇشاقتاعانداي الگىنى امالدادىڭ، يىسكەلەدىڭ، سيپادىڭ. ازىرشە بار بىتىرەنىڭ وسىلار عانا. سەنەن ءتىپتى كۇشىك كۇيەۋدىڭ دە اۋىلى الىستا. ءبۇيىرىڭ قىزاتىنداي، دەلەبەڭ قوزاتىنداي سىنىققا سىلتاۋ بولارلىق نە بار؟ دالباسالاپ تا تالاپتانباي، تىمىرايىپ وتىرىپ، تىندىرىپ قويعانداي كۇپىلدەيسىڭ"...
— شەف! — سەرگەي جەڭىنەن تارتتى.
بالتا لابورانتىنا اجىرايا قارادى.
— شەف، ءسىز مەنى كەشىرىڭىز، ءبىراق مەن ءسىزدىڭ عاشىق بوپ قالعانىڭىزدى مالىمدەيمىن. بالتا مۇقاتوۆيچ، مەن سىزگە ءۇش رەت داۋىستاپ، قۇلاق تۇگىل قارا تەمىردى تەسىپ وتەتىن داۋسىمدى ءسىزدىڭ نازارىڭىزعا جەتكىزە المادىم.
بالتا "توق ەتەرىنە كوش" دەگەندەي بەتىن تىرجيتتى.
— ءتۇسىندىم، شەف! باس جاققا بارىسپايىق دەيسىز عوي. ول دا دۇرىس ەكەن. مىناۋ جوعارى ينتەللەكتۋال دوسىم قادىربەك ايتادى: "بالقىمانى شاموت سىلاقتىڭ ىشىندە ەرىتەدى ەكەنبىز. وندا سىمباتتى "ناتاشانىڭ" برون كويلەگىندەي مىنا سىرتقى تەمىر وبولوچكانىڭ — ساۋىتتىڭ كەرەگى قانشا؟" دەيدى. مەن بۇل ايتىس پەن پىكىر تالاسىنىڭ ايتۋلى شەبەرى ءھام جەڭىمپاز جۇلدەگەرىنە تالاي-تالاي دالەلىمدى كولدەنەڭ توسىپ، ءبىراق ءبىر دە بىرەۋىن وتكىزە الماي ابدەن تيتىقتاپ وتىرمىن.
بالتانىڭ ءجۇزى جىلىندى. باسىن يزەپ قادىربەككە بۇرىلدى. اناۋ قۇرداسىنىڭ ايتقانىڭ قۇپتاعانداي كۇلىمسىرەپ وتىر ەكەن.
— تەمىر مەن قىشتىڭ قايىسسى مىقتى، قادىربەك؟
— ارينە، تەمىر.
— سوندىقتان دا تەمىردەن مىقتى قۇرساۋ كەرەك. بۇگىن ءبىز قىسىمدى ءۇش اتموسفەراعا جەتكىزەمىز. سىرتقى تەمىر قاباتىنسىز شاموت سىلاق سول قىسىمعا توتەپ بەرە الار ما ەدى؟
— بەرە المايدى.
— جاۋابى وسى. ال وندا فۋتەروۆكانى دۇرىستاپ تاعى ءبىر قاراپ وتىڭدەر. جارىلعان، بوساعان جىگى بولماسىن.
— ول، رايت، شەف! ايتپاقشى، ءسىز ءسۇتىڭىزدى ءىشىپ الىڭىز. الگىندە مارگاريتا-ريتا كەلىپ قويىپ كەتكەن. ءسىز بايقامادىڭىز. ال، مارگاريتا! كورگەن دە، كورمەگەن دە ارماندا ونى! بۇرىن مۇندا كوپ كەلمەۋشى ەدى. ءقازىر اق حالاتىنىڭ ەتەگى بيلەپ، بيىك وكشەسى تەمىر پليتالاردا تىقىلداپ ءجيى كەلەدى. كىمگە كەلەدى ەكەن، شەف؟ ءا-ا، كەشىرىڭىز، ارينە ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟ داۋدە بولسا سول اسەم بويجەتكەن ءبىزدىڭ مىناۋ ۇلى مارتەبەلى ءھام عيززاتلۋ داراجالى بەك يبن كاديري تۋىسقاندى جاعالاپ ءجۇر-اۋ دەيمىن. ريتۋليا ءۇشىن مەن — ۆاكۋۋممىن. ءسىز، ارينە، بالتا مۇقاتوۆيچ، جەڭىلتەك ويىنعا جوقسىز. ەندى لوگيكا دەيتىن مىقتىعا جۇگىنسەك مىناۋ الىپ سەحتىڭ ەلەۋسىز ءبىر بۇرىشىنداعى قىبىرلاعان ۇشەۋدىڭ ەڭ ەلەۋلىسى ءھام قالاۋلىسى ءسوزسىز تۇردە ءارى ەش تالاسسىز قۇرمەتلۋ ۆا عيززاتلۋ قادير يبن بەك بولادى دا شىعادى.
قادىربەك ىرجيدى. قادىربەك ەمىرەندى. دوسىنىڭ سوزىنە سەنىپ قالدى ما، الدە ريتا-مارگاريتاعا قاراي جۇرەك قولىن سوزىپ ءجۇر مە، جايشىلىقتاعى سەرگەيدى ءتۇيىپ قالاتىن ادەتىن جاسامادى.
"مارگاريتا-ريتا اسەم قىز. مىنەزى جايساڭ. وسىنداعى جىگىتتەردىڭ كوبىنىڭ وزىنە دەگەن كوزقاراسىن سەزەدى-اق. ءبىراق ءبىر دە بىرىنە ءىلتيپات كورسەتكەن ەمەس. "ماڭدايدان سوعىلدىم" دەيدى سەرەجا. مارگاريتانىڭ سوعۋى دا مۇمكىن. سوزگە دە تەز. ءوز باعاسىن... ءا-ا، ءقادىرىن بىلەدى. ماعان وكپەلەپ ءجۇر مە ەكەن؟ ءسوز جوق وكپەلەيدى. كوڭىلدىڭ قالۋى جامان. قالدىرايىن دەمەيسىڭ. رەتى سولاي قيۋلاسسا، قايتەسىڭ.
مەن... مەن مايسارا دەيمىن. مايسارانىڭ قاسىن، قاباعىن باعام. ال ول...
انە، قادىربەك!.. قادىربەك كىمنەن كەم. ەكەۋى بىرگە وقىعان دەسەدى. ءبىرىنشى كلاستان ءبىر كلاستا. قادىربەك مارگاريتا-ريتا ءۇشىن وسىندا جۇمىسقا ورنالاسقان. ياعني مارگاريتانىڭ سوڭىنان ىلەسكەن. اكەسى مينيستر مە، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ما، ۇلكەن قىزمەتتە كورىنەدى. شەشەسى العاشقىدا ۇلىنا ماشينامەن كەلگەن ەكەن، قادىربەك قاتتى اشۋلانىپ، ماشيناعا مىنبەي جاياۋ تارتىپتى. دوسىنىڭ سول قىلىعىن سەرگەي ماعان ماقتانا ايتقان.
قادىربەك ورىسشا ايتساق، ليچنوست. ءوز ماقساتى ءۇشىن، ماحابباتى ءۇشىن بارىنە دايىن. ال مەنشە؟.. ءاي، قايدام؟"
— باستايمىز با، شەف؟
— ءا-ا...سەرگەي، ۋاقىت قانشا؟
— ون بىرگە بەس مينۋت قالدى.
— قادىربەك سۋحورۋكوۆقا ايتشى، باستايمىز دە.
تۋروۆ ەكەۋى "ناتاشانى" — اگرەگاتتى قالقانىڭ ىشىنە يتەرىپ كىرگىزدى. سەرگەي ءۇش پودشيپنيكتەن اگرەگاتتىڭ استىنا دوڭگەلەك جاساپ قويعان. ءقازىر جەڭىل-اق. قايدا سۇيرەسەڭ دە، زىرىلداپ كونە بەرەدى.
تۇتىكتەردى جالعاپ، سىمداردى قوسىپ، باللونداردى جاقىنداتىپ، پريبورلاردى تاعى دا تەكسەرىپ ءوتىپ، ەندى وزدەpi سپەسوۆكالارىن كيۋگە كىرىستى.
— شەف، كىندىگىڭىزدىڭ ءدال ۇستىندەگى تۇيمەڭىز ءۇزىلىپ قالىپتى. مارگاريتاعا قاداتىپ المايسىز با؟
— سەرەجا، سەن باتىرلار كيەتىن سايماۋىتى جارقىراعان توعىز قابات تورعاۋىتتىڭ ءدال كىندىك تۇسىندا اۋا كىرەتىن تەسىك-ساڭىلاۋى بولاتىنىن بىلەمىسىڭ؟
جوق! ءاي، مىناسى قىزىق ەكەن! اۋا كىرەدى دەيدى، ءا؟! وۋ، سوندا سول ساۋىتىڭىزدىڭ گەرمەتيزاسياسى سۇمدىق كۇشتى بولعان-اۋ!
سەرگەي جىميدى. بالتا دا جىميدى.
— ءيا-يا! اۋا كىرسىن دەپ ساڭىلاۋ قالدىرۋ — سىيىمسىزداۋ بولسا دا سەن، سەرەجا، مەنى سول ەرتەگىلەردىڭ باتىرىنا بالا دا، مارگاريتانى جايىنا قالدىر. ايتپەسە قادىربەكتى ەكەۋلەپ وكپەلەتىپ جۇرەرمىز.
— و، بۇعان قوس قولدى كوككە سوزىپ كەلىسەم!
سالدەن سوڭ سىناق باستالىپ كەتتى.
— قىسىم قانشا؟
— ەكى دە سەگىز.
— تەمپەراتۋرا؟
— مىڭ دا جەتى ءجۇز.
— قانشا ۋاقىت ءوتتى؟
— سەگىز مينۋت.
گۇرىلدەگەن، گۇجىلدەگەن دىبىستاردى جارق-جۇرق — تىلگەن قىسقا-قىسقا سۇراق-جاۋاپ. ماسكالارىن بەتىنە تۇسىرە كيگەن تورتەۋدىڭ قيمىل-قوزعالىستارى شاپشاڭ، جيناقى. اركىم ءوزى مەنشىكتەگەن بەلگىلى ورنىندا. اركىمنىڭ قاداعالايتىن ءوز ولشەۋىش اسپابى، ءوز مىندەتى بار. ءبىراق ءبارى ءدال ءقازىر سوم جۇدىرىققا اينالعان ءبىر قولدىڭ ساۋساقتارىنداي.
— كيسلورود تاۋسىلىپ بارادى. قادىربەك تەز ەكىنشى باللونعا اۋىستىر!
— قىسىم!.. قىسىم تومەندەمەسىن!
— اشىڭقىرا! ۆەنتيلدى اشىڭقىرا، سەرەجا!
— تەمپەراتۋرا قانشا؟
— مىڭ دا توعىز ءجۇز...
— ۋاقىت؟
— ون ءبىر مينۋت.
— وسىلاي ۇستاڭدار!
"ناتاشا" گۇجىلدى كۇشەيتتى. سەلكىلدى كوبەيتتى. "ناتاشا" دەمەي مىنا گۇجىلىنە قاراپ "اتالىققا دايارلاعان بۇقاعا تەلىگەن ءجون سياقتى" دەگەن سەرەجانىن پىكىرىنە قوسىلۋعا ابدەن بولادى. ارينە، "ناتاشاعا" نە جورىق. اناۋ شاپ-شاعىن اگرەگاتتىڭ ىشىندە ءقازىر ەكى مىڭ گرادۋس شاماسىندا ءۇش اتموسفەرالىق قىسىممەن بۇرق-سارق مەتالل قايناپ جاتىر. ءجۇز گرادۋستا-اق قايناعان سۋ ساماۋرىندى ساقپان تاسىنداي ويناتسا، ەكى مىڭ گرادۋستاعى ساقىرلاعان مەتالل جان قويسىن با!
— قىسىم!.. قىسىم قانشا؟
— ءۇش! ءۇش، بالتا مۇقاتوۆيچ!
— تەمپەراتۋرا؟
— تۇپ-تۋرا ەكى مىڭ!
— ۋاقىت؟
— ون ءۇش مينۋت.
— ەكى مينۋتتان كەيىن وتتەگى بەرۋ توقتاتىلسىن.
— بالتا مۇقاتوۆيچ، كەيىن... كەيىن شەگىنىڭىز! — بۇل سۋحورۋكوۆتىڭ داۋسى. ءدال سول كەزدە... جارق-جۇرق وت شاشىراسىن كەپ! قاراقوشقىل ءتۇتىن بۋداق-بۋداق اتىلسىن كەپ!
— توقتات! وتتەگىنى!
— ءورت سوندىرگىش قايدا؟
— بالتا؟!
— تۇك كورىنبەيدى، لەكي-پالكي!..
— بالتانى... بالتا مۇقاتوۆيچتى بىلاي الىپ شىعىڭدار…
— تۇتىكتەردى اعىتىڭدار! Eh، تاعى دا جانىپ كەتتى!
قاراشوقىل ءتۇتىن كوز اشتىرمايدى. كۇيگەن ءجۇن ءيسى، رەزينكا ءيسى قولقا قابادى. بالتا ەت قىزۋمەن شىم ەتە قالعان قارنىن الاقانىمەن سيپالاپ كەيىن ىرعىعان. نايزاعاي بيشىگىندەي كوكالا اششى جارىق كوزىن جارىقتىرىپ تۇك كورسەتپەي جىبەردى. ودان ءارى... ودان ءارى ەسىنەن تانىپ قالىپ ەدى.
بەس مينۋتتان سوڭ باسىن كوتەردى. سەرەجانى كوردى. سۋكورۋكوۆتى كوردى. مارگاريتا-ريتانى تانىدى.
— “ناتاشا”قالاي؟ نە بولدى؟
— فۋتەروۆكا شىداماعان. سۇيىق مەتالل كورپۋستى ەرىتىپ جىبەرگەن. مەتاللدىڭ ازدىعى عانا قۇتقاردى...
— قادىربەك قايدا؟
— مۇندامىن، بالتا اعا...
— ءوزىڭىز قالايسىز، شەف؟
— قارنىم ازداپ...
سيرەنانىڭ اششى بوزداۋى قۇلاق جارعاعىنا قانجارداي قادالدى. توبەسىندەگى جاسىل كوز — شامىن اشىپ-جۇمىپ "جەدەل جاردەم" ماشيناسى سەحتىڭ ىشىمەن كۇيە مەن كوبىك ارالاسقان. بۇرىشقا زىرىلداپ كەپ توقتادى.
اق حالاتتى مەدسەسترا بالتانىڭ يىعىنان سۇيەدى.
— جۇرە الاسىز با؟
— جۇرەم عوي...
— كۋرتكاڭىزدى شەشسەك... — مارگاريتا-ريتا مەدسەسترا كومەك كۇتكەنىن سەزە قويىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى. اسقان ءبىر ەپتىلىكپەن ءارى ايانىشتى تۇرمەن كۋرتكانى جايلاپ شەشىپ الدى.
شەشىپ الدى دا، شۇرق-شۇرق تەسىلە كۇيگەن كيىز كۋرتكانى بەتىنە باسىپ جىلاپ جىبەردى.
سەرگەي مەن قادىربەك مارگاريتانى ەكى جاقتاپ ۇستاۋعا كىرىستى.
— ريتا، جىلاما...
— ريتا-ريتۋليا، كوردىڭ بە، ءبارىمىز دە امان-ەسەنبىز. مىنە يبن قاديري دە، مەن دە ساپ-ساۋمىز. ءوندىرىس ورنى بولسا، مەتاللۋرگيا سەحى بولسا، كىشىگىرىم اۆارياسىز سىناق وتە مە. قايتا قالاي جاقسى قۇتىلدىق.
— بال-تا-ا ءمۇ-قا-اتوۆي-يچ شە! — كەمسەڭدەگەن يەك ءۇش ءسوزدى الدەنەشە ءبولىپ ارەڭ ايتتى.
— نەمەنە بالتا مۇقاتوۆيچ؟ بالتا مۇقاتوۆيچ تا ويناقتاپ كەتەدى ءالى. و-و، ول، ياعني شەف — ەرتەگىنىڭ باتىرى. وعان تۇك تە ەتپەيدى. — ايتارىن ايتقانمەن سەرەجا مەدسەسترا مەن دارىگەردى جاعالادى.
دارىگەر ايەل بالتانىڭ جەيدەسىنىڭ جۇرناعىنان قارنىنا ءۇڭىلىپ تۇر ەدى. تۋروۆ تا ەڭكەيە كوز جۇگىرتىپ، تەز بۇرىلىپ كەتتى. ۇلبىرەپ تەرىسى سىپىرىلىپ كۇيگەن ادام دەنەسىن كورگەنى سول ەدى، جۇرەگى لوبلىپ، تۇلابويى تۇرشىگىپ قويا بەردى. سونى ەشكىمگە سەزدىرگىسى كەلمەي جالما-جان تەمەكىسىنە جارماستى.
بالتانى ماشيناعا وتىرعىزدى.
سەرگەي مارگاريتانى يىعىنان ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن يتەردى.
— ريتۋليا، سەن دە مىنسەڭشى. شەفتى قايدا اپارادى. جالپى... ءبىر سوزبەن ءبارىن ءبىلىپ قايت. ءسويت، ريتۋليا.
ريتاعا كەرەگى سول، جىرىم-جىرىم كۋرتكانى ۇستاعان كۇيى ماشيناعا ۇمتىلدى.
— كۋرتكانى تاستا، ريتا! — ريتا ەستىمەدى. قادىربەك قۋىپ جەتىپ كۋرتكانى الىپ قالدى.
سۋحورۋكوۆ ەكى لابورانتتى قۋىرا جونەلدى.
— ابدەن بەتىمەن كەتكەنسىڭدەر. جۇمىس ىستەگىلەرىڭ كەلمەيدى. سەندەردىڭ كەسىرلەرىڭنەن انە، بالتا مۇقاتوۆيچ جاراقاتتاندى. ونىڭ وزىندە دە بار. سەندەرگە سەنەم دەپ... لويالنىي بولۋدىڭ اقىرى نەگە سوقتى؟ اۆاري-يا-ا-عا! ول ءۇشىن ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزدان سيپامايدى. الدىمەن مەن جاۋاپ بەرەم. مەن! ال، كىنالى — ول. فۋتەروۆكانى دۇرىس جاساتپاعان. ال، كىنالى سەندەر. سەن — ەكەۋىڭ! پاپالارى مەن مامالارىنىڭ ەركەتوتايلارى! اقساۋساقتار!
سەرگەي تۋروۆ شىداي المادى.
— ولەگ نيكانوروۆيچ، ءسىز ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىزگە تيىسپەڭىز. ءبىزدى، ءوزىمىزدى قانشا كىناراتتاساڭىز دا ەركىڭىز! بالتا مۇقاتوۆيچ ءۇشىن مەن ەشتەڭەدەن تايىنبايمىن. ەشتەڭەدەن ايانبايمىن. ول، ول — ادام! ازامات ول، ولەگ نيكانوروۆيچ! كەرەك بولسا مەن تەرىمدى بەرەم، قانىمدى قۇيام! ال ءبىز اقساۋساق ەمەسپىز! ەمەسپىز! ولاي دەپ بەكەر اتايسىز ءبىزدى! بەكەر!
Mايسارا ۆاسيليي سەرگەيەۆيچپەن پودەزگە كىرە بەرىستە بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالدى. سۇستى اتايدىڭ ءوزىن ونشا جاقتىرمايتىنىن ءبىلىپ، ىعىسىپ جۇرەتىن. سوڭعى كەزدەرى ءوڭى كىرىپ، ءجۇرىسى شيراپ، كادىمگىدەي قۋتىڭداپ كەتكەن كورشىسىنىڭ قازىرگى ەكى كوزى ۇڭىرەيە جۇدەگەن ءتۇرىن تانىماي قالدى.
— ءسالاماتپىسىز، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ. ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ جۇرگەن جوق پا؟ — دەپ جاعدايىن سۇرادى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ يىعى سەلكىلدەپ كەتتى.
— بال-تا-ا! با-ا-لا-ا-م...
مايسارا جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
— نە بولدى، ۆاسيا اتاي؟! اپىراي، بالتاعا بىردەمە بولدى ما؟! — دەپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى قۇشاقتاي الدى. — ايتىڭىزشى، اتا. امان با؟ ءتىرى مە؟
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مايسارا ءدال وسىلاي شوشىپ، ءدال وسىلاي كۇيزەلەدى دەپ ويلاماپ ەدى، كورشىسى وزىنەن ارتىق قينالعاندا ءىشى جىلىپ سالا بەردى. اناۋ بالتاداي ازامات ەكەۋىن تۋىسقان ەتىپ شىرماپ تاستاعان ەكەن.
— ۇرەيلەنەتىن دانەڭە جوق، قىزىم. بالتا... ءسال جاراقاتتانعان ەكەن.
— جاراقاتتانعان دەيمىسىز؟! قالاي؟ ءقايتىپ؟
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ دىرىلدەگەن مايسارانىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— قىزىم، سەن بوسقا قوسۇرەيلەنبە. جۇمىس ورنى وت پەن شوق بولعان سوڭ اندا-ساندا اۆاريا بولماي تۇرا ما...
— اۆا-ري-يا! — مايسارانىڭ جان داۋسى شىقتى. — ءتىرى مە ءوزى؟
— ءتىرى، قىزىم، ءتىرى! قول-اياعى ساۋ كورىنەدى.
— ءوزىڭىز، اتا، كوزىڭىزبەن كوردىڭىز بە؟ — كەمسەڭدەگەن يەك ارەڭ يكەمگە كەلدى.
— كورسەتكەن جوق. وپەراسيا جاساپ... وپەراسيا دەگەندە، اناۋ ايتقانداي ءقاۋىپتىسى ەمەس، كۇيگەن جەرىنە تازا تەرى جامايتىن كورىنەدى عوي. — ۆاسيا اتاي ەستىگەندەرىن شاشىراتا جەتكىزدى.
— قاي اۋرۋحانادا؟
— قاراعىم، قىزىم، بەكەر اۋرە بولاسىڭ. بۇگىن ەشكىمدى كىرگىزبەس. ءجۇر. بىزدىكىنە ءجۇر. شاي ىشەمىز...
مايسارانىڭ تاعاتى قالدى ما وعان. اۋرۋحانا مەن بولىمشەنىڭ ءجون-جوباسىن ءبىلىپ العان سوڭ كوشەگە شىعىپ، تاكسي ىزدەدى. وندايدا تاكسي دە وڭايلىقپەن كەزدەسپەيدى عوي.
"امان بولسا ەكەن!.. جانى قالسا ەكەن! ۆاسيا اتاي مەنىڭ كوڭىلىمە قارادى. ءوزى جامان جۇدەپ تۇر. اۆاريا بولسا بالتا اۋىر جارالانعان عوي. كۇيگەن دەدى مە؟ قاي جەرى كۇيدى ەكەن؟ ءاي، مەن كىنالى! مەن! مەنىڭ قۋ پيعىلىم! ماڭايىما جاناسىپ كەتكەندەرگە پالەم جۇعاتىن ناعىز قۇبىجىققا اينالعانىم با؟ امان بولسا ەكەن! بالتاسىز ماعان كۇن جوق. جەتتى كوزىم.
ءاي، مىناۋ تاكسيگە نە بولعان؟ جاي ماشينالاردىڭ توقتامايتىنى نەس"
سويتكەنشە ءبىر تاكسي زىر ەتىپ كەلىپ، توقتاي قالعانى.
— وسىنداي پەريزاتقا دا جول توسقىزىپ قويادى ەكەن-اۋ، ءا! — شوفەر جىگىت سوزشەڭدىگىنە باستى.
مايسارانىڭ ءدال ءقازىر سىركەسى سۋ كوتەرەيىن دەپ تۇرعان جوق، بارار جەرىن اسىعىس اتادى دا، "تەزدەتىڭىز" دەگەندەي قولىن العا بۇلعاپ قالدى. شوفەر اۋرۋحانانىڭ ادرەسىن ەستىسىمەن بايىپتى تۇرگە كوشتى.
— كىمىڭىز ەدى؟
— نە؟ ماعان بىردەمە دەدىڭىز بە؟
— جاي، اشەيىن.
ەسىك اۋزىنداعى كەزەكشى مايسارانىڭ جولىن كەسكەستەدى.
— بولمايدى! رۇقسات قاعازىڭىز بار ما؟
قانداي رۇقسات قاعاز قاجەت ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ونى تۇپتەپ جاتۋعا ۋاقىت قايدا، كەزەكشىنىڭ الدىنداعى تەلەفونعا جارماستى.
— بۇل "سلۋجەپني" تەلەفون! اناۋ جەردە ءاپتومات بار، — دەپ كەزەكشى ايەل ترۋبكاعا تالاسىپ ەدى، مايسارا سول قولىمەن انانىڭ قولىن ىسىرىپ تاستاپ، ديسكىنى اينالدىرا باستادى.
— عازيز قۇلتانوۆيچ! عازيز قۇلتانوۆيچ! مەن عوي! عازيز قۇلتانوۆيچتى قوس!
عازيز قۇلتانوۆيچ دەگەندى ەستىگەن ساتتە-اق كەزەكشىنىڭ اۋزى اشىلىپ، كوزى باقىرايىپ كەتكەن-دى. تەلەفوننىڭ قۇلاعىن باسىپ قالدى.
— وۋ، ءسىڭلىم! الدەبىر بولماشى قاعازعا بولا سونداي ۇلكەن كىسىنى نەسىنە مازالايمىز. بەرى وت، ءسىڭلىم! بىزدە نە بار. "جىبەرمە!" دەيدى. قاقپا اۋزىنا بايلاعان توبەتتەي ارسىلدايمىز كەپ... جۇمىسىمىز وسى بولعان سوڭ... — اسىعا باسقان مايسارانىڭ ارتىنان موليە قاراپ قالدى.
“قانداي سىلقىم”! عازيز قۇلتانوۆيچتى قوس دەپ دىگەرلەتەدى! ال، ءبىز عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ اتىن راديو، تەليەۆيزوردان ەستىگەنىمىزگە عانا ءمازبىز. ءاي، ءاي، عاني قۇلتانوۆيچپەن ەمىن-ەركىن سويلەسەتىن دە ادامدار دا بار ەكەن-اۋ! قاپ! كەلىنشەكتىڭ تۇرىنە دۇرىستاپ قاراپ الماپپىن-اۋ! زايىبى بولدى ما ەكەن؟ ءاي، تىم جاس قوي... مۇمكىن الگى اناۋسى شىعار... جو-جوق ونداي ۇلكەن ۇلاعاتتى كىسىلەر وندايعا بارمايدى. قارىنداسى، نە جيەنى شىعار".
كەزەكشى ايەلدىڭ قالعان ۋاقىتى سىلقىم كەلىنشەكتىڭ سونداي بيىك دارەجەلى ادامدى قاراپايىم الدەكىمدەي ەتىپ تەلەفونمەن... وندا دا الدەبىر اۋرۋحانانىڭ ەسىك كوزىندەگى تەلەفونىمەن شاقىرعانىن ويلاۋمەن ءوتتى.
ۇزىن دالىزدە مايسارا كەزدەسكەندەردىڭ بارىنەن حيرۋرگيا بولىمشەسىن سۇراۋمەن بولدى. سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ مىسى باستى ما، الدە اق ماڭدايى جارقىراعان اسەم جاننىڭ جانىندا ءبىراز جۇرگىسى كەلدى مە ۇزىن بويلى اققۇبا قازاق جىگىتى (ءوزىن نەيروحيرۋرگپىن دەپ تانىستىرعان) مايسارانى بالتانىڭ پالاتاسىنىڭ الدىنا دەيىن ەرتىپ اكەلدى.
— كوپ وتىرماڭىز، قارىنداس. مۇندا كوبىنەسە اۋىر ناۋقاستار جاتاتىندىقتان سىرتتان كەلۋشىلەر جىبەرىلمەيتىن. ءوزىڭىز سياقتى ادەمى قارىنداستارعا، ارينە، جول ىلعيدا اشىق. مەن ءسىزدى وسى ارادا كۇتە تۇرارمىن... — دەگەن ەمەۋرىنىن دە ءبىلدىرىپ قالدى.
— جو-جوق، اۋرە بولماڭىز.
مايسارا سەرىگىنە قاراماي، انتەك باس يزەدى دە، ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا يمەنە قول سوزدى.
"كورەم ءقازىر. بەت-اۋزىن، تۇلا-بويىن تۇگەل تۇمشالاپ وراپ، دومالاتىپ تاستاعان شىعار. ايتەۋىر جانى قالسا ەكەن".
"جانى قالسا ەكەن". ايەل حالقىنىڭ قايراتى دا، قاسيەتى دە ءوزىن قۇربان ەتىپ، وزگەگە دەگەن مەيىرىم مەن اياۋشىلىق سەزىمدى جۇرەگىندە وسىرەتىندىگىڭدە بولار. جانى امان قالسا ەكەن دەگەن تىلەك مايسارانى شيراتىپ، كەۋدەسىنە شىمىر باتىلدىق ەنگىزدى. ەسىكتى جايلاپ اشىپ، تابالدىرىقتان اتتادى...
— ماي-سا-ارا!
وڭ جاقتاعى ءۇشىنشى كەرەۋەتتە شالقالاپ جاتقان بالتا كادىمگىدەي كۇلىمسىرەپ، ساپ-ساۋ... ساپ-ساۋ... ساپ-ساۋ كۇيدە ەلجىرەگەن ۇنمەن قۋانا قارسى الدى.
مايسارانىڭ كوزىنەن اعىل-تەگىل جاس پارلاپ قويا بەردى. ەكى-اق اتتاپ بالتانىڭ قاسىنا جەتتى دە، سىلق ەتىپ تىزە بۇكتى، ەكى قولىمەن بالتانىڭ باسىنان ۇستاي الىپ، بەتىنە بەتىن توسەدى.
— بالتام! بالتا — جانىم!..
دىرىلدەگەن ەرىندەر ماڭدايعا، بەتكە، كوزگە ەمىرەنە جاناستى. پورا-پورا جاسى ماڭدايعا، بەتكە، كوزگە اقتى.
— بالتاشىم!
يسىنگەن كەۋدەنىڭ اعىل-تەگىل جاسى ىستىق، ىستىق تامشىلارمەن ساۋىلداعاندا ەلجىرەگەن جۇرەكتىڭ مەيىرىمى مەن قۋانىشى "بالتا" دەگەن ءبىر ءسوزدىڭ سان قۇبىلعان اتالۋىمەن اقتارىلدى.
بالتانىڭ سۇيىق مەتالعا شىداعان جانى مىنا ەلجىرەۋىك سەزىمگە، سۇيىسپەنشىلىك قۇدىرەتىنىڭ كۇيدىرىپ-جاندىرىپ ەس تاندىرار ءلاززاتىنا شىداي المادى. كەبەرسىگەن ەرنىمەن مايسارانىڭ... ءوزىنىڭ ارمانداعان، قيالداعان، اڭساعان مايساراسىنىڭ جاس جۋعان ماڭدايىن، كوزىن، بەتىن ءوپتى. كەنەت ىستىق لەبى شارپىعان ۇلبىرەك ەرىندەر ەرنىمەن تابىستى...
تۇلابويى شىمىر-شىمىر. دەنەمەن ميلليون ۆاتتىق توك جۇگىرىپ جاتىر. قان تامىرلاردا توعىزىنشى ۆالدىڭ نار تولقىندارى ساپىرىلىسا، جەنتەكتەلە، شارپىلىسا سوقتىعىسىپ جاتىر. جۇرەك ءدۇرسىلى... ورەكپي شاتتانعان جۇرەك ءدۇرسىلى جايلاۋدىڭ شوپاندار تويىندا بايگەگە شاپقان مىڭ سان تۇياق دۇبىرىنەن دە كۇشتى.
ماپ-مايدا، جۇپ-جۇمساق ەرىندەر ەرىندەرى ارقىلى اۋىرسىنعان تانىنە ءدارۋ قۇيدى، جابىرقاعان جانىنا قۋات قوستى.
ەرىندەر اجىراسقاندا ەكەۋى دە تۇنشىعا دەم الىپ، ەكەۋى دە قۋانا كۇلىپ جىبەردى. مايسارانىڭ جاسى قۇرعاعان كوزدەرى نۇر شاشىپ، بوتا كوزدىڭ مەيىربان مولدىرىنە راحاتتى كۇيدىڭ شاپاعاتى تۇنا قالىپتى.
— بالتاشىم!.. بالىم!
— ماييا! مايسارا! مىندا وتىر.
مايسارا قولىن بالتانىڭ كەۋدەسىنە قاراي سىرعىتا بەرگەنى سول ەدى، جىگىتتىڭ ورتەنىپ تۇرعان كوزدەرى كىلت جاسىپ، ىڭىرىنعان داۋسى وقىس ەستىلدى. مايسارا شوشىپ كەتتى.
— قاي جەرىڭ؟! بالتام!
— قارنىم، كىندىگىم تۇسى...
— قاتتى اۋىرىپ جاتىر ما؟.. قولىم ءتيىپ كەتتى مە؟
مايسارا قايتادان ايانىش سەزىمىنە شومدى.
— ماەچكا، ماييام! سەن ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق. ەرتەڭ تۇرىپ كەتەم. الاقانداي جەردىڭ تەرىسى ۇلدىرەدى دەپ... قايتا ءبارى جاقسى اياقتالدى. جىگىتتەرگە تيگەن جوق، “ناتاشا” بولماسا...
مايسارانىڭ ءوڭى قۇبىلىپ كەتتى.
— ناتاشاعا نە بولدى؟ ول كىم ەدى؟
بالتانى كۇلكى بۋدى. كوزىنە الگىندەگى قۋانىش، مەرەي وتى ورالدى.
— "ناتاشا" — قىز ەمەس، مايەچكا. "ناتاشا" — اگرەگات. ءبىزدىڭ بالقىما قورىتاتىن تاجىريبەلىك پەشىمىز.
ەندى سىڭعىر كۇلكى پالاتانى جاڭعىرتتى. جاڭعىرتتى دا تەز باسىلدى. ويتكەنى پالاتادا جاتقان باسقا اۋرۋلاردى مايسارا ەندى عانا كورگەن ەدى.
— كىمنەن ەستىدىڭ، مايەچكا! مەنىڭ ءوزىڭدى ويلاعانىمدى... توسقانىمدى بىلسەڭ عوي! — بالتا اپپاق ارۋدىڭ الاقانىڭ ۇستاپ، سالالى ساۋساقتارىن ايالاي سيپالادى.
"مىنە، جەتكىزبەس ساعىمداي بۇلدىراعان باقىت دەگەن وسى! قولىمدا. جانىمدا. ساۋساقتان ساۋساققا قان قۇيىستى دەگەن دە وسى! ءبارى راس! مىناۋ دۋىلداعان، دىرىلدەگەن ساۋساقتار بىر-بىرىنە قان قۇيىسىپ جاتقان جوق پا. "عاشىقتىق ءتىلى — ءتىلسىز ءتىل... كوزبەن كور دە، ىشتەي ءبىل". ءاي، اقىن! تاڭىردەن نەڭ كەم، اقىن! بارلىق جايدى بولجاعان سەنەن قۇدىرەت وتەر مە. ءتىلدىڭ ءدال ءقازىر نەسى قاجەت. ءسوزدىڭ قانشا كەرەگى بار. مىناۋ الابۇرتقان ءجۇز، مەيىرىمگە ءشۇپ-شۇپ تولى كوز، دىرىلدەگەن قايقى كىرپىك بيىك قاباقتىڭ ءار قيمىلى سويلەپ، جىرلاپ، اندەتىپ تۇرعان جوق پا".
— ۆاسيا اتاي سەن جارالانىپ قالدى دەگەندە... — ماسارانىڭ جۇزىنەن ۇرەي بەلگىسى ءبىلىنىپ بارىپ، سەيىلدى. — وسى اراعا قالاي جەتكەنىمدى دە، ءوزىڭدى قالاي تاپقانىمدى دا بىلمەيمىن. ايتەۋىر تاپتىم-اۋ! تاپتىم ءوزىڭدى!
"تاپتىم!" ءبىرجولا تاپتىم، ەندى ايرىلمايمىن قۋاتتانعانداي ىستىق الاقانى بالتانىڭ الاقانىن قۇشىرلانا قىستى. بوتا كوزدەرى شۋاق توكتى.
— ۆاسيا اتايدىڭ ءوزى قايدا؟
— ساعان كىرگىزبەپتى. قاتتى ۋايىمداپ ءجۇر. قۇر سۇلدەرى.
— مايەچكا، سەن وعان... ونى، اتامدى ۋايىمداتپا. كوڭىلىن ورنىنا ءتۇسىر. ول... ول جالعىزدىقتى كوتەرە المايدى. اتاما قيىن...
بالتا مايساراعا جاۋدىرەي قارادى.
— ابىرجىما، بالتاش! ەرتەڭ ءوزىم ەرتىپ اكەلەم.
ەسىكتەن مەدبيكە باس قىلتيتتى.
— ءسىزدى مۇندا كىم جىبەردى؟ اۋرۋلاردى نەگە مازالايسىز! تىنىشىن نەگە بۇزاسىز؟
قاتقىل داۋىس شەكە سولقىلداتتى.
ءتور جاقتان بىرەۋ ءۇن قاتتى.
— سەسترا، بىزگە كۇندە وسىنداي پەريزات قارىنداس كەلىپ تۇراتىن بولسا، ونداي مازالاۋعا بۇكىل اۋرۋلار قاۋىمى ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، قولحات بەرەر ەدى. ءبىرىن ءبىرى ۇناتقان جاستاردىڭ كوگەرشىندەي كۇركىلدەگەنىن ەستۋدەن ارتىق جانعا جايلى نە بار؟
مەدبيكەنىڭ داۋسى ودان سايىن شىڭىلتىرلاندى.
— تولەگەنوۆ، سەن قورعاۋشى بولماي-اق قوي. سەن ونان دا رەجيم بۇزۋىڭدى توقتات. بۇل جەر ساعان ساناتوريي ەمەس. اۋرۋحانا! سەنىڭ بىتپەيتىن ديسكۋسسياڭنان قۇلاعىم ابدەن سارسىلدى. — ەسىكتەگى باس بەرى سۇعىندى. — كەلۋشى ازاماتشا! مەن سىزگە ايتىپ تۇرمىن. پالاتانى بوساتىڭىز. ال، سەن تولەگەنوۆ، كەز كەلگەن جەرگە قىستىرىلعانىڭدى دوعار!
تولەگەنوۆ جاستىقتان باسىن جۇلىپ الدى.
— ءسىز... ءسىز... ساسىق كۇزەننىڭ ايعىرىنداي شاقىلداعان ادام بەينەلەس قۋىرشاق! مەنىمەن ءسىز دەپ سويلەسىڭىز. "سەن! سەن!" دەپ وڭمەنىمە سۇعىڭىزدى قاداماڭىز!
جۇيكەسى جۇقارعان با الدە ناۋقاسىنىڭ بەتى سولاي ما، تولەگەنوۆ اياق استىنان كوگەرىپ، سىلق ءتۇستى. كورشىلەرى ايقاي سالدى.
— دارىگەر! دارىگەر شاقىرىڭدار!
— ۋكول! ۋكول بەرسىن تەزدەتىپ.
— سەسترا، اعايشا، ءسىز بارىڭىز! كەتىڭىز بۇل ارادان. مايسارا بالتانىڭ قولىن قىسىپ ورنىنان تۇردى.
— ەشتەڭە ويلاما، بالتا! ەرتەڭ ۆاسيا اتاي ەكەۋمىز كەلەمىز.
بالتا ءارى قۋاندى، ءارى مۇڭايدى. مايسارامەن تابىسقانىنا، تۇسىنىسكەنىنە قۋاندى. ءدال ءقازىر جانى جايماشۋاق ءلاززاتقا بوگىپ ەدى. ول مۇمكىن اڭساعان ساۋساقتاردى سيپاعانىنان دا بولار، الدە مۇمكىن وسى ۇزاققا كەۋدەسىن تىرناپ كەلگەن بەلگىسىز قينالىسىنان قۇتىلعانىنان بولار، ول مۇمكىن سۇيىسپەنشىلىك ءدامىن تاتقىزعان ۇلبىرەك ەرىننىڭ العاشقى ىستىق سۇيىسىنەن تۋىنداعان شىعار. ايتەۋىر ءتانى اۋىرعان جىگىتتىڭ جانيمانى جەتىقات كوككە شىعانداپ شىعىپ، تىرلىكتە كەزدەسەر ءلاززات اتاۋلىنىڭ مەكەنى — ماحاببات ءجانناتىن جايلاپ جاتقان ەدى. مۇڭ توركىنى دە وسى ويدا جوق قاۋىشۋدان تامىر تارتادى. ءدال ءبۇيتىپ اۋرۋ ۇستىندە، توسەك تارتىپ جاتىپ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ىشپەن بىلىسكەن ءسۇيىنىشتى ءساتتىڭ وتكىنشى ەلەستەي بولعانىنا ريزا ەمەس. بىتپەۋىن، اياقتالماۋىن تىلەگەن كوڭىلدىڭ الدەن-اق جەتىمسىرەي باستاعانىڭ سەزگەندە كۇيگەن جەرى دە، كۇيمەگەن تۇسى دا ورتەنىپ دۋىلداپ سالا بەردى.
دارىگەر دە، سەسترالار دا كوپ توستىرىپ بارىپ كەلىپ، تولەگەنوۆكە ءدارى ىشكىزىپ، ينە تىققىلاپ تىنىشتاندىرعان بولدى.
— مەن سىزگە رەنجىمەڭىز، اشۋلانباڭىز دەپ قاشانعى ايتام، تولەگەنوۆ جولداس. ءسال رەنجىسەڭىز، وسىلاي بۇرىسەسىز دە قالاسىز. جۇيكەنى جۇلقىلاي بەرەتىن ول بىزگە ارقان عوي دەپ پە ەدىڭىز. جۇلقىلاي بەرسە ارقان دا شىدامايدى. ال جۇيكە، تولەگەنوۆ جولداس، ەڭ نازىك ەڭ سەزىمتال، ەڭ تىتىركەنگىش نارسە. ونى اياۋ كەرەك. ونى اياۋ ءۇشىن ءسىز، تولەگەنوۆ جولداس، جوقتان وزگەگە كەيىمەۋگە تىرىسۋىڭىز كەرەك — دەپ ءوزىن مايساراعا نەيروحيرۋرگپىن دەپ تانىستىرعان كەزەكشى دارىگەر باستىرمالاتا بەرىپ ەدى، تولەگەنوۆ كوزدەرىن شاتىناتتى.
— ءسىز الدىمەن مەنى تولەگەنوۆ جولداس دەۋىڭىزدى دوعارىڭىز. نەمەنەگە توتىقۇستاي "تولەگەنوۆ! تولەگەنوۆ!" دەپ تاقىلداي بەرەسىز. مەنىڭ ماقسۇتبەك دەگەن پاسپورتقا جازىلعان اتىم بار. اكەمنىڭ اتى جاقىپ. ولگەن اتامنىڭ قۇلاعىن شۋلاتپاۋىڭىزدى سۇرايمىن.
— جاقسى، جاقسى تولەگەنوۆ جول... ءا-ا، ماقسۇتبەك اعا..تارىلماڭىز دەگەندە... جۇيكەگە جۇك تۇسپەسىن دەپ.. ايتپەسە ءسىزدى نەگە... تويست اتاڭىزدى... ءا-ا، جۇيكەڭىزگە ساق بولىڭىز. — اققۇبا جىگىت ساسقالاقتاپ نە ايتىپ، نە قويعانىڭ ءوزى دە بىلمەي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ماقسۇتبەككە باسىن يزەپ قوشتاستى دا، بالتانىڭ قاسىنا جاقىندادى.
— جاعدايىڭىز قالاي؟ ارينە، كوپ قوزعالۋعا بولمايدى. ازىرشە. ايتپاقشى، الگىندە ءسىزدى ءبىر كىسى ىزدەپ ءجۇر ەدى.تۋىسىڭىز بولار؟
"تۋىسىڭىزدى" ادەيى ايتتى ما، شىنىمەن سوعان ۇيعاردى ما — ءبىراق جالعىز ءسوز جادىراعان كوڭىلگە تۇرپىدەي ءتيدى. بالتا نىلدەي بۇزىلدى. دارىگەرگە دە جاۋاپ بەرمەي، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى.
"جاسى ۇلكەندىگىن سەزدىرە مە؟ ەركەكتەر وزىنەن مۇشەل جاس كىشىگە ۇمتىلعاندا، وزىنەن ءۇش-تورت جاس... ۇلكەن قى-ىز-عا... (مايسارا قانداي قىزدان كەم) قىزىقسا... قۇمارتسا ونىڭ نەسى شام. نادەجدا كونستانتينوۆنا شەشەمىزدىڭ يليچتەن جاسى ۇلكەن بولاتىن. (ءاي، سەن دە سالىستىراتىن ادامدى تاپقان ەكەنسىڭ). ماحاببات سەزىمى جىل سانامايدى. "تۋىسىڭ با؟ دەيدى. مازاق ەتكىسى كەلە مە؟ الدىمەن وزدەرى سونداي قىزدى تاۋىپ السىن".
— جىگىتىم، كەشىر. — دارىگەر يىعىنان ۇستادى.
بالتا موينىن بۇردى.
— نە؟ ەستىگەم جوق.
— ءبارى دۇرىس بولادى دەيمىن. قارنىڭداعى الاقانداي جەرگە جاماۋ تۇسكەنى بولماسا، امان-ەسەن قۇتىلعانىڭا قۋان دەيمىن، باۋىرىم. ءتىپتى ءوزى كورىنەتىن دە جەردە ەمەس، جەيدەڭ جاۋىپ تۇرادى.
— راحمەت.
— تەز جازىلۋىڭا تىلەكتەسپىن.
— ايتقانىڭىز كەلسىن.
— تويىڭ دا تەز بولسىن!
ەكى ءجۇز شارپىستى. دارىگەردىڭ شىن كوڭىلدەن اقتارىلعان تىلەگى كوزىنەن كورىندى. بالتانىڭ تارىلعان دۇنيەسى قايتادان كەڭىپ سالا بەردى.
— ءوزىڭىز تورىمدە وتىراسىز. ۋادە ەتەم سوعان.
— وعان ءسوز بار ما، قۇرداس-اۋ.
يىقتاعى الاقان سىعىمدالىپ بارىپ، جازىلدى. الاقان سىرتىنان بالتانىڭ الاقانى باسىلدى.
— مەنىڭ جولداستارىم — سەرگەي تۋروۆ پەن قادىربەك شىعايەۆ ەسىك الدىندا كوپ توسىپ قالدى.سونى نە ماعان وتكىزسىن. نە "ءبارى دۇرىس" دەپ كوڭىلدەرىن جايلاندىرىپ ۇيلەرىنە قايتارىڭىز. وتىنەم وسىنى.
— ول ەكەۋىنىڭ كەلگەنىن قايدان بىلەسىز؟
— بىلەم. ولار — مەنىڭ سەرىكتەرىم. مىنەزدەرىن ابدەن ۇققام. ەڭ بولماسا اناۋ ەسىك سىرتىنان ءبىر قول بۇلعاماي ۇيگە قايتپايدى.
— وندا جاعدايىڭىزدى ايتىپ قاعاز جازىپ بەرىڭىز. ءوز قولىممەن تاپسىرايىن، — دەپ دارىگەر جول تاۋىپ كەتتى.
بالتا قۋانا كەلىستى. جارتى بەتتى تەز تولتىرىپ، قاعازدى ءتورت بۇكتەپ جىگىتكە ۇستاتتى.
ەكىنشى تاراۋ
1
بەكتەمىر قوبلاندىعا "بالام، ءتىلىمدى ال، ماقانعا ۇرىنا بەرمە!" دەپ قاراداي جابىستى. اياق-قولى زىڭگىتتەي جىگىتتىڭ قالىڭ قاسى تۇتاسقان بيىك قاباعىنىڭ استىنان وت شاشقان قارا كوزدەرى اكەسىنە تۋرا شانشىلدى.
— نەگە تويتارا بەرەسىز، كوكە؟
— وزىڭنەن... سەنەن ايرىلىپ قالعىم كەلمەيدى، قوبلاندىجان، — دەگەندە بەكتەمىردىڭ داۋسى دىرىلدەپ كەتتى.
— قىلمىسىن كورىپ وتىرىپ، بۇركەپ قالسام، سول قىلمىستى مەن دە جاساعان بولمايمىن با، كوكە! اناۋ بورىكتالدا، تۇلكىلىدە، قوساپاندا قوي قورالارى سالىندى دەپ اقپار جازىپ، مالىمەت بەرىپ، سالىنباعان قورالاردىڭ قارجىسىن جامباسىنا قاتتاپ باسىپ الدى. ەرتەڭ قامىس قالقادان پانا تابا الماي بۇرىنعىداي مال قىرىلعاندا ۇيقىم ۇيقى بولا ما. كولحوز كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسىمىن. جاستاردىڭ جەتەكشىسى دەگەن اتىم بار. سوندا ماقاننىڭ قىلمىسىن جابۋ ءۇشىن وتىرعام با سول ورىنعا؟ — دەپ ىزادان جارىلارداي اكەسىنەن اشىق جاۋاپ كۇتەدى.
— مەن نە دەيىن... ايتارسىڭ، ال. جەتكىزەرسىڭ تالايعا. ءبىراق ايتقانىڭ قۇلاققا جەتەر مە؟ جەتكىزگەنىڭ ىشكە وتەر مە؟.. سونداعىلار... سولار بىلمەيدى دەپ پەڭ. بىلمەك تۇگىل، قوبلاندىجان، الگى مىس-مىس اقشانى ءبولىسىپ الىپ تا قويعان. تىڭداتا الارمىسىڭ ءسوزىڭدى؟
اكەسىنىڭ شىن قينالعانىڭ سەزگەندە قوبلاندى دا قاتتى قوبالجىپ ەدى.
"اپىراي، سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ الدە كومسومول جينالىسىن شاقىرىپ، "وسىلاي دا وسىلاي" دەپ جاستارعا بىلدىرگەنىم دۇرىس پا؟.. ارينە، دۇرىس! شاقىرام. "بالىق باسىنان شىرىگەنىن" ەستىسە، جاستار ماقانعا، ماقاننىڭ قۇيىرشىقتارىنا ايتاتىنىڭ ايتا الادى. ايتامىز! وزدەرىن دە شاقىرامىز جينالىسقا".
وسىدان كەيىن قوبلاندى قىزۋ ارەكەتكە كىرىسىپ كەتكەن-دى. ءار سالا جۇمىستاعى جاستاردىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋدىڭ قيىن ەكەنىن ءدال سوندا بىلگەن ەدى. ءشوپ تاسىعان سۇدىگەر جىرتقان مەحانيزاتورلار، وتار-وتار شوپانداردى حابار جىبەرتۋگە بولعانمەن جۇمىسىن توقتاتۋعا، مالدى يەسىز قالدىرۋعا بولمايدى. وتكەن كۇندە ماقاننىڭ قۇدايى بەرەدى. "زيانكەس!" دەپ تە اتاق تاعادى. "جۇمىسقا قاساقانا كەدەرگى كەلتىردى" دەپ تە شۋلاتادى. سونان سوڭ... ءاي، "شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەس". قاشانعى ۇركە بەرەدى، قاشانعى بۇقپالاي بەرەدى. بولاشاق — جاستاردىكى. ەندەشە سول ۇلى بولاشاققا بۇكىل مۇراسىنان جۇرداي بوپ، جۇتتاي تونالىپ باراتىن جاستار جوق. ەندەشە تالاتپايدى دا توناتپايدى ماقاندارعا. رەتىن تابۋ كەرەك. تابادى. جيىرما شاقتى كۇننەن كەيىن جەتىنشى وكتيابر كەلەدى. جەتىنشى وكتيابر — جاي كۇن ەمەس. ماقاننىڭ ءوز ايتۋىنشا "برەجنيەۆتىك كونستيتۋسيانىڭ كۇنى. ماقان لەونيد يليچ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. سودان كەيىنگى سىيىنارى — عازيز قۇلتانوۆيچ...
الدىمەن كولحوز پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارىمەن اقىلداسىپ العانى ءجون بولار.
قوبىلاندى ۇيىنەن اپىل-عۇپىل تاماعىن ءىشىپ، كەڭسەگە قاراي اسىعا باسىپ كەلە جاتقان، الدەكىمنىڭ ءوزىن داۋىستاپ شاقىرعانىن ەستىپ، جالت قارادى.
— گۇلبادان! سەنبىسىڭ؟!
قۋانعاننان ايقايلاپ جىبەردى. قارسى ۇمتىلدى. گۇلبادان دا كۇلىپ كەلە جاتتى.
— قوبىلاندى-اۋ، قارامايسىڭ عوي جان-جاعىڭا. ايقايلاي-ايقايلاي داۋسىم قارلىقتى.
ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى.
— قاشان كەلىپ قالدىڭ؟ وقۋ قايدا؟
— ستۋدەنتتەر سەلحوزرابوتاعا كەتكەن.
— سەن شە؟
— ءاي... پاپام دەكانعا ايتقان با؟.. ۋنيۆەرسيتەتتە كومسومول كوميتەتىندە قالدىرعان... ابدەن ءىشىم پىستى. سودان اۋىلعا تارتىپ كەتتىم. — گۇلبادان كانيكۋلدەن كەيىن الماتىعا كەتكەلى جارتى ايعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. قوبىلاندىعا ول جارتى اي ءبىر جىلدان كەم كورىنگەن جوق. قۇشاعىن قىسىپ قويادى.
— سونشاما جاتىپ العانىڭ نە وندا؟ ساعىنباعانسىڭ عوي... — جادىراي كۇلدى.
— ءيا، ساعان... ساعىنباسام كەلەم بە؟ تۇندە كەلىسىمەن-اق ءوزىڭدى سونداي كورگىم كەلدى، قوبىلان. — جىگىتتىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇسىپ، اناۋ قالىڭ قويۋ قاسىنان، جىگەرلى قاراسى بەت قاراتپايتىن وتكىر كوزدەردەن، تومەنگى ەرنى ءسال سالبىراعان ات جاقتى جۇزدەن كوز ايىرمايدى.
— وي، گۇلبادان، كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى!.. سەنىمەن اقىلداسىپ الاتىن ءبىر شارۋا بار ەدى... ءقازىر قولىڭ بوس پا؟..
— بوس. ءوزىڭدى ىزدەپ شىققام.
— جارادىڭ، گۇل!
گۇلبادان ءوزىن قوبلاندى ''گۇل'' دەپ اتاعاندى ىشتەي سۇمدىق ۇناتادى. قوبلاندى گۇل دەگەن سايىن ءوزىن وسى جىگىتتىڭ ەنشىسىنە بالاپ، ەكەۋىنىڭ قوسىلىپ، وتاۋ كوتەرەر كۇنىن قۇمارتا اڭسايدى. ءوزىنىڭ قوبلاندىنى سۇيەتىنىنە، قوبلاندىنىڭ مۇنسىز تۇرا المايتىنىڭا كوزى انىق جەتكەن سوڭ، ءسوزسىز بولاتىن ۇيلەنۋ تويىنىڭ تەزىرەك جاسالعانىن قاتتى ارماندايتىن. سول سەبەپتى دە قوبلاندىعا وقۋىمدى سىرتتاي جالعاستىرسام قايتەدى دەپ قۇلاققاعىس ەتكەن.
— ءجۇر، وندا بىلاي بارالىق.
ەكەۋىنىڭ مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدەردە-اق ءجيى باراتىن كوك تەرەگى بولاتىن. ءقازىر بويلاي ءوسىپ، جاپىراعىن كەڭ جايعان اعاش ەكى جاستى سۋىلداي قارسى الدى.
قوبلاندى گۇلبادانعا ماقاننىڭ سوڭعى كەزدەردەگى بۇكىل قىلمىسىن ايتىپ بەردى. ەسەپتە جوق ەكى ءجۇز سيىر، مىڭ قويدىڭ ءوسىمى جىل سايىن كولحوز ەسەبىنە كىرمەيدى. قوسىپ جازۋ، ءوسىرىپ ايتۋ ەز الدىنا. سولاردىڭ ەسەبىنەن ماقاننىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ كوتەرمە سىيلىقتان اياق الىپ جۇرە المايتىنىڭ، ءتىپتى ەڭ بەرىسى: كولحوزشىلارعا بوساتاتىن كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىكتى دە ماقاننىڭ ءوزى قاداعالايتىنىڭ تۇگىن جاسىرماي مالىمدەگەندە، گۇلبادان ءبىر قىزاردى، ءبىر بوزاردى. اكەسىن بۇرىن دا سۇتتەن اق، سۋدان تازا كورمەيتىن قىزى قاتال سۇسىنان سەسكەنىپ ىلعي سىرتتاپ جۇرسە دە، كوپ مىنەزى مەن قىلىعىنان جانى تۇرشىگەتىن. ءبىراق جارىق دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر اكەگە قارسى نە ىستەي الار. كەي-كەيدە ماقاننىڭ كورىنگەنگە قامشى ءۇيىرىپ، قاڭار شاشىپ قاراداي شۇيىلەتىنىن كورگەندە ون ەكى بولمەلى قاڭىراعان ۇيدە باس سۇعار قۋىس جەر تابا الماي، جانى قۇلازىپ، ءۇنسىز كوگەرىپ، وڭاشا سولقىلداپ جىلايتىن.
“اكەم، اكەم — دەيتىن، جايشىلىقتاعى "پاپاسىن"ۇمىتىپ، — نەتكەن قاتىگەز ەدىڭ! ادامدى مال عۇرلى كورمەيتىن كەۋدەمسوق جۋاندىقتى قايدان العانسىڭ؟ جازىقسىز ادامداردى دىرىلدەتىپ جالىندىرعاندا ايىزىڭ قانا قۋاناتىن جاۋىزدىقتىڭ توركىنى قانداي؟ پارتبيلەتتى قالتاسىنا سالىپ الىپ بۇرىنعىنىڭ بايلارىنداي قول استىنداعى كولحوزشىلاردى مالايىنداي سابايتىن تاعىلىقتى ماقتانىش كورەتىنى قالاي؟ وزبىرلىقتىڭ نەسى ماقتانىش؟ نەسى دارەجە؟ كوممۋنيستىڭ سيقى وسىنداي بولسا، وندا وعان جۇرت نەگە قۇمارتادى؟ اناۋ رايكوم سەكرەتارىنىڭ كوزىنشە بورىكتالداعى شوپاندى تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندە، سەكرەتاردىڭ ءلام دەمەگەنى قالاي؟ الدە ءبىرىن-بىرى قولداۋدىڭ ناعىز دورەكى ءتۇرى وسى ما؟ ولاي بولسا سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ وزبىر چينوۆنيكتەرىنەن بۇلاردىڭ قانداي ايىرماسى بار؟ اكەم عوي دەسەم دە، قياناتشىل ۇستەمدىگىن كەشىرە الام با؟ "ءبارى سەن ءۇشىن، سەندەر ءۇشىن" دەگەندە قانتالاعان كوزىنە نەگە قاراي المايمىن؟ "ارامنان جيعان دۇنيەڭنىڭ قاجەتى جوق!" دەپ تە ورە تۇرەگەلۋگە شاماسى كەلمەيتىن ءبىز سياقتى شالاجانسار كومسومولدار كىمگە كەرەك؟"
گۇلباداننىڭ كوزىنەن جاس پارلادى. جاۋابى تابىلماس سانسىز سۇراق كەۋدەسىن شاباقتادى. كۇيىنىش ، ۇستىندە الگىندەگى بالبۇل جانعان كەسكىنى دە جۇدەي وزگەرىپ كەتتى.
— نە بولدى؟ نەگە سونشا جىلادىڭ، گۇل؟ — قوبىلاندى ۇنەمى جارقىلداپ جۇرەتىن قىزدىڭ ءدال قازىرگى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قينالعان ءحالىن سەزبەپ ەدى، تاڭدانىپ تۇر.
— اكەم عوي ول... مەن... مەن... سودان تۋدىم عوي. ىشىمنەن بار قىلىعىن كەشپەسەم دە، مىنا، تاپ مىنا تۇستا وعان دەگەن... اكەگە دەگەن سەزىم بە... بورىش پا — ءبىر تۇينەك جاتىر عوي، قوبلان. — قارا كوزدىڭ جاسى كوپ پە، الدە گۇلباداننىڭ جىلاعانىڭ العاش كورگەنى وسى ما، قوبلاندىنىڭ ورامالى سىعىپ الارداي سۋ بولدى. ءسۇرتىپ تە جاتىر، جۇباتىپ تا جاتىر.
— جىلاماشى، گۇل! اكەسى ءۇشىن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدى.
گۇلباداندى ودان سايىن وكسىك بۋدى.
— ءبارىبىر ول مەنىڭ اكەم عوي، قوبلان. مىنا كەۋدەمدەگى كۇيىنىشتى ەشكىم... ەشكىم باسا المايدى. نەگە، نەگە ول سونداي؟ نەتكەن اشقاراق تويىمسىز. ءارى وزبىر!..
العاش رەت جيىركەنگەن كوڭىلمەن اكەدەن قاتتى ءتۇڭىلدى. العاش رەت اكەسى مەن بالاسى اراسىنداعى وتكەلسىز شىڭىراۋ ءتۇپسىز تەرەڭدىگىمەن قورقىتتى. العاش رەت قوبلاندىسىنا — ءوزىنىڭ وسى ومىردەگى ەڭ جاقىن ادامىنا، قورعانىڭا جاناشىرلىق تىلەگەن وكسىكتى كوڭىلدىڭ جالاڭاشتانعان جانىن جايىپ سالدى. وسى وكسىك جاسى ءىشىن تازارتا جۋدى ما، ءبىرازدان سوڭ سولىعى تارقاپ، كەۋدەسى بوساپ، تىنىسى كەڭىپ، قايتادان قوبلاندىنىڭ ىستىق قۇشاعىنا سۇڭگىپ، باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
— قوبلان! سەن مەنى ۇمىتپايسىڭ عوي؟
— نەگە ۇمىتايىن، گۇل-اۋ.
— كەيىن... مۇمكىن اكەسى جاۋىز دەپ... كۇڭكىل سوزدەن قاشىپ... ءوزىڭ ايتتىڭ بالاسى جاۋاپ بەرمەيدى دەپ...
— ايتپا مۇندايدى. مەن سەنىڭ اكەڭە ەمەس، ساعان... مىنا ساعان ۇيلەنەم، — دەپ قوبلاندى داۋسىن قاتايتتى.
گۇلبادان شوقتاي قىزاردى.
— راس پا!؟ ۇيلەنەم دەدىڭ بە؟ تاعى ايتشى!
— ءيا، مەن تەك ساعان عانا ۇيلەنەم، گۇلىم!
— قاشان؟
— ساسپا، وقۋىڭ ءبىتسىن.
— وي، وعان دەيىن ءالى ەكى جىل بار.
— سەن، گۇل، الگىگە جاۋاپ بەرمەدىڭ عوي. كومسومول دارعا ايتايىن با پرەدەەداتەلدىڭ قيتۇرقىلارىن.
— ارينە، ايتۋ كەرەك! قىلمىستى ءبىلىپ تۇرىپ ۇندەمەي قالۋ — قىلمىس ىستەگەنمەن بىردەي! ماعان، قوبلان، سەنىڭ ادالدىعىڭ، تازالىعىڭ كەرەك.
— وي، گۇلىم! قانداي قايرات قوسقانىڭدى بىلسەڭشى جانىما! ءتۇۋ، نەدەن قورىققام! قايتا كوررۋپسيونەرلەر بىزدەن قورىقسىن، بىزدەن!
— كوررۋپسيا دەيمىسىڭ؟ — گۇلبادان ۇرەيلەنە سۇرادى.
— ءيا. ناعىز كوررۋپسيا! سەنىڭ كوكەڭ... پاپاڭ، سولاردىڭ مىقتى ۇيتقىسى.
گۇلبادان ويلانىپ قالدى.
— سەن سوندا تۇرعان اعاعا بار. اقىلداس. ءاي، ءبىراق... قىزدىڭ قينالعانى انىق ءبىلىندى.
— نەگە قينالدىڭ؟
— تۇرعان اعا پاپامنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى. ول ونىڭ شابارمانى... مەنى پاپامنىڭ اتىنان دەكانعا بارىپ بوساتىپ العان سول.
— وندا تۇرعان نە بار، گۇل. سەن بوسقا كۇدىكتەنبە. تۇرعان اعا، مەنىڭشە، ادال ادام، شىن كوممۋنيست.
— سولاي بولعانىن تىلەيىك. مەن كەتتىم.
— كەشكە كەزدەسەمىز عوي... وسىندا، گۇل.
تۇرعان قوبلاندىنى جادىراي كۇلىپ قارسى الدى.
— سالەم، كومسومول-جاستار كوسەمى! تورلەت! جاي كەلمەگەن شىعارسىڭ. مىندا جايعاسىپ وتىر دا، كەبىڭدى شەرت، قوبلاندى باتىر.
پارتكوم حاتشىسىنىڭ ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇراتىن جىلى ءجۇزى بۇگىن دە ادەتتەگىسىنەن اينىعان جوق. "جولىم بولادى ەكەن" دەپ ىشتەي قۋانعان قوبلاندى كوپتەن بەرى ماقاننىڭ ءوزى بىلەتىن بارلىق قىلمىسىن، دورەكى مىنەزىن، ادامدى ادام دەپ سىيلاۋ تۇگىل، جان يەسى دەپ قارامايتىن وكتەم وزبىرلىعىن تۇگەل ايتىپ شىعىپ، ماقان كولحوز باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلىنە لايىقسىز عانا ەمەس، تۇرمەدە كوزى جىلتىرايتىن قىلمىسكەر ەكەنىن دە مىقتاپ شەگەلەدى. "اپىراي، ءا! شىنىمەن سولاي ما؟" "قوي، قوبلاندى باتىر، مىناۋىڭ راس بولسا، ناعىز مافيا"، "تاعى نە بىلگەنىڭ بار؟" "باسە، كومسومولدىڭ كوسەمى وسىنداي بولۋى كەرەك قوي". "ابدەن دۇرىس ويلاعانسىڭ، جينالىستى وتكىزۋ قاجەت. ودان ناتيجە شىعارمايتىن بولسا، ماقان بولماق تۇگىل ودان دا زورعىسى بولسا دا پارتيا جينالىسىنا سالىپ، سىلكپەسىن شىعارامىز". "ءوزىڭ كوپ نارسەنى بايقاپ جۇرەدى ەكەنسىڭ. قىراعىلىعىڭ جاقسى" دەگەن سىنالارىن نىق-نىق قاداپ ۇرعىشتاپ، تۇرعان قوبلاندىنىڭ ىشەگىنىڭ قىرىنداسىنا دەيىن اقتارىپ شىقتى. باسىن شايقادى. قاباعىن شىتتى. كوزىن الارتتى. ازۋىن ەگەدى. كىجىندى. تىكسىندى. شوشىندى. جاعاسىن ۇستادى. كوگەردى. بوزاردى.
— قاپ! وي، سۇمدىق-اي! ول سۇمىرايدىڭ دورەكى مىنەزىنەن سەسكەنسەم دە، جۇمىس ءۇشىن سويتەدى عوي دەپ كەشىرىممەن قاراۋشى ەم. بۇل دەگەنىڭ دورەكىلىكتى وزبىرلىققا جەتكىزىپ، قوعام قالتاسىن ءوز قالتاسىمەن شاتاستىرىپ ءجۇر ەكەن-اۋ! كوممۋنيستىك ۇجدان قايدا؟ ازاماتتىق ارى قايدا! ءبارىن اناۋ ارام پيعىلمەن بىلعاپ، ءناجىس تابانىمەن ەزىپ وتە بەرمەك. جوق! وتكىزبەيمىز! دەموكراتيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى عوي. بىلگىسى كەلمەيدى عوي. بىلگىزەمىز. كوزىن شۇقىپ كورسەتەمىز. پارتيانىڭ العىر باسشىلىعىمەن بۇقارانىڭ جەڭىمپاز ايبىندى كۇش ەكەنىن تانىتامىز. سىلكىلەپ-سىلكىلەپ الىپ وركەندەگەن سوسياليزم داۋىرىنەن الاستاپ، تاريحتىڭ قوقىسىنا لاقتىرىپ تاستايمىز! — دەپ جەلپىنگەن تۇرعانعا قاراپ وتىرعان قوبلاندىنىڭ كەۋدەسى تۋلاپ كەتتى.
— تۇرعان اعا! قانداي جاقسى ادامسىز! ناعىز كوممۋنيست ءدال سىزدەي بولار! ءتۇۋ، دۇنيەم جايناپ سالا بەردى-اۋ! ال، وندا مەن جەردە ايقاي، كوكتە ايقاي دەگەندەي كومسومولداردى ساقاداي ساي ازىرلەيىن. بارلىق قىلعانىڭ ءبىر-اق قايتارىپ، دومالاتىپ توڭكەرىپ تاستايىق ماقاندى.
— قىزبا، قىزىنبا، قوبلاندى. "باتىر — اڭعال" دەگەندى ەسكەر. ماقان — تەگىن ادام ەمەس. اقىلمەن قيمىلداماساق، ول بىزگە وڭايلىقپەن ۇستاتپايدى. ايقاي-ۇراننىڭ كۇنى وتكەن. كوكتە ايقاي، جەردە ايقايىڭ اسسا، تەنتەكتىڭ داۋىنداي، ايتپەسە بۇرالقى كۇشىكتىڭ شاۋىلىندەي جۇرەك تۇگىل قۇلاققا جەتپەي جۇرمەسىن، — دەپ تۇرعان جىگىتكە ۇزاق كوز توقتاتتى. وسى قامقور قاراستان قوبلاندىنىڭ بۇكىل زور تۇلعاسى كىشىرەيىپ، شوگىپ كەتكەندەي سەزىلدى. ماڭدايدان سۋىق تەر شىپ-شىپ شىقتى.
"تايىزبىن. بەتىنەن قالقيمىن. تۇرعان اعا تىرپ ەتكىزبەي ءدال باستى. ال، شۋىلداتىپ تاراتىپ جىبەردىم. ماقان سوندا قاراپ وتىرماق پا. قايداعى! ول ءبىر تالاپقا ون پالەمەن، ون سۇمدىقپەن، جيىرما سەبەپپەن دايىنداماي ما. ارشىپ كور سونسوڭ، دالەلدەپ كور مىقتى بولساڭ. ءاي، تۇرعان اعا، كوپتى كورگەنىڭىزدى جاساپ وتىرسىز عوي. ەندەشە، ۇعىندىرا بەرىڭىز، ۇيرەتە بەرىڭىز. سوڭىڭىزدان تومپاڭداپ ەرۋگە، پيونەرشە ايتساق، "ءارقاشاندا دايىنبىز!"
ىشتەگى وسى ويمەن قوبلاندى قايتا-قايتا باس يزەدى.
— راس ايتاسىز، تۇرعان اعا! شۋلاتۋعا بولمايدى ەكەن. ول... ول زالىم! "بالتا شاپقانشا دوڭبەك جال تابادى". وندا ىڭ-شىڭسىز ازىرلىك جاسايمىز.
تۇرعان ەكى كوزىن ايىرماي، قوبىلاندىعا قادالىپ ەدى.
— تۇسىنگەنىڭە قۋانام. ارينە، سەن ماقاندى مەنەن دە جاقسى بىلەسىڭ. جاڭادان كەلگەن ادام بولعاندىقتان ماعان ونىڭ ءالى دە جۇمباعى كوپ. ماعان ءوزى ونشا اشىلماي سىرتىن سۋىق ۇستاپ وتىرۋشى ەدى، ماقاننىڭ وسىنداي بار ەكەن-اۋ! ال، سەن، شىراق، جان ادامعا ەندى ءتىس جارما. ساقتىق كەرەك باۋىرىم. ونداي وپاسىز ادامدار قىلمىستىڭ باسقا تۇرىنەن دە تايىنبايدى. بوسقا ارانداپ قالمايىق.
2
— وتىرۋىن ومالىپ. قىزىڭ قايدا؟
— ءجۇر دە قىدىرىپ.
— قىدىرىپ ءجۇر دە. كىممەن قىدىرىپ ءجۇر؟ سەن، سالداقى سونى بىلەمىسىڭ؟
كۇيەۋىنىڭ شاتىسىپ كەتكەن كوزدەرىنەن دولىرعان اشۋعا مىنگەنىن سەزىپ ۇندەمەي قۇتىلعىسى كەلگەن رىستى جاۋاپ قايىرعان جوق.
— ءاي، ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— ەندى ماعان نە عىل دەيسىڭ. بويجەتكەن بالا قاشانعى ۇيدە وتىرا بەرەدى. كەلگەنى كەشە، قۇربىلارىنا بارىپ جۇرگەن شىعار، — دەپ مايموڭكەلەدى.
— بارىپ ءجۇر قۇربىلارىنا! — ماقان ايەلىن تەۋىپ جىبەرىپ دومالاتىپ ءتۇسىردى. — سەنەن ءبارى! جاتىرىڭنان قاعىنعان سەن سالداقىنىڭ ونەگەسى! قىزىڭ تاپا تال تۇستە اناۋ بەكتەمىردىڭ بوقمۇرىن بالاسىنا اش كەنەدەي جابىسىپ اۋزى-باسىن جالاپ جاتىر كوشەدە.
رىستى تۇك بولماعانداي ورنىنان تۇردى.
— سونشاما نەگە ءبۇلىندىڭ. قوبلاندىمەن گۇلبادان ءبىر مەكتەپتە وقىعان.
— "بىرگە وقىعان، بىرگە وقى-عا-ان!" — ماقان ايەلىنىڭ داۋسىن مازاقتاپ سالدى. — سەن ەندى ول ەكەۋىن بىرگە دە جاتقىزارسىڭ!
— ە، جاستار ءبىرىن-بىرى ۇناتسا...
— ءاي، نە كوكىتىپ باراسىڭ؟! ءاي، ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ ءاي، سەندە ءبىر شاينام مي بار ما؟ ءبىرىن ءبىرى ۇناتساڭ نە، ەي، سەن، ميعۇلانىڭ؟ — قۇتىرىنعان ماقاننىڭ كوزىنىڭ الاسى قانتالاپ، قاراسى جوعالىپ كەتتى. جۇدىرىعى كىشىگىرىم توقپاقتاي بوپ رىستىنىڭ قۇس توسىنەن شانشىلا قادالدى. مۇنداي توقپاقتىڭ الدەنە سانىڭ كورگەن سوڭ ەتى ءولىپ كەتە مە، الدە قىزى ءۇشىن ىشقىنعان جانى اۋرۋدى ەلەتپەدى مە، ىڭق ەتىپ قينالا دەم العان ايەل بەدىرەيە قالدى.
— سوندا نەمەنە، قىزىڭدى قىرقىنا دەيىن قولىڭدا ۇستايىن دەپ پە ەڭ؟ جاسى جەتكەن سوڭ بولاشاعىن ويلايت تا.
— وي، شە-ەركەن-نىڭ اقىلدىسىن! كەڭكەلەس-اۋ، "قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋدى" نەگە ۇمىتتىڭ. بو-لا- شاق! ويلايدى دەگەن بۇگىنگىنىڭ قىزدارى بولاشاعىن. ەرتەڭ ەتەگىنە سالىپ ىڭگالاتىپ كەلسە، قايتەسىڭ ەي، سەن جەتەسىز. سەنى دە انا دەيدى-اۋ! ۇناتادى دەيدى ءبىر-بىرىن. ويباي-اۋ، جامان بەكتەمىردىڭ مازۋت ساسىعان تراكتوريسى كىم؟ ماقاننىڭ ينستيتۋت بىتىرگەلى جۇرگەن اقبورىقتاي گۇلبادانى كىم؟ سەن سونى ويلادىڭ با، سۋمىي-اۋ! — توقپاعىن تاعى ءبىر ءتۇيىپ ءوتتى كەۋدەدەن.
— مەن ويلاعام، باياعىدا ويلاعام. "تەڭىن تاپسا تەگىن بەر" دەگەن. قوبلاندى كىمنەن كەم. گۇلبادان قوبلاندى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. جىلاتپايمىن قىزىمدى. جىلاتا المايمىن. ءوزىمنىڭ دە جىلاعانىم جەتەر.
— قالاي-قالاي سايرايسىڭ، ەي، مۇڭلىعىم! قاپاستا تۇنشىعىپ، توردا تورىعىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. بالكىم سەن اناۋ قۇنسىز نەمەڭدى ءالى كۇنگە دەيىن ويلايتىن شىعارسىڭ، ەي، ءا! بيشارام-اي، زورلاپ الىپ قاشىپ كەلىپ وبالىڭا قالعان ەكەم-اۋ!
— ءيا! ويلايمىن! جۇرەگىمنىڭ جۇلقىنا ىزدەپ بۇلقىنارى ءالى دە سول! جانىمنىڭ زارى مەن شەرىن ءۇنسىز تىڭدايتىن دا سول! سول عانا!
ماقان كوگەردى. قوس شەڭگەلىن تاربايتىپ اكەلىپ، رىستىنىڭ القىمىنان قىلعىندىرا قىستى دا، الىپ ۇرىپ، تىزەرلەي باستادى. قىرىلداعان ايەل بۇلقىنعان دا، دىبىستاعان دا جوق. زەردەسىندە: "ولسەم، ولەيىن- اق، يت قورلىق تىرلىكتىڭ مەن قيمايتىن نەسى قالىپ ەدى؟" دەگەن شەشىمى قىلاڭ بەردى دە، ءوشىپ كەتتى. جۇتىم اۋاسى ازايىپ، كەۋدەدەگى جانى مۇرىن ۇشىنا تاقالىپ قالعان-دى. ماقاندى الدەبىر سوققى جالپ ەتكىزدى. جالماجان اتىپ تۇرعان ماقان قولىنداعى وقتاۋىن سويىلداي عىپ تاعى سەرمەگەلى كەلە جاتقان گۇلبادانعا اقىرىپ جىبەردى.
— توقتا اكەڭە قول سىلتەيسىڭ، ءا! كاپىردىڭ بەدىرەيۋىن قاراشى! شىققان قابىڭ مىناۋ عوي. سەن قايدان وڭارسىڭ!
— كوكە، وسى ۇركىتىپ-قورقىتۋىڭىزدى قاشان قوياسىز؟ قىلدان تايساق، توبەمىزدەن اڭگىر تاياق ويناتاسىز. ادامبىز عوي ءبىز دە... مامامنىڭ نە جازىعى بار؟ قاشان كەلسەم، قاشان كورسەم، دومالاتىپ بۇرەسىز دە جاتاسىز.
— ءا-ا ءتىلىڭ شىعايىن دەگەن ەكەن، قىزىم! وندا ، تۇيرەپ قال! شاعىپ قاپ!
رىستى ىڭىرانىپ قالىپ، ەسىن جيدى.
— گۇلبادان، سەن... سەن قاشان كەلدىڭ؟
— الگىندە مىناۋ جاۋىز اكەم ءوزىڭدى قىلعىندىرىپ ولتىرەيىن دەپ جاتقاندا كەلگەم...
— كورىپ قويعان ەكەنسىڭ عوي... بەكەر كەلدىڭ-اۋ، بەيباق بالام! قولىن سەن بە قاققان؟
— ءيا! اتتەڭ...
رىستى موينىن ۋقالاپ وتىرىپ كۇيەۋىنە ەندى عانا كوز سالىپ ەدى، ءدىر ەتە قالدى. ماقاننىڭ شەكەسىنەن اققان قان بەتىن جۋىپ، ۇستىندەگى اق جەيدەگە تامشىلاپ تۇر ەكەن.
— وقتاۋمەن ۇردىڭ با؟
— ءيا! قولىما باسقا ۇلكەن نارسە تۇسپەدى!
— باسىن جارىپسىڭ عوي اكەڭنىڭ...
— جارىلعان باس جازىلار ماما، جانىمدى ءتىلىم-تىلىم جارالاپ بىتپەپ پەدى! ول جازىلمايدى، ماما! جازىلمايدى!
— ءاي، رىستى! جەتتىڭ دەگەنىڭە! اقىرى قىزىڭا تىلدەتتىڭ دە، ساباتتىڭ دا! سەندە نە ارمان بار ەندى؟ قايتاردىڭ كەگىڭدى. ءوز قىزىمدى وزىمە جاۋ قىپ سالعان سوڭ، ۇپايىڭ تۇگەل.
— ماما، كەتەيىكشى!..
— قايدا، كۇنىم-اۋ؟
وسى ۇيدەن... مىناۋ ازاپ ورداسىنان بەزەيىك تە. نەسىن قيمايمىز؟ ءقادىر تۇتار نە قالدى؟ پاپا دەۋشى ەم بۇرىن. بىرەر كۇن كورمەسەم ساعىنىپ قالۋشى ەم. ەندى شە؟ قاي قاسيەتىنە باس يەم؟ قاي قىلىعىنا سۇيىنەم؟ قياناتشىل زورلىعىنا ما، ادام بىتكەندى اياق استى ەتكەن قورلىعىنا ما؟
ماقان ۇمتىلىپ كەلىپ قىزىنىڭ قولىنان وقتاۋدى جۇلىپ الدى دا، شاپالاعىمەن بەتىنەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
— كەتكىشىن بۇلاردىڭ! مەن سەنى كەتكىزەم، كاپىر! بەتىمەن كەتكەندىگىڭدى بۇل ۇيدە جاساي المايسىڭ! سەنىڭ پاپا دەگەنىڭدى سونداي قاتتى ىزدەپ وتىر ەدىم. ەستىمەسەم ولە قالايىن دەپ باسىمدى جامان قاتتى-اق تاۋ مەن تاسقا سوعىپ ءجۇر ەدىم!
— پاپا، سەن مەنىڭ ەركىمە جارماسپا!
— ءويدويت! سەنىڭ ەركىڭ تۇگىل ءومىرىڭ مىنا قولىمدا! ءاي، رىستى! سەن مەنى بىلەسىڭ، قىزىڭا بۇگىننەن باستاپ تىيىم سال! تابالدىرىقتان اتتاپ شىعۋشى بولماسىن!
گۇلبادان ەكى مىقىنىڭ تايانىپ اكەسىنىڭ قارسى الدىنا تۇرا قالدى.
— مەن سەنىڭ قۇلىڭ دا، پۇلىڭ دا ەمەسپىن! باليعاتقا تولعان سوۆەت ازاماتىمىن! قايدا بارام، قايدا جۇرەم — ءوز ەركىم!
— ءيا، باليعاتقا تولدىڭ! وسىنشاما موينىما ءمىنىپ كەلگەنىڭ جەتەدى. وندا دايىندالا دا بەر، قىزىم! تاپ ەرتەڭ كۇيەۋگە بەرىپ، تويىندى جاسايمىن!
— كىممەن؟ — گۇلبادان ۇرەيلەنە قالدى.
— قورىقپا، قىزىم، بەكتەمىردىڭ جەرماي جۇققان قوبلاندىسى ەمەس، جىگىتتىڭ سىرتتانىڭا بەرەم. سەن مەنى ىسكە العىسىز ەتىپ، شىعارىپ تاستاساڭ دا، اكەلىك پارىزىمدى مەن ەش ۋاقتا ۇمىتپايمىن.
گۇلباداننىڭ جانى تۇرشىكتى. كوزى جاساۋراپ شىعا كەلدى.
— ماما، راس ايتا ما؟ سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ادامدى ادام قۇرلى كورمەي، ىلعي وسىلاي باسىپ-جانشىپ وتە بەرە مە؟
— ءجا، قىزىم! مەنى، ماقاندى العان بەتىنەن قايتارار جان تۋعان جوق ءالى. كور جىلا، جەر جىلا، كەۋدەمنىڭ توڭىن جىبىتە المايسىڭ! وزبىر دەسەڭ — وزبىرمىن! جۇرەگى جوق مەيىرىمسىز قارا تاس دەسەڭ — قارا تاسپىن!
— ماما! مەن ونى سۇيەم عوي! سۇيەمىن! نەگە بىردەمە دەمەيسىڭ؟
ماقان كەڭك-كەڭك كۇلدى. قان جۋعان بەتتىڭ كۇلكىسى جۇرەك شوشىتارداي رەپەيسىز بولادى ەكەن.
— سۇيەم دەيمىسىڭ؟ ماماڭ دا سۇيگەن. ولىپ-وشكەن. ءبىراق سول ولىپ-وشكەن جىگىتىنە تيمەي مىنا ماعان... سەنىڭ قانىپەزەر اكەڭە كۇيەۋگە شىققان. ادام ويى ورىندالا بەرسە، دۇنيەنى جىلبىسقىلار مەن سۇمەلەكتەر الىپ كەتەر ەدى. سەبەبى مە؟ سەبەبى، كوزدەگەن ماقساتى باستى جارىپ، كوزدى شىعاراتىن، قاسىنىڭ جۇلىنىن ءۇزىپ، وڭەشىن سۋىرىپ الاتىن مەن سياقتى وزبىرلار بولماس ەدى وندا. تابيعات زاڭى — قىزىم، ماڭگىلىك كۇرەس. سوندىقتان تابيعات اياسىندا تەك تىستىلەر مەن كۇشتىلەردىڭ عانا ۇرپاعى ءومىر ءسۇرىپ، سولاردىڭ ۇرپاعى عانا وسىپ-ونەدى. ماماڭ، مىنا ماڭگىرىپ وتىرعان ءبىر كەزدەگى سۇلۋ بيكەش، مەنى قالاعان. مەنى!
گۇلبادان اكەسىنە اسا ءبىر جيىركەنىشتى قاراسپەن ۇزاق شانشىلا قادالىپ تۇردى دا، ءبۇرىسىپ قالعان شەشەسىن باس سالدى.
— سۇيگەنىڭ راس پا؟ باسقا جاندى... ادامدى سۇيگەنىڭ راس پا، ماما؟ — دەگەندە ادامعا ەرەكشە ءمان بەردى.
— راس، بوتام! سۇيگەم، ءالى دە جانىما شۋاق قۇياتىن، قاراڭعى تۇنەگىمدى ساۋلەلەندىرىپ تۇراتىن الدانىشىم مەن جۇبانىشىم سول.
— وي، ماما! ماماتايىم مەنىڭ! جانى — مەڭىرەۋ، كەۋدەسى ساڭىراۋ ما دەۋشى ەدىم، الدانعانىمدى ەندى ءبىلىپ قۋانىپ تۇرمىن. سەنىڭ نازىك جانىن مىنانداي دۇلەي قاپاسقا قىزىقپاۋى كەرەك ەدى، سونى بۇگىن عانا ءتۇسىندىم، ماما!
گۇلبادان رىستىنى سۇيەپ كوتەرىپ، ورىندارىنان قوزعالا بەرىپ ەدى، ماقان ايقاي سالدى.
— قانشىق! ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ قويعانىمدى كورە الماساڭ، وندا قۇرىم شوقپىتتى يىعىڭنان تۇسىرمەيتىندەي قۇرالعا قوساقتاپ بەرەيىن! مىنە مەنىڭ كەسىگىم! — تۇكىرىگى شاشىراعان مۇقان ىسىلداپ كەلىپ، گۇلباداننىڭ شاشىنان ۋىستاي الدى دا، دەدەكتەتىپ سۇيرەتە جونەلدى.
— قانى سۇيىق قانىپەزەر-اۋ! بالاڭ ەمەس پە، اياساڭشى!
سوڭىنان ۇمتىلعان ايەلىن قايىرىلا بەرىپ ءبىر تەۋىپ، جالپ ەتكىزدى.
— ءۇيىم دەپ كەلدىم-اۋ! وسى دا ءۇي مە، ناعىز مولا عوي! — دەپ ەڭىرەگەن قىزىن ماقان بولمەسىنە قاماپ تاستادى.
كوريدوردا اياقكيىمىن شەشىپ جاتقان تۇرعانمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالدى.
— جاي ما؟
تۇرعاننىڭ كوزدەرى باقىرايىپ كەتىپتى.
— ءاي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەن سەنەن سۇراپ تۇرمىن عوي!
— قان!.. ءتۇرىڭىز ءبىرتۇرلى بولعانعا، ماكە، — تۇرعان ەسەڭگىرەگەندەي ءۇزىپ-جۇلىپ سويلەدى.
— نەمەنە، قان كورمەپ پە ەڭ؟ نەگە كەلدىڭ دەدىم عوي ساعان؟ بوستان بوسقا كەلە بەرمەڭدەر دەپ قاشانعى قۇدايدىڭ زارىن قىلام سەن كەڭكەلەستەرگە. ءوت بىلاي!
ەكەۋى ماقاننىڭ كابينەتىنە كىردى.
— ماكە، سۇمدىق! — تۇرعان تاعى تىعىلدى.
— ءاي، ءوزىڭ ناعىز سورلى ەكەنسىڭ! يت كورگەن تەكەدەي ءۇرپيىپ...
— اناۋ قوبلاندى شە... بەكتەمىر بريگادتىڭ بالاسى. سول ءوزى كومسومولداردىڭ جەتەكشىسى عوي... ءتۇرى جامان!
— ءاي، قىرت! مەن ونىڭ ءتۇرىن ەزىپ ىشپەيمىن. قىزىمدى دا بەرگەلى وتىرعام جوق، — دەپ ماقان سيگارەتىنىڭ ءبىر تالىن تۇرعانعا ۇستاتتى، ءبىر تالىن ءوزى الدى.
— ءتۇرى جامان دەگەندە، ماكە، مەن ونىڭ ايتقاندارىنان قاتتى شوشىدىم-اۋ! ءوزىنىڭ بىلمەيتىنى جوق. جينالىس شاقىرىپ، ماقاننىڭ قىلمىستارىن اشكەرە ەتەم دەيدى. — تۇرعان ماڭدايدان سورعالاعان اششى تەردى سۇق ساۋساعىمەن سىلىپ الىپ، سىلكىپ تاستادى.
— مەنىڭ قاي قىلمىسىمدى كورىپتى؟ — ساقينالاتا بۋداقتاتقان كوكشىل تۇگىن تاساسىنان قانتالاعان كوزدەر سىعالاي تەسىلگەندە، ءبىر جاق بەتىن تۇگەل جابا ۇيىعان قوڭىر قوجىر قان داعى سۋىق ءجۇزدى ءتىپتى سەستەندىرە تۇسەدى ەكەن. تۇرعان تايساقتاپ، باسىن تومەن تۇقىرتتى.
— قىلمىس دەگەندە... ول ءبارىن ءبىلىپ وتىر. ءسىزدىڭ بۇكىل جاساعان، ءا-ا... جاسىرىن ىستەرىڭىزدىڭ مالىمەتى بارلىق ايعاعىمەن قولىندا.
— قىلمىس-قىلمىس... جالعىز مەن بە ەكەم، مىنا سەن دە ورتاقسىڭ، ولارعا. الدە تايقىپ شىعۋ ويىڭدا بار ما؟
— قايدا كەتەم تايقىعاندا... قوبلاندىنىڭ بەتى جامان. ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. بۇكىل جاستاردى قوسىپ السا...
— جاستار-جاستار... نە كەلەدى سوندا قولدارىنان يت قۋعان شيبۇتتاردىڭ. ايقايلايت-ايقايلايت قويادى. وعان ۇرەيلەنبە.
— ءاي، قايدام؟ وبلىس پەن استانادان تۇك شىقپاسا، موسكۆاعا جەتەم دەپ وتىر. اناۋ ما، اناۋ بەكتەمىردىڭ قۋى ودان دا تايىنبايدى.
تۇرعان قولىندا ۇستاپ وتىرعان تەمەكىسىن ەزىپ جىبەرگەنىن بايقار ەمەس، ماقانعا جاۋاپ كۇتىپ قادالىپ قالىپتى.
— اكەسىنىڭ سيقى اناۋ عوي! تارتپاسىن با تەگىنە. سوندا بىلەتىنى كوپ پە؟ — ماقاننىڭ داۋسى باسەڭدەپ، ءجۇنى جىعىلىپ قالىپتى.
— ويباي، كەرەمەت كوپ! كوپ بولعاندا ءتىپتى ءوزى تاپ ءبىزدىڭ ىشىمىزدە وتىرعانداي انانىڭ قايدا، مىنانىڭ مۇندا كەتكەنىن الاقانىڭدا جايۋلى جاتقانداي سايراتىپ وتىر. ۇرەيىمدى ۇشىرعانى دا سول ءبارىن ءبىلىپ العانى عوي قىزىلكوز پالەنىڭ!
— ەستىگەنىڭ دۇرىس بولعان، تۇرعان. جينالىس شاقىرماق دەدىڭ بە؟
— ءيا! جەتىنشى وكتيابردەگى كونستيتۋسيا كۇنىنە جيناماق.
— ەسەبىن قاراشى قۋدىڭ. سەن نە دەدىڭ وعان؟
— قۇپتاعان بوپ وتىرىپ بارىنشا ايتقىزدىم. ءوزىڭىزدىڭ ۇيرەتۋىڭىز سولاي. ازىرشە مۇنى ەندى جان ادامعا تىسىڭنەن شىعارما. شىعارساڭ ماقان جىم-جىلاس قىپ ءبارىن جويىپ جىبەرەدى. ونان سوڭ ساعان... سەنىڭ وزىڭە داۋىل ۇيىرىلەدى دەدىم.
ماقان ەزۋ قيسايتتى. ءبىراق قاسىندا نايمانق ۇلى بولماسا دا، قادالىپ وتىرعان تۇرعاننىڭ دەنەسى قۇرىسىپ، جون ارقاسى مۇزداپ قويا بەردى. دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر اتوم بومباسى جارىلۋىنان دا قيامەت نارسە بار بولسا، ول تۇرعان ءۇشىن اناۋ دوبال اۋىزدىڭ قيسايعان ەزۋى. ەزۋ قيسايدى دەگەنشە نە مالىڭنان، نە جانىڭنان باز كەشە بەر.
— He، ماكە-ە، بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ قويدىم با؟ — دەپ قۋىستانىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
— وتىر! بۇگىن شەتىڭنەن اقكوت تورعايشا قىپىلداپ بىتتىڭدەر عوي، تۇگە.
— ەسىم شىعىپ... الگىنى ەستىگەن بويدا وزىڭىزگە كەلەيىن دەپ... كەلسەم... — نە ايتىپ، نە قويعانىڭ بىلمەي تۇرعان ابدەن باتپاقتادى.
— كەلسەڭ، ءيا؟..
— قاتتى-قاتتى داۋىستار شىققانعا... سويتسەم، وزدەرىڭىز عانا... ءۇي-ىشى بولعان سوڭ، سىرتقا بارا تۇرايىن دەپ... — ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي تۇرعاننىڭ ىشىنە سۋ كەتتى. "باسقا بالە تىلدەن" دەگەندى ەسىنە تۇسىرگەندە ءتۇسى ءتىپتى قۋارىپ كەتتى.
— ءۇي-ىشى دەيدى عوي. شەتىنەن جاۋ بوپ شىققان شۇبار جىلاندار عوي. — جەيدەسىن شەشىپ، لاقتىرىپ تاستادى.
— بىزدە دە ءبىر-بىر اقىرعان ايۋ بوساعادان اتتاساق بولدى، باس سالادى. — تۇرعان ماقاننىڭ ىڭعايىنا باقتى.
— ءجا! ونى قايىستاي سوزبا. قاتىن اشۋلانسا قازان قايناتار. الدىمەن جاڭاعى قوبلاندى نەمەنىڭ... "جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى" دەپ، ءاي، اتام قازاق تاۋىپ ايتقان-اۋ. سول شاۋىلدەگەن كۇشىكتىڭ اڭگىمەسىن تۇپتەيىك.
— تۇپتەيتىن تۇگى جوق، ماكە. ول تۇزەلۋدەن كەتكەن. كوزىم جەتتى. ارىنداپ-اق تۇر. بۇل بەتىندە وعان قارسى كەلەر، بەتىن قايتارار بىردەمە بار دەپ ايتا المايمىن. — تۇرعان شىن قينالدى. الدىنداعى مانعول بۋدداسىنداي جالاڭاش كەۋدەسىنىڭ جۇندەس ومىراۋىن تىر-تىر قاسىپ، مالداس قۇرىپ الىپ، ديۆاندا شىرەنىپ وتىرعان يەسىنىڭ نە ويلاپ، نە كوزدەپ وتىرعانىن بىلە الماي دال. ايتەۋىر اناۋ بۇلىك ەزۋ ماناعىدان كەيىن قيسايا قويعان جوق.
— بار پالەنى جالعىز سودان كۇتسەك ونىڭ ەبى تابىلار-اۋ. تەك سونىمەن بىتسە...
— بىتەدى، ماكە! پالە باسى — قوبلاندى بالا. باسقالاردىڭ قاس-قاباعىن اڭدۋداي-اق اڭدۋدامىز. ول جاعىنان قىلپ ەتپەڭىز. ءقاۋىپ جوق، — دەپ تۇرعان ۇپاي جيناۋعا كوشتى. قاراپ جۇرمەي، قارايلاپ، قاراۋىلداپ جۇرگەنىن سەزدىرىپ قويسا، قۇنى ءوسىپ، ءقادىرى ارتادى. وندا اناۋ ەزۋ قيسايمايدى. ەزۋ قيسايماسا، نايمانقۇلدىڭ قولىنداعى دىراۋ قامشى ىسقىرىپ كەلىپ ساۋىردى شىقپىرتىپ ءتىلىپ تۇسپەيدى. قامشىنىڭ ىسقىرۋىنا دا توزۋگە بولادى. ودان دا زور زوبالاڭدى سىباعالاپ قيساياتىن ەزۋدىڭ قيمىلى بار. وندايدا نايمانقۇلدىڭ قولى قامشىدان باسقانى دا قۇشىرلانا قىسادى...
— قوبلاندى! قوبلاندى! قاراقىپشاق قوبلاندى بولدى دەسەيشى! — مىرس ەتكەن ماقاننىڭ بەتىنە تۇرعان دامەلەنە قارادى.
— ءبىر ويدىڭ... وي بولعاندا ءبىر امالدىڭ باسىما كەلىپ تۇرعانى، ماكە... — دەپ تۇرعان رۇقسات سۇراعانداي از كەم بوگەلدى.
— ايتساڭشى وندا! نەگە دىڭكەلەتە بەرەسىڭدەر.
— الگىندە اسىعىپ كەلەم دەپ... كىرگەن بويدا گۇلبادانجاننىڭ ءسوزىن ەستىپ ەم... ەكى جاستىڭ ساۋابىن السا دەپ قوبلاندى ءسىزدىڭ بالاعا قۇمارتا قارايدى دەگەندى بۇرىندا ەستۋشى ەم...
ماقان جاراتپاي قالدى.
— مالتاڭدى ەزە بەرمەي توق ەتەرىنە كوش!
— سول ەكەۋىن... گۇلبادانجاندى كوڭىلىن قالدىرماي... ىشتەن شىققان شۇبار جىلان ەمەس پە... تويلارىن جاساپ جىبەرسەك كۇيەۋ بالا قايىن اتاسىنىڭ قىلمىسىن...
— نە وتتاپ باراسىڭ، قىلمىسىڭ نە؟ كۇيەۋىڭ نە؟ قىلمىستى دەسەڭ، بىرىگىپ جاساعامىز. ءبارىمىز! الدەبىر بوقمۇرىننان قورقىپ، قىزىمدى ءوز قولىممەن سالىپ بەرۋىم كەرەك ەكەن عوي. قىز سەندە دە بار. اۋزىن جابام دەسەڭ، باۋىرىنا باسقىزىپ، ماۋقىن باسقىز. — ماقان قيمىلداعاندا ديۆان سەلكىلدەدى.
— ماكە، ەندى دالباسالاماساق بولا ما؟ جاستاردىڭ وبالىنا قالمايىق دەپ ءبىر جاعىنان...ەكىنشىدەن...
— ءجا، جاپ اۋزىڭدى! ۇيىرىمنەن تاي الدىرماعان قۇتپان ايعىرلىعىم وتىرىك بولماسا ءبىر كۇشىككە بولا ۇرپيەتىن تۇگىم جوق. تابان تىرەپ تارتىسقا تۇسەتىن ول كىم، مەن كىم؟
— ماكە، ونى ايبىنداندىراتىن قولىنداعى مالىمەت! ايعاعى!
— ايعاق! ايعاق! نەمەنە ايعاقتى ەزىپ ىشە مە، باسىنا قۇيا ما؟ اقشا مەن التىنىڭنان قۇدىرەتتى مە ەكەن سول ايعاعىڭ؟ — دەپ قاتايعان الپەت تانىتقانىمەن سولقىلداپ كەمىپ بارا جاتقانىڭ ءوزى دە سەزدى. — ەندەشە، ساعان تاپسىرام، تۇرعان! قوبلاندىدان سەن قۇتقاراسىڭ! سەن!
تۇرعان ماقاننىڭ ار جاق ويىن اڭعارماسا دا، قىل مويىنعا قىل ارقاندى بۇلقىنتپاي تاستاي سالعانىن انىق ۇعىندى.
— قالاي، ماكە؟
— نەسىن قازبالاي بەرەسىڭ. ەتەگى جابىلماعان بالا ەمەسسىڭ، ازۋ ءتىسىڭ سارعايعان بالەكەيسىڭ. رەتىن تاپ!
— ءاي، ول كونە قويار ما؟.. سىڭار ەزۋلەنىپ جۇلقىنىپ جارعا جىعادى ول.
— ەز ەكەنسىڭ بىلجىراعان! سىلاپ-سيپايتىن، مايموڭكەلەيتىن ۇرعاشى عوي دەپ پە ەدىڭ ونى. تولتىر كومەيىن! قاقالت ارام اسپەن! جاق قارانى اعىنا! ءسويتىپ باتىر بىلىققا. مىڭق ەتەر مە ەكەن سونسوڭ! دەپ قايراي ءتۇسىپ، قاجالاي قىتىقتادى. تۇرعان ءبىراق بوسامادى.
— ءاي، ماكە، ماكە! ءسىز ەلدىڭ ءبارىن قۇلقىن قامى مەن ەسەپتەيسىز. قوبلاندىنىڭ ءجونى مۇلدە بولەك. ول تۇسپەيدى بۇل اۋعا. جەمتىك قاباتىن قوماعاي ەمەس، — دەپ باس شايقاعاندا ىلگەرى ءبىر-اق ۇمتىلعان ماقاننىڭ قولى تۇرعاننىڭ جاعاسىنان سىعىمداپ ۇستاي الدى.
— مەن ساعان تاپسىردىم ەمەس پە؟.. ساتىپ الماساڭ، اتىپ ال. قولىڭدى كىم قاعادى؟
— اتىپ دەيمىسىز؟! — تۇرعاننىڭ داۋسى قىلعىنا شىقتى.
— نەمەنە، ول سونشاما اۋليە مە ەدى؟ نە ول، نە ءبىز!..
— سوندا قالاي، كىسى ولىمىنە دە بارعانىمىز با؟ — دەپ سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، القىمىن سىعىپ بارا جاتقان ساۋساقتارعا ەڭكەيىپ كوز قيىعىن جۇگىرتتى.
— كىسى ءولىمى!.. كىسىڭ كىم، ەي سەنىڭ! كىسى ەمەس ول — جاۋىڭ! الدىن الماساڭ، ءوزىڭ ولەسىڭ. ءوزىڭ! ءبارىمىز! جاۋدى اياعان جارالى. ول ءبىزدى اياماسا، ونى ءبىز نەگە ايايمىز. ورىندايمىسىڭ ايتقاندى؟ — ماقان ساۋساقتارىن سىعىمداي ءتۇسىپ تۇرعاننىڭ بەتىن بەتىنە تاقاپ اكەلىپ، قاراشىعىن سۇيىلتا انانىڭ الكۇرەڭدەنگەن جۇزىنە تىنتە قادالدى.
— ورى-ىن-داي-ىن...
ماقان قولىن بوساتىپ، تۇرعاندى نۇقىپ قالىپ، ورنىنا وتىرعىزدى. كىلت ەنجار تارتقان تۇرمەن سابىرلى كەيىپ تانىتتى.
— وندا تەزدەت، تۇرعان. كوپ سوزۋعا بولمايدى. وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدى. تاراتىپ ۇلگەرتپەيىك.
تۇرعان ءۇنسىز عانا باس يزەۋدەن اسا المادى.
— كونستيتۋسيا كۇنى دەگەندى پايدالانعان ءجون. جينالىستى دا تاعايىنداي بەرىڭدەر. سەزىك الماسىن. جاي جينالىس قانا ەتپەي، سول كۇندى كادىمگىدەي اتاپ ءوتۋ جايىن ەسكرىڭدەر. كولحوزشىلاردى كەيدە سۇيەك-ساياقپەن الداپ قويۋدى ۇمىتىپ بارامىز. ون شاقتى گراموتا، التى ادامعا جيىرما-وتىز سومنان سىيلىق ازىرلە.
— ول دۇرىس ەكەن. ازىرلەيمىز، ماكە.
— ەڭ نەگىزگىسى سويىس جاعى. بىرەر قوي ءبولىنسىن. قالعان ەتتى كيىك اتىپ تاباسىڭدار. ول ءۇشىن اڭعا شىعاسىڭدار! اڭعا!
تۇرعاننىڭ قاپەرىنە تۇيسىك كىرە باستادى. ماقاننىڭ قانداي "اڭدى" استارلاپ وتىرعانىن دا ۇقتى.
"ە، ءباce! جالعىز مەنىڭ باسىمدى تىگىپ بەردى مە دەپ ەدىم. بار سالماقتى ءبولىپ جىبەرگەن سوڭ، ەشكىمگە دەس بەرەم بە! وي، ماقان-اي! تەرەڭسىڭ-اۋ! جازاتايىم قازا تاپقان اڭشىنى كىم ىزدەي قويسىن. جازىمعا نە داۋا باp!"
تۇرعاننىڭ بەتىنە قان جۇگىرىپ، ءوڭى كىردى. سونى بايقاعاندا ماقان قاتۋلى ءجۇزىنىڭ توڭىن سىندىرىپ، كۇلىمدەگەن سىڭاي ءبىلدىردى.
— قۇلاعىڭا جاعىپ كەتتى-اۋ، تۇرعان، ءا!
— ماكە-اۋ، ەندى ءوزىڭىز سولاي توپشىلاعان سوڭ، ورايلاسپايتىن دۇنيە بول ار ما. كۇنۇزىن قالاي بولار ەكەن ءار ساققا ءبىر جۇگىرگەن ويدى تياناقتاي الماي وتىرعانىم راس ەدى. ۇزىن قۇرىق بەردىڭىز. ەندىگىسى ءبىر شوكىم ناسىباي اتقاننان قيىن ەمەس، — دەپ كادىمگىدەي جادىراپ، اناۋ شيەلەنە بايلانعان سۇمدىق كەسىم — كىسى ءولىمى ەمەس، جايشىلىقتاعى توقتى-تورىمنىڭ توڭىرەگىندەي تارتىس كورە مە، قىسىلىپ-قينالمايدى.
— ءجا، قۋتىڭداما! قۋتىڭداما تاناۋىڭدى جەلپىلدەتىپ. الدىمەن وتكەلدەن ءوتىپ الىپ ماقتان، — دەپ سەرىگىنىڭ ورىنسىز جەلپىنگەنىن ۇناتپاعان ماقان سىزدى قاباقپەن تۇقىرتىپ تاستادى.
— وتەمىز، موكە! وتپەي... ءوزىڭىز شىلبىر تاستاعان سوڭ قيامەتتىڭ قىل كوپىرى دە بۇيىم بولمايدى.
— توقتات بىلشىلدى! اڭعا كىم-كىم باراتىندارىڭدى وسى باستان ويلانعانىمىز ءجون.
— ونىڭىز راس، راس، ماكە! ابدەن قاداعالاماساق، ارينە، بولمايدى، — دەپ تۇرعان قۇراق ۇشتى. العاش تاپسىرمانى جالعىز ورىندايمىن با دەپ سەكەم العان كەۋدەسى، بۇل قاتەرلى ءىستى تورت-بەسەۋمەن ەنشىلەس بوپ تىندىراتىنىڭ ەستىگەن سوڭ، سوتتا اقتالعان ادامداي تۇگەل بوساعان. سول قۋانىشىنان ءالى ارىلا الماي وتىر.
— نايمانقۇلدى، حايروللانى ەرت. قوبلاندى بوسا بولماسا... اتتانداتپاي-شۋىلداتپاي بىتىرىڭدەر.
— بەردەن شە؟
— كورىنگەن جەرگە تىقپالاي بەرمە ونى. ونىڭ ۇستىنە ول بارسا، باياعى بەلگىلى بەكبيكەلەر دەيتىن قاۋەسەت تارايدى. اناۋ سۇيمەنقۇلدى قوسىپ ال.
تۇرعان ىرشىپ ءتۇستى.
— ويباي-اۋ، ول ناعىز قىزىل كوز پالەنىڭ ءوزى ەمەس پە. جينالىس سايىن ءارقايسىمىزدى ءبىر تۇرتپەكتەپ ءتيىسىپ وتىرعانى.
— سونىسى كەرەك. سوندا ايتقاندارىڭا جۇرت سەنەدى.
— قالاي سەنەدى؟ سۇيمەنقۇل بىزگە اۋىز اشتىرا ما؟
— ءاي، قىرت! ۇشەۋىڭ ءبىر ادامدى قورقىتا المايسىڭدار ما؟ جانە وعان كورسەتىپ، ءبىلدىرىپ جاسايسىڭدار ما؟ زۋىلداعان وق قاعىس تيمەي مە؟ سۇيمەنقۇل تۋلايتىڭداي بولسا، قاعىس وق وعان دا وتەتىنىن قۇلاققاعىس قىلمايسىڭدار ما! مەن بىلەم ول سۇيمەنقۇلىڭنىڭ قاي قامىردان يلەنگەنىن. نەگىزى قورقاق، نيەتى بۇزىق، كومەيى — اپانداي. ماي بەرسەڭ دە، لاي بەرسەڭ دە جۇتا بەرەدى.
تۇرعان ابدەن تىنشىدى. مىنا باسى جارىلىپ، ءوڭى قاشىپ، جۇندەس كەۋدەسى قاراۋىتىپ وتىرعان "ماكەسىنىڭ" ءتۇپقازىعى مىقتى ەكەنىن بىلەدى. سودان دا عوي قالاداعى جۇمىسىن تاستاپ، وسىندا "سىرتتان كەلگەن قالىس ادام" بوپ حاتشىلىققا كەلىسكەنى. جۇرت كوزىنە ادال، تازا، ءپرينسيپتى بوپ كورىنۋگە تىرىسىپ، ماقاندى ونشا جاقتىرماي، جۇرە تىڭدايتىڭداي بولىپ كورىنۋگە شەبەر-اق. سونىسىنا كوپ ادام سەنىپ تە ءجۇر. قوبىلاندىنىڭ دا قۇپيا سىرىن كولحوز پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى — تۇرعانعا اشۋىنىڭ وسىنداي ءمانى بار بولاتىن.
تۇرعاننىڭ بۇگىندە اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ تۇر. قالاداعى ايلىعى شايلىعىنا دا جەتپەۋشى ەدى بۇرىن، ەندى مىنە ماكەڭدىكى سياقتى ارىستان ۇلەس الماعانىمەن قاسقىر ۇلەسى دە — بۇكىل قالتا-قونىشىن سىقاپ بىتەپ تاستادى. اقشا مەن التىننىڭ بۋىن ايتپاڭىز! بۇگىنگى تۇرعان اقشانىڭ بەتىنە قارامايدى. كەشەگى ءور تيىنىڭ سانايتىن قالتىلداق كۇيىن كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەسكە كەتتىگە بالاپ قويعان. كەتپەي شە. مىناۋ ماكەڭ جيەن باردا، انا-و-وۋ جاقتا، ويپىرماي، ءبورى جوق دەمە بورىك استىندا، بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قويماسىن، انا-اۋ جوعارىدا عازيز قۇلتانوۆيچ ەسەن-ساۋ تۇرعاندا ارحيمەدكە تيمەگەن جەردىڭ تۇتقاسى بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ساۋساعىنا، ءاي، ءىلىنىپ قالمادى ما. دۇنيەدە ەڭ ىستىق نارسەلەر — بايلىق، بيلىك اق جاۋلىق بولسا، سول سيقىرلى ءۇش ىستىقتى باۋىرىنا باسىپ، شەڭگەلىنە قىسىپ، قوينىنا تولتىرعان، ءور كوكىرەكتە نان ەمەس تاس ەرتكەن "تاڭىرلەر" سول ءۇش ىستىقتان ولمەي ايرىلار ما. ەندەشە قوبلاندى سياقتى ەتەككە جارماسقانداردى قاعىپ-سىلكىپ شاڭعا اۋناتىپ تاستاماساڭ، قوينى-قونشىڭداعى بايلىق قۇمداي ساۋىلداپ، قولىڭداعى بيلىك سۋسىپ شىعىپ، باۋىرىڭا باسقان كەرميىقتار تۋ سىرتىن كورسەتىپ، بەزىپ كەتپەي مە.
ۇرىستا تۇرىس بولمايدى. ەندەشە قوبلان بالا ءوز كەسەگىن ءوزى جاساپتى. ماكەڭ باستاعان الىپ سوستاۆتاي جۇيتكىگەن توپتىڭ جولىن كەۋدەسىن توسىپ بوگەمەك اقىماق. زىمىراعان اۋىر سالماقتى پوەزد ەلبەكتەگەن نەمەڭە قاراي ما، پارس ەتكىزىپ سوعادى دا، قان-كوبەلەك ويناتىپ ۇشىرىپ جىبەرەدى. وبال-زاۋالى، ارينە، وزىنە. ءوزىنىڭ كوزسىزدىگىنە. سارىلداپ ەكپىندەپ كەلە جاتقان جۇردەك لوكوموتيۆتىڭ جولىندا تۇرماۋدى بىلمەگەندىگىندە.
بىرنەشە جىل ستانسيادا كەزەكشى بوپ ىستەگەن تۇرعاننىڭ كوز الدىنا پروجەكتورى جارقىراعان كوكشىل ەلەكتروۆوز ەلەستەگەندە، سونىڭ الدىندا تۇرعان قۇمىرسقاداي عانا بوپ دىرىلدەگەن قوبلاندىنىڭ مىسكىن دەنەسى مۇلدە شوگىپ بارا جاتتى. تۇرعاننىڭ جۇزىندە كۇلكى تابى بيلەدى. ءۇنسىز ويعا شومعان سەرىگىن مانادان باعىپ وتىرعان ماقان تىزەسىنەن سالىپ قالدى. اناۋ سەلك ەتە ءتۇستى.
— ءا-ا، نە؟ نە ايتاسىز، ماكە؟
ماقان سۋىق قالپىنان جىبىمەدى.
— كونستيتۋسيا تۋرالى باياندامانى سەن جاسايسىڭ!
— ويباي-اۋ، الگىدەن... اڭنان كەيىن... جول بولىپ كولدەنەڭ سالىپ اكەلگەن سوڭ سول جينالىس بولا قويار ما ەكەن، — دەپ قيالمەن شارىقتاپ كەتكەن بيىگىنەن توپ ەتىپ جەرگە تۇسكەن تۇرعان ءومىر تاۋقىمەتىنىڭ سالماعىمەن ەرىكسىز شىرىلدادى.
— جينالىس ەمەس، كولحوز ەڭبەككەرلەرىنىڭ تويى. قاۋىرت ەڭبەكتەن كەيىن بوي جازادى ولار. سول قۋانىشىن ءبىز جاسايمىز. ءبىز بەرەمىز. ءبىزدىڭ مىندەت سولاي.
— البەتتە عوي. سويتەمىز عوي. وندا ماعان بايانداماعا دايىندالۋ كەرەك ەندى. تىعىز-تاياڭداۋ، ارينە، — تۇرعاندى بايانداما جاعدايى قيناي باستادى.
— سەن الگىندە جولىمىز بولسا دەگەندى نەگە ايتتىڭ؟ — دەپ ماقان قاتايدى. — بىلق-سىلق ەتىپ بوساساڭ، ونىڭدى ايت. سەنسىز-اق بىردەمە ەتەمىز.
— ويپىرماي، ماكە-اي، اۋىزدان بايقاۋسىز، رەتسىز شىعىپ كەتكەن ءسوز ەمەس پە؟ ايتپەسە مەن بىردەن باس شۇلعىدىم عوي.
— بايقا، تۇرعان! سوڭعى كەزدە تىم كەرەلەپ باراسىڭ.
تۇرعاننىڭ كوزدەرى شاتىستى.
— اپىراۋ، ماكە-اۋ، وزدەرىڭىز ەمەس پە... "ءبىزدى بىلمەگەن، تانىماعان بول. ءوڭىڭدى بەرمە. سۋىق قارا" دەگەن. كەرەلەپ... نەمە جەتىسىپ سويتەم.
— ءيا، سەن جەتىسەر ەشتەڭە جوق. كومەيلەپ جۇتقاننان باسقا تىرناعىڭدى دا قيمىلداتقان جوقسىڭ ءالى.
— ماقان ديۆاننىڭ شەتىندەگى جاستىققا قول سوزىپ، قولتىعىنىڭ استىنا باستى دا، كولبەپ قيسايا كەتتى.
— راس، راس، ماكە! ونىڭىز راس. ءتۇبى تەرگەۋسىز دۇنيە جوعى بەلگىلى. قۇر اياققا باتا جۇرمەيدى دەگەندەي مەنەن دە دامەتكەنىڭىز دۇرىس، — جان-جاعىنا الاقتاعان تۇرعان جەردە جاتقان جەيدەنى كوتەرىپ، ماقاننىڭ يىعىنا جاپتى. اناۋ ونى قايتا سەرپىپ تاستادى.
— وسى جولعىڭ — سىناعىڭ! سۋىلداي بەرمەي ءىس تىندىر. بار، جونەل!
— ساۋ بولىڭىز، ماكە! اپىراي، مىنا جاتىسىڭىز. ەڭ بولماسا جۋىنىپ الساڭىز... الدە ءقازىر بىزدىكىنە بارساق، ماكە!.. تاماق دايىن. بوتەن ەشكىم جوق... — مۇرنىن جىبىرلاتىپ، تاناۋىنا كەلەر اس ۇيدەن ءدامدى ءيىس تاپپادى ما، باتىل كەتتى. — بۇگىن مۇندا، ءاي، جاعدايىڭىز بولا قويار ما ەكەن؟!
ماقان باسىن كوتەرىپ الدى. كوزدەرى قانتالاپ، ءجۇزى دولىرىپ كەتتى.
— شىق ۇيدەن! جوعالت قاراڭدى!
3
— ۆاسيا اتاي، بۇگىن بالتانى شىعارادى.
— راس پا، كەشە بارعانىمدا ءوزى ماعان ەشتەڭە ايتپاپ ەدى، — دەپ ەسىك اشقان ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مايساراعا "ىشكە ءوت" دەگەن يشاراتىن قولىمەن كورسەتتى.
— مەن الگىندە باس دارىگەرمەن سويلەسكەم! "كيىمدەرىن اكەلىپ، الىپ كەتۋلەرىڭىزگە بولادى" دەيدى.
— كەشە عانا تۇسكەن سياقتى ەدى. ارينە كيىمدەرىن اپارۋ كەرەك. اناۋ قارا كوستيۋمىن وتەكتەپ قويعام. پلاشش كەرەك... ونىسى جوق. كۇزدىك قىستىق كيىمدەرىن اۋىلىنا شەشەسىنىكىنە تاستاپ كەتكەن، ءالى الدىرماعان. الۋعا ۇلگەرمەدى. ال، مەن... ويىما دا كەلمەپتى. — دەپ ۆاسيا اتاي قايتا-قايتا باسىن شايقاپ وزىنە ءوزى كەيىپ تۇر، — قارتايعانمىن... ايتپەسە ەسكەرۋىم كەرەك ەدى... جاتىپ قالعان سىرقات ادامنىڭ مۇرشاسى دا كەلمەيدى...
ءا-ا مايسارا... قىزىم-اۋ، بىلاي وتسەڭشى!.. ەسىك كوزىندە تۇرىپ الىپپىز عوي. قوناعى از ءۇيدىڭ سالتىن جاسادىم-اۋ... مەن داستارقان جايىپ جىبەرەيىن... شاي دايىن. كەشە زاكاز ستولىنان ءۇندى شايىن العىزعام. بالتا سونداي جاقسى كورەدى كىلەگەي قاتقان ءۇندى شايىن.
— اتا، اۋرە بولماڭىز...
— جو-جوق، قىزىم، قازاق "قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا" دەيدى. بولمايدى، قىزىم.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ شايدى عاجاپ باپتايدى ەكەن، قىزىل كۇرەڭ شايدىڭ ءدامى تاڭدايدان كەتپەستەي. ماڭدايى جىپسىگەن مايسارا باتىلداندى.
— ۆاسيا اتاي، مەن... مەن سىزبەن اقىلداسايىن دەپ ەم، — دەي بەرىپ كىدىرىپ قالدى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ قاسىن كەردى.
— نەگە بوگەلدىڭ؟ اقىلداسقانىڭ دۇرىس. ءبىزدىڭ ورىستا: "ءبىر باس — اسەم، ەكەۋ بولسا — كوسەم" دەگەن ماقال بار. قىسىلما، قىزىم.
— ايتايىن دەگەنىم: بالتانىڭ كۇزدىك كيىمدەرى بار ما، جوق پا دەپ... كەشە پلاشش، كوستيۋم، جىلى جەيدە الىپ ەدىم...
— ونىڭ ءجون بولعان، قىزىم، ءجون بولعان، — دەپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ بالاشا قۋاندى. — مەنىڭ قاتەمدى سەن تۇزەتسەڭ، قىزىم-اۋ، وعان باس يزەگەننەن باسقا نە ايتام، بالتاجان ءۇشىن جان پيدا دەپ جۇرگەندە... ءا-ا، دۇرىس جاساعانسىڭ، مايسارا. دۇرىس! مىناۋ اۋا رايى دا جاسى جەتكەن قارتتىڭ كوڭىلىندەي بوسايدى دا تۇرادى، سورعالايدى دا تۇرادى.
— بالتا قالاي قارايدى ەكەن؟ نەگە الدىڭ دەپ... الدە كيىمدەردى، اتا، ءسىز بەرەرسىز؟
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ ساناسىنا الدەبىر تىقىر ەندى جەتكەندەي، اۋزىنا اپارا بەرگەن شايدىڭ شىنىاياعىن ستولعا قويا سالدى. ءۇڭىلىپ مايساراعا شۇڭىرەك كوزدەردى تەسىلتتى.
— ءيا-ا! بالتانىڭ تىكسىنۋى ابدەن مۇمكىن. ونى مەن بىلەم عوي، مايسارا. ەشكىمگە تاۋەلدى بولعىسى كەلمەيدى. — قاريا ءۇنسىز ءبىراز وتىردى. — جىلى كيىم كەرەك وعان. نەسى بار، ەكەۋمىز دە بوتەنى ەمەسپىز، قىزىم. اپارايىق.
ەسىك اۋزىندا انەۋگۇنگى كەزەكشى ايەل تۇر ەكەن. مايسارانى كورگەندە، اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندى.
— و-و، ءسىڭلىم، ءسىز ەكەنسىز عوي! كەلىپ قالىپسىز! دەنساۋلىعىڭىز مىقتى ما؟ — قالبالاقتاپ كەلىپ مايسارانىڭ قولىنداعى ءداۋ قارا سۋمكاعا جارماستى.
— ماعان بەرىڭىز. ليپتىگە اپارىسايىن. وي، مىناۋىڭىز زىلدەي عوي. ءسىڭلىم-اۋ، سىزگە مىنانداي نازىك تالدىرماش دەنەڭىزبەن اۋىر كوتەرۋگە بولمايدى عوي... ءبىر جەرىڭىز... سىزگە تەك سىرتىڭىزدان قاراپ تامسانىپ قانا تۇرۋ كەرەك قوي. بەرى ءوتىڭىز، بەرى!
قارا سۋمكانى ءبىر قولىمەن كوتەرىپ، ەكىنشى قولىمەن الىستان ساعىنتىپ ورالعان تۋعان قىزىن جاڭا كورگەندەي مايسارانى قاۋسىرا قۇشاقتاپ قوزعالا بەرگەنى سول ەدى، كىلت توقتادى. ارتىنا جالت بۇرىلعاندا كوزدەرى شاتىناپ، قاباعى قالىڭداپ ءتۇيىلىپ كەتكەن ەدى.
— ءاي، شال، ىستارىك كودا پوشەل! ءارى! وڭمەندەپ وسى شالدار-اق ولەرمەن! قالتالارىندا كوك تيىن جۇرمەيدى. جۇرمەيدى ەمەس، بەرمەيدى. بەس تيىنىنان ايرىلسا، ءولىپ قالارداي ساراڭ بولارىن قايتەرسىڭ شەتىنەن. كودا؟ كودا؟ نىلزا پاسەتيتەلام! گلاۋنىم ۆراچوم ۋرۋگاەتسيا. وسى ءبىر كوك كوز شالدار اسىرەسە زاكۇنشىل-اق. بارىنەن دە الاقاندارى ءبىر اشىلمايدى. — ايەل قاپشىقتى قويا سالىپ، ەرتەگىنىڭ جاۋعا ۇمتىلعان باتىرلارىنداي ومىراۋداعى توڭكەرىلگەن توستاعانداي ەكى تومپەشىگىن سولقىلداتىپ كەۋدەلەي ۇمتىلدى.
— ءاي، قارىنداس-اي، قارىنداس!.. مەنىڭ الاقانىم اشىلمايتىنىڭ قايدان ءبىلدىڭ. ەگەر ساعان پاسەتەتەلدەردىڭ تيىن-باقىرى ءناپاحا بولسا، مىنە ساعان ءتورت بەس تيىندىق. ەندى وتۋىمە بولا ما؟ — دەپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جيىرما تيىندى جارقىراتا كورسەتىپ، كەزەكشى ايەلدىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. اناۋ اۋزى اڭقيا اشىلىپ دەنەسىن شەگەلەپ قويعانداي قوزعالار ەمەس تيىن تۇسكەندە عانا ەس جيدى.
— ويباي، كوتەك! توبەڭنىڭ تەسىگى بار ەكەن-اۋ!
— توبەمنىڭ تەسىگى بولسا، ايران قۇيىپ ىشەيىن دەپ پە ەدىڭ —دەپ ۆاسيا اتاي بەلگىلى انەقاوتپەن جاۋاپ قايىردى.
— و نە دەگەنىڭ، ىستارىك... ءا-ا، قاريا. بىزگە تاپسىرىلعان جۇمىس — رۇقسات قاعازسىز پالاتالارعا ەشكىمدى جىبەرمەۋ. اۋرۋحاناعا كىم كورىنگەندى وتكىزە بەرسەك — و-و، ينسپەكسيا قاپتاپ كەتەدى دەيدى. ينپەكسيانى بىلەمىسىڭ! ول — ادامزاتتىڭ ناعىز قاسكۇنەم جاۋى...
— الارىڭدى الدىڭ عوي، قارىنداس، ەندى وتۋىمە بولا ما؟
ايەل قايتا شامداندى.
— مەن ەشكىمگە قارىنداس ەمەسپىن. اعامدى قۋ سوعىس جۇتقان. جالعىزبىن. كۇيەۋىم اراقتان ولگەن. قولىمدا مۇگەدەك جارىمجان قىزىم بار. وتىزدان اسسا دا موينىمدا وتىر. اراقتىڭ كەسىرىنەن شالا ەستى بوپ تۋعان دەيدى دارىگەرلەر.
"الارىڭدى الدىڭ" دەپ مۇقاتپاقسىڭ عوي. ايتا بەر، مۇقاتا بەر، ىستارىك. مەنىڭ جەتپىس سوم جالاقىم نەمە جەتسىن. ءقازىر قىمباتتاماعان نە قالدى؟ انانىڭ دا باعاسى شاپشىپ، مىنانىڭ دا قۇنى ءوسىپ، تاقيادا تامتىعىمدى قويماي باراتقان سوڭ، وسىلاي الاقان جايام. قايىرشى دەسەڭ، قايىرشىمىن! — ايەل دولىرعان ءجۇزىن جاسپەن جۋىل الدى دا، الاقانىنىڭ سىرتىمەن ايەلدەرگە ءتان قيمىلمەن كوزىنىڭ ەكى ۇشىن ءسۇرتىپ تاستادى. — وتە بەر! نەعىپ تۇرسىڭ. كىمىڭ جاتىر ەدى؟ — دەپ ەندى جايباراقات كۇيگە كوشتى.
— بالام!..
— ە-ە، بايعۇس-اي! باعانادان سولاي دەمەيسىڭ بە؟ ءما، مىناۋىڭدى ءوزىڭ الا عوي. سەندەي پەنسيونەر شالداردىڭ جاعدايى مەنەن ونشا وزىپ كەتپەگەنىن بىلەم، — دەپ ايەل تيىندى قايتارماقشى بولىپ ەدى، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ قىپ-قىزىل بوپ بۇرىلماي وتە شىقتى. — قاپ! ۇياتىڭ بارىن بىلگەندە... قول قىسقالىق نە ىستەتپەيدى ادامعا. اناۋ بيشارا قىزىم دەمەسەم، باياعىدا-اق مىناۋ جالعانمەن قوش ايتىسار ەدىم. شىلبىر ۇزىندىعىنداي ءجىپ تابا الماي جۇرگەم جوق، ايتپەسە.
سول كۇڭكىلدەگەن كۇيى كەلىپ، قارا سۋمكاعا قايتا جارماستى. مايسارانى كورىپ، ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، قالت توقتادى.
— ءاي، قىزىم، اينالايىن كوپ توسقىزىپ قالدىم با. جالعىزىلىك جاننىڭ وسىنداي بەياپار مىنەزى دە، اشقاراق تىرلىگى دە بولادى. كەشىر، قاراعىم. سەندەر كورمەڭدەر ءبىز كورگەن قورلىق عۇمىردى. اناۋ بايعۇس شالدى كوزىن كوگەرتىپ تۇرىپ سوگىپ جاتسام، ءوزىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن قازاقشاسى بار ەكەن. جامان ۇيالتتى. ءقايبىر جەتىسكەننەن شاپىلدايمىن. ءجۇر، جۇرە عوي. — انادايدان داۋىستادى. — ءاۋ، ماشا پادرۋگا! ءليپتى گوتوۋ. مىناۋ قىزىم — مەنىكى دەتكا! شەتىبەرتي ەتاج.
سوڭدارىنان ىلەسكەن ۆاسيليي سەرگەيەۆيچقا قايتادان الارا بۇرىلدى.
— ال، سەن، ىستارىك... بۇل ورىسشاعا ۇيرەنىپ كەتكەن اۋىزدىڭ ادەتى وسى. ارالاستىرماساڭ سويلەي المايسىڭ. سەن اناۋ باسپالداققا... لەسنيساعا بار. لەپتى سلۋجەبني.
— ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مەنىمەن بىرگە كەلگەن. مەنىڭ... اتام، — دەدى نە كۇلەرىن، نە كۇلمەسىن بىلمەي تىعىلعان مايسارا.
— كوتەك! بەتىم-اۋ، مانادان ايتساڭ عوي... ءاي، اقىماق باسىم! ەكەۋىڭنىڭ بىرگە كىرگەندەرىڭدى كوردىم. مەنى قايدان قارا باستى، ءا! وۋ، اقساقال، وندا قالما بىزدەن. ءليپتى ۇلكەن. ءبارىڭىزدى كوتەرەدى. ماشا، ۋوت ەتي شالابەكي مويا ۋرودەتىبەننيك. سەستىرا مويا! ءليپتى اتبەزي. قاراشو! — مايساراعا ماعۇرلانا قارادى. "مەنىڭ دە كىم ەكەنىمدى كوردىڭ عوي!" دەگەندەي كەۋدە كەرگەن ءتۇرى بار. — ماشا پادرۋگام. ايتقانىمدى ەكى ەتپەيدى. اپىراي، ءسىڭلىم، وسى ءوزىڭىزدى... ءوزىڭدى سونداي جاقسى كورىپ كەتتىم. تاپ، بار عوي، تۋعانىمنان ارتىقسىڭ. ءتىفا-تىفا! تىل-كوزدەن ساقتاسىن! امان ءجۇر، ايتەۋىر. قازاعىمنان تۋعان ءدال سەندەي قاراقات كوزى مولدىرەگەن اياق-قولى ءتۇپ-تۇزۋ، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اپ-ادەمى قىزداردى كورگەندە، ىشىمنەن ال كەپ ماقتانام. ماقتانباي، بىزدە دە مىناۋ دەگەن سۇلۋلار بار بولسا.
قارا سۋمكانى ليفتىگە قويىپ، ءوزى كەيىن شەگىندى. مايسارا تۇسىنا جاناسقان ايەلدىڭ قولىنا ەلۋ سومدىق تۇتاس جاسىلالا قاعازدى قىستىرا سالدى.
— بۇ نە؟
ايەلدىڭ كوزى باعجاڭ ەتتى. ءۇش ساۋساقتىڭ اراسىنداعى اقشاعا قۇبىجىق كورگەندەي سوستيا قاراپ ءوتىپ، مايساراعا دۇرسە قويا بەردى.
— ءسىڭلىم! مىناۋ قىلىعىڭا جول بولسىن! سەن مەنى كىم دەپ تۇرسىڭ، ءا! كۇنىن كورە الماي ءجۇر دەپ پە ەڭ. از،الام. ءوقاا بولسا ايلىق الام. وكىمەتىم تۇرعاندا جوقشىلىق تاۋقىمەتىن تاتا قويماسپىن. ادامدى... كىسىنى ءوستىپ تە قورلاي ما ەكەن، ءسىڭلىم! الگىندەگى قايىرشىمىن دەگەنىمە... نەگە قايىرشى بولايىن! ءما! كورسەتپە ەكىنشى بۇندايىڭدى. ءوزىڭدى سونداي ۇناتىپ قالسام، كوڭىلىمدى قالدىراتىنداي نە ىستەدىم ساعان. ەسىك كۇزەتكەن دەجۋرنيدى ادام ەمەس دەپ كىم ۇيرەتتى.
ايەل قاتتى ابىرجىپ، ءتىل قاتا الماي قيپاقتاپ تۇرعان مايسارانىڭ ەلۋ سومدى الاقانىن اشىپ سالدى دا، باسىن قايتا-قايتا شايقاپ ءوز ورنىنا تەڭسەلە باسىپ جونەلدى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مايساراعا كىنالاي قارادى. ەكەۋى دە ماشا ليفتەرشانىڭ الدىندا كىنالى جانداي كوزدەرىن جاسىرىپ، كابيناعا كىبىرتىكتەپ اتتادى.
كەزەكشى ايەل ءالى كۇبىرلەپ ءجۇر.
"ەلۋ سوم. جاسىلالا قاعاز. تۇتاس ەلۋ سومدى ومىرىمدە ۇستاعانىم وسى شىعار. نە دەپ بەردى؟ سونشاما قىرۋار قاراجاتتى قينالماي-اق سۇعا سالدى. عاني قۇلتانوۆيچتىڭ قارىنداسى ەكەنى راس بولدى. ايتپەسە اقشانىڭ پارقىن بىلەر ەدى. ادامدى ايامايدى-اۋ، بۇلار، ايامايدى. جۇرەگىم جارىلىپ كەتپەگەنىنە تاۋبە...
نەگە المادىم؟.. عايشكەنگە پالتە اپەرەتىن ەدىم. قىس بولسا دىردەكتەپ سىرتقا اتتاپ شىعا الماي وتىرعانى... الماعانىم دۇرىس بولدى. قايتا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتىپ-ايتىپ تاستاماعان ەكەم. ىبىلجيمىن دا جۇرەم. مىقتىنىڭ مىسى باسادى دا، ءتايىرىڭ.
ايەل اعىل-تەگىل جىلادى. ەكى يىعى سەلكىلدەگەندە، قوماقتى قوس وركەشى سولقىلدادى. پورا-پورا جاس جالپاق مايلى بەتتىڭ ەكى ۇشىنان كەدەرگىسىز ساۋىلدادى.
4
ادەمى كەلىنشەكتىڭ جەتىنشى پالاتاعا كۇندە كەلەتىنىنە اۋرۋحانا قىزمەتىپىلەرى دە، پالاتاداعىلار دا تەگىس ۇيرەنگەن. قايتا اق ماڭدايى جارقىراعان، بوتا كوزدەرى مولدىرەگەن اق جۇقا جۇمساق بۇعاعى ەندى-ەندى بىلىنە باستاعان قۇمىرسقا بەل مايسارا ادەتتەگى ۋاقىتىنان ءسال كەشىگە باستاسا، شەتتەرىنەن تىقىرشيتىندى شىعاردى. وندايدا تولەگەنوۆ ياعني ماقسۇتبەك اعاي قاسىنداعى كەرەۋەتتەس كورشىسىمەن ويناپ جاتقان شاحمات تاقتاسىنان باسىل كوتەرىپ الادى.
— بالالار-اي، بالالار، ساعات قانشا بولدى؟
پالاتاداعىلار قىران-توپان كۇلكىگە باتادى. كۇلكى — تەراپيا دەگەن راس. بولمەدە كوڭىلدىلىك ورنايدى. ءبارىنىڭ كومەيىندە "مايسارا نەگە كەشىكتى ەكەن؟" دەيتىن سۇراق كەپتەلىپ تۇرادى. قاباق تاساسىنان، كوز استىنان ءبارى بالتاعا قادالادى. "ءبىر بىلسە، سەبەبىن سول بىلەدى" دەيتىن ەلگەزەك دامە دە، "بۇل قالاي شىداپ جاتىر؟" دەيتىن اۋەسقويلىق تا الگى جاسىرىنعان قاراستاردان سەزىلىپ قالاتىن. سويتكەنشە ەسىك تە اشىلىپ، اق ماڭدايى جارقىراپ، بوتا كوزدەرى ەلجىرەپ اق حالاتتى مايسارا كىرىپ كەلەتىن. سۇلۋلىق كوز سۇيىندىرەدى، كوڭىلدى تويىندىرادى. جامباستارىن توسەك تەسكەن جاراقاتتانعان ناۋقاستاردىڭ جاۋدىرەگەن قاراشىقتارى اسەم تۇلعانىڭ ءارقايسىسى وزدەرى ۇناتقان مۇشەسىنە سۇيسىنە قادالادى. سىڭعىر كۇلكىسىن كەۋدەلەرىنە قۇيىپ الادى. حوش يىسىنە، جۇپار يىسىنە — ايەل ءتانىنىڭ تىلسىمداي سيقىرلى ارباعىش يىسىنە تاناۋلارىن ەلەۋسىز توسىپ، قۇنىعا سىمىرەدى.
مايسارانىڭ قوماقتى قارا سۋمكاسى "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" عاجايىپ قاپشىعىنا بەرگىسىز. قىپ-قىزىل اپورت تا شىعادى، جىپ-جىڭىشكە سەرۆەلات كولباسا دا شىعادى. ساۋىتىنىڭ ءوزى نەشە الۋان قايماقتىڭ ءتۇر-تۇرى، سۇزبەنىڭ، اق ىرىمشىكتىڭ الدەنەشە قۇتىسى... بارماقتاي-بارماقتاي مەيىز... قىزعىلت سارى اپەلسين، قارا ورىك سارى ورىك جاڭعاق — ءتۇبى جوق-اۋ قاپشىقتىڭ ءتۇبى جوق! بالتا دا جومارت. الگى تاعامداردى تۇگەل ورتاعا قويادى. تۇرا المايتىنداردىڭ توسەگىنىڭ قاسىنداعى تۋمبوچكاعا ءۇيىپ تاستايدى.
ماقسۇتبەك اعانىڭ اسىرەسە ۇناتاتىنى — قۋىرعان تاۋىق پەن پەپسي-كولا. باسقاسىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى. دوڭگەلەتە تۋراعان قابىرعا، تۋىرىلعان قازىڭىزعا كىرپىك تە توڭكەرمەيدى. ايتۋىنشا، مال ەتىنەن شوشىنعان. قۇس ەتى ازىرشە جەۋىنە جاراپ جاتىر.
مايسارانىڭ وزىنە كوزىن، اكەلگەندەرىمەن قارنىڭ تويعىزعان ەركەكتەر كەكىرىك اتىپ وتىرىپ، ءازىل-قالجىڭدى قارداي بوراتادى.
"باعىڭ بار، بالتا، ەگەر مىناۋ ءتاتتى-دامدىنى مايسارانىڭ ءوزى پىسىرەتىن بولسا، وندا بۇل ومىردە سەنەن وتەر گۋرمان بولماس".
"باعىڭ بار، بالتا، مىناۋ استاتوك تاعام مەن جەمىسكە قاراپ مايسارانىڭ قولى اشىق ەكەنىن ابدەن پايىمداۋعا بولادى".
"باعىڭ بار، بالتا، مىناۋ ساعان دەگەن تىلەك-پەيىلى عۇمىر بويى تاۋسىلماعاي، ازايماعاي".
"باعىڭ بار، بالتا، مايسارا ءبىر قالتاسى قالىڭ اعامىزدىڭ قىزى بولسا كەرەك".
تۇس-تۇستان جامىراعان داۋىستاردىڭ قاجاپ ايتقان قالجىڭدارىنىڭ ارعى جاعىنان ەكەۋىنە دەگەن ىقلاستى مەيىردى، ەكەۋىنە دەگەن قامقورلىق تىلەكتەرىن بالتا جانىمەن سەزەتىن. سوندايدا مايسارا ودان سايىن اسىل تارتىپ، بيىكتەپ، اسقاقتاپ سالا بەرەتىن.
بۇگىن دە پالاتانىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ مايسارا مەن ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كىرىپ كەلگەندە ماقسۇتبەك كورشىسىمەن شاحمات ويناپ جاتىر ەدى، قۋانعاننان ايقايلاپ جىبەردى.
— تورلەتىڭىز، قارىنداس! ا-ا، ۆاسيليي سۆەت سەرگەيەۆيچكە سالەم! يننوكەنتيي، سەن تىلەكتەس، ەكەۋىڭ قوناقتارعا ورىندىق ۇسىنىڭدار. بالتا، سەن مايسارا قارىنداستى كاريدورعا ەرتىپ الا جونەلمە. ادەمىلىكتى كورەر بىزدە دە كوز بار، شىراق! نازىكتىكتى ۇعىنار بىزدە دە جۇرەك بار، شفاق! — تولەگەنوۆ ءوز سوزىنە ءوزى مەرەيلەنە قارق-قارق كۇلدى. كۇلكىسىن جانە تەز تيدى. — ءاۋ، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، مايسارا، سەندەر مەنىڭ كۇلگەنىمدى باسقاعا جورىپ جۇرمەڭدەر. مەن جاقسى كورگەن ادامداردى كورگەندە ءبىر جاساپ قالام وسىلاي.
قارا سۋمكادان جالعىز پىەكەن تاۋىق پەن ءۇش ءجۇز گرامدىق بانكىدەگى ورمان اراسىنىڭ بالى، ءبىر سەللوفان پاكەتتەگى المادان باسقا كۇندەلىكتى مول تاعام الىنبادى.
ۆاسيا اتاي قارا سۋمكانى بالتاعا جىلجىتتى.
— بالتا، مىناۋ كيىمدەرىڭ. — ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مايساراعا يەك كوتەردى. — كيىنىپ شىقسىن. مايەچكا، سەن الگى بيۋللەتەنىن الىپ كەلە عوي. مايسارا كەتىسىمەن، اۋرۋلار تۇس-تۇستان جامىرادى.
— ءاي، بالتا! سەن شىعاتىنىڭدى بىزگە نەگە ايتپادىڭ؟
— وبحودتا دارىگەر شىعارام دەمەپ ەدى عوي؟
— سەن بىزگە كەلىپ تۇراسىڭ با؟
— ۇمىتىپ كەتپە، بالتا!
— تەز ساۋىققانىڭا قۋانام، باۋىرىم! سەن اناۋ باقىت قۇسىڭدى قولىڭا تەزىرەك قوندىر. — ماقسۇتبەك كۇرسىنىپ قويدى. — مەن بىردەمە بىلسەم، قارىنداستىڭ سەنەن شىعاردا جانى بولەك. ال مەن الپىستى القىمداپ قالدىم. كورگەنىم دە، باستان كەشكەنىم دە كوپ. اتاڭ قازاقتىڭ "ءوزىڭ سۇيگەندى الما، ءوزىڭدى سۇيگەندى الىن" ەسكەر.
— راقمەت، اعا. — بالتا قورجىنداعى سۋ جاڭا كيىمدەردى سۋىرىپ الىپ كەرەۋەتىنىڭ ۇستىنە جايىپ سالدى دا، "مىناۋ قايدان كەلگەن؟" دەيتىن سۇراۋلى ءپىشىنىن ۆاسيا اتايىنا توسا قويدى.
— كۇن سۋىق، جاڭبىر سىركىرەپ... جەر لايساڭ، قالىڭ تابان تۋفلي كيمەسە... بول، بالتا! تەزىرەك كيىن، بالام. — قاريانىڭ قيپاقتاعان ءتۇرى: "كيىمنىڭ قايدان كەلگەنىن سەزىپ تۇرسىڭ عوي ءوزىڭ دە، مەنى نەسىنە تەرگەيسىڭىن ءبىلدىرىپ ەدى. اۋرۋحانانىڭ جۇقا پيجاماسىن ءۇن-تۇنسىز شەشە باستادى. سودان اسىقپاي تۇگەل جاڭا كيىمدەردى كيۋگە كىرىستى.
"رازمەرىمدى قايدان ءبىلدى ەكەن؟"
جەيدە — جىلى، جۇمساق. فاسونى بولەك شەت ەلدىكى. قاعازدارى جوق. ىشكى جاپسىرماسىنان "نيدەرلاندى" دەگەندى وقىدى. كوستيۋم اق جولاعى ءسال بىلىنگەن شىمقاي قارا. ءجۇز پروسەنتى دە ءجۇن. فينليانديانىكى. اق سارعىلت جەڭىل كاۋچۋك تاباندى اعىلشىن تۋفلي. تۋفلي ىشىندەگى شۇلىقتار دا — بۇرىن بۇل ءومىرى كورمەگەن وزگەشە شۇلىقتار. استارى جالت-جۇلت اتلاستى قارا-قوڭىر پلاشش تا وزىنە قۇيىپ قويعانداي جاراسا كەتتى. بالتا ەندى ەتەگى قىسقا قوڭىر ۆەليۋر شلياپانى توبەسىنە توڭكەرگەندە، مانادان بۇنىڭ كيىنگەنىنە قاراپ جاتقان پالاتالاستارى تاعى شۋىلدادى.
— بالتا! نۋ، بالتا! قانداي كوركەم جىگىت ەدىڭ!
— ناعىز ارتيست!
— الەن دەلون!
— مينيستر! مينيسترلەرىندە ءدال مىناداي سىمبات پەن كورىك بولمايدى.
— حانزادا دا ءدال سەندەي بولماس!
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ تە قىزىعا قاراپ قالىپتى. ىشتەي: "ادام كوركى — شۇبەرەك" دەيتىن قازاق ماقالىنا قاتتى دەن قويعانى وسى شىعار.
مايسارا كىردى. مايسارا دەم اراسىندا وزگەرىپ شىعا كەلگەن بالتانى كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. شىداماي جەتىپ باردى. قولىمەن قولىنان ۇستادى.
— بولدىڭ با؟
— يا... قاعازدار دايىن با ەكەن؟
— الدىم. ءمورىن دە باستىرىپ كەلدىم.
ماقسۇتبەك اعاي كەۋدەسىن كوتەردى.
— شىراقتارىم، بۇرىن كورمەسەم دە بۇگىن قيماسىما اينالدىڭدار. اقىلگويسىنىپ كەتتى دەمەسسىڭدەر مەندەي جامان اعالارىڭدى. ءبىرىندى بىرىڭە قۇدايتاعالا ساي ەتىپ جاراتقان ەكەن. اناۋ-مىناۋدى قويىپ، ۋاقىت وزدىرماي، زاگس-تەن ءبىر-اق شىعىندار وسى بويدا. باس ەكەۋ بولماي مال ەكەۋ بولمايدى. ءدام-تۇزدارىڭ جاراسسىن قاراقتارىم! — ىرىم ەتتى مە، ءوزىنىڭ اعالىق كوڭىل كۇيىن باتامەن بەكىتكىسى كەلدى مە، ەكى الاقانىن ءتۇيىستىرىپ بەتىن سيپادى.
— راحمەت، ءىنىم! ايتقانىڭ كەلسىن! — دەپ ۆاسيا اتاي ماقسۇتبەككە باسىن ءسال ءيدى.
— تەز جازىلىپ شىعىڭىزدار، — دەدى داۋسى بۋلىققان ءارقايىسسىن كوزىمەن جاعالاپ ءوتىپ.
— ساۋىعۋلارىڭىزعا تىلەكتەسپىن، — مايسارا داۋسى سونداي كوڭىلدى ەستىلدى.
— امان-ەسەن اياقتارىڭىزعا مىنىڭىزدەر، — دەدى اتاي.
سۇلاپ جاتقاندار مەن بۇگىلىپ وتىرعاندار ءۇنسىز باس يزەستى.
تەك ماقسۇتبەك قانا:
— ە-ە، بىزدىكى... مەنىكى كۇلگە شوككەن كارى اتاننىڭ ءحالى عوي، — دەدى.
بولمەدە كوڭىلسىز تىنىشتىق ورنادى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ قارا سۋمكاعا بالتانىڭ تۋمبوچكاسىنداعى ۇساق-تۇيەك زاتتارىن سالىپ الىپ، ەسىككە بەتتەدى.
— ەندى نە تۇرىس بار؟
سونى كۇتكەندەي ءار بۇرىشتان ۇزدىك-سوزدىق ءتىل قاتىلدى:
— ساۋ بول، بالتا!
— ەندىگارى اۋرۋحانانى كورۋشى بولما.
— ۆاسيا اتاي، كەلىپ تۇرىڭىز.
— مايساراجان، مىناۋ اكەلى-بالالى ەكەۋدى رەنجىتىپ الما.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ماقسۇتبەككە جالت قارادى.
كوڭىلى بۇزىلىپ كەتتى مە، كوزدەرى جاسپەن بۇلدىراپ ەشتەڭە كورە العان جوق. تەك قانا باسىن ەكى-ۇش يزەپ، ەرنىن جىبىرلاتتى.
— كوڭىلىنە ىرزامىن، جىگىتىم!
ارتتارىنان جابىلعان ەسىك قيماس تۋىستارىن الىپ قالعانداي ۇشەۋدىڭ دە كوڭىلدەرىن جابىرقاتىپ، بىر-بىرىمەن سويلەتكىزبەي ءۇنسىز جۇرگىزىپ كەلەدى.
— ليفتىمەن تۇسەمىز بە؟ — دەپ ۆاسيا اتاي ۇنسىزدىكتى ۇناتپاي، مايساراعا بۇرىلدى.
— بالتاعا ءجۇرۋ قيىن بولماسا... اۋىرماي ما؟
بالتا جىميدى. جىلىعان ءجۇزدىڭ مەيىرلەنگەن جانارى ەكەۋىن شارپىپ ءوتتى.
— قايداعى اۋىرعان!.. اۋىرمايدى. اتام مىنبەسە، ماعان ءليفتىڭ قاجەتى ەمەس.
— ال، مەن بۇگىن وندا سەنەن دە دىڭدايمىن، — دەپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جادىرادى.
كەزەكشى ايەل بالتاعا ءبىراز سۇقتانا قارادى.
— وي، بالام، سەن ەكەنسىڭ عوي اۋىرعان. ساقايدىڭ با؟
— ابدەن.
— ءتىفا-تىفا! كەلىنشەگىڭنەن دە ءايبات ەكەنسىڭ. ءا- ءا، بۇل سىڭلىمە دە ۇرعاشىدا ادام جەتپەيدى.
مايسارانىڭ سىڭعىر كۇلكىسى جاڭعىرىپ بارىپ باسىلدى. ايەل كوڭىلدەنگەن كەلىنشەكتىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، جەكەلەپ شىعارىپ، سىبىرعا كوشتى.
— ءسىڭلىم، الگىندە وكپەلەپ قالعان جوقسىڭ با؟
— تاتە-اۋ، نەمەنەگە وكپەلەيىن. قايتا، ءسىز... مەنى كەشىرىڭىز... ءبىر اعاتتىق جاساپ العانىم...
— ءجا، وعان بولا قينالما. مەنىڭ قانىما سىڭگەن ادەتىم ول. بىردە تۇيە، بىردە بۇيە شىعام. وعان ءمان بەرمە. — ايەل قيپاقتاي باستادى. — مەن ولاي ويلاپ، بىلاي ويلاپ... قولىڭدى بەكەر قاقتىم-اۋ دەپ...
— جوق! جوق! مەن ونى ۇمىتىپ تا كەتتىم.
— ۇمىتپا! كىم كورىنگەن قولىڭدى قاعىپ، كوڭىلىڭدى قالدىرا بەرسە، نە بولعانىن؟ تەگىن جەردىڭ ادامى ەمەسسىڭ... — ايەل بوگەلدى. سوڭعىسىن بەكەر ايتتىم-اۋ دەپ ابىرجىعانى بەتىنە قالقىپ شىقتى. — كوركىڭە مىنەزىڭ ساي دەۋدى ايتا الماي جاتىرمىن، ءسىڭلىم. ادال نيەتىڭە شالالىق ەتكەن ايىبىمدى ءتۇسىندىم. ماعان ءبىر سوم بەرە عوي. مەن دە، سەن دە بۇگىن تىنىش ۇيىقتايمىز سوندا عانا.
مايسارا قايتا-قايتا باس يزەدى. قول سۋمكاسىن اشىپ ويلاي قارادى، بىلاي قارادى. ءجۇزى ءبىر قىزاردى، ءبىر بوزاردى. اقىرى ءۇش سومدىقتى ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الدى.
— ءبىر سومدىق جوق ەكەن...
— جرايدى. كوڭىلىڭ قالماسىن. — ايەل اقشانى الاپ ومىراۋىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. — اناۋ جىگىتىڭنەن ايرىلىپ قالما، ءسىڭلىم. جان بىتكەننىڭ كەلبەتتىسى ەكەن. قاراپ تۇرعان ەركەككە قىز ارتىلاتىن زامان تۋدى عوي.
اۋىلعا شىققاندارى سول ەدى، سەرگەي مەن قادىربەك بالتانى ەكى جاقتان باس سالدى. تالاسا قۇشاقتاپ، تالاسا جۇلقىلاپ جاتىر.
— نۋ،شەف! رەمونت قالاي ءوتتى؟
— ويداعىداي، سەرەجا، ويداعىداي!
بىزدە "ناتاشانى" بۇرىنعىسىنان دا ساندەندىرىپ جىبەردىك. بالتا مۇقاتوۆيچ، تۋرا بار عوي تانىماي قالاسىز — دەگەن سەرەجا قالعانداردى ەندى بايقادى. — كەشىرىڭىز، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، ءسالاماتپىسىز، مايسارا تىلەۋعارينوۆنا، سىزگە دە قادير يبن بەك ەكەۋمىزدەن حولوستياسكيي پريۆەت. شەفتى ساعىنعانىمىز سونداي... نۋ ونى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ونى تەك اندا-سانا عانا سايراپ كەتەتىن مىنا مەنىڭ اسا مارتەبەلى قۇرداسىم ءارى بيىك دارەجەلى دوسىم بەك وعلان قاديري جەتكىزە الار ەدى. ۋۆى، ۋۆى، ۋۆى! ول ءۇشىن سىر ساندىقتى سىڭعىراتىپ اشاتىن سيقىرلى كىلت كەرەك. ول كىلتتىڭ ءتۇر-تۇسىن، بەلگى-بەدەرىن بۇل ۇلۇع قاسيەتتى ۋا دارحان قۇرمەتتى مىرزا ءازىر ماعان كورسەتپەي ءجۇر. سوندىقتان، بالتا مۇقاتوۆيچ، ءوزىڭىزدى تاعى ءبىر قۇشپاي، ماۋقىم باسىلمايدى.
سەرگەي بالتانى قاۋسىرا قۇشاقتاپ ءتوسىن توسىنە تيگىزە قىسقاندا، تۋ سىرتىنداعى قادىربەكتىڭ الاقانى جاۋىرىنىنان سيپالادى.
قۇشاعىن جازعان سەرگەيدىڭ ءجۇزى قۇبىلىپ كەتتى.
— اۋىرتقان جوقپىن با؟! اۋىرعان جوق پا؟
بالتا اق تىستەرىن جارقىراتا كۇلدى.
— نەگە اۋىرسىن... وندا تەك جاماۋ عانا بار، — دەپ تۇردى دا، ءزىلسىز قالجىڭدادى. — سونشاما ساعىنعاندا ەسىكتەن توبەڭدى ءبىر كورسەتپەدىڭ عوي، سەرەجا.
سەرەجا كەۋدەسىن جۇدىرىعىمەن ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەردى.
مىناۋ قادىربەكتەن سۇراڭىز. كۇنارا جۇمىستان شىعا وسى ارادان تابىلىپ جۇردىك. ودان نە پايدا. Aناۋ ەسىك اۋزىنداعى — سەرەجانىن قولدارى سويلەپ كەتتى — اناۋسى انانداي، مىناۋسى مىنانداي بولەك-بولەق سالاق-سالاق پريۆراتنيدادان ءوتىپ كورىڭىز. ازۋى ساقىلداعان ناعىز سەربەر! ايتپەسە... — سەرگەي قولىن ىزالانا سەرمەپ قالعاندا ۆاسيا اتاي دا، بالتا دا، مايسارا دا قارق-قارق كۇلىپ، كەنەلىپ قالدى.
— بىلەم، بىلەم عوي سەندەردى! مەن دە وزدەرىڭدى قاتتى ساعىندىم. سەرەجا، تاكسي ۇستا.
— تاكسيدى قايتەمىز. انە ماشينامىز مانادان كۇتىپ تۇر! — دەپ سەرگەي اق "ۆولگاعا" يەك قاقتى.
— ونى قايدان الدىڭدار؟
— پالە، بالتا مۇقاتوۆيچ، سول دا ءسوز بوپ پا! قاديري يبن بەك... ءا-ا، ءبىزدى وسال سانايسىز با؟ شەفتى اۋرۋحانادان شىققاندا قايداعى تاكسيمەن اپارۋعا بولا ما.
بالتا ءسوز ىڭعايىنان ماشينانىڭ قادىربەكتىڭ اكەسى ءمىنىپ جۇرگەن كولىك ەكەنىن تۇسىنە قويدى.
انە-مىنە دەگەنشە جەتىپ كەلدى.
"قايدا كىرەدى؟"
مايسارانى وسى وي بيلەپ العانى سونداي، ءتىلى كۇرمەلىپ جاق جازۋعا شاماسى جوق.
بالتا پودەزدە قوناقتارىنا جول كورسەتىپ ىلگەرى وزدى. ۆاسيا اعايدىڭ پاتەرىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا توقتادى دا، قالتاسىنا قول سالىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— كىلتىم بار ەكەن دەپ...
ءبارى دۋىلداسا كىرىپ بولمەنى تولتىرىپ جىبەردى.
مايسارا دا دەرەۋ شيرادى. بەلگىسىزدىكتىڭ اسۋىنان ءبىر ءوتىپ العان سوڭ ءبارى ىڭعايلانىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. گازعا شاي قويىپ، پاتەرىنەن اراق-شاراپ، تاعامدارىن تاسىپ، سەرەجا ەكەۋى ستول ءۇستىن جايناتىپ جىبەردى.
ۆاسيا اتايدىڭ قۋىس ۇيىندە كۇلكى توگىلىپ، ءان ايتىلدى. تورىنە قۋانىش قوناق بولدى.
ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىندە مايسارا مەن بالتا ەكى جاس جىگىتتى ايالداماعا دەيىن شىعارىپ سالدى.
مايسارا بالتانىڭ قولتىعىنان قولىن وتكىزىپ، يىعىنا يىعىن تيگىزە جاناسىپ كەلەدى.
سوناۋ اۋرۋحاناداعى العاشقى كۇنگى سۇيىستەن كەيىن بىر-بىرىمەن ءدال ونداي ايمالاسۋعا بارا قويماعان ەكەۋ ءدال ءقازىر جۇلدىزى سيرەك سۋىق تۇندەگى جاقىندىقتى سەزگەندە نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىسقا ءتۇستى. كۇيىپ-جانۋ بار دا، كۇدىكپەن قىسىلۋ بار ەكەن. كۇدىگى كۇيىپ-جانۋعا جىبەرمەسە، كۇيىپ-جانعان سەزىمگە الدەبىر كۇدىك بۋ سەبەلەپ الەك. ءيىن تىرەسە قوزعالعان ەكەۋىنىڭ ايمالاسا قالۋىنا بوگەت بوپ كەلە جاتقان دا وسىناۋ ءبىر تۇسىنىكسىز كۇدىك. ول كۇدىكتىڭ توركىنى قانداي؟ ءنار الاتىن باستاۋى شە؟ مولشەر اۋماعى قانشا؟ سەيىلەر مە، الدە ۇلعايىپ ءورشىر مە؟ ءبارى-بارى تاعى دا ەكەۋىنە بايلانىستى.
ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندە ەكەۋى ءسال ىركىلدى. ءدىر ەتكەن دەنەنىڭ قيمىلى ءبۇيىرىن تانكپەن سوققانداي سەزىنگەن بالتا كۇلىپ الا جونەلدى. وسى جارقىن كۇلكى كۇنى بويعى كۇدىكتى تاياقتاپ قۋىپ تاستادى. مايسارا ءبىر-اق اسىلىپ، موينىنا ورالدى. جۇمساق ەرىن ەرىنگە قادالدى. بۇكىل تۇلابويداعى دۋىلداي تاسىعان ىستىق قاننىڭ بار اڭساۋى، بار ساعىنىشى، بار قۇشتارى جۇمساق ءتاتتى ەرىندەردىڭ قيمىلىنا كوشتى. دىرىلدەگەن دەنەنىڭ بۇلتيعان قوس وركەشى توسىنە تيگەندە بالتانىڭ ونەبويى جىلى-ى-ىپ، ىسى-ىپ سالا بەردى.
مايسارا ەسىگىن ءتىپتى كىلتتەمەپتى دە، قولىمەن يتەرىپ قاپ اشتى دا، قۇشاقتاسقان كۇيى ەكەۋى تابالدىرىقتان بىرگە اتتادى.
ەسىك جابىلدى ما، جابىلمادى ما ەسىندە جوق. بىلەتىنى: جاتىن بولمەگە ەرتىپ اكەلگەن مايسارانىڭ شىعىپ كەتكەنى. ەكى كىسىلىك اتشاپتىرىم اسەم اعاش كەرەۋەتتىڭ باس جاعىنداعى تورشەردىڭ كوكالا شۇعىلا شاشىپ تۇرعانى. بىلەتىنى: ۇزاق، ۇز-ا-اق شەشىنگەنى. نەلىكتەن نەگە شەشىنىپ جاتقانى قاپەرىنە كىرگەن ەمەس. ايتەۋىر كوگىلدىر شۇعىلالى كوگىلدىر جىبەك جامىلعىلى، كوگىلدىر شىلتەرلى، كوگىلدىر پەردەلى بولمەنىڭ جاتۋعا، دەمالۋعا ىڭعايلىلىعى سەبەپ بولدى ما، الدە تۇيسىگىندەگى الدەبىر باسقارۋ تەتىگى سول ساتتەگى جاعدايعا ۇيلەستىرىلدى مە، ۇزاق شەشىندى. بىلگەنى: كوگىلدىر جايمانى، اياق جاقتاعى كرەسلونىڭ ۇستىنە سەرپىپ تاستاپ، اق توسەكتىڭ ايدىنىنا سۇڭگىگەنى. بىلگەنى: دۋىلداعان قاننىڭ شەكەدە سوققىلاعان ءدۇرس-دۇرس تومپاقتاۋىمەن ۆاننادا ءجۇرىپ العان مايسارانى شىدامسىزدانا توسقانى. بىلگەنى: “ ۇزاق تاڭعا ەر جىگىت قايتىپ شىدار، سارى مايداي تولىقسىپ قىز جاتقاندا" دەگەن ءان جولدارىنىڭ ۇزىك-ۇزىك ميىندا جاڭعىرعانى. "سارى مايداي تولىقسىعان قايدا سول قىز؟ نەگە كەلمەيدى؟ نەگە سارىلتادى؟" ولەڭ جولدارىن دۇركىرەتە ايداپ شىققان وسى شىدامسىز سۇراقتار مي شاباقتادى. بىلگەنى: الاسۇرعان جۇرەكتىڭ دۇرسىلىنەن قۋات العان ىستىق قاننىڭ ەرەكشە تاسقىنداۋى، تىنىمسىز جۇيتكۋى.
بىلگەنى: اق تورعىن، الدە اق جىبەك الدە اق شىلتەر ايتەۋىر اق حالاتى اياعىنا شۇباتىلعان اپپاق، اپپاق. مايسارانىڭ كىرىپ كەلگەنى! ودان ارعىنى بىلگەن جوق، ودان ارعىنى تەك كوڭىلىندە جاتتاپ قالعان. اق ۇلبىرەك ماتادان اپپاق، اپپاق ءتان جارقىراعان. ورەكپىگەن كەۋدەنىڭ بۇكىل قىزۋلى اڭسارىمەن اتىپ تۇرعان بالتا الگى حالاتتى مايسارانىڭ يىعىنان سىپىرىپ جىبەرگەندە، سىپى-رى-ىپ جىبەرگەندە: ۆەنەرا ميلوسسكايا نەمەسە سۇلۋلىق ءتاڭىرىسىنىڭ اق مراموردان سۇيىسپەنشىلىكپەن قاشاعان مۇسىنىنە كەزدەسكەن. كەزدەسكەن دە كىلت قالشيىپ، الگى ءمۇسىننىڭ قۇلىن دەنەسىنە: اققۋ موينىنا جۇپ-جۇمىر يىعىنا، تىپ-تىعىز قوس تومپاق توسىنە، تەرىسى بوساڭداۋ قارنىڭا، توپ-تولىق مىقىندارىنا... تولىق سانىنا كىدىرىپ-كىدىرىپ كوز قاندىرعان...
مايسارانىڭ اق بىلەگى كوتەرىلىپ ەدى، كوگىلدىر شۋاق ءوشتى دە كەتتى. اپپاق ءمۇسىن دە، سول اپپاق ءمارمور ءمۇسىننىڭ ءبىر دە ءبىر اتتەڭ-اي دەگىزەرلىك كەمشىلىگى جوق مۇشەلەرى دە جوعالىپ-جوعالىپ كەتتى دە، بالتانىڭ قۇشاعىنا قۇلاعان جالاڭاش دەنەنىڭ الاۋلى وتىمەن... ورتىمەن قايتا سەزىلدى.
... كوزىن اشىپ العاندا بالتانىڭ ەڭ الدىمەن كورگەنى قۇشاعىندا جاتقان مايسارانىڭ جالاڭاش يىعى، يىقتى كومكەرگەن قاراقوڭىر شاشى. بوتاكوزدەرى جۇمۋلى ەكەن.
تۇندەگى تاسقىن اسەردىڭ ءبىرى دە جوق. تۇندەگى قۇمارتۋ، القىنۋ، ءولىپ-وشۋ كورگەن تۇستەي، ەندىگى سانانىڭ شابۋىلى وكىنىش قانا تۋعىزعانداي، مۇنى كىنالى ساناپ، جاۋاپ العانداي. بويداعى، قيالداعى اساۋ جەلىك ساپ تيىلعان سوڭ، بۇكىل دەنە بىلق-سىلق بوساپ، قانى ۇيىپ، ءزىلباتپان اۋىر تارتىپ قالىپتى. ەشتەڭەگە زاۋىقسىز. جان كۇيزەلتەر ەنجارلىقتىڭ ۋىسىنا ءتۇسىپ بارا جاتقانىڭ ۇرەيلەنە پايىمدادى.
"اپىر-اۋ! قيالداعان ماحاببات ءلاززاتى وسى عانا ما؟ بار بولعانى ءبىر-اق تۇندە كۇيدىرىپ جاندىرىپ، ارتىنشا-اق كۇلگە اينالدىرىپ قۇلازىتىپ وتە شىققانى ما؟ قالايشا بولعانى سوندا بۇنىڭ ءوزىنىڭ؟ الدە ماحاببات قۇدىرەتىنىڭ ەكەۋارا وتەتىن العاشقى وڭاشا ءتۇننىڭ قوينىنداعى ەنتىگىسپەن ءتامامدالعانى ما؟ وندا نەسىنە اسىققانبىز. الىستان كورىپ قانا، قۇمارتىپ نەگە جۇرە بەرمەگەنبىز".
بالتا وسىنداي تۇسىنىكسىز تاڭدانۋ مەن داعدارۋدىڭ اراسىندا ءبىراز جاتتى. قولى جەتكەنىنە قۋانۋدان گورى وكىنىشى باسىمداۋ جۇمباق حالدەن ارىلا الماعان سوڭ، كەۋدەسىن كوتەرىپ ماۋجىراپ ۇيىقتاپ جاتقان مايسارانىڭ جۇزىنە ۇزاق ءۇڭىلدى. اق ماڭداي، اقشا ماڭداي ءپىل ءپىل سۇيەگىندەي ءاجىم-سىزىعى بىلىنبەيدى. سول اقشا ماڭدايدان تىك تارتىلعان ءاپپاق سىزىق قاراقوڭىر قويۋ شاشتى قاق ايىرعان. كىرپىكتەرى ءارى ۇزىن، ءارى قويۋ، ءارى قايقى. قاسى جىپ-جىڭىشكە، دوعالانىپ يىلگەن ناعىز ەرتەگىدەگى حور قىزىنا بىتەر قيعاش قاس. بوتا كوزدەر جۇمۋلى. قىر مۇرىنى حاس شەبەردىڭ قولىمەن ورناتقانداي. قىزىل ەرىن بۇرىلە جىمداسىپ، ءسال لەپ-دەم شىعارىپ جاتىر.
"ءدامدى-اۋ، قۇرعىر! ەلگەزەك تە سەزىمتال-اۋ!"
بالتا جۇمساق ەرىندەرگە ەڭكەيىپ بارىپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
"ادەمى! بەت اجارىندا كىرشىك جوق، كىلتيپان جوق". قۇمارتا ءتونىپ تۇردى دا ورنىنان كوتەرىلدى. مايسارا سەزگەن جوق. مايسارانىڭ حالاتىن يىعىنا جەلەڭ جامىلىپ، دالىزگە شىقتى. اس ۇيگە كىرىپ توڭازىتقىشتان "بورجومي" الىپ ءىشتى. شولدەگەنىن سوندا ءبىلدى. جان-جاعىنا كوز سالدى. ايازداتقىش سىرىلداپ نازارىن اۋداردى. "ءاي، جالعىز ءوزى عانا. مىناۋ قىمبات مۇلىكتى قايدان الادى؟"
كەۋدەدەگى كەشەگى كۇدىگى قايتا ءتىرىلدى. ءتىرىلدى دەگەنشە-اق، ايۋداي تىرناقتارىن اربيتىپ، قاداسىن كەپ، قاداسىن كەپ. كوكىرەگىنە تىرناق قادالعان جان قالاي ءتوزسىن، بالتادان بەرەكە قاشتى. تۇس-تۇستان دۇشپان-ويلار اڭدىزدادى.
"نەم بار؟ ءاۋ، سۇيەم عوي ونى. سۇيسەم، نەگە كىنارات ىزدەيمىن؟ نەگە يسىنبەيمىن؟ ول اندا ايرا-جايرا جاتىر. مەن مۇڭدا شوقيىپ وتىرمىن. نەگە وتىرمىن. نە ءبىتىرىپ وتىرمىن. العاشقى نەكە ءتۇنى ەمەس پە؟ اتاڭنىڭ باسى نەكە ءتۇنى! قاشان، قاي جەردە نەكەلەرىڭدى قيعىزىپ ەدىڭدەر؟
سونداي سۇلۋ، ءبىراق سونداي الىس. ىنتىعۋىمنىڭ بار جەتكەن جەرى — جالعىز-اق ءتۇننىڭ ەنشىسىندە كەتكەنى مە؟ نەگە سەكەمدەنە بەرەم؟ مۇمكىن قىزمەتى مىعىم شىعار؟ ايلىعى كوپ شىعار؟ جاقسى پاتەردە جاقسى تۇرمىس كەشسە، نەسى ايىپ ونىڭ. ءبىراق ءىش نەگە يلانبايدى؟ نەگە سەزىكتەنە بەرەدى؟"
بالتا ورنىنان تۇرىپ، اسۇيگە جاقىن ەسىككە باس سۇقتى. كەڭ زال بولمەسى ەكەن. بولمە ەمەس — مەبەلى مەن كىلەم دۇكەنى دەرسىڭ. بيىك تۇتاس جىلتىراۋىق سەرۆانت-شكاف بۇكىل ءبىر قابىرعانى الىپ تۇر. سەرۆانت تولى سەرۆيز. پاركەت ەدەن (ءاۋ، وسى بولمەمەن قابىرعالاس ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ پاتەرىندە جاي اعاش ەدەن ەمەس پە؟). پاركەت ەدەنگە كىلەم توسەپ تاستاپتى. توبەدەن سالپىنشاعى مول چەح ليۋستراسى سالبىرايدى. ءتۇرلى ءتۇستى جاپون تەليەۆيزورى، جاپون ماگنيتوفونى.
"مىنە، بايلىق قايدا! ءاۋ، ينستيتۋت بىتىرگەنىنە كوم بولسا ءۇش-تورت-اق جىل. مىنانىڭ ءبارىن سوندا قاي جالاقىسىمەن الىپ ءجۇر؟"
كەۋدەگە ەندى باسقا كۇدىك ۇرانداتىپ ەندى. سول-اق ەكەن جۇرەگىنە الدە تىكەن قادالعانداي، الدە پىشاق سالعانداي شانشىپ الا جونەلدى.
"سوندا... سوندا مايسارا ەركەكتەرمەن... باسقا قالتاسى قالىڭ ەركەكتەرمەن ەرمەك قۇرىپ... ءاي، ىلجىراماي، ەرمەگى بولىپ، قۋىرشاعىنا اينالىپ مىناۋ جارقىراعان، جالتىراعان دۇنيە-مۇلىكتى ارىن جالداپ تابادى دەمەيمىسىڭ!"
بۇيىققان قان قايتا ورەكپىدى. باسقا شاپشىپ، شەكەدە ۇرعىلادى. قاراۋىتقان كوزدەر بۇلدىراپ، تىستەر شاقىر-شۇقىر ەگەلدى.
سارت-سۇرت بالتالاعىسى كەلدى. ساتىر-سۇتىر ۋاتقىسى كەلدى. مىناۋ الدامشى تىرلىكتىڭ الدانىش مۇلكىن قيراتسا، ءبار-بارىن تازارتىپ الارداي كوردى. مايسارانى جاڭارتارداي سەزدى.
اسىقتى. "تاعى ءبىر بولمە بار ەمەس پە؟ وندا نە بار ەكەن؟ مۇمكىن قيراتۋدى سول جەردەن باستاعان دۇرىس بولار". ادىمداپ ەكىنشى بولمەگە كىرىپ كەلدى. كىرىپ كەلدى دە، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. كەۋدەدە شيرىققان اشۋ دا، ورەكپىگەن قان دا ساپ تىيىلدى.
بالتانى جۋاسىتقان... بالتا ەدى. ءوزى ەدى. ءوزىنىڭ قارسى الدىندا كۇلىمدەپ تۇرعان ۇلكەن پورترەتى ەدى.
"مايسارام! مايسارام مەنىڭ!"
تەرەڭنەن ريزاشىلىق سەزىم وياندى. ءسال نارسەدەن ۇركىپ، ءسال نارسەدەن ءنار الىپ، تاسىپ-توگىلىپ، نە تارتىلىل-سۋالىپ تۇراتىن ادام كوڭىلىنىڭ تابيعاتىن كىم ەگجەي-تەگجەيلى اشىپ سالىپ ەدى؟ كىم ادام بولمىسىنىڭ قۇپياسىن اقتارىپ تاستاپ ەدى؟ بالتانىڭ كەۋدەسىندە ويانعان سەزىم اناۋ التىن جالاتقان اسەم راماداعى قاراعان سايىن ەندى مايساراعا دەگەن قۇمارتۋ، اڭساۋ، قۇشتارلانۋ سەزىمىنە اۋىسىپ، بويىن دۋ-دۋ قىزدىردى.
"سوناۋ كۇندەرى... مەن بالكوننان كيستىنى الاتىندا سالعان ەكەن-اۋ! كورمەي، قاراماي ءوز ويىنان سالعان. قالاي ءدال كەلتىرگەن! بۇ دا مەندەي ىزدەگەن، الاسۇرعان ەكەن-اۋ. مىناۋ سونىڭ ايعاعى عوي! مايسارام!"
مايسارانىڭ كەلەسى بولمەدە جاتقانى ەسىنە ەندى عانا تۇسكەندەي جالت بەردى. يىقتان سىپىرىلىپ تۇسكەن حالاتقا دا قاراعان جوق، جالاڭاش دەنەسى اعاراڭداپ جاتىن بولمەگە كىرىپ كەلىپ، اق كەرەۋەتتە اپپاق سازاڭداي كەرىلىپ جاتقان كەلىنشەككە ءسال-سال عانا قۇمارتا، قىزىعا تامسانا قاراپ تۇردى دا، بۇكىل دەنەسىن قالشىلداتقان اساۋ جەلىكتى اڭسار بۋىمەن قوماعايلانا توسەككە ءبىر-اق اتىلدى.
جالاڭاش دەنەسىمەن ەتپەتتەي قۇلاپ، جالاڭاش ءتاندى جاۋىپ قالعاندا، مايسارا شوشىپ وياندى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا، ەسىن جيا الماي قۇپ-قۋ بوپ كوزىن كەڭ اشىپ قولدارىمەن ءالسىز قارسىلىق جاساعان بولىپ ەدى، بالتانىڭ ەشتەڭەنى ەلەمەس ءدال قازىرگى اشقاراق كۇيى تىڭدايتىن ەمەس. قايتا باۋىرىنداعى سالقىن دا جۇمساق دەنەنىڭ تىپىرلاي قارسىلاسۋى ىشكى جەلىكتى ودان سايىن ەرەۋىلدەتە قوزدىرىپ، جىگىتتى قالشىلداتىپ اكەتىپ بارادى. قۇپ-قۋ ءجۇزدىڭ بۇكىل-بۇكىل جەرىن — قاسىن، قاباعىن، كوزىن ماڭدايىن ءسۇيىپ-سۇيىپ وتكەن ەرىندەرى ءبىر كەز جۇمساق قىزىل ەرىنگە قادالا جابىستى. قىزۋسىز، جالىنسىز جاتقان دەنەگە الگى ەرىننەن توك جۇرگەندەي، قان تاراعانداي، شوق تۇسكەندەي... مايسارا ەس جيدى. سول ساتتە ءوز بويىندا لاپ ەتىپ تۇتانعان الاۋ جالىنمەن دەمدە كۇيىپ-جانىپ اياق-قولدارىمەن بالتانىڭ سەلكىلدەگەن شىمىر دەنەسىن جىلانشا وراتىلىپ، سىعىمداپ قىسىپ الدى. كەڭ كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە ىستىق شوق شاشىپ تاستاعانداي. سول شوقتار ەكى كەۋدەدە لاپىلداعان الاۋعا اينالىپ، ىستىق ەرىندەر بىر-بىرىنە ايرىلماي جابىسىپ، تەرمەن شىلانعان شاشتار بەتتەرىن جاۋىپ كەتتى. توسكە ءتوس تيگەندە قوس تومپاقتى كيرەلەڭدەي ۋماجداعان كەۋدەنىڭ قيمىلى، شىرەنە تىرەنگەن قوس تىزەنىڭ سەرپىنى اعاش كەرەۋەتتى، اعاش ەدەندى، اعاشى مول بولمەنى "اندەتىپ"، "سايراتىپ" مىناۋ ماحاببات كۇيىنىڭ نەكەسىز-اق جاراسقان قوس تىلەكتىڭ قىزۋلى شارپۋىمەن شەرتىلگەنىن كۋالاندىرىپ جاتىر.
...ەكەۋى دە قاتتى شارشاپتى. مايسارا بالتانىڭ يىعىنا باسىن سالىپ، ءدۇرس-دۇرس اتقىلاعان جۇرەك سوعۋىن بايىپتى ىرزالىقپەن تىڭداپ، جايدارى راحات تىنىشتىققا بوكتى.
"باقىت دەگەن وسى-ay! قانداي جاقسى ەدى ءومىر! بۇكىل ارمانداعان نارسەڭ... ورىندالعان ءتارىزدى! قوي، قوي، مايسارا، كۇپىرلىك جاساما. كەسىرلىك تانىتپا... قۋانعاننان ايتام دا".
بوتا كوزدەن ءمولت-مولت جاس اقتى. ءمولت-مولت سورعالاپ، جىگىت كەۋدەسىن تىرس-تىرس ۇرعىلادى. بالتا شوشىپ كەتتى.
— نەگە جىلادىڭ، ماييا!
وڭ قولىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، جۇمىر يىقتى الاقانىمەن قىسا كەلىنشەكتىڭ بەتىن بۇردى.
— قۋانعاننان، شاتتانعاننان جىلايمىن. ايەل حالقى — كوڭىلى تەز بوساعىش، جىلاۋىق حالىق قوي، بالتاش. وسى كۇندى سونداي اڭساۋشى ەم... قيالداۋشى ەم. ەندى، مىنە. ءوزىڭ قاسىمداسىڭ. ويلاعانىمنان دا، كۇتكەنىمنەن دە اسىپ ءتۇستىڭ.
— نەممەن... قالاي؟
— جانىمدى ءتۇسىندىڭ... جاعدايىمدى ءتۇسىندىڭ. ءدال بۇگىنگىدەي ساتتە ءارى كەرەكسىز، ءارى پايداسىز سۇراقتاردى قويعان جوقسىڭ. سونىڭا ءسۇيىندىم. وعان قايتارار العىسىم مەن قۇرمەتىمدى سوزبەن جەتكىزە الماسىمدى بىلگەندە، دىمىم قۇريدى. ءبىراق وزىڭە سەندىم، بالتا. عۇمىر بويى ەندى تەك ءبىر ءوزىڭ... ءبىر ءوزىڭ عانا ءامىرشىم... جانىم مەن ءتانىم ءامىرشىسى بولارسىڭ.
كوڭىلدەگى تىكەندەي ءبىر تۇيتكىل تىرناپ قاپ، قادالىپ قاپ مازالاپ تۇرۋشى ەدى، مايسارانىڭ مىنا اشىلۋى، اقتارىلۋى الگى تىكەندى كەۋدەسىنەن جۇلىپ تاستادى. جۇلىپ تاستادى دا سۇيگەن كوڭىلدىڭ ۇيالشاق مۇڭىمەن، ايەلدىڭ وتكەنىنەن بەت باسىپ، ءوزىن ءوزى جەرلەر، وزىنەن ءوزى جيرەنەر نازىك جانىنىڭ ءبىر عانا يە ىزدەر، سوعان تاڭىردەي تابىنار جانكەشتىلىگىنە ءتانتى بولدى. ءوزى شە؟ ەركەكتەر شە؟ وتكەن كۇندەر ەنشىسىندە قالعان ايىپ-كۇنالارىنان قۋىستانار ما؟ سونىسىنان جيىركەنىپ، ارىنا جۇگىنىپ، كىناسىن مويىنداپ، كەلەشەك كۇندەر اياسىنا ايەلدەرشە تازارىپ، ساۋىعىپ اتتاۋعا ۇمتىلار ما؟ ءاي، قايدام! قايتا قانشاما ۇرعاشىنى وسىنداي جان تالقىسىنىڭ قىسىمىنا سالعانىن وزدەرىنە مارتەبە ساناپ سول ءوزىمشىل قىلىعىن وزگەگە ماقتان عىپ ەزەۋرەپ وتىراتىنىڭ قايتەرسىڭ. ال، مىناۋ مايسارا... كوز جاسىمەن بۇعان دەيىنگى كۇنا-جالالارىن ءبىرجولا اقتارىپ تاستاماق. كوز جاسىمەن ايىبىن ازابىمەن ۇعىنعان جۇرەكتىڭ كەشىرىم وتىنگەن جالىنىمەن ءبىلدىردى. كوز جاسىمەن بولاشاعىنان كۇتكەن سەنىمى مەن ۇمىتىنە دەگەن ايەل جانىنىڭ ىرزالىعىن تانىتادى.
مايسارام! ماييا! قانداي جاقسى ەدىڭ! قانداي ادال ەدىڭ! ساعان ەندى قانداي وكپە ارتارمىن. ايتا الارمىن با! ءدال مىناۋ ادالدىقپەن قول-اياعىمدى تۇساپ تاستادىڭ. ەركىمدە، جۇرەگىم دە، جانىم دا سەندە... وزىڭدە بولار. مەنى ءامىرشىم دەسەڭ، سەن مەنىڭ بۇدان بىلايعى پەرىشتەم بول، قورعاۋشىم بول! تابىنارىم بول مايسارا!
— جوق! جوق! مەن ونداي ەمەسپىن... مەن، مەنەن پەرىشتە شىقپايدى. — مايسارا سولقىلداپ بەتىن يىققا توسەي تۇنشىعا جىلادى.
ىشكى قۇرساۋ بوساعان سايىن سولقىلداۋى ازايىپ، ءبىرازدان سوڭ مايسارا ابدەن تىنشىدى.
— جىلامايسىڭ عوي ەندى! — بالتا ەكى الاقانىمەن مايسارانىڭ ىڭ ەكى شەكەسىنەن ۋىستاي ۇستاپ بەتىن كوتەردى. بوتا كوزدەرى قۋانا كۇلىپ تۇر ەكەن. كوزدىڭ قۋانا كۇلگەنىن رەت كورىپ ەدى، جادىراي ءيسىندى. ۋىسىڭداعى بەتتى ەرنىنە تاقاپ اكەپ، الگى كۇلىپ تۇرعان، قۋانىپ تۇرعان كوزدەرگە كەزەك-كەزەك قادالا ءسۇيدى. — جىلاما ەندى، جاراي ما؟
— جارايدى. — مايسارا ۋىستان بوساعان كۇيى ەكى قولىمەن بالتانىڭ ەكى يىعىنان شىرەنە يتەرىپ باسىن شالقايتا كەۋدەسىن كوتەرگەندە، شاي كەسەنىڭ اۋماعىنداي قوس انارى شىبىشتىڭ جەلىنىندەي سالبىراپ-سالبىراپ تۇرا قالدى. قاتتى ەلتىگەن بالتا موينىن ۇزەردەي جۇلقىنا سوزىپ، الگى سالبىراعان ەكى جەلىننىڭ اراسىنا تۇمسىعىن كومە سۇعىپ جىبەرىپ، اق ءتوستىڭ تاڭسىق ءيىسىن قۇنىعا ءسىڭىردى.
— قىتى-عىم! — مايسارا سىلق-سىلق كۇلدى. سىلق-سىلق كۇلگەندە بۋىندارى بوسادى ما، كەۋدەسىمەن بالتانىڭ بەت-اۋزىن تۇنشىقتىرا جابا قۇلادى. قۇشاقتار تاعى ايقاستى. دەنەلەر، جالاڭاش دەنەلەر تاعى جابىستى. توسەكتىڭ كەڭدىگى قانداي جاقسى. جالاڭاش اياقتاردىڭ سەرپىنىنە توتەپ بەرىپ، دوڭگەلەگى بولسا زىمىراپ كەتەردەي ىرعاقتى قوزعالىس تاپقان.
... قيمىلداۋعا دارمەنى جوق مايسارا تالىقسىپ جاتىر. كۇندەلىكتى قالجىراتقان وي مەن كۇدىكتىڭ ءبىرى دە جوق. بار ىنتىزارى: ءقازىر تۇرىپ بارىپ، انا جاقتاعى اس ۇيدە الدەنەنى كوڭىرسىتۋ. سول كوڭىرسىتىپ پىسىرگەن تاعامىن مىنا ءامىرشىسى، مىنا پاديشاسى، مىنا (قوساعى... ءاي قوساعى بولدى ما؟ ءتانى مەن جانىن ايالاۋشىسىنىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتۋ.
وي — جۇردەك كۇدىك — بولجامسىز. وي قىلاڭ بەرگەندە، ۇرىمتالدان ۇرى كۇدىك سويىل سىلتەيدى. مايسارا تاعى دا وي يىرىمىنە سۇڭگىدى.
"قوساق، جار"... "قوساق" ەكەۋ قوسىلدى، قوس تاعدىر قوساقتالدى دەگەننەن شىقسا، ءبىزدىڭ تاعدىرلار قوساقتالدى ما ەكەن؟ "ءبارىن ۇمىت، وتكەندى ۇمىت، الدان عانا جاقسىلىق تىلەيىك" دەگەندى مەگزەدى بالتا. ءبىراق وتكەن ۇمىتىلار ما؟ اينالىپ، اتتانداتىپ الدىمىزدان شىعىپ تۇرسا شە؟ قىزعانىش وتى كۇل استىنداعى قوز ءتارىزدى نە سونبەس، نە لاپىلداماس ءتۇسسىز شوق ەمەس پە. كەۋدەسىنە ءبىر كىرسە، كۇيدىرىپ، قارىپ، جۇرەك بەرەكەسىن الىپ بىتپەي مە؟ وندايدا بالتا شىدار ما؟ شىداماسا، مەن نە ىستەيمىن؟ بالتاسىز عۇمىردىڭ ءبىر كۇنى جىلعا اينالماي ما؟ الدە وتكەن ءتۇن ەكەۋمىزدى شىن قوستى ما ەكەن؟ تاعدىرىمىزدى اجىراماستاي شىرمادى ما ەكەن؟ ءدال وسىنداي ەمىرەنۋدى، ەلجىرەۋدى، ەلجىرەتۋدى بۇرىن كورمەپ، سەزبەپ ەدىم عوي. وندا دا، ارينە، ىستىق-ىستىق ءسۇيىس بولاتىن. ايمالاسۋ، ايقالاسۋ بولاتىن. ءبىراق جان راحاتى سەزىلۋشى مە ەدى؟ جۇرەك ءلۇپىلى قان تاسىتۋشى ما ەدى؟ بۇكىل عۇمىرىڭدى پيدا ەتىپ، مىناۋ جىگىتتىڭ جولىنا باسىندى تىگەردەي تۇگەل اشىلعان، تۇگەل اقتارىلعان شىنايى پەيىل بولۋشى ما ەدى؟ "جەتتىم، كوردىم، سەزىندىم!" دەيتىن ءتاۋباشىل ىرزالىقتى كەۋدەمنەن تاپسام دا، سول ءتاتتى ءلاززاتتىڭ ىستىق تولقىنىڭ قايتا-قايتا كەشسەم، قايتا-قايتا كەزدەسسەم دەيتىن ءتۇپسىز تىلەك وي-بويىمدى باۋراپ العانى قالاي؟ ساۋساق ىلىككەندە ۋىسقا تۇسپەي كەتەتىن جەرىك اسى سياقتى كوزدەن ءبىر-بىر ۇشا ما الدە؟ سولاي بولاتىڭداي ۇرەيشىل سەزىك ءىشىمدى الدەن-اق كەرنەپ بارا جاتقانى قالاي؟"
— مايىم، نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟
مايسارا بۇيىرىنە اۋناپ، بالتاعا جابىسا جاتتى.
ەركەك ءيسىنىڭ ءدال وسىنداي قاسيەتىن بۇرىن نەگە سەزبەگەنىنە تاڭ. ول ءيىس — قانداي ءيىس، ونى ءقازىر اجىراتىپ اۋرە بولمايدى. ايتەۋىر وسى ءيىستىڭ تاناۋىنا بۇكىل جۇپار مەن اتىردەن ارتىق تيەتىنىن تۇيسىنەدى.
بالتانىڭ تەر شىلاعان شاشى بۇيرالانا شيراتىلىپ قۇلاعىن، ماڭدايىن جاۋىپ كەتىپتى. كوزى ەلجىرەتە المايدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟..
— نە ايتام بالتاش. ەشتەڭەنى ايتپا دەگەن ءوزىڭ. مەن سەنىڭ جۇرەگىڭنىڭ ءدۇرسىلىن تىڭدادىم. قان سوعۋىن سەزدىم. سولارمەن ءۇنسىز تىلدەستىم. He ايتايىن، بالتاش؟ وگەيسىتكەن وكسىگىمدى... وتكەن كەزدى ايتايىن با؟
— سەنىڭ داۋسىڭدى ساعىندىم... — دەي بەردى دە، وقىس بۇرىلدى. — نە دەدىڭ؟! وتكەندى ەسكە تۇسىرمە دەمەپ پە |ەم. ول جوق ەندى. ولار تاس قابىرعا، تەمىر قاقپا تاساسىندا قالعان. ءبىز اق قاعازعا تازا بەتتەن، عۇمىر جولىنىڭ جاڭا سۇرلەۋىن سالدىق. ەكەۋمىز سالدىق. ول سۇرلەۋگە وتكەننىڭ وكسىگىن، ارامىن، قوقسىعىن، لاي-باتپاعىن جولاتپايمىز! جولاتپاۋعا ءتيىسپىز، مايسارا. مەن وتكەندەگىڭ ءۇشىن جازعىرمايمىن سەنى، مايسارا. ءبىز مىنا جاڭا سۇرلەۋدىڭ ەندىگىسىنە كىر جۇققىزباساق، داق سالماساق بولعانى. وعان سەن جاۋاپتىسىڭ! وعان مەن جاۋاپتىمىن!
مايسارا بالتانىڭ قولتىعىنا تىعىلا ءتۇسىپ، ءبۇرىسىپ بارادى. مىناۋ قولتىق، مىناۋ كەۋدە، مىناۋ كەۋدە ىشىندەگى ازامات ۋادەسى ەندىگى تىرلىگىنىڭ بەرەكەسى، قورعانى، تىرەگى ەكەن. ساقتاي السا، ۇستاي السا، قادىرلەي بىلسە باستاعى ب ا ق، ىشتەگى باقىت ۇزاعىنان، ۇزا-عى-نان سۇيىندىرەر ەدى-اۋ.
"قوي، بۇ جاتىسىم نە؟ تاماق ىستەيىن".
ورنىنان تۇرا بەرىپ، قايتا ەڭكەيدى.
— ءارى قاراشى، بالتا!.. كيىنەيىن دەپ ەدىم...
بالتا ميىعىنان كۇلدى. كەلىستى دە تەرىس اينالدى.
"مۇنەن ۇيالادى، ءا! ۇيالعانى جاقسى... جاقسى-اق! ايتپەسە... ۇيات بار جەردە سىيلاسۋ جۇرەدى. ۇيالعانى ءجون ەكەن. مەن شە؟.. ءاي، بۇرىن-سوڭدى جاساماعان قىلىق جاسادىم. تۇك كورمەگەندەي قۇتىرىنىپ... ءاۋ، مەن ونى سۇيەم عوي... سۇيەم. ماعان مايسارانىڭ كۇلگەنى دە ۇنايدى، جىلاعانى دا ۇنايدى".
Yءشىنشى تاراۋ
1
بەكتەمىر قوبلاندىنى كوندىرە الماي مىسى قۇرىدى. ەندى ايەلىنە جاپاق-جاپاق قاراپ: "ءاي، سەن دە بىردەمە ايتساڭشى!" دەيتىنىن ءۇنسىز ءبىلدىردى.
— بەكتەمىر-اي، وسى سەنىڭ كەيدە بوستان بوسقا قىرسىعىپ قالاتىن مىنەزىڭ-اي! — دەپ ايعانشا كەيىدى. — قىز ەمەس كىرگەن-شىققانىن اڭديتىن. سوقتالداي جىگىتتى قاشانعى ۇيدە قاڭتارىپ ۇستايسىڭ. انە، مۇرتى قياقتانىپ، بويى وزىڭنەن باسىپ وزدى. ەندى بىرەۋدى ەرتىپ كەلىپ، قولىما كەلىن عىپ ءتۇسىرىپ بەرسە، ودان وزگەنى قايتەم.
— ءتۇۋ-تۇۋ-تۇۋ، اقىلى قىسقا شىركىن! مەن بالا دەپ وبەكتەپ وتىرعانداي... مەن قوبلاندىجاننان اندى قىزعانادى دەپ پەڭ. ارينە، دالانىڭ تاعىسى دەسەك تە، بۇگىندە كيىك بايعۇسقا دا كۇن جوق. ءتورت اياقتىدان گورى ەكى اياقتى ءبورىسى كوبەيىپ تۇر عوي.
بەكتەمىر لاجى قۇرىپ بوساعاعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. قوبلاندى كوكەسىنىڭ بۇگىنگىدەي مويىعانىڭ كورمەپ ەدى، جۇرەگى شىم ەتىپ، تۇزەلدى.
— كوكە، ەسىك الدىندا وتىرعانىڭىز نە؟
— بالام-اۋ، ەسىگى نە، ءتورى نە. اياعىم بىلعانىش بولعان سوڭ...
كوز قيىعى بالاسىنان ايرىلمايدى.
قوبلاندى تىكسىندى. "اراق ىشكەننەن ساۋ ما؟ تاتىپ الماۋشى ەدى عوي. سونشاما نەگە جالىندى. اڭعا شىققانىمدى جاقتىرماي وتىر. بۇرىن وندايى جوق ەدى. قايدا باردىڭ، قايدان كەلدىڭ دەمەيتىن. تۇرعان اعا قانداي ازامات كىسى! ءوزى باياڭداما جاساماق. كولحوزشىلارعا كىشىگىرىم توي جاساپ بەرمەك... ارينە، اڭشىلىقتىڭ ءوز جەلىگى بار. قۇتىرىنىپ قىزىنىپ كەتكەنىڭدى بايقاماي قالاسىڭ. ءبىراق، جازىقسىز جانۋاردى بوسقا قىرا بەرەتىن براكونەر ەمەسپىز عوي. تۇرعان اعانىڭ اڭ اۋلاۋعا رۇحسات ەتىلگەن ليسەنزيا قاعازى بار.
ال، كوكەم... كوكەمە تاپ بۇگىن بىردەمە كورىنگەن. مىنا وتىرىسى نە جەتىم بالاداي ءموليىپ. ءتىپتى مەنەن كوزىن ايىرمايدى. نەگە سونشا قادالدى ەكەن؟ ادامعا ىڭعايسىز بولاتىنىن سەزبەي مە. وزىنە بىرەۋ ءدال وسىلاي قادالىپ قاراسا، قايتەر ەدى؟"
ءىش بولسا، ەتىگىڭىزدى شەشىڭىز. قانە،
— كوكە، ءبارىبىر مىنا وتىرىسىڭىز ۇنامايدى. اياعىڭىز بىلعانىش بولسا، ەتىگىڭىزدى شەشىڭىز. قانە، تارتىپ جىبەرەيىن.
— جوق، جوق! قوبلانجان، قولىڭدى بىلعاما. ءقازىر سىرتقا شىعام. سونىمەن باراسىڭ عوي؟
— يا. تۇرعان اعاعا ۋادە بەرىپ قويعام.
— ايعانشا، اناۋ سيىر نەگە وكىرىپ-باقىرىپ كەتتى. شىقشى، بارشى!
— ول نەمەنەگە وكىرىپ-باقىرادى؟ مەن تۇك ەستىسەم بۇيىرماسىن، — دەپ كوپىرتە جاققان سابىندى قاسىنا ەدەنگە قويىپ، ايەلى استاۋداعى كىرىن سالدىرلاتىپ جۋىپ الا جونەلدى.
— بەۋ، ايعانشا! بۋىنىپ ءولىپ بارا ما، وتىرىپ الدىڭ عوي.
ايعانشا كۇيەۋىنە جاقتىرماي قاراپ، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. ءبىراق ءسوزىن ەكى ەتكەن جوق. قولىن الجاپقىشىنا ءسۇرتىپ، الاقانىنىڭ سىرتىن شوڭدانايىنا توسەپ ۇيىڭقىراپ قالعان اياعىن اقساي باسىپ شىعىپ كەتتى.
قوبلاندى جول قاپشىعىن تولتىرىپ، ەندى سالماقتاي ۇستاپ تۇرعان، اكەسى داۋسىن كەنەدى.
— قوبلانجان... — قىرىلداعان ءۇنى كومەيىندە بۋلىقتى.
— و نە، كوكە؟ — قوبلاندى تۇگەل دەنەسىمەن بۇرىلدى.
— قوبلانجان، سەن اناۋ ماقاننىڭ شيكىلىگىن بىلەتىنىڭدى بىرەۋ-مىرەۋگە ايتپاپ پەدىڭ؟ — جاي سۇراۋ ەمەس اكەسىن قاتتى قوبالجىتقان سۇراۋ ەكەنىن قانى قاشقان وڭىنەن انىق تانىدى.
— جوق! تەك تۇرعان اعاعا شەت جاعاسىن جەتكىزگەم.
— تۇرعان ءبىرتوعا، دۇرىس ادام. وعان سەنۋگە بولادى. ءبىراق "ادام الاسى ىشتە" دەپ... سىرتتان كەلگەن، سىرىن م.ءى قويعان جوقپىز... — بەكتەمىر ەدەنگە الاقانىڭ تىرەپ، ورنىنان تۇرەگەلدى. ءقازىر عانا جانى جايلانعانداي جۇزىنە قان جۇگىردى. بالاسىنا يىقتاسا جاناستى. — شىنىندا بويىڭ ءبىراز بار ەكەن، قوبلانجان.
شەشەڭنىڭ سۇيىنگەنىندەي ەكەنسىڭ. كەلىن ءتۇسىرىپ بەرسەڭ... الگىنى... ماقان حاقىسىندا تىسىڭنەن ەش ادامعا شىعارۋشى بولما. ساق بول، بالام.
قوبلاندى اق تىستەرىن كورسەتە اقسيا كۇلدى. كۇلگەن ۇلىنىڭ ءبىر كەزدەگى ءبۇلدىرشىن ءپىشىنى قايتالانىپ بەكتەمىردىڭ كوز الدىنا ەلەستەپ تۇرا قالدى. كۇن ءيىسى سىڭگەن كەكىلدەن ەمىرەنە ءسۇيۋدى ۇناتۋشى ەدى. سول ادەتى ۇستاپ كەتتى مە، قوبلاندىنىڭ باسىن توبەدەن باسقان الاقانىمەن ءيىپ اكەلىپ، ماڭدايىنان ۇزاق يىسكەپ ءسۇيدى.
— ءاۋ، كوكە-اۋ، مەنى بۇگىن كورگەندەي... — قوبلاندى ىڭعايسىزدانا ءسال بۇلقىندى. ءبىراق ول دا اكە ەرنىن ساعىنعان با، شىمىركەنگەن دەنەسىنىڭ ىسىپ الا جونەلگەنىن سەزدى. سەزدى دە، اكەسىن قۇشاقتاي الدى. — كوكە!..
— بار! بار ەندى، بالام! — بەكتەمىر قولىن بوساتىپ، ۇلىنىڭ يىعىنان جايلاپ يتەردى. — جولىڭ بولسىن. قانجىعالارىڭ مايلانسىن!
وسى كەزدە سىرتتان تاسىر-تۇسىر ەتكىزىپ الپامىس تەنتەك كىرىپ كەلدى. ەركەلەپ اعاسىنىڭ موينىنا اسىلدى دا، قىڭقىلعا باستى:
— اعاتاي! مەنى دە الا كەتىپى! الا كەتىپى، اعاتاي! ءيا، ما؟ ەرتىپ كەتەسىڭ بە؟
بەكتەمىر الپامىستىڭ تۋ سىرتىنان وزىنە تارتتى.
— بولمايدى، بالام! سەن ءالى كىشكەنتايسىڭ. اڭ اۋلاعان ادام الىسقا كەتەدى. كۇندىز-تۇنى جۇرەدى. شارشايدى، شولدەيدى. ونىڭ ۇستىنە مىلتىق اتىلادى...بايقاۋسىزدا... — كىلت ءۇنى ءوشتى. كۇن ۇزىن كەۋدەسىن كەرنەپ، جانىن مۇجىگەن بار كۇدىگى وسى تارس-تۇرس اتىلاتىن كوپ مىلتىقتىڭ بايقاۋسىز وقتالۋى ەدى ادامعا. قاي ادامعا، قالاي، كىم سويتەدى — وندا جۇمىس جوق.
الپامىس قىڭقىلداعانىڭ قويسا بالا بولا ما، ءارى ەركە تەنتەك اتانا ما، اكەسىنىڭ قۇشاعىندا اياق-قولى تىرباڭداپ جاتىر.
— ءيا ساعان كىشكەنتاي! كەشە اسقاردىڭ ۇيىنەن قارا كەتپەندى اكەل دەپ جۇمساعاندا مەنى ۇلكەن بولدى دەگەنسىڭ. مەن ۇلكەنمىن. ءيا، اعاتاي، مەن ۇلكەنمىن، ءا. انەۋكۇنى ماعان گۇلبادان تاتەي "ميشكا كوسولاپىي" شوكولاد كونفەتىن بەرگەندە، "وي، الپامىس، سەن ءتىپتى دوكەي جىگىت بولىپسىڭ" دەدى عوي.
قوبلاندى اياق استىنان جۇدەي قالدى.
اكەسى مەن ءىنىسىنىڭ داۋى قۇلاعىنا ەنەر ەمەس.
"گۇلبادان نەگە ۇيىنەن شىقپاي قويدى؟ الدە ماعان وكپەلەدى مە؟ وكپەلەتكەن جەرىم جوق ەدى عوي".
سىرتتان شەلەگىن سالدىرلاتىپ شەشەسى كەلدى. قوبلاندىجان-اۋ، شىقساڭشى! انالار ماشينامەن ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇر ءوزىڭدى.
قوبلاندى ويىنان تەز سەرگىدى.
— ءقازىر، اپا! الپامىس، ءاي، باتىر، سەن ۇلكەن بولدىڭ. ەندى ەركەلىكتى تاستا. كوكەڭ جۇمىستان شارشاپ كەلدى. ال سەن موينىنا ءمىنىپ الىپسىڭ. ايامايمىسىڭ كوكەڭدىدى!
— ايايمىن. ءداۋ بولعاندا كوكەمدى ءوزىم ارقالاپ جۇرەم. ال، سەن مەنى ەرتكىڭ كەلمەيدى. اسقاردىڭ اعاسى اسقاردى ىلعي قاسىنان تاستامايدى. ىلعي كابيناسىنا وتىرعىزىپ الادى. ال، اعاتاي، سەن مەنى تراكتورىڭا ەكى-اق مىنگىزدىڭ. ي تو توگدا، كوگدا بىلو گريازنو. دو شكولى مەنيا دوۆەز.
— ءاي، الپامىس، سەن نەگە ورىسشا سويلەپ كەتتىڭ. ءبىز سەنىمەن قازاقشا سويلەسىپ تۇرمىز عوي. الدە سەن مىنا كوكەڭدى، اپاڭدى سىيلامايسىڭ با؟ — دەپ قوبلاندى كوتەرە بەرگەن قاپشىعىن قايتادان جەرگە قويدى. قالاداعى قازاق بالالارىنىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەي ورىسشا سويلەيتىندەرىن كورگەندە قارنى جامان اشاتىن. ەندى بايقاسا، ءوز ءتىلىن ۇمىتتىرۋعا بالالار باقشاسى-اق قاتتى اسەر ەتەدى ەكەن. كولحوزدىڭ بالالار باقشاسىنا بارعالى وسى الپامىس قويىرتپاقتاپ سويلەيتىن ادەت تاۋىپ الدى. "ءدال وسى بالاباقشا تاربيەسىندەگى انا ءتىلىن ۇيرەتۋ ماسەلەسىن كومسومول جينالىسىنىڭ كەزەكتى ءبىر وتىرىسىنا سالسا بولادى ەكەن" دەگەن وي كەلدى.
— تاماعىڭ جەتكىلىكتى مە، بالام؟
— جەتەدى، اپا.
— ال وندا جولىڭ بولسىن، قۇلىنىم. بالاعا سۋىق ايعانشا جاساماعان ادەتىن جاساپ، قوبلاندىنىڭ ەكى بەتىنەن قوس الاقانىمەن قىسىپ ۇستاي الدى دا، تومەن ەڭكەيگەن ۇلىنىڭ ماڭدايىنان قادالىپ ءسۇيدى. بەكتەمىر تەرىس اينالىپ كەتتى. "ەكەۋمىز بىردەي قايداعىنى قايدان شىعاردىق بۇگىن؟ بالانىڭ كوڭىلىن جاسىتىپ... ءاي، اناسى عوي. انا كوكىرەك ەمىرەنسە نەسى بار. ءالى كۇنگە اپامنىڭ ەرنىن اڭسايمىن". قوبلاندى كۇلدى.
— اپا، بۇگىن كوكەم ەكەۋىڭىز ءسۇيۋدىڭ تۇپ-تۋرا ءبىر جىلعى نورماسىن ورىندادىڭىزدار. ەندەشە، مەن مىنا تەنتەككە ۇلكەڭدىك كورسەتەيىن. كەل، ەي، بەرى كەل، الپامىس! قانە، بەتتى اكەل!... ەندى انا بەتتى!.. مۇرىندى!.. ماڭدايدى!.. ال، ەندى سەن مەن كەلگەنشە قوزى-لاققا قاراپ، قولقانات بول.
الپامىس سىقىلىقتادى.
— پالە، اعاتايىم ءبىزدىڭ ۇيدە لاق بارداي-اق، قوزى-لاق دەيدى. لاق تۇگىل ەشكى جوق.
— كەلىستىك پە، الپامىس؟
— ءيا، اعاتاي...
قوبلاندى قايرىلىپ قاراماي ەسىكتى سارت جاپتى.
ءۇنسىز قالعان اكە-شەشەسىن الپامىس تەنتەكتىڭ وكسىگەنى ەلەڭ ەتكىزدى.
— ءاي، نەگە جىلادىڭ؟
— نە بولدى؟
الپامىس ەكى كوزىن سۇق ساۋساقتارىمەن سۇققىلاپ، بەتىنىڭ شاڭىن ەزىپ تاستادى.
— اعاتايى-ى-ىم، ىلعي اپارام دەيدى... سونسوڭ اپارمايدى-ى-ە. تاعى دا جالعىز تاستاپ كەت-تى-ە...
بەكتەمىر بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، ماڭدايىنان سيپالاعاندا، ايعانشا ماي قۇيرىقتان شاپالاقپەن سالىپ-سالىپ جىبەردى.
— جوقتان وزگەگە جىلاپ... باسىڭا كورىنگىردىڭ بەيۋاقتا سۇڭقىلداۋىن! الگى ەكەۋىڭ وسىنى ەركەلەتىپ جامان ۇيرەتكەن، — دەپ كۇيەۋىنە دە ءتيىسىپ ءوتتى.
بەكتەمىر ءلام دەگەن جوق. ەنجار تارتقان كۇيى ءىشىنىڭ تىرەك قۇرساۋى تۇگەل بوساعانداي وپىرىلىپ بارا جاتقان ءبىر كۇيرەكتىك بارىن سەزدى مە، ءتىس جارىپ ءتىل قاتسا، ءوزىنىڭ دە باۋىرىنداعى بالاسىنان بەتەر اعىل-تەگىل ەڭىرەي جونەلەرىن ۇقتى.
— اناۋ سۇيمەنقۇل كىمنىڭ شىكىرەسى ەدى. شىرەنىپ بولىپ قاپتى الدەن-اق. امانداسسام، تەرىس قارايدى پۇشىق يت. سونى كىم ەرىتتى ەكەن. ادام سيقى جوق كىساپىردىڭ. اركىمگە ءبىر شاۋىلدەي بەرۋشى ەدى، ماقان قارعىباۋ تاعىپ، ەندى كولحوزشىلارعا ارسىلداتايىن دەپ ءجۇر مە ەكەن؟
استاۋىنا قايتا وتىرا بەرىپ، ايعانشا بۇل نەگە ۇندەمەيدى دەگەندەي كۇيەۋىنە بۇرىلىپ ءبىر قارادى دا، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
بەكتەمىر ايەلىنىڭ كەيدە جۇرتتىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن كەي جاعدايدى وپ-وڭاي ايتا سالاتىن مىنەزىنە قايران. ويلانىپ تا جاتپايدى. ارسى-گۇرسى ءسوز اراسىندا اقتارا سالادى دا، ارتىنشا-اق سول پىكىرىن ءوزى دە ۇمىتىپ كەتەدى.
"راسىندا دا ماقان سۇيمەنقۇلدى باسقالارعا قۇس قىپ سالايىن دەپ ءجۇر مە ەكەن؟ سۇيمەنقۇلدا ءپىر جوق. كەسىپ الساڭ قان شىقپاس ناعىز كىساپىردىڭ ءوزى. ماقان ەكەۋى قوسىلسا، ءاي، ودان ءارى كەلىسەر. ەكىنشى نايمانقۇل بولار. قايدا، نايمانقۇل سودىر شوقپار عانا. سۇيمەنقۇلدىڭ قانىپەزەرلىگى عالامات. تۋعان شەشەسىن تىك تۇرعىزىپ قويىپ باۋىزداۋدان تايسالمايدى ول. نايمانقۇل سۇيمەنقۇل دەپ ەكەۋىنىڭ اتتارىنىڭ ۇقساپ قوسىلعانىن قاراشى. بەكەر جىبەردىك-اۋ قوبلانجاندى. ەتەگىنە ورالىپ جالىنىپ-جالبارىنسام، كوڭىلىمدى قالدىرماس ەدى. قوبلانجان سونداي. اڭقاۋلىعى دا بار. ءبىراق جانى تازا".
— كوكەسى-اۋ، انداعى تەنتەگىڭ ۇيىقتاپ قالىپتى عوي، — دەگەن ايعانشانىڭ داۋسى جۇمساق ەستىلسە دە، بۇگىنگى مازاسىز ويلاردىڭ شيىرىنان سۋىرىپ الدى. بۇرىن "كوكەسى" دەمەيتىن. الدە قارتايا باستاعاندارى انىق بولعانى ما. قارتايۋدىڭ اۋلى الىستا ەمەس پە ءالى. ەلۋگە دە جەتكەن جوق. وعان بەس جىل بار. ءبىراق "كوكەسى" دەيتىن جىپ-جىلى ات قويدى-اۋ. نەسى بار قوس قۇلىنىنىڭ اكەسى. قوبلاندى مەن الپامىستىڭ اراسى ون بەس جاس. ايعانشا قوبلاندى تۋعاننان كەيىن قاتتى اۋىرىپ، ون ءتورت جىلدان كەيىن ەكىنشى رەت قۇرساق كوتەرگەن. "بۇكىل باتىرلاردى جيناي بەر، بەكتەمىر! ەندى ءبىر ون جىلدان كەيىن قامباردى اكەلىڭدەر!" دەپ ەسكەن قۇرداسى قويمايدى. ارينە بەكتەمىرگە سالسا ەر تارعىندى، وراقتى شۇبىرتار ەدى-اۋ. ايعانشا شىركىننىڭ دەنساۋلىعى كوتەرمەيدى. "ءجا، بەرگەنىنەن جارىلقاسىن. وسى ەكەۋى امان-ەسەن جۇرسە، بەكتەمىر دۇنيەنىڭ باسقا اسىلىنا تالاسپايدى. قايتەدى ولاردى. ماقان دەيتىن جەر ءتاڭىرىسى" شىعىپ توبەسىنەن توقپاقتاپ وتىرسا دا، مىنا ەكى قۇلىنشاعى كوز الدىندا تۇرعاندا جالعاننىڭ جارىعىنا جەتەر نە بار. تاۋبەشىل كوڭىلدىڭ بەرەكەنى كەز كەلگەن نارسەدەن تابا قويار ىرزالىعى جوعالماسىن. ول جوعالسا، پەندەنىڭ اشقاراق دامەسى ارانىڭ اپانداي اشىپ، قوماعاي ءىشتىڭ قۇردىمىن ءبىر تولتىرتپاي جالاقتاپ جالماۋىزدانىپ بىتەر. اناۋ ماقان، بەردەن شىركىندەردىڭ تىرلىگى سول. "اساپ قالايىن، تىستەپ قالايىن، تىرناعىمدى ءىلىندىرىپ قالايىن" دەيتىن جىرتقىشتىق ادال مەن ارامدى تالعاتپايدى. قوي، ولار وزىمەن كەتسىن. ءاي، وزىمەن عانا تىنىش كەتە قويسا، قۇدايىڭا ما، قۇدايداي سيىناتىن ىشتەگى قۇدىرەتىڭە مە قۇلشىلىق ەتپەيسىڭ بە. ولار قويمايدى عوي، قالمايدى عوي سوڭىڭنان. سۇعىن قاداپ، سويىلىپ كوتەرىپ، ءارى تونايدى، ءارى تالايدى. ءارى كىرپىگىڭدى دو قيمىلداتقىزباي كىرىپتار ەتىپ، ءدىلىڭ مەن ءتىلىڭدى كەسىپ تاستايدى".
بەكتەمىر اۋىر كۇرسىندى.
* * *
حايروللا اسىقتىردى.
— بولساڭدارشى! ءاي، نايمانقۇل! كونىڭ كوپكىر-اۋ، ۇيىڭنەن شىقپاي جاتىپ ۇڭىرەڭدەپ قالعانبىسىڭ. ۋاقىت ءوتىپ بارادى. ءدال ءقازىر قيمىلداپ قالماساق، اقبوكەندەر جاتاعىنان باسقا جەرگە اۋىپ كەتەدى.
تۇرعان قورجىنىنان تاعى ءبىر كوكمويىندى سۋىرىپ الدى دا، سۇيمەنقۇلعا ۇستاتتى. حايروللانىڭ كوزى الاردى.
— ءاي، تۇرعان! سەن مىنالاردان دا وتكەن اقماق ەكەنسىڭ عوي! ويباي-اۋ، ءىشىپ العان ادام اڭ اتا الۋشى ما ەدى. توقتا، سۇيمەنقۇل! اشپا ەندى اڭداعىنى، — دەپ قولىن سوزىپ بوتەلكەنى جۇلىپ الماقشى بولىپ ەدى، نايمانقۇل بىلەگىنەن سالىپ كەپ قالدى. — ويباي، قولىم، قولىم سىندى! مىنا دۇلەي قاق ءبولدى! — دەپ قاقساپ الا جونەلگەندە، نايمانقۇل ۇندەمەس جاننىڭ ادەتىمەن بۇكىل دەنەسىن سەلكىلدەتە كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— ساسپا، تۇرعان! قۇدايىڭنىڭ الدىنا دا بارارسىڭ. سوندا كورەرمىن نە دەگەنىڭدى! — دەپ حايروللا قايتا قۇيرىق باستى. ءتورت ىدىسقا عانا اراق قۇيعان سۇيمەنقۇلعا موليە قاراپ، ۇستى-ۇستىنە قاقىرىندى. اناۋ حايروللانىڭ قاقىرىنعانىڭ ەستىمەگەندەي، ءوزىن كورمەگەندەي الپەت تانىتىپ، ىدىستاردى تۇرعاننان باستاپ قوبلاندى مەن نايمانقۇلعا ۇستاتتى دا، ءتورتىنشىسىن ءوزى الدى.
— قۇي! قالعانىن حايرەكەڭە تۇگەل قۇي!
حايروللا تۇرعانعا ريزا بوپ، باس شۇلعىپ قالدى.
قوبلاندى اۋىز ءتيدى دە، ستاكانىڭ قارا جەرگە توسەلگەن گازەتتىڭ ۇستىنە قويا سالدى. سەرىكتەس تورتەۋدىڭ ءار قيلى مىنەز-قىلىقتارىن بۇرىننان بىلەم دەسە دە، بۇل اشا قويماعان جۇمباق قىرلارى ءالى دە مول ەكەن. اسىرەسە قوبلاندىنى "تۇرعان اعاسىنىڭ" تۇسىنىكسىز ارەكەتتەرى قاتتى قايران قالدىردى.
"اراققا اۋەس ەكەن-اۋ! قورجىنىڭا تەك اراق سالىپ اكەلگەن بە، مىنە، ءۇشىنشى شىنىنى اشتىردى. پارتكوم سەكرەتارى ەمەس پە؟ اراققا ءوزى cyapca، بىلايعى جۇرتقا نە جورىق. مىناۋ حايروللا بۇعان نەگە دىكىلدەيدى؟
"قۇدايدىڭ الدىنا بارعاندا كورەسىڭ" دەيدى. قۇدايى ماقان با؟ سوندا تۇرعان اعا دا وسىلاردىڭ جەمتىكتەستەرى بولىپ شىققانى ما؟ سۇيمەنقۇل ءتۇپسىز قۇيما ەكەن عوي. شيشالار قولىنا تيگەن سوڭ وزىنە باسا-باسا لەكىلدەتەدى. ءاي، "ادام الاسى ىشتە" دەگەن راس بولعانى-اۋ. تۇرعان اعا، تۇرعان اعا..."
تۇرعان اعاسى بۇل كەزدە ءتورتىنشى شىنىنى سۇيمەنقۇلعا قاراي دومالاتىپ تاستاپ، قوبلاندىعا شانشىلىپ وتىر ەدى.
— نەگە الىپ قويمادىڭ، قوبلاندى شىراق؟
— و-و! بۇل كومسوموليا ىشپەيدى. جاستاردىڭ ناعىز يدە باسشىسى! اراق كورسە، انادايدان قاشادى. ىشپە، ىشپەي-اق قوي، يدەينىي پايعامبارىم! وسى ارادا ەكى كومسومول وتىر ەكەنبىز. سەنىڭ ۇلەسىڭدى ءوزىم-اق ورىنداپ تاستاۋعا تىرىسام عوي. ايتپەسە كومسومول دەگەن اتىمىزدان ۇيات-تاعى! — دەپ قارق-قارق كۇلگەن سۇيمەنقۇل كەسەك ەتتى اۋزىنا تاستاپ جىبەرىپ، كومەيلەتە شايناعاندا، ەكى قۇلاعى شىقشىت قۋالاپ، بيلەپ كەتتى.
— تۇرعان اعا، اڭعا شىقتىق پا، اراق ىشۋگە كەلدىك پە تۇسىنبەي وتىرمىن.
— قوبلاندى شىراق، سەن تۇسىنبەيتىن نارسە كوپ قوي. ءقايسىبىرىن تۇپتەي بەرەسىڭ، — دەپ تۇرعان وزگەرگەن ۇنمەن اياعىن كوسىلە بەرگەندە، نايمانقۇل باسىن شۇلعىپ كەڭك-كەڭك كۇلدى.
بۇل جىگىتىمىزدىڭ جاتتاندى ۇگىتى دايىن تۇرادى. بىلتىردان بەرى، بىزگە حاتشى بولعالى، قۇلاعىمىزدىڭ قۇرىشىن جەپ ءبىتتى، — دەپ سۇيمەنقۇل بوتەلكەنىڭ اق قاڭىلتىر قاقپاعىن تىسىمەن تىستەپ اشىپ، تۇكىرىپ تاستادى. — وزىنە قيماعاندى وزگەگە دە قيمايتىن ناعىز سىعىر ەمەس پە. وسىلاردى قارا جەر قالاي كوتەرەدى ەكەن؟
حايروللانىڭ الگىندەگى ىشكەن اراعى جاندى جەرىنە ءتۇسىپ كەتكەن بە، مۇلدە جۋاسىپ، ەندى اراققور جاننىڭ اڭدىعىش ادەتىمەن سۇيمەنقۇلدىڭ قيمىلىن باعىپ قاپتى.
تۇرعانعا سەرىكتەرىنىڭ ىشكەنى، سىلتەپ ىشكەنى قاجەت. Mac ادامعا سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەيتىنى بەلگىلى. نە بولىپ، نە قويعانىڭ بىلمەيتىنى ءوز الدىنا، تاسقا جۇمساساڭ، تاۋ اكەلەتىن ەلپىلدەكتىگىن قايتەرسىڭ! بۇگىن تۇندە جاسالاتىن "جۇمىستى" وسىلار تىندىراردا "وبال-ساۋاپ" دەيتىن وي قوزعاپ، قول بايلار بوگەتتى ەلەمەيدى دە. ال قوبلاندىنىڭ تىكسىنە قالعانى، ارينە قولايلى ەمەس. ءاي، ءبىراق بىرەر ساعاتتىق عۇمىرى قالعان "ادىلەتىپىل" شىركىننىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم.
— سۇيمەنقۇل، ءبىزدىڭ قوبلاندى ءوزىڭدى ابدەن يىقتاپ تاستاعان-اۋ، شاماسى. بايقايمىن، ءتىپتى بەتىنە تۋرا قاراۋعا دا تايساقتايتىن ءتارىزدىسىڭ.
سۇيمەنقۇل سازاردى. ماشينا فارىنىڭ سارعىش جارىعىندا كوزىندە كوكشىل وت تۇتاندى. گازەت ۇستىندە جاتقان پىشاقتى وڭ قولىنا قىسىپ، ءبىر ءتۇيىر ەتتى شانشىپ الدى دا، اۋزىنا تىعىپ جىبەردى. ۇزاق شايناڭداماي، تورت-بەس تولعاپ، قىلعىنا جۇتتى.
— قىرشاڭقى ەمەس پە بۇل. سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن دە وسى. توبەمە قۇي عانا قازبادى، باسقاسىن تۇگەل جاسادى. ىشسەم — ءىشتى دەدى. سويلەسەم — ءبوستى دەدى. جۇرسەم — ءىزىمدى اڭدىدى. كوكتەگى قۇدايىم دا وسى بولدى. جەردەگى قۇمايىم دا وسى قوبلاندى بولدى! — دەگەندە شىقشىتى جۇگىرىپ كەتتى.
تۇرعان باسىن شايقادى.
— وۋ، قوبلانجان-اۋ، باي بولعان ادام باقىرىپ بولا ما دەگەندەي سەنىڭ ونىڭ جارامايدى. اركىمنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، قاراۋىلىن قىدىڭداتىپ قويساڭ — ىشكەنى بويىنا تارار ما. مىناۋ ءبىزدىڭ سوسياليستىك قوعامداعى باعا جەتپەس، ەڭ قىمبات زاتتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ كوزدەرىن شۇقشيتتى. — بىلمەيسىڭ.
— ارينە، بىلمەيدى! — دەپ سۇيمەنقۇل قوسارلاندى.
— ەڭ قىمباتتى نارسە — ادام! ا-دا-ا-ام! ال سەن، جولداس كومسورگ، سول ادامدى قۋىرشاققا اينالدىرماق بولعانسىڭ. تاعدىرىن ۋىسىڭدا ۇستاماقشى بولعانسىڭ!
قوبلاندى مىرس ەتتى. ءسوزى كوپ، تىندىرارى جوق باسشىلاردىڭ نەگە كوبەيىپ كەتكەنىن بۇرىن تۇسىنبەۋشى ەدى. وسىنداي كوزبوياۋشىلىعىن، سۇرقيا ارامزالىعىن، ارانداتۋشىلىعىن بۇركەۋ ءۇشىن كولگىرسيدى ەكەن-اۋ.
— مىناۋ نەسىنە جەتىسىپ كۇلەدى، ەي؟ — سۇيمەنقۇل اشۋ بۋعانداي سەلكىلدەي باستاپتى.
— سەندەرگە كۇلەم.
— نەمەنە ءبىز ارتىمىزدى اشىپ وتىرمىز با؟
— ونى اشساڭدار، تۇك ەمەس قوي، مەن سەندەردىڭ ساسىپ، بىقسىپ كەتكەن ىشتەرىڭدى كوردىم.
— ساسىپ، بىقسىعان ءبىزدىڭ ءىشىمىز بە؟
— ءدال سولاي، سۇيمەنقۇل!
— سوندا ارامىزداعى جالعىز اۋليە، جالعىز تازامىز سەن بولدىڭ عوي؟
— ءيا، تازاڭ مەنمىن. سوندىقتان جانىم دا، ءتانىم دە سەندەردەن الاپەس كورگەندەي جيىركەنەدى.
— وۋ، مىنانىڭ ءتىلى دە، تۇگى دە تىكىرەيە باستاپتى. كادىمگىدەي شاقىلدايدى ءوزى — دەپ سۇيمەنقۇل الدىمەن تۇرعانعا، سودان كەيىن حايروللا مەن نايمانقۇلعا كەزەك-كەزەك كوز توقتاتتى. تۇرعاننىڭ كىرپىك قاقپاي قارسى قادالعان تۇرىنەن دەس العانداي ەڭسەلەنىپ ەدى، قىرىق جىلعى اشتان كەلگەندەي سۋىق ەتتى ەكى تاناۋىن شۋىلداتا قاربىتا اساعان نايمانقۇلدى، دىرىلدەگەن قولىمەن قىسىپ العان ستاكانىنا ۇڭىلگەن حايروللانى كورگەندە قاباعى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى.
— تۇگىم دەنەڭە قادالعانداي شورشىدىڭ عوي. قادالسا، قادالار ءالى، — دەپ قوبلاندى ايىلىن جيمادى.
— ءما، ەندەشە!
سۇيمەنقۇل ۇمتىلىپ جۇدىرىق سىلتەگەن. وتىرعان بويى جالت بەرگەن قوبلاندى ەكپىنىمەن ەتپەتىنەن تۇسكەن سۇيمەنقۇلدى جەلكەدەن ءبۇرىپ كوتەردى دە، شىقشىتىنان سوعىپ جىبەردى.
— قوي، ەي، قوبلاندى! ولتىرەمىسىڭ؟ نايمانقۇل! شايناڭداماي ايىرساڭشى. — تۇرعان قۇيرىعىمەن شاڭداتا كەيىن جىلجىپ، بەزەك قاقتى.
نايمانقۇلعا كەرەگى توبەلەس. قونىشىنان ءبىر كەتپەيتىن قامشىسى ىسقىرا سۋىلداپ قوبلاندىنى دا، سۇمەنقۇلدى دا وسىپ-وسىپ ءتۇستى.
— قاپ، اكەڭنىڭ عانا اۋزىن... مىنا دۇلەي كىمدى ۇرارىن بىلمەيدى ەكەن عوي! — قىلعىنعان سۇيمەنقۇل جانۇشىرا تۇرەگەلىپ نايمانقۇلدىڭ قولىنا جارماسقاندا، قارۋلى ەركەكتىڭ تىزەسى ەكى بۇتىنىڭ اراسىنان ساق ەتە قادالىپ، سۇيمەنقۇلدى دومالاتىپ ءتۇسىردى.
حايروللا قولىنداعى اراعىن شاشالا-قاقالا ءسىمىرىپ، ەندى اناۋ اياق استىندا قالىپ بارا جاتقان بوتەلكەنى باس سالدى. ماشينا جارىعىنا توسىپ قاراپ ەدى، ونشا توگىلە قويماپتى. ىدىسىنا توڭكەرە قۇيدى. ىدىسىنداعىنى جالما-جان كومەيىنە لەكىلدەتتى.
— ءجا، ءجا! قويىڭدار ەندى. ءاي، ءباتشاعارلار اۋىزدارىڭا ءتيدى دەگەنشە، جۇدىرىقتارىڭ جۇگىرىپ الا جونەلەدى-اۋ. اراق ءىشۋ مادەنيەتى جوق سەندەردە جاستاردا. اراق ءىشۋدى ابدەن ماقتان كورىپ، ۋ-شۋي ەتتەرىڭ ۇيرەنىپ كەتكەن. نايمانقۇل، جينا! ءاي، مەن مىنا داستارقانىڭدى جينا دەيمىن، ەسۋاس-اۋ! سۇيمەنقۇل! ءاۋ، كوتەر باسىڭدى! ءوي، ەز نەمە! توپشىسى قيىلىپ توپ ەتىپ اسپاننان قۇلاعان قاراقۇستاي قيرالاڭداۋىن. قوبلاندى، سەندە دە بار. باسىڭنان ءسوز اسىرعىڭ كەلمەيدى. ىشكەن اداممەن ۇستاسقاندا نە تۇسەدى.
ءاي، حايروللا! حايروللا دەيمىن! قاپ، مىنا يت ابدەن مەلدەكتەگەن ەكەن. ەندى موتوسيكلگە كىم مىنەدى؟ كيىكتىڭ الدىنان كىم قايىرادى؟ — تۇرعان كەيىدى. ورنىنان تۇرىپ، شاڭ-شاڭ قۇيرىعىن قاقتى.
سۇيمەنقۇل كوتەرىلىپ، كيرەلەڭدەي باسىپ بارىپ، ماشينانىڭ بۋفەرىنە سۇيەندى. نايمانقۇلعا وشىگە قاراپ ءوتتى دە، قوبلاندىنى اكەدەن جىبەرە سىبادى.
— ءاي، سەن نەگە اكىرەڭدەيسىڭ! كىمگە قول جۇمسايسىڭ، سەن كىرمە! ونان دا سۇيەگى قايدا قۋراپ قالعانى بەلگىسىز اتاڭنىڭ مولاسىن ىزدەسەڭشى.
— سۇيمەنقۇل، جەتەر! دوعار ءسوزدى! اناۋ ءيتتىڭ ۇستىنە سۋ قۇيىپ جىبەر! ولەردەي ءىشىپ اكەسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي نە كورىندى ەكەن! — دەپ تۇرعان قايتا شيرادى. وزىنە كەرەگىن جاسادى. سۇيمەنقۇلدىڭ قوبلاندىعا ءىشى جىبىمەك تۇگىل، ەندى اتارعا وعى جوق. اناۋ نايمانقۇل دۇلەي قامشىسىن وڭعا دا، سولعا دا سىلتەپ ءسال اسىڭقىراپ كەتتى. دەگەنمەن دىتتەگەن تۇستان ءدال شىقتى. ءالى دە سۇيمەنقۇلدى قايراي ءتۇسۋ قاجەت. — ءاي، قوبلاندى! سەن اعانى، ۇلكەندى سىيلايتىن قازاق سالتىن ۇمىتقانىڭ قالاي؟
— نە ىستەپپىن؟
— نە ىستەپپىن دەپ، جارقىنىم، ادەيى تۇك بىلمەگەنسيمىسىڭ؟ الدە كەۋدەڭنىڭ تەسىگى جوق بىتەۋ مە ەدىڭ؟ سۇيمەنقۇلدىڭ سەنەن بىرەر جىل بولسا دا جاسى ۇلكەن ەمەس پە؟ قول جۇمساعانىڭ قالاي؟
— ءسىز، تۇرعان اعا، سوندا ماعان مىناۋ سودىردىڭ جۇدىرىعىنا بەتىمدى قابات توس دەمەكپىسىز؟ — دەپ قوبلاندى كۇيىنىپ كەتتى.
— ءوي، سودىر دەپ... ءتىلىڭدى تارتا سويلە! — سۇيمەنقۇل تۇرعاندى ارقالانىپ قايتادان قاھار شاقىردى.
— تارتپاسام نە ىستەيسىڭ؟
— تاپ تۇبىنەن كەسىپ تاستايمىن!
— جۇدىرىق يىسكەگەن مەن بە، سەن بە، سۇيمەنقۇل؟
— قىسقارت ەندى! تەكەسىنگەن ەكەنسىڭ، تارتقىزىپ جىبەرەم!
— ءويدويت ءبىر كوك قاقىراتىپ، جەر تىتىرەنتكەن مىقتى! — قوبلاندى ءبىر ەزۋدەن بۇلىك كۇلكىنى بۇلك ەتكىزدى.
— شىراق! تىم كەردەڭدەمە. سۇيمەنقۇلدى بەكەر بۇلىندىرمە. سەنىكى تەرىس. قولىڭدى جۇمساعانىڭ ازداي، ەندى ءتىلىڭدى تۇيرەپ تۇرسىڭ. ابدەن يىعىنا شىعىپ الىپ جۇندەپ قالعان ادەتىڭدى جاساما. جاساتپايمىن مەن!
سۇيمەنقۇل كادىمگىدەي سەنىپ قالىپ، بىلەگىن سىبانا باستادى.
— يىعىما شىعىپ العانى راس. كۇن كورسەتپەي بارادى. قاشانعى بەرەم. جوقتاۋىن ءبىر-اق ايتقىزايىن تاپ ءقازىر! — دەپ ۇمتىلا بەرگەندە، تۇرعان اراشالاعان بولىپ ۇستاي الدى.
— ءاۋ، سۇيمەنقۇل، ءوزىڭدى ەستى جىگىت پە دەپ جۇرسەم... تەنتەكتى تەنتەكتىكپەن جوندەۋشى مە ەدى. قوي، بوسقا ارانداما. ارينە، ىشىڭە قان قاتقانىڭ بىلەم. نەگە قاتپاسىن، ۇنەمى الدىڭدى كەسكەستەي بەرسە... ءوزىڭ سونداي تۋراشىلسىڭ. "ادىلەت!" دەپ كەۋدەڭدى جالاڭاشتاپ قارسى شاپقانىڭدى تالاي كورىپ، ايىزىم قانىپ جۇرەتىن. كومسومول جەتەكشىسىنە ناعىز لايىق كانديداتۋpa سەن بە دەپ قالدىم-اۋ. قايتەسىڭ بىلعانىپ. بار، اناۋ حايروللانى سۋ قۇيىپ "ءتىرىلتىپ" ال. تاڭ اتىپ كەتسە، كيىكتە جوق، اڭ دا جوق.
سۇيمەنقۇل ماعۇرلاندى. پارتورگتىڭ كوزىنە ءتۇستى. مىنە، ءوز ادامىنا اينالا باستادى. مىناۋ ءبىر كەزدە دۇرىلدەپ شىققان قوبلاندىنىڭ ءارۋاعى مەن ايبىنى قايتىپ، تۋى جىعىلدى. جىعىلماي... پارتورگ ونى ەمەس بۇنى كومسومول جەتەكشىسىنە ۇيعاردى عوي. ارينە ىشتە جاتقان كەكتى سۇيمەنقۇل ءبىر قايتارماي قويمايدى. ەكەۋىنىڭ جۇلدىزدارى تۋعاننان قارسى! تۇبىندە ءبىرى ءولىپ، ءبىرى قالادى. "ولەدى؟!" ءاي، مىناۋ وي قايدان ساپ ەتە قالدى؟! قيتۇرقىسى بار دەسە دە، نەگە باعىن سىنام كورمەيدى؟ ونىڭ ۇستىنە بۇگىن كوكتە اتىس، جەردە اتىس قىم-قۋىت باستالىپ كەتپەي مە. ساپىرىلىسقان وقتى كىم باقىلاپ جاتۋشى ەدى.
سۇيمەنقۇل ساتتە وزگەردى. بۇلاقتان شەلەكپەن سۋ ءىلىپ الدى دا، حايروللانىڭ توبەسىنەن سورعالاتا قۇيدى جاعاسىنان جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى.
— حايرەكە! حايروللا!..
— ا-ا! و نە؟ كەلدىك پە؟
— تۇرىڭىز! كەتەمىز!
حايروللا ەس جيدى. سۋدان شىققان توبەتتەي سىلكىندى. بەتىنىڭ سۋىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ مۇزداي سۋ قارىعان دەنەسىن سەلكىلدەتە يىعىن قۋشيتتى.
نايمانقۇل ماشيناسىن وت الدىردى.
— ال، موتوسيكلگە كىم مىنەدى؟ حايروللادان قايىر جوق.
سۇيمەنقۇل تالتاڭداي باسىپ، اۋىرسىنا قاباق ءتۇيدى.
— مىناۋ دۇلەي نەمە... جارىپ جىبەرگەن عوي دەيمىن، قاقساپ اكەتىپ بارادى.
— قاپ! وڭشەڭ شىرىك!
قوبلاندى ءتىل قاتپاستان موتوسيكلگە بەتتەدى.
— ءاي، بالا، ابايلا. تورموزى ونشا ۇستامايدى، — دەگەن حايروللانىڭ ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلدادى.
* * *
— انە! انە كورىندى!
— قوبلاندى، سەن اناۋ تۇستان وراعىتىپ بارىپ، الدىنان شىق. قاپ! ىرعاتىلىپ وتىرىپ الماعاندا تۇندە ءدال ۇستىنەن تۇسەدى ەكەنبىز! — دەپ وكىنگەن تۇرعان ىلگەرىگە ەنتەلەي قارادى. — قاراسى ءبىراز. ءۇش-تورت ءجۇز شاماسىنداي بولىپ قالار.
شاشىراعان كۇننىڭ قىزىل جارىعى قاراقوڭىر دالانىڭ شىعىسىن تۇگەل بوياپ تاستاپتى. ميداي جازىقتىڭ ءۇستىن كوكتەي قۋالاپ، الاكەۋىمدى باتىسقا قاراي تىقسىرىپ بارادى. انە، كوكجيەكتەن دومنا گورنىڭىڭ شويىن اعاتىن وڭەش-كوزىندەي دوڭگەلەنىپ كۇن قىلتيىپ ەدى، قىزىل تۇسكە مالىنعان ويدىم-ويدىم بۇلتتار اسپاندا جەنتەكتەلە قالدى. الگى وڭەشتەن اتقىلاعان قوقىس پەن كوكستاي كولبەي جارىسقان قىزىلكۇرەڭ ساۋلە دالانى تەگىس جاۋىپ كەتتى.
— قاپ! كيىكتەر ۇرىكتى-اۋ! ەندى ماڭايىنا دا جولاتپايدى! قوبلاندى قاي ءبىر اڭشى ەدى!
— موتوسيكلگە وتىرىسى دا ەپ-ەرسى ەكەن، — دەپ سۇيمەنقۇل تۇرعاندى قوشتاپ، ىرق-ىرق كۇلە باستاپ ەدى جاقتىرماي كوزىمەن تۇيرەپ ءوتتى.
— وندا ءوزىڭ نەگە وتىرمادىڭ؟ بىرەۋدى جامانداۋعا جەتكىزبەيمىز-اۋ. حايروللا، ءاي، سەن ءالى وڭالا الماي كەلەمىسىڭ؟
— شىركىن ءبىر باس جازار جارتى-اق ستاكان اق ماعانبەت بولار ما ەدى، — دەپ اناۋ ۋھىلەي ءتۇستى.
— ەندىگارى سەندەرمەن جولعا شىقسام با!
— قوزعالدى! دۇركىرەدى! — سۇيمەنقۇل ايقايلاپ جىبەردى. كۇندە كورىپ، كۇندە اۋلاپ جۇرسە دە، اڭشى قاۋىمىندا عانا كەزدەسەر اسەرلەنگىش كۇيمەن قوس تاناۋى جەلبىرەپ، كوزدەرى دوڭگەلەنىپ كەتىپتى. ىندىنى اۋعانى سونشا، كابينانىڭ ۇستىنە جاتىپ الىپ، كوز ۇشىنداعى قىبىرلاعان اقتاڭداقتارعا ۆينتوۆكاسىنان ەكى-ۇش وق جىبەردى.
— ءاي، اقىماق! ءتۇۋ-تۇۋ! وقتى شىعىنداپ، وقتى شىعىنداپ بوسقا. تيگىزە الماساڭ، جامان ىرىم باستاما. "قاندى باسىڭ بەرى تارت!" دەگەندى دە، قۇداي بىلەدى، سەن بالا، ايتقان جوقسىڭ! — دەپ حايروللا "ءتىرىلىپ"العا قاراي موينىن سوزدى.
جەر-بەسىكتىڭ ەڭ ەجەلگى تىرلىك يەسى، سوناۋ، سوناۋ مۇز داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن مامونتتاردىڭ زامانداسى كيىك (اقبوكەن، سايعاق) بريتانيا ارالدارىنان باستاپ، الياسكاعا دەيىنگى ەكى ارالىقتا سالبىراعان تۇمسىقتارىن جەلگە توسا ىڭىرانا ماڭىراپ قويىپ، ەرسىلى-قارسىلى دۇركىرەيتىن دە جاتاتىن. وسىدان ءۇش-تورت عاسىر بۇرىن بۇكىل قازاق، قالماق دالاسىن، ۋكراينا مەن روسسيانىڭ وڭتۇستىگىن مەكەندەيتىن جانۋارلار ون توعىزىنشى عاسىردا تۇگەلدەي دەرلىك قۇرىپ كەتۋگە اينالعان ەدى. ەتى ءدامدى دەگەن اشكوزدىلىك ءتىلسىز شىركىندەردىڭ وبال-ساۋابىنا قاراتپادى. ءمۇيىزى كەرەمەت شيپالى قاسيەتكە تولى ەكەن دەگەن پىكىر جاس-كارىسىنە دە قاراتپادى. سول كەزدە ۇشى-قيىرسىز دالامىزدان عانا جىل سايىن مىڭداعان جۇپ ءمۇيىز قىتايعا استىرتىن جونەلتىلىپ وتىرعان كورىنەدى.
تىقىر ءجۇندى، جىڭىشكە سيداڭ اياقتى، تۇمسىقتى ۇلكەن باسىن جەردەن كوتەرمەيتىن بوتاكوز جانۋار كۇي تاڭدامايتىندىقتان تەز وسىپ-ونگىش. ءبىراق امال نە، سوڭعى كەزدەگى براكونەرلەردىڭ ارەكەتى قاستاندىقتىڭ ناعىز شەگىنە جەتكەن ارەكەتىنە اينالىپ كەتتى عوي. جىل سايىن ەكى ءجۇز مىڭنان اسا كيىكتى قىرىپ سالاتىن تويىمسىز اڭشىلار كۇن سايىن، ءتۇن سايىن ماشينالارىن ارقىراتىپ، موتوسيكلدەرىن جۇيتكىتىپ، تارس-تۇرس اتىلعان مىلتىقتارىنىڭ داۋسىن دالانىڭ تۇس-تۇسىنان ۇزدىكسىز جالعاپ، ەلسىز ءتۇزدى قان ساسىتىپ جىبەرگەن ەدى جەر-انانىڭ ءتوسىن قىزىل قانمەن جۋعان ەدى.
انە، تاعى ءبىر اڭشىلار توبى قان تولعان كوزدەرىنە كيىكتەن باسقا ەشتەڭە كورىنبەي تاڭعى دالانىڭ تالماۋسىراعان ۇيقىسىن ماشينا گۇرىلىمەن، مىڭداعان تۇياق دۇبىرىمەن ءبولىپ، ءولىم... اجال اڭساپ، قۇيىنداتىپ كەلە جاتىر.
قوبلاندىنى دا سونداي ەستەن تاندىرار ەسىرىك جەلىك بۋعان ەدى. دالانىڭ وي-شۇڭقىرىنا، بۇتا-تۇبىرىنە قاراماي، گازدى اياۋسىز بۇراي بەرىپ، جىلدامدىعى ءجۇز كيلومەترگە جاقىنداعان موتوسيكلىن اناۋ تۇتاسا جوڭكىگەن اۋماقتى قىزىلسارى تولقىنعا — كيىك تابىنىڭا كەسە كولدەنەڭ بۇرىپ، بارىلداتىپ كەلەدى.
"قۇتىلىپ كەتە المايسىڭدار! قۇتىلمايسىڭدار! و- ھو-ھو-و-وۋ!"
تاڭعى دالانى باسىنا كوتەرە بار داۋسىمەن ايقاي سالدى. تاڭعى دالانىڭ الگىندەگى تىمىق توسىنەن ەسىلىپ شىققان شاڭ ەندى تۇس-تۇستان بۋداقتاي كوتەرىلىپ، ارقان بويى بيىكتەگەن كۇندى مۇنارلاندىرا جاۋىپ كەتتى.
قوبلاندى گازدى ۇستى-ۇستىنە قوسىپ، الگى ەسىرىك جەلىكپەن، اڭشىلىق دەلەبە قوزدىرار بۋمەن ايقايلاپ كەلە جاتتى دا، كەنەت اندەتىپ قويا بەردى.
"جەزكيىك ءبىزدىڭ جاققا قالاي كەلدىڭ؟"
باسە، قالاي كەلدى ەكەن؟ كەلمەسە عوي، مىنانداي قۋعىن-سۇرگىندى كورەر مە ەدى؟ كەلمەسە عوي، ونداپ، جۇزدەپ قىرىلار ما ەدى؟ كەلمەسە عوي، وسىپ-ونگەن مەكەنىنەن ءدال وسىنداي تاسباۋىرلىق، ءدال وسىنداي قاتىگەز جاۋىزدىق كەزدەستىرەر مە ەدى؟ كەلمەسە عوي...
بارىلداعان موتوسيكل داۋسىنا قوبلاننىڭ ادەمى باريتونى قانداي ۇيلەسپەسە، قوبلاندىنىڭ قازىرگى ارەكەتىنە ومىردەگى تىرلىگى سونداي ۇيلەسپەيتىن ەدى. ءبىراق ءبارىمىز دە پەندەمىز. كەيدە ساتتىك جەلىك ساتتىك قىزىق ءۇشىن قۇرباندىققا اڭدى دا شالامىز، اردى دا شالامىز.
— قۇنىعىپ كەتتىك پە؟ بۇكىل الەۋمەتتىك ورتانى ابدەن بىلعاپ العان جوقپىز با؟ مىناۋ جۇرەگى تازا، جانى ادال دەيتىن قوبلاندى دەم اراسىندا ايانىش سەزىمىنەن جۇرداي بوپ، اناۋ پاناسىز، قورعانسىز حايۋاندارعا ازۋلى جىرتقىشتان دا جامان بوپ نەگە ءتونىپ بارادى؟
قوبلاندىنىڭ اسەم داۋسى تاڭعى اۋادا سامعاپ اسپانعا كوتەرىلدى. باۋىرلاپ جەرگە قۇلدىرادى. كەيدە موتوسيكل ىرعاعىمەن ءۇزىلىپ جوعالىپ، قايتا جالعاسىپ، اقىن جۇرەگىنىڭ وكسىكتى دىرىلىنەن تۋىنداعان سىرىن ەپ-ەرسى ماعىناسىز ويلانباي قايتالاپ، دارىلداعان موتوسيكلدىڭ ۇنىنە جاڭعىرتا قوسادى.
... “اقبوكەن — ساحارانىڭ بوتا كوزى...
اتتى ەكەن قانداي ادام كوزى قيىپ..."
ەسىرىكتەنە اندەتكەن جىگىت جەزكيىكتى ءقازىر اناۋ ماشيناداعى اڭشىلارعا قاقپايلاپ، قايىرىپ جىبەرەدى. تاناۋىن جەل سۇيگەن، عۇمىرى... جانۋارلىق جابايى عۇمىرى ەركىندىكتى عانا اڭساعان جەزكيىكتى ءقازىر دارىلداق موتوسيكل قاندى اۋىزعا قاراي ۇركىتە بۇرادى. "قۇلايمىن-اۋ، ولەم-اۋ!" دەيتىن ۇرەيدى قوماعايلىق، اۋمەسەرلىك جەڭگەن. قوبلاندىنىڭ اۋزىنداعى ءان ەندى ءتىلسىز اڭعا دەگەن سەزىمتال اقىننىڭ ايانىشى ەمەس، سول ءتىلسىز جانۋارلارعا باعىشتالعان باتاوقىرىنداي ەستىلدى.
تۇتاسا قوزعالعان ءبىر شوعىر اق تاقىر، تۇتاسا جۇيتكىگەن دالا بەتىندەگى قىزىل ءورت — تابىن كىلت باتىرادى دا، جالت بەرىپ، ەسىك پەن توردەي جەرگە سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسكەن ساقا تەكەنىڭ سوڭىنان قايتا تۇتاسا ەرىپ، الگىندەگى سىرعىعان اق تاقىر، جۇيتكىگەن قىزىل ءورت قالپىمەن ماشيناعا قاراي بەت الدى.
ال، سودان سوڭ...
گۇرس-گۇرس قوساۋىز بوزداسىن! شاق-شاق ۆينتوۆكا شىڭكىلدەسىن!
قىزىل ءورت — قىزىل تابىل يۋ-قيۋ بولدى دا كەتتى. دوبال تۇمسىقتارىن جەلگە بەرىپ ورعىپ-ورعىپ سەكىرگەن تەكە-ەشكىلەرى تۇس-تۇسقا بىتىرادى. تۇس-تۇستا ەركەگى، ۇرعاشىسى، لاعى دومالاپ، تىپىرلاپ قالىپ جاتتى. تۇس-تۇسقا ءۇش اياقتاپ سەكەكتەپ، قانسىراپ جوسىپ، جارالى جانۋارلار جان ۇشىرا بەزىپ بارا جاتتى.
... "اقبوكەن — ساحارانىڭ بوتا كوزى..."
گۇرس-گۇرس قوساۋىز بوزداۋىن قويار ەمەس. شاق-شاق شىڭكىلدەگەن بەردانكا تىيىلار ەمەس. شاعىندالا سۋسىعان تابىننىڭ الدىنان وراۋ ءۇشىن قوبلاندى تاعى دا موتوسيكلىن قۇيىنداي ۇشىرىپ، كوكپەكتى، جۋساندى دالانىڭ سۇيقىلتىم شاڭىن اششى ىشەكتەي شۇبىرتىپ تارتا جونەلدى.
"جەزكيىك ءبىزدىڭ جاققا قالاي كەلدىڭ؟"
تۋعان جەر، اتامەكەن، ىستىق ۇيا... سولاردى اڭساي جەتكەندە، جارىق دۇنيەگە كوز اشقاندا تۋعان جەردەن كورەتىن "سىيىڭ" وسى بولسا قايران دا شىركىن اتى اڭىزعا اينالعان ماستادونت مامونتتاردىڭ قۇرداسى جەلاياق جەزكيىك، سەن دە تابيعات اياسىنان كوپ ۇزاماي ماڭگى وشەسىڭ-اۋ! سەن دە ءدال مىنا ۇلى قىرعىن قارقىنداپ تۇرعان كەزدە جەر بەتىنەن مۇلدە جوعالارسىڭ-اۋ! مىنا ادام بويىنداعى قۇرىماي تۇرعان ماڭگىلىك وشپەندىلىك بار دا ۇرپاعىڭنىڭ ءوسىپ-ونۋى قيال عانا عوي. قايران جەزكيىك! كەلمەسەڭ عوي...
قوبلاندىنىڭ ەكى اياقتى كولىگى تابيعاتتىڭ ءتورت اياقتى جۇيرىگىنەن دە جىلدام بوپ شىقتى. دوعالاپ جول يگەن جىگىتتىڭ دارىلداعى قارسى الدارىنان تاعى دا تاجال بوپ شىعا كەلگەندە، جان قورعاعان جانۋارلار ماناعى باسشى تەكەنىڭ ىڭعايىمەن ورعي-سەكىرە، سەكىرە-قارعي جۇيتكىپ، باعىتىن قايتادان ماشيناداعى اجال ارانىنا تۋرالادى.
گۇرس-گۇرس قوساۋىز مىلتىق جاڭعىردى.
شاق-شاق ۆينتوۆكا شىڭكىلدەپ قورعاسىن بۇرىكتى.
تەكەسى دە، ەشكىسى دە، لاعى دا وق ءتيىپ جارالانىپ، ەسىرىكتەنە جان-جاققا بەتالدى لاعىپ كەتتى.
گۇرس-گۇرس قوساۋىز...
شىڭك-شىڭك ۆينتوۆكا...
"جەزكيىك ءبىزدىڭ جاققا قالاي كەلدىڭ؟"
قوبلاندى بار داۋسىمەن ايقايلاي اندەتتى. قىزىنعان، اساۋ قانى باسىنا شاپشىعان جىگىت استىنداعى دارىلداعىنىڭ ۇنىمەن ۇيلەستىرىپ ەندى بارىلداي اندەتتى.
كەنەت وڭ جاق سانى شىم ەتە قالدى. ءانى... ەسىرىك ايقايلى ءانى كىلت ءۇزىلدى. قولىمەن سيپاپ ءوتىپ ەدى، جىپ-جىلى بوپ، جىپ-جىلى كيىك قانىنداي بولىپ قىپ-قىزىل قان جۇقتى.
"قان؟! قان عوي مىناۋ!"
سىرقىراي اۋىرعان سۇيەك شىرقىراعان جانىن كوز الدىنا سۇيرەتىپ جەتكىزدى. سوندا عانا ۇرەي بۋدى ادامدى. قوبلاندى سوندا عانا قورعاسىن وقتىڭ قۇدىرەتىن پايىمدادى. سوندا عانا ول اناۋ ءار جەردە سارعىش-سۇرعىلت تاستاي دەڭكيىپ-دەڭكيىپ جاتقان جازىقسىز حايۋانداردىڭ جاعدايىن ءتۇسىندى. سوندا عانا سىرشىل اقىننىڭ "ەت كەسىپ ءوز ەتىمنەن بەرسەم-داعى ەمدەپ جىبەرەيىن" دەيتىن ادامگەرشىلىك قاسيەتىن ۇقتى.
كوزدەرىنەن كەسەك-كەسەك جاس پارلادى.
"جەزكيىك، ءبىزدىڭ جاققا قالاي كەلدىڭ؟"
ءان جولى ميىندا جاڭعىردى. ميىندا جاڭعىردى دا الدە ءبىر سۋىق ويدى سۋماڭ ەتكىزدى. كۇدىگىن جۇلقىپ وياتتى.
"اپىراي، سوندا انالاردىڭ بىرەۋىنىڭ اتقانى ما؟ كوكەم بارما دا بارما دەپ جالىنعاندا وسىنداي قانىپەزەرلىكتى سەزدى مە ەكەن؟ الدە... قوي، قاڭعىعان وق ءتيۋى دە مۇمكىن عوي. وزىمدە دە بار. زۋىلداعان وقتىڭ وتىندە ءجۇرىپ العانىم قالاي؟ دالدەپ اتسا، قاق جۇرەكتەن قاداپ، ۇشىرىپ تۇسىرمەي مە. سۇيمەنقۇل مەن نايمانقۇل ەكەۋى وندايعا بارمايدى. نايمانقۇل قارا كۇشتىڭ سويىلى. سۇيمەنقۇل... سۇيمەنقۇل انالاردىڭ ءتالىمىن الا قويعان جوق ءالى. بىرگە ويناپ وسكەن قۇربى، مىلتىق كەزەنبەيدى ول".
قوبلاندى موتوسيكلدەن ۇشىپ ءتۇستى. زىرىلداپ بارىپ قۇلاعان كولىگى جەردىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزدى.
"مىنە ەندى كوزدەپ اتتى!" قوبلاندى كوزىنىڭ جۇمىلىپ بارا جاتقانىن سەزدى. جۇمىلعان كوزدەردىڭ الدى قىپ-قىزىل... قىپ-قىزىل مۇنار ەدى. كەۋدەگە ءبىر شوكىم ءورت تاستاپ جىبەرگەن بە، كۇيدىرىپ-جاندىرىپ اكەتىپ بارادى.
"سۋ! سۋ! قۇيساڭشى، سۇيمەنقۇل! ماعان قۇي! مىناۋ ورتەنىپ بارا جاتقان كەۋدەمە قۇيشى! حايروللا ەمەس كۇيىپ جاتقان. مەن! مەن!"
بۇكىل دەنەدە ساۋساق قيمىلداتار دارمەن قالماپتى. جۇمۋلى كوزدەن جىپ-جىلى، ىپ-ىستىق جاس اقتى. شاڭ قاپقان بەتتى، مۇرىندى ايعىزداي ءىز قالدىرىپ، ءمولت-مولت اقتى كوز جاسى.
"جەزكيىك نەگە كەلدىڭ؟ نەگە! اتتى عوي ءبىزدى! كىم اتتى؟ نەگە اتتى؟ كوكە، مەنى نەگە جىبەردىڭ؟ گۇلبادان، سەن بە؟ ءوزىڭسىڭ بە؟ سەنى جۇمىسقا جىبەرمەپ پە ەدى؟.. سۋ قۇيشى كەۋدەمە... ورتەنىپ... جانىپ با-را-ا-ام!.."
ساسكەگە تىرمىسقان كۇن سۇلق قالعان، جاس تىلىمدەگەن شاڭ-شاڭ بەتتى ايمالادى. اقىرعى رەت ايمالادى.
* * *
— ءاي، اناۋ قۇلادى! قوبلاندى قۇلادى!..
حايروللا ماشينانىڭ كابيناسىن توقپاقتاپ-توقپاقتاپ جىبەردى. قوساۋىزىن قايتا وقتاماستان يىعىنا اسا سالدى.
— نە بولدى؟ — دەدى رۋلدەگى نايمانقۇل.
— كوزىڭ اققىر-اۋ، كورمەيمىسىڭ؟ انە، قوبلاندى بالا موتوسيكلدەن ۇشىپ ءتۇستى. مەرت بولماسا بايعۇس بالا! تەز! بۇر سولاي! — دەپ حايروللا دەگبىرى قاشىپ شوفەردى اسىقتىرعاندا، تۇرعان مەن سۇيمەنقۇل ەكەۋى بىردەي سۇپ-سۇر بوپ، ءتىل قاتۋعا شامالارى كەلمەي تۇر ەدى.
ماشينا توقتاعاندا كابينادان نايمانقۇل، قورابىنان حايروللا سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسە قالىپ، سۇلاپ جاتقان قوبلاندىنىڭ قاسىنا جەتىپ باردى دا، قورقىنىشتى قۇبىجىق كورگەندەي قالت-قالت توقتادى.
تۇرعان بۋىنى بوساپ، ماشينا ۇستىنەن قىلعىنا ايقاي سالدى.
— نە؟ نە بوپتى؟
قان! كەۋدەسى قىزىلالا قان!..
— ءولىپ قاپتى!.. — حايروللا ەڭكەيىپ ءۇڭىلىپ تۇردى دا، كەنەت بويىن جازدى. — وق ءتيىپتى!.. وق!..
نايمانقۇل حايروللانى يتەرىپ جىبەرىپ، قوبلاندىنىڭ قاسىنا تىزەرلەدى دە، كۇپايكەسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، كەۋدەسىن اشىپ قارادى. قولىنا جۇققان قاندى قوبلاندىنىڭ شالبارىنا سۇرتە بەرىپ ەدى، كوزى قارا سانداعى جارانىڭ ورنىنا ءتۇستى. شالباردىڭ بالاعىن قاق ايىرىپ، وق تيگەن جەردى كوردى.
— ۆينتوۆكانىڭ وعى!..
— قوساۋىزدىڭ وعى بۇل اراعا جەتپەيدى، — دەپ حايروللا كۇبىرلەدى.
نايمانقۇل تىزەرلەپ وتىرعان جەرىنەن اتىپ تۇردى. سول بويدا ماشيناعا جەتىپ باردى. ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەن ەكەن.
— قانە، تۇسىڭدەر!
قوراپتاعى ەكەۋ قۇپ-قۋ بوپ جەرگە تۇسكەندە، نايمانقۇلدىڭ قامشىسى الگىلەردىڭ ارقاسىندا وينادى.
— كوزدەرىڭە نەگە قارامايسىڭدار! ازاماتتى ولتىردىڭدەر! سەندەر! ەكە-ە-ەۋى-ىڭ!
حايروللا داۋىس كوتەردى.
— ءجا! ولگەن ادامدى ءبارىبىر تىرىلتە المايسىڭ. توقتات!
وقتىڭ ەكەۋ بوپ شىققانىن ەستىگەندە تۇرعان ءارى قۋاندى، ءارى قۋاردى. قۋانعانى — اتۋشى جالعىز ءوزى ەمەس ەكەن. سۇيمەنقۇلدىڭ دا باسى بايگەگە قوسا تىگىلىپتى. قۋارعانى — جازىم وق ەكى رەت تيمەيدى. ەكى وق دەگەنشە، ادەيىلەپ ءولتىردى دەي بەر. قازىرگى حالىق — قاراڭعى حالىق ەمەس. ءبارىن دە تۇپتەيدى، ءبارىن دە دىتتەيدى. سوندىقتان تۇرعاننىڭ قۋانۋىنان قۋارۋى باسىم ەدى.
Cۇيمەنقۇل دال. "كىسى ءولتىردىم!" دەپ تۇرشىگىپ تۇرعان جوق. "تۇرعاننىڭ وعى بايقاۋسىزدا ءتيدى مە، الدە ول دا ادەيىلەپ كەزەدى مە؟ قايسىمىزدىڭ وعىمىزدان ءولدى ەكەن" مازاسىز سۇراقتار، "ادام ءولدى-اۋ، كىسى ءولتىردىم-اۋ، ءومىر جولىن جاڭا عانا باستاعان جىگىتتى قىرشىنىنان قيىپ ءتۇستىم-اۋ!" ءتارىزدى تولقۋدى كەۋدەسىنە ەنگىزگەن دە جوق.
2
بەكتەمىر توسەگىنەن مىج-مىج بوپ تۇردى. تۇنىمەن ۇيقىسى قايتا-قايتا بۇزىلىپ، شوشىپ ويانا بەرگەن سوڭ تاڭ قىلاڭ بەرە باسىن كوتەرگەن. ىقىلاسسىز كيىنىپ، كولحوزدىڭ ماشينا اۋلاسىنا قاراي كىبىرتىكتەي قوزعالدى.
"اپىراۋ، ماعان بۇگىن نە بولدى؟ دەگبىردەن ايرىلعانداي سونشاما نەگە قالشىلداپ بارام؟ قاراپتان قاراپ جۇرەگىمنىڭ سۋىلداعانى نەسى؟ اي، انە، اسپاندا، ءوز ورنىندا تۇر. جەر، مىنە، تابانىمنىڭ استىندا جاتىر. شاشىراپ كۇن كوتەرىلەدى ءقازىر. جارىقتىق، بۇگىن قىپ-قىزىل بوپ.. باۋىزداۋ قانداي بوپ تۋدى-اۋ! ويپىرماي، ءتىفا، ءتىفا! قايداعى جوق قايدان ورالادى تىلگە؟! نە بوسا سودان سەزىكتەنىپ... قاندا تۇرعان نە بار. كىتاپشا سويلەسەك جاي تەڭەۋ عوي ول. ءاي، ءبارىبىر جۇبانا الماسپىن بۇگىن. قوبلاندىم اق ماڭدايىن جارقىراتىپ، "كوكە!" دەپ قاسىمنان كورىنگەنشە..."
يەگى كەمسەڭدەپ، تىزەسى دىرىلدەپ تۇرىپ قالىپتى، انادايدان داۋىستاي سالەمدەسكەن ءبىر ايەلدىڭ ەس جيعىزعانى.
— ءاۋ، بەكتەمىر! ويباي-اۋ، ءوزىڭ ءالى ۇيىقتاپ كەپ جاتقاننان ساۋمىسىڭ؟
— ە، قاتيرامىسىڭ!.. ءحالىڭ قالاي؟ قايدا شىقتىڭ؟
— ويىنان ارىلا قويماعان بەكتەمىر ۇيرەنشىكتى سوزدەرمەن دالباسالادى.
— سيىر قورادان كەلەم. — قاتيرا سىڭعىرلاپ كۇلىپ جىبەردى. قاتيرا — بەكتەمىردىڭ مەكتەپتە بىرگە وقىعان قۇربىسى. وسى اۋىل تۇرماق وسى وڭىردەگى قىز بىتكەننىڭ سۇلۋى بولىپ ەدى-اۋ! ءالى دە ءوڭى ونشا تايا قويماعان. سىڭعىرلاپ كۇلگەندە باياعى ون جەتى جاسىنا ورالىپ قايتتى.
— نەگە كۇلدىڭ، قاتيراش؟ — بەكتەمىر كەۋدەسىن كەمىرگەن كۇدىكتەن از-ازداپ بەرى ويىسا باستادى.
— ايعانشا سۇلۋ تۇرماعان-اۋ. كويلەگىڭدى تەرىس كيىپ الىپسىڭ. تۇيمەسىن سالعانىن دا كەرىم، ءبىر ەتەگىن اپشىپ، جوعارى سەكىرىپ كەتىپتى، — دەپ قاتيرا جاناسىپ كەلىپ، جەيدەنىڭ تۇيمەلەرىن تۇگەل اعىتتى. قاتيرانىڭ ءاجىمى ەندى-ەندى بىلىنە باستاعان كۇنقاقتى بەتىنىڭ ەكى ۇشىنداعى كۇلگەندە پايدا بولاتىن شۇڭقىردى بەكتەمىر تاعى ءبىر كورگەلى تامسانا ىزدەپ تۇر.
— كۇپايكەڭدى ماعان بەر دە، كويلەگىڭدى اينالدىرىپ كي. ايتپەسە جۇرت مازاقتاپ بىتەر.
جەيدەسىن كيىپ جاتىپ:
— بالتادان حات كەلىپ تۇرا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— حاتىن ۇزبەيدى قۇلىنىم. قىزمەتكە ورنالاستىم، ءۇي العان سوڭ كوشىرىپ الام دەپ جازادى دا جاتادى. سونىسىنا ءتاۋبا. جالعىزىم كوڭىلىمدى اۋلاماسا، ءبىزدى كىم كەرەك قىلسىن. سەنى اناۋ ايعانشا بايلاپ ۇستاپ قاسىنان اتتاتپايدى. — قاتيرا تاعى كۇلدى. بەكتەمىر ىرجيعان بولدى. جەسىر ايەلدىڭ جەڭىلتەكتىگى جوق ەدى. ءازىل-قالجىڭعا دا ونشا كوپ يلىكپەيتىن. ال، بۇگىن بەكتەمىردى ءوزى قاعىتىپ تۇر.
— قاتيراجان-اي! ءبىزدى قويشى. ءبىز بازاردان قايتىپ كەلەمىز عوي. ەندىگى تىرلىكتى اناۋ بالالارعا بەرسىن دە. سولار امان-ەسەن ءتىرى ءجۇرىپ، قىزىعىن كورسەتسە، باسقانى قايتەمىز، — دەپ ەركىنەن تىس كۇرسىنگەن ەركەككە قاتيرا كۇدىكتەنە قارادى.
— ءوي، وزىڭە نە بولعان؟ تاپ ءبىر شال بولىپ، ساقالىڭ ساپسيعانداي سوگىلەسىڭ. قىرىقتىڭ ىشىندەگى ادام قىلىشتاي قىلشىلداپ تۇرماي ما؟ تۇعىردان تايعانداي تايعاناقتاعانىڭدى مەنەن باسقاعا كورسەتپە، مازاقتاپ جۇرەر. ويباي، اناۋ قاتىڭدار ەكەۋمىزگە ابدەن ءولىپ ءوشىپ قاراپ قالىپتى. نەمەنە دەپ الىپ قاشىپ جاتىر ەكەن بايعۇستار. ال، بەكتەمىر، ءوزىڭدى ءوزىڭ قارتايشا. اناۋ Maقاننىڭ ۋىسىندا تىپىرلاعاندا ارقا سۇيەرىمىز ءوزىڭ دەپ جۇرسەك... ءبىزدى سوندا يت جەمەدە قالسىن دەيمىسىڭ؟
سىلبىر اتتاعان بەكتەمىر قايتادان اۋىر ويدىڭ قۇشاعىنا شومدى. "نەگە ايتتىم الگىنى؟ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتتى؟ ءتىرى جۇرسە ەكەن" دەپ الدەن كۇدەر ۇزگەنىم نە؟ الدە اۋزىما سالىپ تۇر ما؟ قاپ! بەكەر جىبەرگەن ەكەم. قوبلانجان كوڭىلىمدى قالدىرىپ كورگەن ەمەس، بارمايتىن ەدى. ماقان سۇمعا ادام سەنىپ بولا ما؟ ءاي، قۇدايلار كوبەيگەن قىتىمىر زامانعا تاپ كەلگەن سوڭ امال نە. اناۋ دا ءتوس ۇرىپ، تاعدىرىڭمەن وينايدى. مىناۋ دا قاباعىنان قان جاۋعىزىپ، قانىڭدى قارايتىپ بىتەدى... قان؟! نەتكەن سىعىر ءسوز ەدى! تاعى دا تىلىمە ورالدى".
ماشينا اۋلاسىندا دا كوپ بوگەلگەن جوق. تراكتور، ماشينالارىن جاماپ-جاسقاپ جاتقانداردىڭ قاسىندا انانى، مىنانى پىسىقتاپ تاپسىرعان بوپ، كەرەك-جاراقتى سۇراعانسىپ، اقىرى ول جەردەن جىلىستاپ كەتتى. يت جىرتقان قارا تەرىدەي جۇلمالانعان كوڭىلدەن |بەرەكە قاشقان سوڭ قاراڭداعان دەنەسىن بايىرقالاتار جەر ۇستىندە قۋىس قالمايتىن ءتارىزدى.
كۇن دەمالىس بولعاندىقتان ايعانشا ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، اشىلىپ-جابىلعان ەسىكتىڭ سىقىرى كوبەيگەن سوڭ ەرىكسىز ىڭىرانىپ قويىپ كوزىن اشتى. شاشىن ءۇرپيتىپ، كەۋدەسىن كوتەرىپ ساعاتقا كوز سالدى. سودان بەكتەمىرگە شۇقشيدى.
— الاكوبەدەن تىقىرلاتتىڭ كەپ، تارسىلداتتىڭ كەپ، استىڭنان سۋ شىققانداي. دەمالىستادا ۇيىقتاتپايتىن بولدىڭ! — كەيىگەندە ءتۇسى وزگەرىپ، ۇسقىنى قاشىپ كەتەدى ەكەن پاتشاعاردىڭ. بىلەم-بىلەم بۋىلتىعى كوپ دەنەسى جايىلىپ، ومىراۋى سالبىراپ-سالبىراپ كەتىپتى. الگىندەگى قاتيرا مەن ايعانشانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ال، ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس.
— تىپىر-تىپىر ەتىپ نە ءبىتىردىڭ؟ — بارىلداپ ەسىنەدى. ايەلىنىڭ داۋسى دا قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن جاعىمسىز داۋىس ەكەن-اۋ، ماناعى سىڭعىر كۇلكى مەن مىناۋ بارىلداپ ەسىنەۋدىڭ ايىرماشىلىعىن سەزگەندە، بەكتەمىر ءۇنسىز باس شايقادى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ەي؟
— قوبلاندىنى بەكەر جىبەردىك-اۋ...
— ءتۇۋ، نە بولسا سونى ۋايىمداپ. تۇنىمەن احىلاپ-ۋھىلەگەنىڭ سول ەكەن عوي. وسى ساعان بىردەمە كورىنەيىن دەپ ءجۇر. ايتپادى دەمە.
— كيىنسەڭشى.
— نە؟
— قورجىنىڭدى سالاقتاتپاي كيىن دەيمىن!
ايعانشانىڭ كوزدەرى باعجاڭ ەتتى.
— ادىرام قال! وسى قورجىنىما ءولىپ-وشىپ تۇمسىق تىعاتىن سەن بولاتىنسىڭ. مەنسىنبەي قالىپتى عوي، — دەسە دە، جالما-جان ءتوسىن كورپەمەن بۇركەپ الا قويدى.
بەكتەمىر اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.
الپامىس اۋىز ۇيدە قوبلاندىنىڭ سۋ جاڭا قارپ قايىس بەلدىگىن قايشىمەن وزىنە شاقتاپ كەسىپ جاتقان، اكەسىنىڭ قولى توبەسىنەن نۇقىپ جىبەردى.
— قولىڭ ءبىر تىنىش وتىرمايدى ەكەن، نەگە كەستىڭ؟
الپامىس تۋعالى كوكەسىنەن تاياق جەمەك تۇگىل، زەكىرگەنىن ەستىگەن جوق-تۇعىن. بادىرايىپ قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ، باقىرىپ قويا بەردى.
— و، ءسۇدىنىڭ قۇرعىر! ءسۇدىنىنىڭ جامانىن قاراشى! قوبلانجاننىڭ بەلدىگىن قيىپ-قيىپ تاستاپ!.. — اشۋ قىسقان بەكتەمىر بەلدىكتى جۇلىپ الىپ، جىلاپ تۇرعان ۇلىن تارتىپ ءوتتى.
— ويباي، ولتىرەمىسىڭ! — باجىلداعان ايعانشا ۇمتىلىپ كەلىپ، الپامىستى قۇشاقتاي الىپ، باۋىرىنا قىستى. — ءبىر جاپىراق وسىنى ۇرعانشا جەر سابالاساڭشى، قولىڭ سىڭعىر-اۋ!
بەلدىك جۋان ايەلدىڭ مايلى ساۋىرىن وسىپ ءتۇستى.
— ويباي-اي، ويباي! سەسپەي قات، بەكتەمىر، سەسپەي قات! تاڭ اتپاي بالا-شاعانى قىرىپ-جويعان سەنىڭ توبەڭنەن قۇداي توقپاقتاسىن، قۇداي! اللاي! قاي پەيىلىمنەن تاپتىم، وتىرسام وپاق، تۇرسام سوپاق! قايدا بەزىپ كەتەم ەندى! — دەپ داۋىس سوزعان ايعانشا سەكەمشىل جۇرەكتى ودان سايىن شوشىتتى. قاتىن، بالاعا ءومىرى قول جۇمساپ كورمەگەن سورلى، ايەلى ءبىر جەرى وپىرىلىپ سىنىپ قالعانداي كوگەرە دولدانعاندا، ءوزىنىڭ قىلمىستى كۇنا جاساپ قويعانىن سەزىڭدى.
"نە پالەگە باستاپ بارادى؟ ءاي، ءبىر كادىك بار-اۋ. بار! مىنا كور-جەر جىلاۋدىڭ ارتى بىردەمەگە سوعادى-اۋ! سوعادى... سىزى بەتىنە شاپشىعان بەياپار شىركىنگە نەسىنە ءتيىستىم؟ سۇڭقىلداپ جاماندىق شاقىرۋىن!"
ايعانشا ءبىر تۇلدانسا، جۋىق ارادا باسىلمايدى. بەكتەمىردى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، اپارىپ تاستاماعان ورىن قالدىرمادى. اقىرى وتاعاسى ءلام دەپ ءتىل قاتىپ جاۋاپتاسپاعان سوڭ، سىلەسى قۇرىپ تىنشىدى. كوز جاسىمەن كەكىلىن سۋلاعان ۇلىن اكەسىنە جاپاق-جاپاق ەتىپ تارتىنشاعانىنا قاراماي، تورگى ۇيگە سۇيرەتىپ الىپ كەتتى دە، الپامىسىن باۋىرىنا قىسىپ جاتىپ قالدى.
"ە-ە باياعىسىن باستاعان ەكەن". بەكتەمىر قۇلاعىنا تىنىشتىق تيگەنىنە قۋانعانداي، ايەلىنىڭ قىرسىققانىنا ونشا ءمان بەرمەي، قيىلعان بەلدىكتى ۇستاپ، كوپكە دەيىن قيمىلسىز وتىردى.
"شاي قويسام با ەكەن؟ ءاي، سونى كىم ىشەدى؟ اناۋ ەندى بۇگىن تۇگىل ەرتەڭ تۇرمايدى. قانداي كوكايىل! ءار ءسوزى وڭمەنىمە اتقان وقتاي قادالدى-اۋ! "كوگەرمە! قۋ باس ءوت" دەگەنى نە سۇمدىق! ءاي، سوندا بۇل مىسىق تىلەۋ شىركىن ءوز بالالارىنا قاستىق ويلاعانى ما؟ قوبلاندىم وسىدان امان-ەسەن كەلسىنشى. سەنى مە، سەن قاتىندى كوزىڭە كوك شىبىندى ۇيمەلەتىپ قانا... ءاي، قاتىنمەن ۇستاسقان ەركەكتىڭ كۇنى قۇرىسىن. ءبىر شاينام ميى بولماسا، ءاتوتتى نارسەگە بولا جاۋ شاپتىلاپ جاتىپ الاما؟... مەنىڭ جانىمنىڭ نەمەنەگە تىزىلداپ جۇرگەنىن سەزبەيدى دە، اپشىمدى قۋىرىپ، قايداعىلاردى ايتىپ قارعاپ سىلەيدى".
كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. قانشا ۇيىقتاعانىن بىلمەيدى. جۇرەگى شىم ەتكەنىن سەزدى. انىق سەزدى. سول-اق ەكەن تۇلابويىن بەلگىسىز ۇرەي بۋدى. كەۋدەسى قۋىس بوپ ۇڭىرەيىپ قالعانداي مۇزداپ سالا بەردى.
بولدى-اۋ! ءبىر سۇمدىق بولىپ قويدى-اۋ!" وسى كۇدىكشىل وي ميىنا تىكەندەي قادالدى. بايىزداپ ۇيىندە وتىرا الماي، تاعى دا ماشينا اۋلاسىنا بارىپ قايتتى. سودان كوشە كەزىپ، سەندەلىپ جۇرگەنىن ءوزى دە، وزگەلەر دە بايقاپ قالدى.
— ۋاۋ، بەكە، بۇل نە ءجۇرىس؟
— جاي اشەيىن...
— ۇيگە كىر. كەشە قالاداعى كۇيەۋ بالام كەلگەن. كانيەك دەيتىن قاندالا تاتيتىن اراق بار.
راقمەت...
قوڭىلتاقسىعان كوڭىل تايانىش ىزدەي مە، تياناق ىزدەي مە — ءىشى الەم-جالەم. ءبۇيىرى جىرتىلعان ەسكى كويلەكتەي كۇيزەلگەن جانىن جالاڭاشتاپ اركىمنىڭ كوزىنە ءبىر توسادى ەكەن.
تاڭ اتقالى ورازاسىن اشقان جوق. تاماققا زاۋقى شاپپايدى. كەبەرسىگەن ەرنىن جالاپ قويىپ، كۇن سايىن اسىعىس ءجۇرىپ وتەتىن كوشەسىنىڭ بۇرىن بىلمەيتىن ءبىراز "جاڭالىعىن" اشتى. كەڭسە مەن ماقاننىڭ جانە ونىڭ سىبايلاستارىنىڭ ۇيلەرىنە دەيىن تاس توسەلىپ، قۇم توگىلىپ تەگىستەلگەن جول ءتۇسىپتى. اناۋ تۇستا بۇرىن سارىلداعان سۋى ءبىر توقتامايتىن كران بولاتىن. ءقازىر كورىنبەيدى. سوعان قاراعاندا اكىمدەردىڭ تۇپ-تۋرا اس بولمەلەرىنە قۇبىر تارتىلىپ، كران ورناعان ءتارىزدى- اۋ.
"ماقانعا ولار بۇيىم بوپ پا. ماقان قالاسا، مىنا يقى-جيقى ۇيلەردىڭ ورنىنا قالا ورنار ەدى! ءبىراق ماقان ونى ءقايتسىن. انە، وزىنە ءاستى-ۇستىلى التىن ساراي سالعىزىپ الدى. ءىشى كىرسە شىققىسىز. شەت ەلدىڭ كورولىن نەمەسە پرەمەر-مينيسترىن ۇيالماي قابىلداي بەرەرلىك. وزىنەن باسقانىڭ قامىن ويلاسا، ول ماقان اتالار ما. باسقالار ونىڭ ەزۋىمەن بىرگە قيمىلداپ، ەزۋىمەن بىرگە قىبىرلايتىن قۇلاقكەستى قۇلدارى ەمەس پە... ءبىراق قوبلانجان: "ءبىز — قۇل ەمەسپىز!" دەۋشى ەدى. ماقاننىڭ نازارى تۇسكەن جان نە وسەدى، نە وشەدى. ءاي، قوبلانجانعا سول كىساپىردىڭ نازارى ءتۇستى-اۋ! ءىشىمنىڭ كۇيرەۋى جامان! جامان! ماناعى سەلت ەتىپ شوشىعانىم تەگىن ەمەس!"
شىرت ەتكىزىپ تۇكىرىپ، بورپىلداق شاڭعا سۇرعىلت تۇيمە بوپ دومالاپ تۇسكەن تۇكىرىگىن تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. ءدال ءقازىر ماقاندى، جاۋىز ماقاندى تەۋىپ جاتقانداي ەكىلەندى.
— ءاي، بەكتەمىر، بەرى كەل!
داۋىس — ماقاندىكى. ونى بەكتەمىر مىڭ كىسىنىڭ شۋىنان اينىتپاي اجىراتادى. ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي ىڭعايسىزدانعان بريگادير باستىعىنا ءۇن-تۇنسىز جاقىندادى.
— امان-سالەمىڭدى قاشان جوعالتىپ الىپ ەڭ! — دەپ ماقان جىپسىك كوزدەرىن قادادى.
— جايشىلىق پا؟ نەگە شاقىردىڭ؟ — وڭاشالىق ەكەۋىنە دە ەسە تيگىزگەندەي، ءسىز-بىزدى ەسكەرتپەدى.
— مۇندا نە تىندىرىپ تاستاعانداي جەر تەپكىلەپ ءجۇرسىڭ؟ ماشينا اۋلاسىنداعىلار بەتىمەن كەتتى عوي. سولاردى قاداعالاۋ سەنىڭ موينىڭدا ەمەس پە؟
— قاداعالاپ قىدىڭداپ تۇراتىن ولار جاس بالالار ەمەس. ەلدىڭ ءبارىن قاراماعىڭداعى مالداي جۇمساپ، باسىنان تاياق ايىرمايتىن ءوزىڭ كورەمىسىڭ؟
— ءتىلىڭ شىعايىن دەگەن ەكەن، بريگادير. وتاپ تاستاسام، وبالىڭا قالام-اۋ.
— سەنەن وبال قاشقالى نە زامان.
— قاتتى كەتتىڭ، بەكتەمىر. "ويناساقتا ءبىراز جەرگە شاپتىق" دەسەكتە، ەرتەڭىڭدى دە ويلاپ قوي، — دەپ ماقان قوس تاناۋىن كەزەك باسىپ، بۇرىلىپ تا جاتپاستان مۇرنىنداعى سۇيىقتى بەكتەمىرگە قاراي ىتقىتتى.
— اركىمگە نە كۇيە، نە پالە جاعىپ قالعان ادەتىڭدى جاسادىڭ-اۋ، ماقان! تۇشكىرىپ-پىسقىرىپ مەنى كەمسىتەم دەپ، ءوزىڭنىڭ پاسىقتىعىڭ مەن ساسىقتىعىڭدى عانا كورسەتتىڭ — دەپ بەكتەمىر ۇستىنە جۇققان سىڭبىرىكتى سۇرتكەن دە جوق.
— قاتىن، بالا قامىن ويلامايسىڭ، ءا؟
— ويلاعاندا مەن ويلايىن. سولاردى ويلاي-ويلاي قاجىدىم عوي. ايتپەسە باياعىدا-اق نە كەڭىردەگىڭنەن الار ەدىم، نە كەڭىردەگىمنەن العىزار ەدىم.
ماقان قارق-قارق كۇلدى.
— ءاي، سەنىڭ ءتىلىڭ عانا ەمەس ءتىسىڭ دە بار ەكەن. تىستەمەكسىڭ، ءا. قاعىپ السام عوي، قىزىل يەگىڭ ءمايميىپ نان شايناي الماي، قاۋجاڭداپ وتىرار ەدىڭ.
— سەن كەسەسىڭ! سەن قاعاسىڭ! سەنەن ءبارىن... ءبارىن كۇتۋگە بولادى! — دەپ بەكتەمىر ىزادان قالشىلداپ كەتتى.
— ءيا! قاققاندا قانىڭدى، سىققاندا ءسولىڭدى شىعارام. ايتپاپ پا ەم، ەندىگى تاڭىرلەرىڭ دە، تاعدىرلارىڭ دا مەنمىن دەپ! كۇندەگىسىن كۇندە مويىندارىڭدى ءۇزىپ ۇعىندىرىپ وتىرسام دا، ءبىر ۇقپاي قويدىڭدار.
— زالىمسىڭ!
— بىلەم.
— قانىشەرسىڭ! سۇرقياسىڭ! جاۋىزسىڭ!
— ەستىگەم. ءبارىن دە ەستىگەم.
— الاياقسىڭ!
— ايتتىم عوي بىلەم دەپ. مىڭ سومداپ ۇرلاپ، توننالاپ جۇتام. ءبارى راس. وڭەشتەن وتكەن — قاناعات.
— زياڭكەسسىڭ! — بەكتەمىر بار بىلەتىنىن جاۋدىرىپ جاتىر.
— ماقۇل، بەكتەمىر. ونىڭا دا كەلىستىم. ءبىراق ازىرگس مەنەن پىسىق، مەنەن بىلگىر، مەنەن سەنىمدى، مەنەن ىسكەر، مەنەن جىگەرلى كولحوز باستىعىن وسى وڭىردەن.. ءتىپتى وبلىستان تاۋىپ بەرە الاسىڭ با؟ تاپپايسىڭ! ەندەشە، اناۋ جاق (قولىن شوشاڭداتا اسپانعا كوتەردى) ا-نا-ا-اۋ جاق سەندەردى ەمەس، مەنى تىڭدايدى. مەنى قۇرمەتتەيدى. مەنى توبەسىنە حان كوتەرەدى. وردەن مەن مەدالدارىن ساۋسىلداتىپ كەۋدەمە تاعۋمەن كەلەدى. ونىنشى بەسجىلدىقتىڭ ناتيجەسى بويىنشا اۋداننان لەنين وردەنىن جالعىز مەن الدىم. مەن!
— ءبارىبىر سەن ۇرىسىڭ! قاراقشىسىڭ! — دەپ بەكتەمىر داۋسىن كوتەردى.
— تالاسپايمىن. سەنىكى دۇرىس، بەكتەمىر. سەندەيلەردىڭ كولحوزدا كوپ بولعانى دا دۇرىس. ءشوپ قورىعان توبەتتەي ءبىرىڭدى ءبىرىڭ اڭديسىڭدار. ءبىراق سەن ورىستىڭ "ۇستالماعان ۇرى ەمەس" دەيتىن ماقالىن ۇمىتىپ باراسىڭ. ال، مەن، ينشاللا، ەشقاشاندا ۇستالمايمىن. ويتكەنى مەنى ۇستايتىننىڭ ءوزى مەنىمەن ۇرلىق استى كومەيلەپ بىرگە اسايدى. ۇرىنىڭ سىبايلاسى بولسا، ءوزىن ءوزى ۇستاپ بەرەتىن ول اقىماق پا. الدە مىناۋ دۇنيەنىڭ ءتۇسى وزگەرىپ، كەيدە اقتىڭ قاراعا، كەيدە قارانىڭ اققا اينالعانىن كورگىسى كەلمەيتىن اۋليەمسىنگەن سەندەر اقىماقسىڭدار ما؟ پىلگە ۇرگەن قاندەن بولۋدى قويۋ كەرەك بەكتەمىر.
— قاندەن سەنسىڭ، ماقان!
— بولايىن. قاندەن مەن-اق بولايىن! ال وندا ءپىلىم كىم؟ كورسەتىپى! كورسەتە المايسىڭ. قينالاسىڭ. قاجيسىڭ، بەكتەمىر. ءسوزىڭدى وتكىزەر ەشكىمدى تاپپاي باسىندى تاۋعا دا، تاسقا دا سوعاسىڭ. و-و، مەن سەنى تۇسىنەم. تۇسىنگەندە قانداي! كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان كەلەڭسىزدىك وتىرىك اقپار، ءوسىرىپ جازۋ، جاسىرىن فەرما، تىركەلمەگەن وتار، قارجىنىڭ دۇرىس بولىنبەۋى، باسقارمانىڭ ءوز ادامدارى، بىلايشا ايتقاندا ليۋبيمششيكتەرى، جەك كورەتىندەرى، ۇرۋى-سوعۋى، قىلمىس جاساۋى — قانىڭدى قىزدىرىپ، زىعىردانىڭدى قايناتادى. ادىلەت اڭسايسىڭ. تابا الماي، بارماعىڭدى تىستەيسىڭ دە، قولىڭا تيەتىن جارتىمسىز تيىن-تەبەندى نە وعان نە بۇعان جەتكىزە الماي جانە كۇيىپ-پىسەسىڭ. بۇل تەك كولحوز توڭىرەگىندەگى تىرلىك. اۋداندا ودان دا زور. وبلىستا ودان دا سوراقى. ال، رەسپۋبليكادا... ونى سەن ەستىمە، مەن ايتپايىن. ەسىڭنەن تانىپ، جىندانىپ كەتەرسىڭ. سەبەبى الگى مەن ايتقاندار ەندى مىڭداپ ەمەس، ون مىڭداپ ەسەپتەلەدى. ارادا مىس-مىس بوپ، سارىالا التىن بوپ، قۇندىز جاعا، گاۋھار جۇزىك قاراكول تون بولىپ پارا دەيتىن قامالبۇزار جۇرەدى. ول المايتىن بەت، ول بۇزبايتىن ءىس جوق، بەكتەمىر. انە، قايدا جاتىر مەنىڭ بىلق ەتپەس تامىرىم! مىناۋ بۇكىل قازىرگى اكىمشىلىك جۇيەمىزدىڭ وسىلاي الىس-بەرىسكە سۇيەنگەن، سول ارقىلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءتارتىبىن ىدىراتام، قيراتام دەيتىن سەن سياقتىلاردىڭ تىراشتانعانىنا، كۇلەم بەكتەمىر.
ماقان "مالبورو" قورابىن قالتاسىنان شىعارىپ، بەكتەمىردىڭ كوز الدىنا توسا قويدى. بۇل سيگارەتتىڭ جاشىگى ماقانعا ارنايى جىبەرىلەتىنىن بەكتەمىر بىلەتىن.
— شەكپەيسىڭ، ءا. ۇزاق عۇمىر سۇرگىڭ كەلەدى. يتشىلەگەن تىرلىكتىڭ كىسى قىزىعارلىق نەسى بار ەكەن؟ سونى ءبىر تۇسىنبەي كەلەم.
— يتشىلەگەن تىرلىكتىڭ قاسيەتى — ادالدىعىندا، تازالىعىندا.
ماقان قارق-قارق كۇلدى. كەلەمەج كۇلكى، مازاق كۇلكى اۋزىن اشسا، كومەيدەن گۇرىلدەي توگىلۋگە دايىن تۇراتىن ءتارىزدى.
— ونىڭ ءبارى ءسوز. ءسوز عانا، بەكتەمىر. ادالدىقپەن پەن تازالىق ستالين كەزىندە جوعالعان. حرۋششيەۆ تۇسىندا كقمىلگەن. قازىرگى لەونيد يليچ داۋىرىندە ونىڭ ءقابىرى تۇگىل، ءيسى دە جوق. ايتپەسە ول اناۋ توسىندە ساۋسىلداعان سالماعى ءبىر پۇتتان استام تەمىرلەردى ادالدىقپەن الىپ ءجۇر دەپ پەڭ. ال بىزگە سونىسى كەرەك. ويتكەنى ءوزى بىلعانعان باسشى وزگەگە باتىرىپ ايتا المايدى. سوندىقتان مەنىڭ جانىم قاتتى اشيدى ساعان. استىندا تاق-كرەسلوسى بار چينوۆنيكتەردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنەن تىلەكتەستىك... قايداعى تىلەكتەستىك... قۇلاق اسار ءىلتيپات كورە الماي كوزگە تۇرتكى بوپ، ءمۇجىلىپ، ۇگىتىلىپ تاۋسىلاسىڭ-اۋ! ويتكەنى سەندەيلەردى ينفاركت، ينسۋلت ءتارىزدى اۋرۋلار قۋالاپ جۇرەدى. ال ولار دا جۇلىپ تۇسە الماسا، وندا دىمىڭدى مۇلدە ءوشىرتىپ، توردان سىعالاتقىزىپ قويادى. و-و، ول الگى ءبىرىن-بىرى قولداعان، ءبىرىن-بىرى اسىراعان، ءبىرىن-بىرى قۇرمەتتەگەن، ءبىرىن-بىرى وسىرگەن سىبايلاس-سىباعالاس اكىمشىلىك باسشىلىق ءۇشىن تۇكىرىپ تاستاۋدان دا جەڭىل. ويعا سىڭبەس، ميعا قونباس قايداعى ءبىر جەلەۋدى موينىنا... مەن سەنى سەندەيلەردىڭ مىسالى رەتىندە عانا ايتىپ وتىرمىن... موينىنا بۇعالىقتاي سارت ەتكىزەدى دە، بۇلقىنتپاستان، شىرىلداعانىنا ءماز بولىپ، كۇلكىسى شىرايلانىپ، ون، ون بەس جىلعا تۇقىرتىپ قا-ما-اي سالادى! ال جەلەۋ مە... جەلەۋدىم نەبىر ادام سەنبەستىك ءتۇرىن ويلاپ تابۋ مىناۋ زاڭ قورعاۋ ورگاندارىنداعى كەيبىر قوماعاي وڭەشتى تەرگەۋشىلەر، سوتتار جانە پروكۋرورلارعا تۇك ەمەس. ماسەلەن، وسى مىنا ءبىزدىڭ "كوممۋنيزم شاپاعى" كولحوزىنان مىڭداعان شاقىرىم جەردەگى ءبىر جاپ-جاس قىزدى الدەكىم زورلاپ كەتسىن دەيىك. ال ساعان جالا جابۋ قاجەت پە... ياعني سەنىڭ كورمەيتىندى كورگىش كوزىڭدى قۇرتۋ جوسپارلاندى ما، وندا وسى "كوممۋنيزم شاپاعى" كولحوزىنان اتتاپ شىقپاعان سەن اناۋ جارىلماعان ءبۇردى، اشىلماعان گۇلدى تاپتاعان، جۇلىپ تۇسكەن جاۋىز بوپ شىعا كەلەسىڭ. نەمەسە ءبىزدىڭ "كوممۋنيزم شاپاعىنان" ءتۇۋ-تۇۋ قيانداعى قيىر شىعىستاعى ءبىر قالادا اۆتوبۋس اۆارياسى بولدى دەيىك. سول اۆاريادا بەس، ون سوۆەت ازاماتى وپات بولعان دەيىك. سوۆەت ازاماتتارى ءولىپ جاتسا، ايىپتىنى ىزدەمەي، تاپپاي، جازاعا تارتپاي سەلت ەتپەي وتىراتىن سوۆەتتىڭ ءادىل زاڭى جوق قوي. سارت ەتكىزىپ سەنى ۇستايدى دا اكەتەدى. ايتپەسە، الدەبىر ادام نانعىسىز جاعداياتتاردىڭ اسەرىنەن مىناۋ ءبىزدىڭ "كوممۋنيزم شاپاعى" كولحوزىنداعى جاسىرىن فەرما اشىلسىن، جاريا بولسىن دەيىك. ارينە ول ءدال وسى زاماندا اقىلعا سيعىسىز فانتاستيكا عوي. جارايدى، دۇنيەدە نە بولمايدى، وسى قىلمىس اشىلسىن دەيىك. سوندا ونىڭ كىنالىسى كىم؟ سەن، بەكتەمىر! سەن — قىلمىسكەر! سەبەبى قازىرگى ۋاقىتتا ەكى-ۇش كۋا تابۋ — وڭايدىڭ وڭايى. ال الگى كۋالار سەنىڭ قىزدى زورلاعانىڭدى دا، اۆاريانى جاساعانىڭدى دا، باسقارمانىڭ باسىن شىرماپ، قولىن بايلاپ، جاسىرىن فەرمانى ۇيىمداستىرعانىڭدى دا موينىنا ءتوندىرىپ قويىپ بەرەدى.
ۇزاق سويلەپ كەتكەن ماقان ءوزىنىڭ قىزىنىپ، ارتىقتاۋ ايتىپ سالعانىن سەزدى مە، الدە تاماعى كەبەرسىدى مە، ءبىر سيگارەتتى ەرنىنە قىستىرىپ، فرانسۋز وتتىعىنان تۇتاتتى. سيگارەتتى ىسىلداي سورىپ، كوك ءتۇتىندى كومەيلەپ جۇتتى. سودان سوڭ تۇنشىعا جوتەلىپ، كوك ءتۇتىندى مۇرجاسى بىتەلگەن پەشتەي اۋزى-مۇرنىنان بىقسىتتى. ورامالىن الىپ جاس اققان كوزىن ءسۇرتتى. الگىندەگى قىزۋلى ەكپىن تۇسىندا جىپسىك كوزدەردە كوكشىل جىلت ويناقشىپ ەدى، ورامالمەن ءسۇرتىپ وتكەندە، الگى جىلتتى دا قوسا سىپىرىپ اكەتكەندەي كوزدەرى مۇلدە كۇلگىن تارتىپ، بوزارىپ قالدى.
بەكتەمىر ماقاننىڭ ايتقاندارىنا قارسىلىق قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. قايتا باستىعىنىڭ ءدال قازىرگى جاعدايدى قولمەن قۇيعانداي سۋرەتتەپ بەرگەنىنە تاڭ قالدى. ءوزىنىڭ شاراسىزدىعىن ۇقتى. ۇڭىرەيگەن قۋىس كەۋدەسىنىڭ بۇگىنگى ۇرەيلى، سەزىكتى، كۇدىكتى السىرەۋىمەن ۇعىنعاندا، جەر بەتىنەن شىنىمەن-اق، ادىلەت، ادالدىق، تازالىق ءبىرجولا جوعالعانداي كۇيزەلدى. مىناۋ الدىندا تۇرعان ادام ازداعان بيلىگىمەن-اق اناۋ تۋ سىرتىنداعى ارقا سۇيەر سۇرعىلت جارتاستاي ەڭسەلەنگەن اكىمشىلىكتىڭ، بيۋراكراتيانىڭ قولداۋىمەن ەش ۋاقىتتا جەڭىلمەس... ءتىپتى قىلشىعى دا قيسايماس جاۋىزدىق وكىلىندەي كورىندى. كوك ءتۇتىننىڭ اراسىنان سىعالاعان كوزدەر ءارى مەنمەن، ءارى تاكاپپار. ءتاڭىر كوزى! تاعدىر كوزى!..
"ولتىرسە قايتەر ەدى!؟"
ءدىر ەتكەن دەنەسى جۇرەك بۇلقىنتتى. سونى باعىپ قالدى ما، ماقان داۋسىن كەنەدى.
— قالاي، ايتقانىم بويىڭا ءسىڭدى مە، بەكتەمىرىم. سەن ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە مىقتاپ بايلانعانبىز. ءبىر مەدالدىڭ ەكى جاعىمىز. اق پەن قارامىز. كۇن مەن ءتۇنبىز. ال، سول مەدالدىڭ قاي جاعى ەكەنىمىزدى اجىراتۋ — ەڭ باستى ماسەلە. مەن مىسالى اناۋ مىقتىلار قوعامى ءۇشىن ءارقاشاندا مەدالدىڭ ءوڭى بولام. ءتۇستىڭ اعى بولام، تاۋلىكتىڭ كۇنى بولام. قالعاندارى — سەن، بەكتەمىر. ويتكەنى بۇگىنگى تىرلىكتىڭ، تىرشىلىكتىڭ، قاراكەتتىڭ، اعىمنىڭ، الەۋمەتتىك ورتانىڭ ۇيعارىمى سولاي. "كۇلشەلى بالا سۇيۋگە جاقسى" دەگەندى ەرتە-ەرتە ەرتەدە بۇگىنگى سىبايلاس سىباعالاستىقتىڭ تۇپكى اتاسى شەگەلەپ ايتىپ كەتكەن. ءبىز — قاراپايىم ورىنداۋشىلار عانامىز. قالىپتاسقان جۇيە — ەكسپرەسس، نەمەسە زاۆودتاعى پوتوچنايا لينيا — اعىندى سىزىق. ال، سەن، بەكتەمىر، زۋىلداعان ەكسپرەستى قۇر كەۋدەڭ توسىپ توقتاتۋعا بولمايتىنىن تۇسىنبەيسىڭ. ال الدا-جالدا ال توقتادى دەگەنشە بۇكىلەلدىك اۆاريا، اپات باستالادى. وندا قانشاما قىرعىن، قانتوگىس بولادى. سەنىڭ وتىزىنشى جىڭداردىڭ رەپرەسسياسىن قايتالاتقىڭ بار ما؟ تۇرتپەكتەپ-تۇرتپەكتەپ كۇل استىنداعى قوزدان ۆسەميرنىي پوجار تۇتاتپاقسىڭ با الدە؟ بۇكىل ەلىمىزدى، وركەندەگەن ءسوسياليزمدى قانداي كاتاستروفاعا، قانداي كاتاكليزمگە ۇشىراتقالى وتىرعانىڭدى بىلەمىسىڭ؟ —
ماقان قايتادان اعىنداپ ەندى فيلوسوفيالىق جۇيتكۋلەرگە دە شەبەر ەكەنىن تانىتقىسى كەلگەندەي، فيلوسوفيالىق سوزدىكتەن جاتتاپ العان تەرميندەرىمەن قارسىلاسىنىڭ شەكەسىنەن جاڭعاقپەن ۇرعانداي سولقىلداتاتىن ادەتىن تاپقان ەدى. بەكتەمىرگە ەنتەلەي تونگەنى سونداي، تۇكىرىگى بەتكە شاشىرادى. تەمەكىنىڭ يىسىنەن دە بولەك ساسىق ءيىس قولقاسىن قاپتى.
"باۋىرى الدە اسقازانى اۋىرماي ما ەكەن؟ الدە وسىنشاما بىلگىشسىنگەندە اۋزىن كۇندەلىكتى ءتىس پاستاسىمەن جۋۋدى ەسكەرمەگەنى مە؟ جۇرەك اينىتار ءيىس وزىنە سەزىلمەي مە؟ ءاي، بۇل نە سەزۋشى ەدى؟ دۇنيەدە قۇدايىمسىنعان پەندەلەردىڭ كورسوقىرلىعىنان ساقتاسىن!"
— سەن تىڭداماي تۇرسىڭ عوي، بەكتەمىر...
— باياعى بەلگىلى ءالاۋلايىڭدى قاشانعى تىڭداي بەرەمىز. سەندەردىكى "قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتاردىڭ" كەبى، ماقان. دۇنيەدە وزگەرمەيتىن، قۇبىلمايتىن ەشتەڭە جوق. ءبارى وزگەرەدى. ەندەشە سەن سەنگەن، سەن ارقا سۇيەگەن، سەنى تايراڭداتقان مىنا اكىمشىلىك جۇيەڭ دە بىت-شىت بولادى. سەبەبى ءبىر عانا قۇدىرەت، شىن قۇدىرەت — حالىق. حالىق — الىپ. ول ءبىر سىلكىنبەسىن. سىلكىنسە، سەنىڭ تاق-كرەسلولارىڭدا ءتاڭىرىم دەپ تالپىشتەنىپ وتىرعان اكىمسىماقتارىڭدى تىماقتاي لاقتىرادى. اناۋ... ءوزىڭ ايتقان ا-نا-اۋ جاعىڭداعى مىقتىلارىڭنان... ءتوسىن ساۋسىلداتىپ وردەنمەن سىعىستىرعان ءتىرى قۇدايلارىڭنان باستايدى سىلكۋدى. ءدال سول كەزدە مەنىڭ قولىم جاعاڭا جارماسادى، ماقان! — بەكتەمىر بىرتە-بىرتە ۇدەپ، داۋسىن كۇشەيتە، دەنەسىن دىرىلدەتە ءبىتىردى ءسوزىن.
ماقان تاعى دا قارق-قارق كۇلدى.
— ال مەن سەنىڭ جاعاڭنان، مىنە، ءقازىر الىپ، القىمىڭدى سىعىپ تۇرمىن، بەكتەمىر. اقىرى، ىشكى قوياباڭدى اقتارىپ، قوعامعا ناعىز قاس، زيانكەس ادام ەكەنىڭدى ءوزىڭ اشكەرەلەدىڭ. تىلىڭنەن تاپتىڭ، بەكتەمىر! ەل بيلەگەن ۇلى ازاماتتارعا، پارتيا، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىردىڭ... سەنىمسىزدىك قانا ەمەس، ساياسي قاتەلىك جىبەرىپ، ولاردى قىلمىسكەرگە بالادىڭ. مىنە، سەنىڭ موينىنا تۇسكەن تۇزاق! — دەپ ماقان قوينىنان كىشكەنە ماگنيتوفونىن سۋىرىپ الدى. سۋىرىپ الدى دا، قاراقۇستان سوققىلايتىن قارق-قارق كۇلكىنى قىرىلداپ لىقسىتتى.
بەكتەمىر ىققان جوق. "ءتۇۋ، مىناۋ ناعىز ساپپاس ەكەن! " تۇڭىلە باسىن شايقادى.
— نەمەنە مەنى قورقىتپاعىڭ وسى ما؟ شىندىقتى ايتقاننان قورىقسام، باياعىدا-اق سەنىڭ توبىڭا كىرمەس پە ەدىم. ءاي، ماقان، ماقان! مىناۋىڭا قاراپ، تىشقانشالاپ قالعانىڭدى ۇقتىم. سەن مەنى قورقىتام دەپ بالانىڭ ءىسىن جاساساڭ، وندا ساعان ءبىر تىقىردىڭ تايانعانى انىق بولدى.
ماقان شىمىرىكپەدى.
— "ۇرا بەرسە، قۇداي دا ولەدى" دەگەن. سەن مەنىڭ ەڭ ءبىر كەۋدەلى قارسىلاسىمسىڭ، بەكتەمىر. مەن سەنى، ارينە، ءال-ازىر ارەنادان تايدىرمايمىن. تارتىس-كۇرەستەن ماقۇرىم بولعان سوڭ وندا مىناۋ عۇمىر مەن ءۇشىن ءبىراز ءمانىن جوعالتار ەدى. سوندىقتان مەن سەنى السىرەتىپ، جىڭىشكەرتىپ بارىپ، مايىستىرىپ سىندىرام. سول ءۇشىن دە توقپاقتاۋدى دا، تومپەشتەۋدى دە، قورقىتۋدى دا، ۇركىتۋدى دە، شانتاج جاساۋدى دا توقتاتپايمىن. توقتاتا دا المايمىن. مەن ساعان تاجىريبە جاساپ ءجۇرمىن، بىلايشا، عىلىم تىلىمەن ايتساق، سەن مەنىڭ، بەكتەمىر، پودوپىتنىي كروليگىمسىڭ. سەن شىرىلداعاندا مەنىڭ جانىم اندەتىپ تۇرادى. سەن قىلمىسكەر دەگەن سايىن مەنى قۇرمەتتەۋشىلەر كوبەيە تۇسەدى. سەنىڭ قالتاڭ تەسىلگەن سايىن، مەنىڭ ءجۇز مىڭدارىم ەسەلەي تۇسەدى. وۋ، سويتكەن سەنەن مەن ولەردە ايرىلىپ، ەسەكتىڭ ميىن جەدى عوي دەپ پە ەدىڭ.
بەكتەمىر مىنا تاجىكەلەسۋدەن شارشايىن دەدى. جەرگە تاستاعان مىسىقتاي قالاي لاقتىرسا دا، ماقان اياعىمەن دىك ەتە ءتۇسىپ جاۋىرىنىن جەرگە ءبىر تيگىزبەي بارادى. قانداي اككى، قانداي مايماق! ءبىراق قانداي جاۋىز، قانداي زۇلىم! قالاي ۇستارىن دا، قالاي شالارىن دا، قالاي القىمدارىن دا جانە قاي كەزدە، قاي جەردە ەزگىلەرىندە بۇلجىتپايدى-اۋ ءبىر. "قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق". بەكتەمىر جۇزىندە جاسقانشاق كۇلكى ءتىرىلدى. كىرپىگى جىپىلىقتاپ، كوزى تايساقتادى.
"ولتىرسە قايتەر ەدى؟"
وسى ءبىر ولەرمەن وي تاعى ورالدى. ورالدى دا، بۇعان دەيىنگى بۇكىل ەرەگىس قايراتتى، بۇلقىنىس جىگەردى، قاتۋلى قاباقتى وي-بويدان قۋىپ شىقتى. جاسقانشاق كۇپكى عانا دەل-سال بولعان دەنەنىڭ قۇرساۋى بوساعان جۇزىندە قالقىپ تۇرىپ قالدى.
"ولتىرسە قايتەر ەدى؟.."
كىمگە اقىل سالعانى؟ وزىنە مە، وكسىتكەن ومىرىنە مە، وگەيسىتكەن شاراسىزدىعىنا ما؟ ول اراسىن ءالى تۇپتەي قويعان جوق. تۇپتەۋگە شاماسى دا، ۋاقىتى دا بولا قويماپ ەدى. ويتكەنى جوڭىشقالى دالانىڭ الىس-الىس گۇلىنەن اداسىپ كەلگەن الدەبىر جالعىز بال اراسىنىڭ ىزىڭىنداي بۇل ويدىڭ ميىنا قادالعانى الگىندە عانا. ونى قالاي وربىتەدى؟ ءقايتىپ بيلىك شىعارتار قۇدىرەتكە اينالدىرادى؟ ول ءالى بەلگىسىز. بۇكىل ايقاس-شايقاستان، كۇرەس-تارتىستان تۇك شىعارا الماي، مىنا ماقاننىڭ ۇنەمى كۇش الا بەرگەنىن كورگەن سوڭ، ماقاندى ماقان ەتكەن ارامدىقتىڭ بەل العانىن كورگەن سوڭ وسى بۇلدىر ويى ەڭ سوڭعى دالباساسى — قارمانار تالى بولماق ەدى.
جۇزىندە كىلكىگەن جاسقانشاق كۇلكى كىلت جوعالىپ، ەندى اياۋشىلىق قاراس وياندى. الگى ميدى شاققان قاسىرەتتى ويدىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە اياۋسىز كەسىك جاسايتىنىنا سەنە باستاعانى سونشا، ەندى ماقانعا دەگەن وشپەندىلىگى سولقىلداي تۇسكەن تارىزدەندى.
— ايايمىن سەنى، ماقان! — ىشتەگى كۇي ەرىكتەن تىس تىلىنەن شىعىپ كەتكەنىن بايقامادى.
— ال، مەن ايامايمىن. سەبەبى مە، بەكتەمىر؟ سەبەبى، "جاۋدى اياعان جارالى". ءار نارسەگە دە تاباندىلىق سونداي قاجەت. جاۋلاستىڭ با، وشپەندىلىگىڭدى ازايتپا. وتىڭە قاتقان قاندى جىبىتپە. بىلقىلدادىم دەگەنشە، جەڭىلدىم دە دە، قول قۋسىر.
ماقاننىڭ جىپسىك كوزدەرى ىندەتە قادالدى. بەكتەمىر اجەپتاۋىر قۋىستاندى. "ءاي، مىنانىڭ كورىپكەلى بار ما؟ ادامنىڭ ىشىندەگىسىن وقىپ تۇرعانداي سويلەيدى. ايامايمىن دەيدى. ارينە، ايامايدى... اپىراي، قوبلانجانعا وسىنىڭ نازارى ءتۇستى مە، تۇسپەدى مە؟ ماناتى جۇرەگىمنىڭ سەزىكتەنە شورشۋى تەگىن ەمەس".
بەكتەمىر كەتۋگە اسىقتى. ەندى مىناۋ ماقانعا قارايلاۋعا دا، كىدىرۋگە دە بولمايتىن ءتارىزدى. الدەنەگە شىدامسىز اسىعۋى بار. بۇعان دەيىنگىنىڭ ءبارى بولىمسىز عانا نارسە سياقتاندى دا، ەندىگى الداعى بولاتىن، كۇدىكپەن كۇتكەن قورقىنىشى بۇكىل وي-دارمەنىن بيلەپ الىپ كەتتى.
ماقان بريگاديردىڭ سوڭعى قۇبىلىسىن دا اڭداپ قالعان-دى. بەكتەمىردىڭ سۇرعىلت جۇدەۋ جۇزىنە قاداۋلانىپ ءوسىپ كەتكەن ساقال-مۇرتتىڭ ەكى كۇندىك تىكەنەكتى قىلىنا قاراپ تۇردى دا، باسىن شايقادى.
— يا، بەكتەمىر! ساقال-مۇرتىڭدى نەگە قىرىپ جۇرمەيسىڭ؟
— ءا-ا؟!
— ساقال-مۇرتىڭدى نەگە قىرماعانسىڭ؟
بەكتەمىر يەگىن سيپادى. اپىراقتاپ ماقانعا قارادى. ساناسىنا ەندى عانا جەتكەندەي يەك قاقتى.
— الماپپىن، ءا...
— ءار نارسەدە ۇقىپتى بولعان دۇرىس، بريگادير جولداس. كولحوزشىلار بىزدەن ۇلگى الادى. بريگاديردىڭ جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، تۇگى بوزارىپ جۇرسە، نەسى بريگادير،نەسى تاربيەشى. سەن بۇدان بۇلاي ساقالىڭدى قىرىپ جۇرگىن، بەكتەمىر.
دوسىنا، نە ىنىسىنە اقىل ۇيرەتكەندەي سابىرلى. دوسىنىڭ نە، ءىنىسىنىڭ قامىن جەگەندەي مەيىربان قاراس جۇمساق داۋىسپەن ۇيلەستى.
— ءجۇر، بىزدىكىنەن شاي ءىشىپ شىق
— ءا-ا، شاي دەيمىسىڭ؟
— ەرنىڭ كەبەرسىپ كەتىپتى. سوعان قاراعاندا بۇگىن ءنار سىزباعانىڭ انىق، بەكتەمىر. بۇل جاققا... ءبىزدىڭ كوشەگە كوپ كەلە بەرمەۋشى ەڭ، وسىنداي رەتى كەلگەندە اعاڭدىكىنە باس سۇققاننىڭ ايىبى جوق.
"بۇل قاي قىرى؟ ويىنى ما، شىنى ما؟" ارينە، تاباق اتتايتىن قازاق از. ونىڭ ۇستىنە مىنا ماقاننىڭ جۇبايى — رىستى بەكتەمىرمەن ون جىل ءبىر پارتادا وتىرعان كلاستاسى. نيەتى سونداي ادال. كوكىرەگى تازا. ماقانعا قالاي تاپ بولعانىنا ءبارى ءالى كۇنگە قايران. رىستىنىڭ وسى ماقاندى سول كەزدە-اق سۋقانى سۇيمەيتىن. ماقان رىستىعا ايەل دەپ قانا قارايتىنى، جۇباي دەپ سانامايتىنى اۋىلعا تۇگەل بەلگىلى. جەسىر ايەل، جەڭىلتەك قىزدارمەن وڭاشا كەزدەسۋ، وڭاشا قونىپ قالۋ ماقاننىڭ ماشىعىنا اينالعان ادەت. ءدال سول وڭاشا كەزدەسۋلەرگە ارنالعان "راحاتحانا" ساياجايى بار. ول — كەڭسە تىلىندە "رەزيدەنسيا" اتالادى. اڭ اۋلاۋعا، دەم الۋعا، كوڭىل كوتەرۋگە اۋىلعا شىعاتىن اۋدان، وبلىس، كەيدە رەسپۋبليكا مىقتىلارىنا ارناپ الدە كولحوز، الدە اۋدان، الدە وبلىس سالعىزعان. دوكەيلەر قاشانعى سابىلسىن. "راحاتحانانىڭ" راحاتىن كورەتىن ماقان. "راحاتحانانىڭ" راحاتىن كورەتىندەر — ماقاننىڭ سىبايلاستارى. ماقان وسىدان تورت-بەس جىل بۇرىن قاراعاندىعا بارعان. قاراكول تەرىسىن سودان بەرى وكىمەتكە جوسپارمەن ءبىر وتكىزسە، بۇرىن قاراعاندىداعى مەحكومبيناتتاعى "تامىرىنا"، ءقازىر سول "تامىردىڭ" باسقا جەردەگى تامىرىنا ەكى وتكىزىپ، تابىس كوزىنىڭ تاعى ءبىرىن تاپقان.
ءجا، ول تىرلىگى، ماقاننىڭ ول "ىسكەرلىگى" ءوز الدىنا. وعان بەكتەمىر مۇلدە قول سىلتەپ قويعان. سەبەبى ماقان جوسپارداعى وتكىزىلەتىن قاراكول تەرىسىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. ال، قاراكول ەگىز قوزداماي ما، قوزى وسپەي مە، جوسپار كوبەيمەي مە. ارينە، ەگىز دە تۋادى، قوي باسى دا كوبەيەدى. ءبىراق كولحوزدىڭ ەلتىرى بەرۋ جوسپارى جىل سايىن ءبىر مولشەرىنەن ارتپايدى. ارتتىرمايتىن قۇدىرەت سوندا ماقاندا ما؟ ماقاننىڭ اۋدانداعى، وبلىستاعى... الدە استاناداعى القالاۋشىلارىندا ما... ءدال اجىراتىپ اتاۋ بەكتەمىر تۇگىل كرۋ قىزمەتكەرلەرىنە دە قيىن تيەر-اۋ.
ءاي-اي، جۇيتكىگەن وي بىردەن بىرگە سەكىرگىش-اق. "راحاتحانا" دەمەكشى، قاراعاندىعا بارىپ كەلگەننەن كەيىن وسى ماقان ەرەكشە ونەر باستادى. سول-اق ەكەن، قارا "ۆولگالار" سەنبى، جەكسەنبىدە "راحاتحانانىڭ" كەڭ اۋلاسىندا قاڭتارىلاتىن بولدى. "راحاتحانانىڭ" ماڭايىنان قاراپايىم حالىق جۇرە المايتىن بولدى. تاس جولدىڭ بۇرىلىسىنداعى "راحاتحاناعا" تىك تارتار قارا جولدىڭ ۇستىندە دە ميليسيا تۇراتىن بولدى. بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ. سول ءتۇسى سۋىق، ءسوزى از ساقشىلار اناۋ-مىناۋ جۇرگىنشى، جولاۋشى، مالشى، اڭشى ءتارىزدى... اياعى بار، اياڭى بار، الاڭداتار شارۋاسى بار جان از با... قاراڭداعانداردى قالپاعىنا قادالىپ بارىپ قايتقان وڭ قولدىڭ قيمىلىمەن شاقىرىپ الىپ، "راحاتحانادان" وق بويى قاپتالداستىرماي قايىرىپ، قايتارىل تاستايتىن بولدى.
بەكتەمىرگە "راحاتحاناعا" بارۋدان، ايعا بارۋ وڭايلاۋ... ارينە، ايعا بارۋ دا قيال عانا عوي. سول سەبەپتى "راحاتحانانىڭ" راحاتتارىن بىلە بەرمەيدى ول. الىپقاشپا سوزدەر ءالى كۇنگە اسىرىپ ايتسا دا، كوپىرتىپ جەتكىزسە دە، دۇڭك-دۇڭك تاراپ جاتادى.
"راحاتحانانىڭ" اتشاپتىرىم مونشاسىندا اتاقتى-اتاقتى ادامدار جالاڭاش جۇرەدى ەكەن، جالاڭاش وتىرادى ەكەن. جالاڭاش جانتايىپ جاتىپ اس-سۋ ىشەدى ەكەن!"
"راحاتحانادا" جالاڭاش جۇرەتىن جالعىز اتاقتىلار... دوكەيلەر عانا ەمەس ەكەن، اپپاق دەنەسىن شاشىمەن جاپقان جالاڭاش قىزدار دا بار ەكەن. اپىراي، ءا، سوندا بۇرىمى تىرسەگىن سوعاتىن سۇلۋلاردى قايدان دەسەڭشى؟ بۇگىندە شاشى سەكسيگەن، كوزىنىڭ استى كوگەرگەن سۇمپايىلارى كوبەيىپ كەتپەدى مە؟"
استاپىراللا! ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى دا! "راحاتحانادا" شامپانعا شومىلىپ، اراقپەن جۋىنادى دەسەدى! ءتاڭىر شەبەر-اي، سوندا جۇرت ەمگە دە تاپپايتىن سونشاما شامپاندى قايدان الادى ەكەن، ەي!"
"راحاتحانادا" وتكەندە ءپوبىردى سون-ا-اۋ ماسكەۋدەن الدىرعان كورىنەدى. سول ءپوبىر ءبىر تاعامدى ءپىسىرۋ ءۇشىن كەرەك-جاراقتى الماتىدان اكەلدىرىپتى! انە، مىقتىلىق!
"ويباي-اۋ، ءبىزدىڭ ماقاندى بىلمەيتىن بۇكىل جەر-جاھاندا ەشكىم جوق كورىنەدى. ءتىپتى "راحاتحاناعا" الگى جەلدىباي دەيتىن جازۋشى دا كەلىپ قوناق بوپ كەتىپتى. ماقان داۋىرلەپ تۇر عوي! "مۇرنىڭ بار دا ءسىڭبىر!" دەگەن. نە دەگەنمەن دۇنيە ەكى اينالىپ كەلمەيدى، وسى ماقاندىكى اقىل. جىرعاپ قالعانعا نە جەتسىن".
بەكتەمىر قالشىلدادى.
— ءۇيىڭ دە وزىڭە، شايىڭ دا وزىڭە... "راحاتحاناڭ" دا وزىڭە!
— ءاي، "شاقىرعانعا بارماساڭ، شاقىرۋعا زار بولارسىڭ" دەمەۋشى مە ەدى، — دەپ ماقان جىميدى. مانادان بەكتەمىردىڭ قانداي ويلارعا مالشىنعانىن دا قالت جىبەرمەپتى. — "راحاتحانانى" دا كورسەتەيىن بۇگىن. قىز-قىرقىنعا قىرسىز ەكەنىڭدى بىلەم. مىناۋ دەگەنىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاتايىن. قالاي، ايعانشادان قورىقپايتىن بولساڭ، كەلسابىڭنىڭ كەلى توقپاقتايتىن قاۋقارى باياعىداي ما ءالى؟
بەكتەمىردىڭ ماقاندى جاتىپ تۇرىپ بوقتاعىسى كەلدى. ءبىراق قاپەلىمدە مىنا توعىز قابات تورعاۋىت كيگەندەي تۇلا بويىنا تۇك دارىتپاس نەمەنىڭ تالاعىن تارس جارارداي ءدۇمپۋلىسى اۋزىنا تۇسە قويمادى. جەڭىل-جەلپىسىمەن اۋرەلەنۋدى ار سانادى. قولىن ءبىر سەرمەدى دە، بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— ءاي، توقتا!
داۋىس قاتقىل ەمەس، ءبىراق قاجىرلى ەستىلدى. بەكتەمىر قايىرىلىپ توقتادى.
— سەنى ىزدەگەنىمدى بىتىرمەپپىن. بەرى جاقىندا. — ماقان قولىن بۇلعادى.
— ءيا، نەمەنە؟.. ابدەن قادالدىڭ عوي جانالعىشتاي-اق! — بەكتەمىر ويىنداعىسىن ايتىپ سالدى.
— ءما! — قوينىنان سۋىرعان وراۋدى ۇستاتا سالدى. ۇستاتا سالدى دا، باس يزەپ كەيىن اينالدى. بەكتەمىر سوڭىنان داۋىستادى.
— بۇ نە، ماقان؟
— ۇلەسىڭ!.. ەڭبەگىڭ سىڭگەن. قورىقپا، الا بەر.
بەكتەمىر وراۋدى اشتى، قىپ-قىزىل ون سومدىقتىڭ ءبىر بۋماسى، باقانداي مىڭ سوم! ءدال وسىنداي كولەمدى سومانى، ءاي، ۇستاپ كورمەپتى-اۋ بۇرىن. قولىن كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي قىسىلىپ، جان-جاعىنا قارادى. كوشەدە ادام اياعى سيرەك. سوناۋ باس جاق شەتتەگى ەكى-ۇش بالا دەمەسە، ءتىپتى ادام جوق. ماقان ۇيىنە جاقىنداپ قالىپتى.
"نەگە بەردى؟! ۇلەسىڭ دەدى مە؟ قانداي ۇلەس؟ نەنىڭ ۇلەسى؟ ەڭبەگىم نەمەنەگە ءسىڭىپتى؟ بۇل ماقاننىڭ قاي تۇزاعى"
تۇزاعى... بەكتەمىر قىلعىنعانداي جاعاسىنىڭ تۇيمەسىن جۇلقا اعىتتى. وراۋدى قايتا بۇكتەدى.
"ۇلەس دەيدى، ءا! سوندا مىنا مەنى ارامىنا سىباعالاس ەتپەك قوي. "اۋزىڭا تىقتىم، كومەيىڭە كەپتەدىم، ەندى بىلق ەتىپ كورشى، قانە!" دەمەك قوي. ءاي، ارامسىڭ-اۋ، ماقان، ارامسىڭ-اۋ! ءاي، زىمىستانسىڭ-اۋ، ماقان، زىمىستانسىڭ-اۋ! "التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تاياردى" سەندەيلەرگە ايتقان، سەندەيلەرگە عانا".
وسى پىكىرگە تىرەلگەندە دەنەسى شيرادى. ءجۇرىسى قارقىندادى. ماقاننىڭ سوڭىنان ەنتىگە ادىمدادى.
— ءاي، ماقان! ۋاي، ماقان!
ماقان قانشا كوكىرەك كەرگەنمەن ول دا ادام، كوشەنى باسىنا كوتەرىپ قاراپايىم كولحوزشىنىڭ داڭعىراعان داۋسىمەن قاراپايىم جانداي بۇنى تومەندەتىپ، توپەلەپ شاقىرعانىن، ارينە، جاقتىرمايدى. جاقتىرماعان سوڭ، انانى باقىرتا بەرۋدى قولاي كورمەيدى. ەندەشە توقتايدى. توقتايدى دا توسىپ الادى.
— نە بوپ قالدى، بەكتەمىر! — داۋسى شىنى ۋاتقانداي شىتىنادى.
بەكتەمىر وراۋدى قايتا اشتى. قىزىلالا ون سومدىقتىڭ بۋماسىن ماقاننىڭ كوز الدىنا توستى.
— مىناۋ نە؟
— ءوي، اقشا كورمەگەن سورلى! سىيدى بىلمەگەن، سيىر! نەمەنەگە وكىرىپ-باقىرىپ كەلەسىڭ؟ مەن سەنىڭ قۇزىرىڭا ءزارۋ ما ەم. قاجەتىڭە... بۇگىنگى..ەرتەڭگى قاجەتىڭە جاراتسىن دەپ... — ءسوز اياعىن جۇتىپ جىبەردى. — كەت!قۇرى! كورىنبە كوزىمە!
— اقىرا بەر، ماقان! مەن باقىرۋدان، سەن اقىرۋدان تىيىلمايسىڭ. ءبىراق سەن مەنىڭ ادالىمدى ارامىڭمەن ساتىپ الا المايسىڭ! ءما! ءوزىڭ قاقال اۋىزباستىرىعىڭمەن! ءوزىڭ بىلعان! — دەپ اقشانى لاقتىرىپ كەپ جىبەرگەندە قىزىلالا ون سومدىقتار شاشىراي ۇشىپ، ماقاندى كومىپ كەتتى.
* * *
ۇيىنە سوعىپ ەدى، ايعانشا سول قىرسىققان كۇيى ءالى تۇرماي جاتىر ەكەن. ايرانعا نان تۋراپ جەپ وتىرعان الپامىستىڭ وكپەسى تارقاي قويماعان با، اكەسى كەلىپ كىرگەندە توستاعانىن كوتەرگەن بويدا تورگى ۇيگە، شەشەسىنىڭ قاسىنا كەتتى.
قانشا دەگەنمەن ايەلى قىبىرلاپ جۇرمەگەن ءۇي قاڭىراپ قالاتىنى راس. قوقىر-سوقىرى، جينالماعان كيىم-كەشەگى، ىدىس-اياعى ىبىرسىپ ارالاسىپ ەسىكتەن تورگە، توردەن ەسىككە دەيىن شاشىلىپ جاتادى.
— بۇ كىم، ءاي؟ — دەپ ايعانشا جاتقان جەرىنەن ىڭىرانا داۋىس سوزدى.
بەكتەمىر قىڭىراتقىدى. ايەلىنىڭ ايكاپىرلىگى بۇنىڭ دا ارقاسىن قۇرىستىرىپ، قايداعى ءبىر اشۋ-ىزالى وكپەسىن كۇشەيتتى. دىبىس بەرگەن جوق. الپامىستان كىم كەلگەنىن ەستىگەن سوڭ، ايعانشانىڭ الدەنەگە ىڭقىلداۋى كوبەيدى.
"جاتىسىن سالداقىنىڭ! نەمەنەگە كەرگيدى؟ اپىر-اۋ، سونشاما نە ءبۇلىندى؟ ۇرسام، ءوز بالامدى ۇردىم. ءبۇتىندى بۇلدىرمە، جاڭانى توزدىرما دەگەنىم بە؟ ارينە توبەدەن نۇقىعانىم اعاتتىق بولدى. ءبىراق سول كەزدە قوبلاندىجاننىڭ بەلدىگىن... كەرەكسىز بوپ قالعانداي.... يەسىز زاتتاي-اق كەسكىلەپ جاتقان سوڭ جانىمنىڭ كۇيىپ كەتكەنى راس. ءار نارسەدەن سەكەم العىش جۇرەك سونىڭ ءوزىن جامان ىرىمعا باستايتىنداي كورمەدى مە؟ ايتپەسە الپامىستى نەگە ۇرايىن. ال، ءوزى تۇلىپتاي بوپ توڭكەرىلىپ جاتىپ العاندا، ماعان نە ىستەيمىن دەيدى، ءا".
جەتىمسىرەگەن كوڭىل الدەكىمدى ىزدەيتىن ءتارىزدى. الدەبىر الاقان جىلۋىن ماڭدايمەن سەزىنگىسى كەلەتىن ءتارىزدى. قاباقپەن تۇسىنىسەتىن قايران جاستىق ۇزاعانىڭ با؟ كوڭىل كۇرسىنگەندە كەۋدەنى بىرلەيتىن قۇربى-قۇرداستىڭ جىلى جۇزدەرى ەندى ورالماي ما؟ وتكەنى مە؟ تۇستاستارىنىڭ ۇيلەرىنە باياعىداي ەنتەلەپ جەتىپ بارا المايتىن حالگە قالاي دۋشار بولعان؟ ءبىرىنىڭ ەسىگىن ءبىرى قاقپايتىن وقشاۋلانۋ قاي كەزدە پايدا بولعان؟ نەگە بارمايدى؟ نەگە كىرمەيدى؟ نەگە قاشقاقتايدى؟ نەگە بىر-بىرىنە سىرىن-شەمەنىن اقتارىپ تاستاپ، قايعى-مۇڭىن بولىسپەيدى؟ وسكەلەڭ مادەنيەت شارپۋى وسى ما؟ ءار وت باسىندا ءبىر-بىر راديو، ءبىر-بىر تەليەۆيزور. اركىم راديوسىن وڭاشا تىڭداپ، تەلەديدارىن وڭاشا كورىپ، ءوز قۋىستارىندا تىعىلىپ-جاسىرىلىپ وتىرعاندارى. نەسىنە تىعىلادى؟ نەسىنە جاسىرىنادى؟ بۇدان دا اش كەزدە، بۇدان دا كەدەي كەزدە، بۇدان دا تار كەزدە بىرىنىكىن ءبىرى ءبولىپ ءىشىپ، ءبىرىنىڭ شارۋاسىن ءبىرى ىستەي سالىپ، ءبىرىنىڭ قۋانىشىن ءبارى قۋانا قىزىقتاپ، جانىڭدى قۇلازىتار مەڭىرەۋ جالعىزدىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگىزبەۋشى ەدى-اۋ! الدە مىنا بىر-بىرىنەن ۇركۋى، قاشقاقتاۋى — ماقاننىڭ كولحوزشىلاردى بىرىن-بىرىنە اڭدىتىپ، بىرىن-بىرىنە سالىپ قويعان جىمىسقى ارەكەتىنىڭ سالدارىنان با ەكەن؟ سولاي بولۋى دا ىقتيمال-اۋ. ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلسا، ءۇشىنشى بىرەۋدىڭ ەلەڭدەپ تىڭ تىڭداي قالۋى بۇرىن بولماعان ءجايىت ەمەس پە ەدى. كىم وسەكتى كوپ تاسىسا، كىم كىمدەردى كوپ جامانداسا، كىم كىمدەردىڭ قانداي ويى بارىن ماقانعا، ماقاندارعا جەتكىزىپ وتىرسا، كولحوزدىڭ بار قويماسىنا، بار قازىناسىنا تاياۋلاۋ بولادى. ەڭ بولماعاندا بارماعى مايلانادى. وتىلىن وزگەلەردەن ەرتەرەك الادى. ءشوبىن وزگەلەردەن ەرتەرەك تۇسىرەدى. ءزارۋ بۇيىمنىڭ سىبايلاستاردان ارتىلعانىن قويىنعا تىعادى. ءتىپتى بولماعان كۇندە ماقاننىڭ ەزۋى بۇعان قاراي بۇلىنە قيسايمايدى، نايمانقۇلدىڭ بۇلىك قامشىسى ارقاسىندا وينامايدى. بىر-بىرىنە قاتىناماۋدىڭ، بىرىمەن-بىرىنىڭ ارالاسپاۋىنىڭ، ءاي، باستى سەبەبى وسىندا دا شىعار. ايتكەنمەن دە ادامداردىڭ پيعىلى وزگەرىپ كەتكەن. مۇلدە وزگەرگەن. كۇنشىلدىك دەيتىن اۋرۋ مىنا جايىن دالانىڭ بۇكىل ءوڭىرىن جايلاعان قان اۋرۋىنان دا، راك اۋرۋىنان دا، تۋبەركۋلەز بەن برۋسەللەزدەن دە، گەپاتيت پەن انەميادان دا اسىپ تۇسكەن دەرتكە اينالدى عوي. وعان داۋا جوق. ەم جوق. ءتان دەرتى جازىلار-اۋ، ءاي، جان اۋرۋى... ۋلانعان جاننىڭ كەسەلى جۋىق ارادا شيپاسىن تاپقىزباس.
بەكتەمىر قاتيرانىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعانىن تۇتقاعا قول سوزعاندا ءبىر-اق بايقادى. ويلانىڭقىراپ تۇرىپ قالدى. "نەگە كەلدىم دەيمىن؟ بۇگىن كورمەسەم، وندا ءسوز باسقا... ازاندا كوردىم".
بۇرىلا بەرگەندە قاتيرانىڭ داۋسى ەستىلدى.
— نەگە كىرمەي باراسىڭ؟
— ءا-ا، ءيا... كىرەم عوي. كىرمەي...
جوعارى شىق، بەكتەمىر. سەنىڭ دە وسى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتار كۇنىڭ بولادى ەكەن. — قاتيرانىڭ قالجىڭى دا شيرىعىپ تۇرعان جۇيكەنى ءۇزىپ ءى جىبەرەردەي دىڭ ەتكىزدى.
— قاتيرا-اي، ەندى سەن دە قاعىتتىڭ با؟
بەكتەمىردىڭ جانى اۋىرىپ كەلگەندە، وسال جەرىنەن ءتۇرتىپ قالعانىن ۇققان ايەل جۋاسي كۇلدى.
— ءتۇۋ، بەكتەمىر، ءوزىمسىنىپ جاتقانىم دا ءوزىڭدى. وكپەنى ايتپەسە كىم كورىنگەنگە ايتا بەرۋشى مە ەدى. كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. بالقايماق قايناتىپ جىبەرەيىن. ال، سەن، بەكتەمىر-اۋ، مەنىڭ ءبىر تىلەگىمدى ورىندا.
بەكتەمىر ايەلدىڭ بەتىنە باقىرايىپ قارادى. قاسىنا جاناسىپ كەتسەڭ، جەلكەڭە شىعىپ الۋعا تىرىساتىن وسى ۇرعاشىلار قاۋىمىنىڭ سىرىن الۋدان قيىن نە بار ەكەن؟ كۇلىپ تۇرىپ تا جۇلىپ تۇراتىن سىعىر-اۋ شەتىنەن.
— نەمەنە، شوشىپ كەتتىڭ بە؟ شوشىما، بەكتەمىر.سەنىڭ دومبىرا تارتقانىڭدى كوپتەن بەرى كورگەم جوق. ادام كوڭىلى كەيدە الدەكىمدى اڭساپ، ساعىنىپ تۇرادى. الدەبىر مەيىرىمدى ىزدەپ بۇلقىنادى. سوندايدا مەن سەنىڭ دومبىراڭدى ەستىگىم كەلەدى، بەكتەمىر.
بەكتەمىردىڭ ءجۇزى جىلىدى. ىشىنەن: "ءدال مەنىڭ بۇگىنگى ءحالىمدى ايتىپ وتىر. بۇل دا كۇيزەلەدى ەكەن-اۋ. ە، كۇيزەلمەي... جيىرما ەكىسىندە جەسىر قالعان، سودان ءالى جالعىز. ەشقانداي وسەك-شۋى بىلىنگەن ەمەس. نەتكەن ءتوزىم! اناۋ توسەكتىڭ ىزعارى-اق الاسۇرعان جۇرەكتى مۇزداتىپ ءبىتتى دە. قايتا ءوزى مىقتى. بالتانى جالعىز ءوسىرىپ، انە، موسكۆادا وقىتىپ شىعاردى. ال، ءبىزدىڭ ايعانشا..."كوڭىلى بۇزىلىپ بارىپ، قايتادان ساباسىنا ءتۇستى. قاتيراعا كۇلىمسىرەپ باس يزەدى.
— راس، راس، قاتيرا. كوڭىلدىڭ قوبالجيتىنى بولادى. جالعىزسىراعان كوڭىلدەن جامان نارسە جوق. اكەل، بەرشى دومبىراڭدى.
"كۇنى بويى دومبىرام ويىما قالاي كەلمەگەن؟"
قۇلاق كۇيدى تەز قايىرعان بەكتەمىر قالاقشاداي عانا اسپاپتى كۇمبىرلەتىپ سويلەتىپ ءبىر كەتىپ ەدى... اھ ۇرا كۇرسىنگەن كەيۋانا شەرلى كوكىرەكتەن زارىن توكتى ۋىلدەگەن ءسابي اق بەسىكتەن بىلدىرلاپ دىبىس بەردى. ەڭىرەگەن جار بوتاكوزدەن سىققان جاسىمەن جاپ ىڭقىلىن كەڭ دالاسىنا تاراتتى. ساقالى جەلبىرەگەن اپپاق قۋداي قاريا قارلىققان ۇنمەن باسۋ ايتىپ، كارى كەۋدەنىڭ ءدىرىلدى باتاسىن اعىتتى.
مىناۋ "ءا" دەپ جۇيتكىگەن كۇي، وزگە كۇي، توسىپ كۇي... الدە بەكتەمىردىڭ ءدال قازىرگى شيرىققان كوڭىلىنەن اقتارىلعان ءتولتۋماسى... قاتيراعا انا زارىمەن، ءسابي ۋىلىمەن، جار ىڭقىلىمەن، قاريا سابىرىمەن قۇلاقتاپ كىرىپ، بويىن بيلەپ الدى. دۇنيەنىڭ ماڭگىلىك دۇنيەنىڭ وتكىنشىلىگىن باياندادى. ماڭگىلىكتىڭ ادام ساناسىندا تۇنەيتىنىن، وتكىنشىلىكتىڭ ادام كۇيىگىمەن قوسا جۇرەتىنىن سەزدىردى. ماڭگىلىك ءۇنى — دومبىرا ىزىڭى ەندى تۇتاس سارىنعا الگى زار مەن ءۋىل، ىڭقىل مەن ءدىرىلدى دىبىستاردىڭ بىرىگىپ ىشقىنعان حورىنا اينالىپ دۇبىرلەپ كەتتى دە، قيالاپ بارىپ-بارىپ، ءدوڭ اسقانداي جوعالىپ، ءوشىپ كەتتى.
قاتيرا سۇق ساۋساعىمەن كوزىنىڭ الدىن سىپىرىپ سۇيكەپ الدى. ساۋساققا دىمقىل ءبىلىندى.
تىنشي قالعان ساۋساقتار قايتادان ساعاقتان شاناققا، شاناقتان ساعاققا قۇلديلاپ اتىلدى، جۇگىرىپ-ويناقتادى، ءىلبىپ-باياۋلادى. دومبىرانىڭ شاناعىنان وتكەن كۇندەر ەلەسى ءتىرىلدى. وتكەن كۇندەردىڭ لەبىزى توگىلدى. وگەيسىدى، وكسىدى، وكپەلەدى. كۇڭىرەندى، كۇيزەلدى، قامىقتى. شامىرقاندى، شيرىقتى، شارىقتادى.
قاراعاي تاقتايعا تاعىلعان ەكى ىشەك زامانا ءۇنى بوپ سويلەپ كەتتى، سايراپ كەتتى، شەشىلىپ كەتتى. بويعا قۋات بەردى، جانعا جىگەر قۇيدى، جۇرەكتى جالىنعا ارالاستىردى. قاتۋلى قاباقتىڭ استىنان بۇلتتان شىققان كۇندەي بوپ جىلىعان كوزدىڭ مەيىرلى ۇشقىنى وينادى. ەمىرەنگەن جۇزدە بايىرقانعان كوڭىلدىڭ ءتاۋباسى قالقىپ شىعا كەلدى.
ون ساۋساق — قۇدىرەت. دۇنيە دۇنيە بوپ جارالعالى قايعى مەن قۋانىشتىڭ ەگىزدىگىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ ەگىزدىگىن، ءومىر مەن ءولىمنىڭ ەگىزدىگىن، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ەگىزدىگىن، ىزگىلىك پەن جاۋىزدىقتىڭ ەگىزدىگىن كولدەنەڭ تارتتى. "بۇگىنگى مۇڭىڭ ەرتەڭگى قۋانىشىڭمەن الماسار، ۋايىمىڭدى شاتتىعىڭ قۋىپ تاستار، ەشۋاقىتتا ءۇمىت ۇزبە، سەنىمنەن ايرىلما، جىگەردى جاسىتپا دەيتىن قايراۋىن كەۋدەدەگى جۇرەك دۇرسىلىمەن ۇيلەستىردى.
قاتيرا بەكتەمىرگە قارادى. بريگاديردىڭ قوي كوزدەرى كۇلىمدەپ وتىر ەكەن. ءبىر كەزدەگى مۇقاتىنا ۇقساپ... ۇقساپ قويا بەرگەنى... ءدال سول بوپ، سول ءوزىنىڭ مۇقاتى بوپ كوزى كۇلىمدەپ قارسى الدىندا وتىر!
“نە بولدى ماعان؟ سايتان ازعىرىپ، كوڭىلىمە جەلىك كىرگىزگەننەن cay ما؟ بەكتەمىر عوي... مۇقاتىم ەمەس. ءبىراق نەگە ۇقساپ كەتتى؟ نەگە ۇقسايدى؟ مۇندا قانداي گاپ بار؟ بۇرىن ونشا ۇقساماۋشى ەدى عوي. مۇلدە ۇقسامايتىن. بۇگىن ۇقسادى. ءوزىم ۇقساتىپ وتىرمىن با؟ ەركەك اڭساعان تۇل دەنەنىڭ دامەگوي تالابى شىعار. قارايعان كوزدىڭ شاتاستىرعانى بولار. قوي، قوي، قاتيرا! سونشاما جىل تاس بوپ كەلىپ، ەندى جىبىگەندە تابارىڭ نە؟ نەگە بۇزىلدىڭ، نەگە ءبۇلىندىڭ بۇگىن؟ كۇي مە؟ كۇيشى مە تاس قورعانىمدى بىت-شىت قيراتقان؟ كەۋدەمنىڭ تاس قاقپاسى قۇلاپ تۇسكەنى مە؟ نەگە ۇقسايدى؟ ءتىپتى كۇلىمسىرەگەنى، كوزىنىڭ قيىعىمەن جالت ەتكەنى اينىمايتىنى قالاي؟ نەگە قاراي بەرەم؟ اناۋ مۇقاتىمنىڭ ءبىر كەزدەگى وڭىنەن... قايتالانىپ، ەلەستەپ كورىنىپ تۇرعان كەسكىنىنەن كوز اۋدارماۋىم قالاي؟ الدە ءوزىمدى-وزىم الدايمىن با؟ شىنىمەن الداپ وتىرمىن با؟ ءبىراق نەگە ۇقسايدى؟ كادىمگى ءتىرى مۇقات بوپ... سونىڭ رياسىز كۇلىمسىرەگەنىندەي بوپ نەگە ەلجىرەيدى؟ كۇي تىلىمەن كەۋدەمدى ۇرعىلاپ، سول بۇرىنعى جابىق كەۋدەمنەن نەگە تىلەۋلەستىك ىزدەيدى؟ تاپقان سياقتى عوي. نەگە قاقپايمىن تۇرتىنەكتەگەن ساۋساعىن؟ سابىرسىز، ۇياتسىز جىبىرلاق ساۋساعىن؟ سونشاما ۇزدىككەنىم قالاي؟ ءوزىم... ءوزىم ەمەسپىن بە وڭمەندەپ تۇرعان؟ ءاي، ەركىمدى تۇگەل بيلەپ الدى-اۋ مىنا ءبىر كۇي! جىلايىن با؟ اعىل-تەگىل جىلاسام با ەكەن؟ جاس شايتان ءىشتىڭ جاڭعىرۋى مۇمكىن-اۋ. كۇلكىم كەلەدى عوي. ساقىلداپ ءبىر كۇلسەم... بۇكىل مۇز بوپ... توڭ بوپ قاتقان قايعى-شەردى ايداپ تاستار ما ەم. بۋىپ اكەتىپ بارادى!.. كالشىلداتىپ اكەتىپ بارادى!.. نەگە ۇقسايدى؟ مۇقاتىم با مىناۋ؟ بەكتەمىر مە؟ نەگە اجىراتا المايمىن. اجىراتقىم كەلمەيتىنى قالاي؟ اياق استىنان ءدال وسىلاي وزگەرە قالۋىمنىڭ سەبەبى نە؟ جۇباتۋ كۇتكەن جارتى كوڭىلدىڭ جاسقانشاق ادەتىنەن بە؟ مەن... مەن مىناۋ بەكتەمىردىڭ دە بۇگىن جاسىپ، جابىرقاپ كەلگەنىن سەزدىم عوي. سەزدىم. ءدال ءوزىم سياقتى بۇنىڭ دا قوڭىلتاقسىعان كوڭىلىن سيپاپ جادىراتار جىلى قاباق، مەيىرلى الاقان ىزدەگەنىن كوزىنەن ۇقتىم عوي. مۇمكىن سودان دا مىناۋ قالجىراعان ءوز ءىشىم بەكتەمىردىڭ بۇگىنگى كۇيىمەن ۇندەس بوپ، قوسا ۇيلەسىپ كەتكەنى. الدە مىنا سيقىرداي ارباعان ون ساۋساقتىڭ قۇدىرەتى مە؟ كۇيمەن بۋىپ تاستايدى دەيتىن قاۋەسەت راس-اۋ. راس! ەركىمدى مۇلدە بايلاپ الدى-اۋ. ايتپەسە مۇقاتقا مىناۋ بەكتەمىردىڭ قاي جەرى ۇقسايدى؟ ءبارى-بارى ۇقسايدى! كۇلگەنى ۇقسايدى. جىميعانى، تومسىرايعانى ۇقسايدى. ادالدىعى، اق كوڭىلدىلىگى ۇقسايدى. ءتىپتى دومبىرانى الدىنا وڭگەرگەنى دە بىردەي... بىردەي بولماي... ءبارىن، وقۋشىلارىن: بەكتەمىردى دە، مۇقاتتى دا مارقۇم بالماعامبەت ءمۇعالىم ۇيرەتپەپ پە ەدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنان ول قۇرعان حور، ول ۇيىمداستىرعان دومبىرا وركەسترى اۋداندا ءبىرىنشى ورىندى ەشكىمگە بەرمەۋشى ەدى-اۋ. قازىرگى جاستار دومبىراعا ونشا اۋەس ەمەس... ءبىر كەزدە گيتارانى دارىلداتۋشى ەدى، ەندى ونى دا قويدى... ال، مىناۋ بەكتەمىر مۇقاتقا ۇقسايدى... شىركىن-اي، ءبىر عانا ساتكە سونىڭ، مۇقاتىمنىڭ ءوزى بولار ما ەدى. زارىمدى، سىرىمدى ايتار ەدىم. مۇڭىمدى، شەرىمدى ايتار ەدىم. كۇيىمدى، كۇيىگىمدى ايتار ەدىم... جوق، جوق! ايتپاس ەدىم ءبىرىن! قۋانىشتان گۇل-گۇل جايناپ، ءان شىرقار ەدىم! كەۋدەمنەن شۋاق توگەر ەدىم! كەۋدەمە شۋاق قۇيار ەدىم! ايمالاپ، ايمالاتىپ... مىنا ىشتەگى توڭدى... مۇز توندى جىبىتەر ەدىم... مۇقاتىم!"
— مۇقاتى-ىم!..
كۇي ءۇزىلدى. ساۋساقتار تىنشىدى. بەكتەمىر قاتيراعا جالت قارادى. قاتيرا كۇرسىندى. جىلارمانداي بوپ كۇلىمسىرەدى.
— قاپ، بەكەر توقتاتتىڭ-اۋ!.. كوڭىلىمە كوپ نارسەلەر ورالدى... جو-جوق، كوڭىلىم بۇزىلعان جوق. قايتا ىڭكارلىك تاپتىم. ءويبۇي، ساعان بالقايماق قايناتىپ بەرەم دەپ... ءوزىم ءالى وتىرمىن.
داستارقان باسىندا دا ەندى ەكەۋى ونشا كوپ سويلەسكەن جوق. قايماقتان دا بەكتەمىر جارىتىپ جەگەن جوق. تابەتى اشىلماي، سۇيىق شايدى عانا ىسىلداي سوراپتايدى.
ەكەۋىنىڭ ءبىرىن ءبىرى تۇسىنەتىنى سونداي، ءتىپتى بىرىنە-بىرى قاراماي-اق نە ويلايتىندارىن، نە ويلاعانىن سەزىپ وتىر.
— ءاي، بەكتەمىر، سەن بەكەر جۇدەي بەرمە. ادامدى وي قاجىتادى. سەرپىلمەسەڭ — بوساتپايتىن ۇيىق ول.
بەكتەمىر باس يزەدى. قاتيرامەن كۇدىگىن بولىسكىسى كەلدى. جان ازابىن تۇسىنەتىن دە بولىسەتىن بىرەۋ تابىلعان ءتارىزدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قاتيرا. ءبىراق ويلامايىن دەسەڭ دە، قويلى-قونىشىڭا كىرىپ الىپ، سوڭىڭنان قالمايدى.
— اۋىر كۇرسىندى. ماڭدايداعى كولدەنەڭ سىزىقتارى تەرەڭدەدى. — ەڭسەمدى باسقان ءبىر كۇدىك... جۇرەگىمدى ازاننان بەرى شاباقتاۋدا... ءاي، سودان قورقام! ابدەن قورقىپ ءبىتتىم بۇگىن.
— ول نە؟ نەگە ءمۇجيسىڭ ءوزىڭدى؟ ەركەك ەمەسسىڭ بە، سەندەر بوساساڭدار، ءبىز كىمگە سۇيەنەمىز؟
— سىيىناتىن ءپىر، سۇيەنەتىن ءتاڭىر بار ما؟ قالدى ما سولار؟ ءپىرىڭ دە، ءتاڭىرىڭ دە ءقازىر — ماقان. ماقاننىڭ قولداۋشىلارى بولىپ تۇر عوي. — بەكتەمىر كەسەسىن توڭكەردى. كەيىن سىرعىپ جوتاسىن قابىرعاعا سۇيەدى.
ءدال سول كەزدە سىرتتان شاڭ-شۇڭ ەتكەن ءتارىزدى، داۋىستاپ جىلاعان ءتارىزدى ءۇن... جان شوشىتار دىبىستار ەستىلدى. بەكتەمىر ءدىر-دىر ەتىپ، ءتۇسى بوزارىپ، ۇمسىنىپ تۇرا الماي، ۇمتىلىپ تۇرا الماي جاتىپ كۇبىرلەي بەردى:
— ءاي، بولدى-اۋ!.. اقىرى بولعان ەكەن-اۋ! وشىرگەن ەكەن-اۋ...
— نە؟ نەمەنە، بەكتەمىر؟! — قاتيرا ۇشىپ تۇرىپ بەكتەمىردى دەمەپ كوتەردى.
— قوبلاندىجان، بالام!.. ۇلىم! — كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەرگەن بەكتەمىر سىلق شوكتى.
ۇيگە تاسىرلاتىپ الدەكىم كىرىپ كەلدى.
— اۋ، بەكتەمىر! بۇكىل اۋىلدى شارلاپ ىزدەپ جۇرسەك!.. جالپيىپ وتىرىسىڭ مىناۋ... انا جاقتا... بالاڭ!... — كەلگەن ادامنىڭ ءۇنى ءوشتى.
بەكتەمىر لەزدە قاتايدى. ورنىنان شيراق اتىپ تۇردى. كەلگەن ادامنىڭ ەندىگى ءسوزىن تىڭداۋعا ىقىلاس بىلدىرمەستەن سىرتقا ۇمتىلدى.
3
— بەكتەمىر، اۋىر قازا، جاس قازاسى يىعىڭا باتتى. قايتەسىڭ، كۇيىنەسىڭ دە كونەسىڭ. كوتەرەسىڭ. ءدال بۇلاي بولار دەپ، ارينە، كىم ويلاعان؟ ءبىراق بىرەۋدىڭ قازاسى وتتان، بىرەۋدىكى سۋدان دەگەندەي... اۋەلدە جازۋى وسىلاي بولعان سوڭ كىمدى كىنالاعاندايمىز. — مالداسىن قۇرىپ الىپ، قوڭىر شلياپاسىن شاڭىراقتاي عىپ توبەسىنە توڭكەرگەن راحمەتبەك شال — سۇيمەنقۇلدىڭ اكەسى ەسىپ سويلەپ وتىر. — كوز الدىندا كەشە عانا جۇرگەن ۇلىڭنىڭ جانسىز دەنەسىن كورۋدەن قيىن نە بولسىن، شىراعىم. ءبارىمىزدىڭ دە قابىرعامىز سوگىلىپ-اق وتىر. قوبلاندى بالا سەنىڭ عانا ەمەس، اۋىلدىڭ ماڭدايىنا سيماي كەتكەن قىرشىن...
راحمەتبەك كادىمگىدەي ەگىلدى.
بەكتەمىر قاتايىپ العان، كوزىنەن جاس شىققان جوق. انا جاقتاعى ايعانشانىڭ ارنەنى ءبىر ايتىپ داۋىستاپ جىلاعانىن ەستىگەن سايىن بۇكىل دەنەسى سىرەسىپ، ساناسىندا تەك قانا "كەك الۋ! ماقاندى ءولتىرۋ كەرەك!" دەيتىن جالعىز عانا تىلەك تۇرىپ قالعان. ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتقان كىسىلەرگە اندا-ساندا ەرىندى قيمىلداتىپ قانا ىرىم بايقاتادى دا، تاس قۇدايعا اينالعانداي بەدىرەيگەن قالپىن وزگەرتپەي سۇستى ءجۇزىن ەسىكتەن ايىرمايدى.
"كەلە مە، كەلمەي مە ماقان؟ ءاي، بار سۇمدىق سودان. ءوزىمدى... مەنى اتپاي وزەگىمدى سۋىرعانىن قاراشى. قانسىراپ ءوتسىن دەيدى-اۋ. ايتتى عوي، مانا. السىرەتىپ، قانسىراتىپ، مايىستىرىپ سىندىرام دەپ. سىندىردى، مىنە. نەم بار ەندى مەن قيمايتىن بۇل تىرلىكتە. قوبلاندىجاندى قالاي قيدى ەكەن؟ ادالدىق وسىلاي وپىرىلا بەرگەنى مە؟ كەلە مە، كەلمەي مە، ماقان؟"
ماقان ءتۇسىن تومەنشىكتەندىرىپ كىرىپ كەلدى. قاسىندا نايمانق ۇلى دا، بەردەنى دە، حايروللاسى دا جوق. ماقان قاسىندا ەڭىرەگەن گۇلبادان بار. ماقان قاسىندا ەڭىرەگەن گۇلباداندى سۇيەگەن رىستى بار... "گۇلبادان!.. ماقاننىڭ اقبورىقتاي ماپەلەگەن گۇلبادانى؟! نەگە جىلايدى؟.. ا-ا؟! سوندا... قوبلانجاننىڭ قازاسى قابىرعاسىنا باتقانى ما؟"
ەگىلگەن، ەڭىرەگەن گۇلباداننىڭ نازىك داۋسى كەنەت "قوبلاندىم!" دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى. گۇلبادان شىڭعىرىپ جىبەرگەندە بەكتەمىردىڭ شيرىققان جۇيكەسى، قاتايعان دەنەسى بوي-بوي بوسادى. كوزدەن جاس پارلادى، كەۋدەدەن وكسىك اتىلدى.
رىستى بەكتەمىردى باس سالدى. رىستى داۋىس قىلدى. رىستى قوبلاندىنى جوقتادى. شىن كوڭىلدەن جوقتادى. ءوز ۇلىنداي... نەمەسە كۇيەۋ بالاسىنداي قايعىردى.
شەرلى جۇرەك قاسىرەتكە ورتاقتاسقان قامكوڭىل جاندى قاپىسىز اجىراتادى. بەكتەمىر رىستىنىڭ قۇشاعىندا اعىل-تەگىل جىلادى. يىعى سەلكىلدەپ، كەسەك-كەسەك جاستارى توقتاۋسىز دومالاپ، قاپىدا قازاعا ۇشىراعان ۇلىن اڭساپ... ىزدەپ... جوقتاپ جىلادى.
ماقان رىستىنى اۋىستىردى. ءتوسىن بەكتەمىردىڭ توسىنە تيگىزدى.
— بەرىك بول، بەكتەمىر!
"ءاي، مىنادا ءبىر شاينام ۇيات قالماعان بە؟ ەڭ بولماسا وسى ءقازىر ۇندەمەي-اق وتىرا كەتسە عوي... قۇلاقشەكەدەن قونجيتىپ، سونان سوڭ باكىممەن تاماعىنان ورىپ جىبەرسەم بە؟.."
كوزى وڭ جاقتا نە وتىرماي، نە ەشكىممەن كورىسە الماي سولىقتاپ، جانىمەن كۇرسىنىپ، وكسىپ تۇرعان گۇلبادانعا ءتۇستى.
"مەنەن دە گورى سەنىڭ قايعىڭ قاتتى بولعانى ما، قىزىم؟ مىنانداي تاس باۋىر اكەدەن جانىن نازىك بوپ قالاي تۋدىڭ؟ قوبلانجان ەندى ماعان دا، ساعان دا ءبىر رەت قاراي المايدى، قىزىم! اڭىراپ ارتىندا قالدىق، قىزىم. وبالىن اكەڭنەن كور، قىزىم. ەڭىرەگەندە ەتەگىڭدى جاسقا تولتىرعان اكەڭنىڭ قاتىگەزدىگىنە، قانىشەرلىگىنە قارعىس ايت، قىزىم!"
كىمدى قۇشاقتاپ، كىممەن كورىسىپ تۇرعانىن ۇمىتتى. كادىمگىدەي داۋىس شىعارىپ سولقىلداي بۋلىقتى.
"مىناعان نە بولعان؟ — دەپ ماقان قۇشاقتان قۇتىلا الماي، ايىراتىن ادام ىزدەپ بەكتەمىردىڭ يىعىندا جاتقان باسىن بۇرعىشتاپ، الاقتاپ قاراندى. — ەسىنەن اداسىپ-اق قالعانى ما؟ الگىندە سونشاما نەگە قورىقتىم؟ بەكتەمىر ەمەس — تۇپ-تۋرا اجال ارانىنا كىرەتىندەي ەسىكتەن ارەڭ اتتاپ ەم، ءبارى بوس اۋرەشىلىك ەكەن-اۋ. مىناۋ بوركەمىك ەكەن عوي".
ماقان بەكتەمىردى يتەرىپ تاستاپ، تورگە وزدى دا، ىسىرىلعان شالداردىڭ جۋان ورتاسىنا بارىپ، قۇيرىق باستى.
ماقان تاماعىن كەنەدى.
— قوبلاندى جەلكىلدەپ كەلە جاتقان كەلەشەگىمىز ەدى. مىناۋ كولحوزدىڭ ەرتەڭگى باسشىسى ەدى. تاعدىرعا نە شارا... — دەپ كۇمىلجىپ قالدى. سول كەزدە كوزى بەكتەمىرگە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، انانىڭ قوساۋىزدىڭ ۇڭعىسىنداي قادالعان كوزدەرىندەگى ىزالى كەك ۋلى جيىركەنىش تۇلابويىن شىمىر ەتكىزدى. تايساقتاپ ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. — قوبلاندى سونداي ەدى... ارىس ەدى... مەن اۋدانعا تەلەفون سوعىپ، پروكۋرورعا، ميليسياعا حابارلادىم... جازىم وق پا... باسقا وق پا — تەكسەرتۋ كەرەك...
راحمەتبەك شال قايتا-قايتا باس شۇلعىدى:
— ءجون... ءجون، ماقانجان. تەكسەرگەنى دۇرىس.
شۋىلداپ ءبىراز داۋىس قوسىلدى.
— قوبلاندىنى جوقتاۋسىز قالدىرمايمىز!
— ءبىر ەمەس ەكى بىردەي وق جازىمدا وقىس تيمەيدى.
— گاپ بار!
— كادىك بار، كادىك!
— نايمانقۇلدىڭ جۇرگەن جەرىنە ءشوپ شىقپايدى!
— حايروللا دا ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەس.
ماقان قاتۋلاندى. ەزۋى قيسايدى.
— ءجا! كوپ شۋىلداۋدان نە شىعادى. باس جوق، كوز جوق ايقايلاپ قالعان حالىقپىز. اق-قاراسىن ايىراتىن ورىن بار، ورگان بار. بەكتەمىر!.. — تۋرا قاراۋعا باتا الماي، بەتىن بۇرعان بولدى. — بەكتەمىر، قابىرعاڭدى قايىستىرعان قازاڭا ورتاقپىن. ءبىز ەمەس... بالالار ءبىرىن-بىرى ۇناتقان ەكەن. امال نە، ولار دا، مىنە ايىرىلدى.
گۇلباداننىڭ جىلاۋى، سولىقتاۋى كۇشەيدى. بەكتەمىرگە گۇلبادان قوبلانجاننىڭ اماناتىنداي سەزىلدى. تۇرىپ بارىپ يىعىنان قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان سيپاپ جۇباتقىسى كەلدى.
— بەكتەمىر! — دەدى ءسوزىن جالعاعان ماقان داۋسىن مۇلدە قاتايتىپ. وزىنە ءوزى كەلە باستاسا كەرەك. — بىر-بىرىنە قارايلاسۋ — اتا سالتى. مىنە، مىنانى از كورمەي، قاجەتىڭە جۇمسا.
ماقان ماناعى بۋمانى بەكتەمىرگە قاراي سىلتەپ ورتاعا تاستاي سالدى.
قىزىلالا ون سومدىقتىڭ ءبىر بۋماسىن كورگەن جۇرت بىرەسە ماقانعا، بىرەسە بەكتەمىرگە جالتاق-جالتاق قاراستى.
راحمەتبەك شال ميلىعىن باسىپ كەتكەن قوڭىر شلياپانى كەيىن شالقايتىپ، تەرشىگەن ماڭدايىن كىر ورامالىمەن ءسۇرتىپ ءوتتى دە، الدىنا كەلىپ تۇسكەن بۋمانى ەڭكەيىپ بارىپ، ءىلىپ الدى.
— باسە، ماقانجان، ءجون بىلگەنىڭدى كورسەتتىڭ. قازاق قايعىنى قاۋىمداسىپ، قاۋمالاسىپ كوتەرگەن. ءبىر توقتىنى مەن دە بەردىم. ءما، ۇستا، بەكتەمىر! — دەپ بۋمانى ۇسىندى.
بەكتەمىر قولىن وت قارىعانداي اقشانى ۇستاعان بويدا ماقاننىڭ بەتىنە جىبەرىپ ۇردى.
— قان! قولىڭ قان!.. اقشاڭمەن جۋماقسىڭ! ساتىپ الماقسىڭ! شىق ۇيدەن!
ماقان بەكتەمىردىڭ بار ىزعارىن بەتىنە جيىپ العانىن كورگەندە ورنىنان قالاي اتىپ تۇرعانىن بايقامادى. ءتۇسى قۇپ-قۋ بوپ، باسىن شۇلعىپ، ەرىندەرى كۇبىرلەپ بەردى.
— شى-عا-يىن... اقشا دەگەندە... قاراجات تاپپاي قىسىلىپ قالا ما دەپ... شىعايىن. تۇگىڭ جوق قۋ تاقىر بولعان سوڭ...
گۇلبادان اكەسىنە جيىركەنە قاراپ تۇرىپ:
— ۇيالساڭىزشى!.. — دەدى. '
بىرەۋ ءبىر جەرىنە ءبىز سۇعىپ العانداي ءدىر ەتكەن ماقان سىعىلىسقان جۇرتتىڭ اراسىنان ەسىككە ارەڭ جەتتى.
كوپ ۇزاماي اۋداننان ساۋ ەتىپ جەتكەن ميليسيا، پروكۋرور، سوت-مەديسينالىق ەكسپەرتيزا ادامدارى قوبلاندىنىڭ ءمايىتىن ولاي قارادى، بۇلاي قارادى. سودان سوڭ اڭعا شىققانداردى توپتاپ الىپ سويلەستى. جەكەلەپ سويلەستى. ءتىپتى نايمانقۇل مەن تۇرعاندى ماشيناعا وتىرعىزىپ الىپ، اڭ اتقان جەرگە دە بارىپ قايتتى.
ءبىر كۇن، ءبىر تۇندە كوميسسيا قورىتىندىعا كەلدى. سول ءبىر كۇن، ءبىر تۇندە كەلگەندەردىڭ ءبىر دە بىرەۋى ماقانمەن جولىققان جوق. سويلەسكەن جوق. سول ءبىر كۇن، ءبىر تۇندە اۋداننان كەلگەندەر اياق سۋىتپاي، بەل شەشپەي ءوز جۇمىستارىن قالاي اتقارۋ قاجەتتىگىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەندەي بولدى. اۋىلدىڭ تالاي ادامىمەن كەزدەستى. سۇرايتىندارى: "قوبلاندى بەكتەمىروۆتىڭ جاۋى — جاۋى دەگەندە ءوش ادامى، جەك كورەتىن جانى بار ما ەدى. نايمانقۇل الدە سۇيمەنقۇل، مۇمكىن حايروللا، بالكي تۇرعان بىردە بولماسا بىردە قوبلاندىعا يەك كەگجيتپەدى مە، ءتىس اقسيتپادى ما، كوز الارتپادى ما؟ ارالارىندا كيكىلجىڭ تۋمادى ما، ەرەگىس تۇتانبادى ما؟ ماقان قوبلاندىعا قالاي قاراۋشى ەدى؟" قويشى، ايتەۋىر، كولحوز جۇرتشىلىعىن ءبىراز مازالادى. كولحوز جۇرتشىلىعى سول مازالاعانىنا دا ءماز. "باسە! ادىلەت بولۋى كەرەك ەدى عوي! قۇر سىرتىنان جاماندايدى ەكەنبىز. قوبلاندىنى انە قالاي جوقتاپ جاتىر! ءاي، وكىمەت-اي، تۋراسىڭ-اۋ! قوبلاندى سۇرالماي كەتسە قايتەر ەدىك؟ اڭعا شىقپاي، اتىلماي، ولمەي جاتقاندار جوق پا ەدى؟ قايداعى! ال سولاردى كىم جوقتاۋشى ەدى؟ كىم ءدال بۇلاي تەكسەرۋشى ەدى؟ كەرەك دەسەڭ، ءتىپتى اناۋ ماقانعا دا اۋىز سالدى عوي!"
تەكسەرىس ءبىر كۇن، ءبىر تۇنگە سوزىلىپ بارىپ، اقىرى اياقتالدى. اقيقاتقا كوز جەتتى. "جاماعات ءبىرىن-بىرى جازعىرمايتىن بولسىن. جازىم وققا داۋا جوق. اتىستىڭ ءدال وتىنە شىققان قوبلاندى بەكتەمىروۆ ءوزى عانا كىنالى. ارينە، تاجىريبەسىز جىگىت كيىك قايىرعاندا الىستا كەيىندەپ قالىپ قويۋى كەرەك ەدى. اندى ءدال بۇلاي اۋلاۋعا بولمايتىنىن ايتىپ تا، ايىپتاپ تا جۇرگەندەرى راس. سوندىقتان اڭعا شىققان بەسەۋگە... ءا.ءا، ەندى تورتەۋگە ايىپ سالىنادى. ءمايىتتى جەرلەي بەرۋگە رۇحسات. ازامات قوبلاندى بەكتەمىروۆتىڭ قۇرمەتتى ەسىمى ەل جۇرەگىندە ساقتالادى".
بەكتەمىردىڭ دىمى قۇرىدى. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن تەكسەرىس ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىر كادىكتىڭ اشىلارىنا سەنگەن ەدى. قورىتىندىنى ەستىگەندە، ول سەنىمى بىت-شىت بوپ قيرادى. ءوزى ءارى-سارى قالدى.
"قالاي بولدى؟ تاعى دا ماقان مىنالاردىڭ دا الدىن وراپ كەتكەنى مە؟ اۋ، سويلەسكەن، كەزدەسكەن جوق ەدى عوي. الدە... سىبايلاسپىز دەمەپ پە ەدى. "قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماستىڭ" كەرىن كەلتىرىپ، مىنالار قۇر كوز بويادى ما؟"
بەكتەمىر قينالدى. ۇلىنىڭ ۇستىنە توپىراق سالىپ تۇرىپ تا وسى ءبىر قاماۋ ويدان قۇتىلمادى. قۇتىلا المادى.
"ولتىرسەم قايتەر ەدى؟ ولتىرەم! ءوزىم ولتىرەم!"
قابىر باسىنان ءبىر بايلامعا بەكىنىپ قايتتى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
جۇمىستان ىمىرت جابىلا ورالعان بالتانى ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ەسىك الدىندا كۇتىپ الدى.
— حات بار ساعان، بالتا.
— ءا، راقمەت، ۆاسيا اعاي. سوعان بولا دالادا ءجۇرسىز بە؟
— حات ماماڭنان كەلىپتى... ۇيگە كىرە مە، كىرمەي مە دەپ... — ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كونۆەرتتى بالتانىڭ قولىنا ۇستاتتى. بالتا ءالى ءارى-سارى. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ پاتەرىنەن دە كەتكەن جوق. مايسارانىڭ ۇيىنە دە تۇراقتاعان جوق. ەكى-ۇش كۇن اتاسىنىڭ قاسىندا تۇنەسە، كەيدە اپتا بويى باس سۇقپاي كەتەدى.
بالتا ۆاسيليي سەرگەيەۆيچپەن ىلەسە كوتەرىلىپ، ىلەسە كىردى دە، اياق كيىمىن شەشىپ، ءوز بولمەسىنە كەتتى.
— شاي دايىن تۇر، بالتا.
— ءقازىر، اتا...
بالتا حاتتى وقىپ شىعىپ، تۇنجىراپ ءبىراز وتىردى. ەسىكتەن سىعالاپ قاراپ كەتكەن ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ الدەبىر جايسىز حابار ەستىگەنىن سەزىپ، مازالامادى.
بالتانىڭ كەۋدەسىن وكسىك بۋدى. كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. دوسى... شىعاردا جانىمىز بولەك دەسەتىن جان دوسى — قوبلاندى قازا بوپتى. اڭ اۋلاۋعا شىققاندا وققا ۇشىپتى. جازاتايىم وق قاتا ءتيىپتى.
"شىركىن قوبلاندى! ناعىز قوبلاندى باتىردىڭ ءوزى ەدى-اۋ! جۇرەگى قانداي كەڭ ەدى! ادىلدىك راحىمشىلىق دەپ سوعۋدان ءبىر جاڭىلىپ كورمەگەن شىعار. قانداي قيالشىل ەدى! "ءبىر اۋەننەن تانباي جىلجيتىن ءومىر جوق. سول عۇمىردى ميتىڭداتىپ وتكىزەتىن پەندەلەر عانا بار. اناۋ كۇن مەن اسپان عانا، مىناۋ جۇمىر جەر عانا وزگەرمەسە، وزگەرمەس، ال ءبىز تىرشىلىكتى وزگەرتۋگە، جاڭارتۋعا، جايناتۋعا ءتيىسپىز"، دەگەندە ءبارىمىز دە باس شۇلعۋشى ەدىك. ەندى سول دوس جوق. ايقايلاپ ءان سالا المايدى. كوڭىلدى كۇلكىسىمەن اينالاسىنا شۋاق شاشا المايدى. الىپ ۇشقان ارمانى قايدا قالدى؟ قايدا قالدى؟ نەتكەن قايعىلى قازا! نەتكەن سوراقى ءولىم! بەيبىت كۇندە، تىنىش زاماندا وققا ۇشقان. سۇپ-سۋىق قورعاسىن ەسىل ازاماتتىڭ كەۋدەسىنە قادالىپ، قىرشىنىڭنان قيىپ تۇسكەن، ءارمان-ۇمىتىن ءۇزىپ كەتكەن"...
بالتا وڭاشا بولمەدە تارىعا، تاۋسىلا ويلاپ، وتىرىپ قالدى.
Ac ۇستىندە شەشىمگە كەلدى.
— بارىپ قايتام. اۋىلعا، اپاما بارام. قوبلاندىنىڭ قابىرىن كورمەي، كوڭىلىم تىنشىمايدى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ءۇنسىز قۇپتاپ قايتا-قايتا باس يزەدى.
وكتيابر مەرەكەسىندە ءۇش كۇن دەم الادى. سوعان دەيىن اپاسىنا بىردەمە الىپ قويۋ كەرەك.
"نە الام؟"
باسە، نە الادى. ەكى العان ايلىعى قالتاسىندا. تاماق پەن كيىمگە شىعىندالعان جوق ءالى. ءبارى مايسارانىڭ موينىندا. شىتتاي قىپ كيىندىرىپ، تۇلەتىپ قويعان كەلىنشەكتىڭ ءازىر قولىن قاققان ەمەس. مودالى كويلەك مودالى گالستۋك مودالى كۋرتكا بالتانىڭ ۇستىنەن عانا كەزدەسەدى. وسىنداي مودالى "جابۋلارى" جاڭارعان سايىن سەرگەي تۋروۆ پەن قادىربەك تاڭدايلارىن قاعىسىپ، "شەفتەرىنە" سۇيسىنە قاراسادى.
ءوز ەڭبەگىنىڭ قىزىعىنا بولەگىسى كەلدى اپاسىن. قۋانتقىسى-اق بار.
جۇمىستان ەرتەرەك شىعىپ، ورتالىق ۋنيۆەرماگقا تارتتى. ىعى-جىعى ادامنان باس اينالارداي. استىڭعى قاباتتا سەندەلىپ ۇزاق ءجۇردى. كىلەم تۇسكەن بە، ءبىرىن-بىرى جۇلقىلاپ يتەرىپ-تالاسىپ جاتقان حالىقتىڭ مىنا ارەكەتىنەن جۇرەگى اينىدى. ەسكالاتورمەن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى. ەركەكتەر كيىمىن ساتادى ەكەن بۇندا. قىزىقتاپ ۇزاق ارالادى. قايداعى ءبىر ۇسقىنسىز، سولبىرايعان ءوڭسىز كيىمدەر. باعالارى دا تۇزداي. بىرەن-ساران اۋىلدان كەلگەن ادامدار بولماسا الگىلەردى الۋشىلار از. ۇشەۋ-تورتەۋدەن ۇيمەلەگەن ساتۋشى ايەلدەر عانا ءماز. جارقىلداپ كۇلىپ، اناۋ ءار كوستيۋمدى ءبىر ۇستاپ، كەڭەس سۇرار ادام تاپپاي جالتاقتاعان بورىكتى قازاققا مۇرىندارىن شۇيىرە قارايدى.
"ءاي، سوندا مىنا شىركىندەر جوسپارىن قالاي ورىندايدى؟ جوسپار ورىندالماسا، ايلىعىن، قوسىمشا سىيلىعىن قالاي الادى؟ نەسىنە جەتىسىپ، نەسىنە جىرتاڭدايدى؟" بالتا دۇكەنشىلەرگە ىزا بولدى؟
ءۇشىنشى قاباتتاعى ايەلدەر كيىمىن ساتاتىن جەردەن دە شەشەسىنە لايىق تۇك تاپپادى. "اپىراۋ، وسى مايسارا سوندا تابىلمايتىن زاتتاردى قايدان الىپ ءجۇر؟ مىناۋ ورتالىق دۇكەننىڭ ءتۇرى وسىلاي بولعاندا، باسقالارى نە وڭىپ كەتتى دەيسىڭ؟ نە بولعانبىز؟ ادامنىڭ تۇتىنار زاتىنا دەيتىن قاتاڭ تالاپ قويۋدى ۇمىتىپ كەتكەنبىز بە؟ ءاۋ، ادامنىڭ ويى دا بويى دا، كيىمى دە ادەمى بولسىن دەگەندى مەكتەپ قابىرعاسىنان وقىپ شىققانداعى جەتكەن جەرىمىز مىناۋ ەگىس باسىنداعى قاراقشىعا كيگىزەتىن ولپى-سولپى نارسەلەر مە؟ اناۋ شەتەلدىك كيىمدەر نەگە ۇنامدى؟ نەگە قونىمدى؟ بىزدىكى نەگە قوراش؟ نەگە سۇرىقسىز؟ وركەندەگەن سوسياليزمدە ءومىر ءسۇرىپ، كوممۋنيزمنىڭ تابالدىرىعىنان سىعالاپ تۇرعان كەزىمىزدەگى سيقىمىز وسى بولسا، ءبىز قىزىعاتىن تۇرمىس سالتىمىز قاشان وڭالار؟ قاشان اسەمدىك كوركىن تابار؟ قاشان عانا ەستەتيكالىق تالاپ دارەجەسىنەن تابىلاتىن جەڭىل ونەركاسىبىمىزدى دامىتامىز؟"
بالتا ىزالانا مىرس ەتتى.
"دامىتامىز، اتاڭنىڭ باسى. اندا-ساندا ءبىر باس سۇققاندا كورەتىن وسىنداي كەلەڭسىزدىككە سەن سياقتى ازۋ ەگەيتىندەر از عوي دەپ پەڭ. سولار تۇك بىتىرمەگەندە سەن جاپىرا قويارسىڭ. ونان دا اپاڭا الارىڭدى تەزدەتىپ ال دا، جونىڭە قايقاي. ايتپەسە، انە ۇستىندەگى ۇيلەسىمدى كيىمدەرىڭدى كوزىمەن ىشىپ-جەپ قاراۋشىلار كوبەيىپ بارادى".
اقىرى ءشالى ساتىپ الدى. مۇمكىن ليۋدميلا زىكينا ايتقاندا ءسۇيسىنىپ تىڭدايتىن "ورىنبوردىڭ ءتۇبىت ءشالىسى" دەيتىن ءاننىڭ اسەرى بولدى ما، الدە باسقا ىڭعايلى زات كەزدەسپەدى مە، قىزىلالا سىعان ءشالىنى قولتىقتاپ قايتتى. اتتەڭ، ءتۇبىت ءشالى ەمەس. ءتۇبىت ءشالى الماتىدا ىرىمعا دا تابىلمايدى ەكەن.
2
قوبلاندىنىڭ جەتىسى بەرىلدى. جەتىسى وتىسىمەن گۇلبادان دا جوعالدى. "ماقان تۋعان قىزىن جىلاتىپ كۇيەۋگە بەرەتىن بولىپتى".
"جوق! قىزدىڭ ءوزى كەلىسىمىن بەرگەن كورىنەدى".
"كەلىسىمىن بەرگەن قىز اۋلاسىنا ءوزىن-وزى ورتەمەك بولا ما. رىستى كورىپ قالىپ، ارەڭ امان قالىپتى. ەندى بولماسا ۇستىنە قۇيعان بەنزينگە وت قويماقشى ەكەن. ءوزىن ءوزى ولىمگە قيسا، بايعۇس بالا ابدەن تۇڭىلگەن-اۋ".
"ماقان ءىسىمدى دە بولسا، ومىردەن تۇڭىلتەدى. وسى گۇلبادان قىز كەشەگى قوبلاندىمەن ءسوز بايلاسقان كورىنەدى. امال نە، قوس بالانىڭ بىرىنەن ءولى، بىرىنەن ءتىرى ايرىلدىق".
"اناۋ بەرگەن جەرى دە ءبىر مىقتى جەر ءتارىزدى-اۋ. باي بايعا قۇيادى دەپ... ماقان وسال جەردى مەنسىنسىن بە... الدى دا تالاي مىڭدى. قىسقى كانيكۋلدە قوسادى دەيدى ەكەۋىن".
"ماقانعا تالاي مىڭ بۇيىم بولىپ پا، سول قىزىن بەرىپ، وندا دا مىقتىعا بەرىپ، تاعى دا كەۋدەسىن كەرگىلەيدى دەسەڭشى".
وسىنداي الدى-قاشتى سوزدەر ءار جەر ءار جەردە بەكتەمىردىڭ قۇلاعىنا تيە بەردى. اۋىل اراسىن ءارتۇرلى داقپىرت الىپ بارادى. بىرەۋلەر ادەيى قوزدىرا ما، الدە ولاردىڭ دا وزەگىن وكىنىش شيرىقتىرا ما، قوبلاندى قازاسىن جۇمباق قازا، وقىس قازا كورەدى دە، كوپ-كوپ تۇپتەيدى ءبارى. جوقتاۋسىز، سۇراۋسىز كەتتىگە جوريدى. اۋداندىق كوميسسيا تەكسەرىسى ءوز الدىنا. قارىستاپ، قادامداپ ولشەپ، ءتايىرى، نە شەشۋشى ەدى. وي سالا بارلاعان جانعا شىندىق مەن مۇندالاپ ايقايلاپ تۇرعان جوق پا؟ ءبارى باياعى ماقاننان! قوبلاندى ارامدىق كورسە اتتانداي شاباتىن ءجالاڭتوس بولاتىن. ول ايعايشىل، بايبايشىل قورۋشىنى ماقان نەگە كەشىرە قويسىن. ونىڭ ۇستىنە جىلىكتىڭ مايىمەن اسىراعان سۇلۋ گۇلباداننىڭ ماي-ماي تراكتورشىعا ءولىپ بارا جاتسا ۇستاتار ما. ەندەشە، بار پالە ماقاننان. شيەلەپ بايلادى دا، ۇشىن تاپقىزباي قۇردىمعا تاستادى. قىزىن دا كوپ ۇزاتپاي اپىر-توپىر جونەلتىپ جىبەرمەك.
بەكتەمىردى وسى جورامال كوبىرەك يلاندىردى. ءوز ويىنان، ءوزى شارلاعان تۇستان شاڭ بەرگەندىكتەن، كوپتىڭ ۇيعارىمى كوڭىلىندەگى كۇپتى جايدىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسكەندەي كورىپ، وسى شەشىمگە ويىسا بەردى. ەندى بۇرىنعى كەككە گۇلباداننىڭ ىزاسى قوسىلىپ، قانىنا ابدەن قارايىپ العان-دى.
"راحاتحانادان" ماقاننىڭ كەيدە جالعىز قايتاتىن كەزدەرى بولاتىن. وسى سەنبىنىڭ كەشىندە ماقاننىڭ "راقاتحاناعا" باراتىنىن راحمەتبەكتەن ەستىگەن. سەبەبى راحمەتبەك شال اڭعا بارىپ كەلگەننەن بەرى بالاسىنىڭ سۇيمەنقۇلدىڭ مۇلدە بۇزىلىپ بارا جاتقانىن كىم كورىنگەنگە زارلاپ ايتاتىن. بۇگىن دە ەسىك الدىندا ۇزىن ورىندىقتا ءۇنسىز وتىرعان بەكتەمىرگە كەلىپ زارىن شاققان.
— ءاۋ، بەكتەمىرجان، سەن مىناۋ وتىرىستى تاستا، شىراق. ءولىم ارتىنان ءولۋ جوق. قايعىعا بەرىلە بەرمە. قاشان كورسەم، وسى ارادا شوقيىپ وتىرعانىن. ارينە، قوبلاندىداي بالادان ايرىلۋ، كۇيىگىن تارتۋ قيىن. وي سوڭىنا كوپ تۇسە بەرمە، قاراعىم، — دەپ ءبىراز اقىل ايتىپ، اقىرى ءوز مۇڭىن اقتارعان.
— بەكتەمىرجان، بۇگىندە قۋىس كەۋدە جاننىڭ قاي ءبىرىنىڭ ايى وڭىنان، كۇنى سولىنان تۋىپ تۇر ەدى. سەن بارمەن قارا. مەن ۇلكەنمىن. رۋىمىز بولەك بولعانمەن، اعاڭمىن. سوگىلمە بوسقا. قايتا سوگىلسەم، مەن سوگىلەيىن. جەتى قىزدان كەيىنگى كەنجەم سۇيمەنقۇل ەدى. تىلەپ العانىم ەدى. He كورسەتىپ ءجۇر بۇل شىركىن. ىشكەنى — اراق، ىزدەگەنى — شاتاق. اجالىمنان بۇرىن وسى قۋ سودىر كورگە تىعا ما دەپ قورقام. اناۋ شە...الگى اڭعا بارىپ كەلگەننەن بەرى شە... بۇل بالا ءتىپتى ءبۇلىندى. بۇلىنگەندە نە دەيسىڭ عوي... اراقتان باس المايدى. بۇرىن دا ىشەتىن. ءاي، ەندىگىسى جوسىقسىز... دەمالىس، ءۇزىلىس جوق. اپىرىمنىڭ ءىشى قالاي شىدايدى؟ ۋلانباي قالاي ءجۇر، تاڭىم بار.
ايتپاعىم مىناۋ ەدى، بەكتەمىرجان. وسى سۇيمەنقۇل قالاي ءىشىپ الادى، سولاي قوبلاندىجاننىڭ اتىن اتاپ، ءوڭى بۇزىلىپ، وز-وزىنەن سويلەپ، بۇلقىنىپ، جۇلقىنىپ شىعا كەلەدى. قاتار ويناپ-كۇلىپ وسكەن سوڭ ءبىرىن-بىرى قيماي، ىزدەي مە... ايتەۋىر جانى بايەك تاپپايدى. كوز الدىندا ولگەنگە قينالادى-اۋ دەيىم، وندايدا بەتىنە ادام قاراعىسىز، بۇزىلىپ كەتەدى-اۋ، بۇزىلىپ كەتەدى. كەمپىرىمىز ەكەۋمىزدىڭ شىقپاعان جانىمىز عانا. بۇل تەنتەك كورەسىنى ابدەن كورسەتتى بىزگە. الگى ماقان... — داۋسى سىبىرعا كوشتى. ءوزى جان-جاعىنا الاقتاپ قاراپ الدى. — الگى ماقان سۇيمەنقۇلشىل بوپ بارادى. قيت ەتسە، سۇيمەنقۇلدى شاقىرادى. ول شىركىننىڭ ءقايبىر جاقسىلىعى بولۋشى ەدى. كەنجەمدى بىردەمەگە ۇرىندىرايىن دەپ ءجۇر مە... بىلىقتىرايىن دەي مە... جۇرەگىم سۋىلدايتىن بولدى.
راحمەتبەك ورامالىمەن كوزىن باستى، ءسىڭبىرىپ تاستاپ، مۇرنىن ساۋمالادى. بەكتەمىرگە قۇيرىعىمەن تاقالا جىلجىدى.
— بۇل ماقان — جىلىم عوي. جاقىنداپ كەتكەن ادامىن ءبىر پالەگە ۇشىراتادى دا قويادى. وزىنە ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا سۇعى وتپەيدى ەكەن! الگىندە عانا انەبىر جاندايشابىن جۇمساپتى.
مانادان ءمىزباقپاي وتىرعان بەكتەمىر سالقىن ءتىل قاتتى.
— جاندايشابىڭ كىم؟
— وۋ، بەكتەمىر-اۋ، نايمانقۇلدى بىلمەۋشى مەڭ. ول ماقاننىڭ ءارى جەندەتى، ءارى جاندايشابى ەمەس پە؟ سول كەلە دىكىلدەدى؟ "بول! تۇر! ءجۇر!" ءوزىنىڭ ءسوزى دە كەلى تۇيگەندەي دۇڭك-دۇڭك ەكەن. "قاسقا ايعىردىڭ بالاسى قاسقا تۋماسا دا توبەل تۋادى" دەيتىن بەكەر. اكەسى مۇستافا قانداي ازاماتىم-اق ەدى. مىناۋ نەمەسى تارتپاعان اكەسىنە. قامشىسى شولتاڭ-شولتاڭ! "راقاتحاناعا بار!" دەپ الدى دا كەتتى. ەندى سودان تاڭ الدىندا سۇرىنە-قابىنا ارەڭ ورالادى. اناۋ كەلىننەن دە بەرەكە قاشتى. قاشپاي... "راحاتحانا" دەگەن پالەسى "حارامحانا" بوپ تۇر عوي...
بەكتەمىر ەلەڭدەدى. "ءساتى سوعايىن دەگەنى مە؟ مىناۋ راحمەتبەك قاريانى قۇداي ايداپ كەلدى-اۋ. بۇگىن ورايىن كەلتىرمەسەم، ءسىرادا كەلمەس".
— "راحاتحاناعا" كەتتى دەڭىز...
شال بەكتەمىردىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى. تامسانىپ كەيىن سىرعىدى.
— كەتتى عوي... وسى سۇيمەنقۇلدى قالاي توقتاتساق دەپ وزىڭمەن اقىلداسپاق ەم... بۇل قالپىندا ءتۇرى جامان. مىقتاپ ۇرىنادى.
— اقىلداسامىز، راحا...
— قاشان؟
— كەيىن. كەيىن، راحا...
بەكتەمىر كىلت وزگەردى. ورنىنان تۇرىپ كەتتى. الگىندەگى تۇنجىراعان ءتۇسى، سۇلق قالپىنان ەلەس تە قالعان جوق. سەرگەك. قيمىل-قوزعالىسى شيراق. اۋلادا شاشىلىپ جاتقان كاكىر-شۇكىردى ەندى كورگەندەي، ءبىرىن ولاي، ءبىرىن بىلاي سۇيرەتىپ تاستاپ، سۇيەپ قويىپ، تىرلىك قاراكەتىنە ارالاسىپ كەتتى.
راحمەتبەك كورشىسىنە تاڭدانا قاراپ ءبىراز وتىردى دا، مىسى قۇرىپ، ۇيىنە قاراي اياڭدادى.
راحمەتبەك كەتىسىمەن بەكتەمىر ءشوپ قورانىڭ ىرگەسىندەگى جاڭعىرىقتىڭ استىنان اڭشى قانجارىن سۋىرىپ الدى. وتكەندە اۋداننان كەلگەن تەكسەرۋشىلەردىڭ ءبىرى وسى پىشاق-قانجاردىڭ سابىنا قايتا-قايتا الدەبىر سۇيىق زات جاعىپ، سول ساپقا جىلتىر قاعاز باستىرىپ، "قولدىڭ ءىزىن، ساۋساقتىڭ ءىزىن ءتۇسىرىپ الدىم" دەپ قاسقىر سوققانداي دۇرىلدەگەن. سودان وسى قانجار ەلەۋسىز قالعان. بەكتەمىر تىعىپ قويىپ ەدى. زيرات باسىنان قايتىپ كەلە جاتىپ ءبىر بايلامعا نىق بەكىنگەندە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز كوز الدىندا وسى قانجار-پىشاق ەلەستەپ تۇرىپ العان. سونى ءوزى قوبلانجانىنىڭ وسيەت بۇيرىعىنا سايعان.
قوساۋىزىن ايعانشانىڭ تىعىپ قويعانىن سەزەدى. جوق، مىلتىقتان مىناۋ ارتىق. كەۋدەدەن قاداعاندا قىبىڭ قانادى. كەگىڭ قايتادى.
شارىق قايراقتىڭ جارتى ايداي سىنىعىنا پىشاقتى ۇزاق قايرادى. ودان مايدا قارا قايراققا تاعى ءبىراز جانىدى. جارتى مەتر بومازي شۇلعاۋمەن ءجۇزىن ورادى دا، ءبىر مويىن پەشتىڭ جەلكەسىنە قويا سالدى.
ايعانشا ەكەۋى كوپ سويلەسپەيدى.
قوبلاندىنىڭ قازاسىن بۇل ايعانشادان، ايعانشا بۇدان كورەدى. بۇنىكى بەلگىلى: بوسقا سۇڭقىلداپ جىلاپ جاماندىق شاقىردى دەگەن سىلتاۋ. ايعانشانىڭ كىناسىز ەكەنىن دە ۇعادى. ءبىراق قالعان كوڭىلدى ورتاق قايعى دا يلىكتىرە المادى.
ايعانشا انا عوي. انا مۇڭى — جۇرەك جاراسى عوي. قوبلاندىسىن ويلاعان سايىن جۇرەك جاراسىن ودان سايىن ۇلعايتىپ، ءوزىن-وزى ۇمىتىپ داۋىس قىپ زارلاپ، سارناپ الا جونەلەدى.
ايتەۋىر، كورشى-قولاڭ كىرىپ-شىعىپ، كوڭىل الاڭداتىپ جاتادى. الپامىس بالادا ويىنىن ازايتىپ، كادىمگى ەستيار قاراسپەن اكە-شەشەنىڭ قاباعىن باعۋدى تاۋىپ الدى. ويىن بالاسىنىڭ وسى ءبىر تىم ەرتەرەك كەكسەلىك كورسەتكەنى بەكتەمىردىڭ ونسىز دا شاباقتالعان جانىن وسىپ تۇسكەندەي تىزىلداتىپ ەدى. ەندىگى تۇلدىرى — الپامىسى وگەيسيتىن، وكسيتىن بولسا، وندا مىناۋ جۇتىم اۋانىڭ نە ءقادىرى قالدى. يتشىلەگەن عۇمىردىڭ ءباسى كوك تيىن باقىر ەمەس پە. جۇرەككە ۋىن جايعان زۇلىمدىق ەندى اناۋ جۇدىرىقتاي بالانى دا ۋىسىنا بۇرسە، بۇل تىرلىكتىڭ ادام قىزىعارلىق قانداي قاسيەتى بار.
بەكتەمىر ومىردەن قاي ۋاقىتتا ارتىق سىباعا، بولەك ۇلەس تالاپ ەتىپ ەدى... ونىڭ بار تىلەگى: مىناۋ قوڭىر-توبەل تىرلىگىنىڭ بۇزىلماۋى، اسپانىن بۇلت تورلاماۋى، بەيبىت بولۋى، تاپقانى جۇتقانىنا جەتۋى، ەشكىمگە كوز الارتپاي، ەشكىمنىڭ كوز الارتقانىن دا كورمەي ەكى ۇلىن ەكى ءۇي عىپ شىعارىپ، جارىق دۇنيەنىڭ ماڭدايعا جازعان ىرىس-نەسىبەسىن تەرىپ جەۋ ەدى. ءبىراق سول تىلەگىن دە كوپسىنگەن ماقان... ماقاندار تاعدىرىن تالكەك تىرلىگىن قورلىققا اينالدىرمادى ما. ادالدىق دەپ سوعاتىن جۇرەگىن ارامدىقتىڭ گۇرزىسىمەن توقپاقتاۋمەن كەلەدى. جاپىرىپ ىستەگەن جۇمىسىنىڭ اقىسىن سىقپالاپ قىسىپ جارىتىپ ۇستاتپايدى. قوس شىراعىنىڭ ءبىرىن سوندىرسە دە، جازاسىز كەتتى. ەندى مىنا شۇيكەدەي ۇلدى ويباستى عىپ، قايعىمەن شەگەلەمەك. ءبىر كەزدەگى قيال قايدا؟ ءتاتتى ارمان قايدا؟ قيال قيراپ، ارماندى ساعىم جۇتتى. ءبارىنىڭ قۇردىمى — ماقان! مىناۋ اۋىلدىڭ پاتشا، قۇدايى بوپ العان سوڭ، سوراڭنان سوم جيناپ، قانىڭنان التىن قۇيادى. ادىلەت دەپ تالپىندىڭ، ادىلەت تاعى دا اناۋ ماقاننىڭ ۋىسىندا، ماقاننىڭ اۋدانداعى، وبلىستاعى، رەسپۋبليكاداعى سىبايلاستارىنىڭ شەڭگەلىندە شىرىلداپ جاتىر. سۋىرىپ، شىعارىپ الىپ، ادىلەتتى بۇرىنعى بيىكتەگى ورنىنا قوندىرار جان تابىلار ما؟ تابىلماسا، ەل ىشىندە، جۇرت اراسىندا وتىرىپ تا مۇلدە جالعىزسىڭ. قول ۇشىن سوزار ەشكىم شىقپايدى. شىققان جاننىڭ قولىن كەسىپ، ءتىلىن تىستەتەر ماقانداردىڭ سويىلى ۇزىن، شوقپارى ءزىلدى.
ەندەشە جالعىزدىڭ جەكەگە قارسى تۇرۋى كەرەك. جەكەنى جالعىز ءوزى جاۋكەمدەۋى كەرەك. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. كۇن سايىن قور بولىپ، تاباندا ەزىلگەنشە، زۇلىمدىقتى القىمداپ، سول ءجانتاسىلىم ەتكەن زۇلىمدىقپەن قوسا سونگەنىڭ ارتىق.
بەكتەمىر ۇيگە كىردى. الپامىس دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ شەتىندە ساباعىن دايىنداپ جاتىر ەكەن. الپامىستى ءبىرىنشى كلاسقا بيىل الىپ بارعان دا، ارىپتەردى دىرىلدەگەن قولدارىمەن جازعانىنا قۋاناتىن دا قوبلاندى ەدى. بالانىڭ وقۋىن قاداعالايتىن ەندى ەشكىم جوق.
ايعانشا تاعى دا سالدىراتىپ كىر جۋىپ جاتىر. ىشكە كىرگەن بەكتەمىرگە الارىپ ءبىر قاراعان. ۇستەلدىڭ شەتىنە جاساپ قويعان دايىن استى "تاماعىڭدى ءىش!" دەپ تە ايتپاستان، الدىنداعى استاۋدى سىندىرىپ جىبەرەردەي ەكى بىلەگىن سىبانا ەڭكەيدى.
"ءباتشاعاردىڭ كىرى تاۋسىلمايدى ەكەن. جۋ، جۋ! اقىر-تاقىر ەت ماڭايىڭدى!"
كۇرسىنە بەرگەنىن سەزدى دە، اۋزىن باسىپ ەسىنەگەن سىڭاي تانىتتى. ۇستەل باسىنا قۇيرىق باسىپ، بالاسىنىڭ داپتەرىنە كوز سالدى. الدەبىر يرەكتەر، سىزىقتار ءتۇسىپتى. الپامىس كوكەسىنە بۇرىلىپ قارادى. بۇرىلىپ قاراعان بالانىڭ كوزىندە مۇڭ كىرەۋكەسى تۇر ەدى. بەكتەمىردىڭ جۇرەگى ال كەپ بۇلقىنسىن!
"ساعان دا تىرناعىن سالدى-اۋ! سەنى دە ايامادى-اۋ، قۇلىنىم! قارشادايىڭنان قيانات كورىپ، ءزابىر شەگىپ، جاس جانىڭدى جارالاپ الدىڭ-اۋ، قۇلىنىم!"
قولىن سوزىپ الپامىستىڭ ماڭدايىنان سيپادى. كەكىلى الاقانىن قىتىقتادى. ەڭكەيىپ بارىپ ەمىرەنە سۇيگىسى كەپ كەتتى. سول تىلەكتەن قاشقاقتاپ، ەڭسەسىن تىكتەدى.
— جاقسى وقى، بالام!..
قولىمەن جەر تىرەپ، ورنىنان تۇردى. كوز قيىعى ايعانشاعا تىرەلىپ ەدى، ءبىر قىرىن وتىرعان ايەلدىڭ جۇزىندە ىزعار عانا جاتىر ەكەن. جىلىلىق، جاقىندىق، جۋاستىق سەزىلمەدى.
"سەن دە ساۋ بول، ايعانشا!"
بۇنى ول ىشىنەن ايتتى. سىلبىر باسىپ، تابالدىرىقتان اتتادى. تۋ سىرتىنان ەسىك سارت جابىلدى.
"كەتتى! تاعى كەتتى تامىرىنا! ويناس سۇلۋىنا! ۇلى ولسە دە، جەلىگى تاۋسىلمايدى".
ايعانشا ىشتەي ۇستاسىپ قالدى. قوبلاندى ولگەن كۇنى بەكتەمىردىڭ قاتيرا ۇيىنەن تابىلعانىن ماقاننىڭ تاپسىرماسىمەن حايروللانىڭ جەڭىل اۋىز ايەلى ايعانشاعا اتتانداپ جەتكىزگەن. ۇستاپ الماسا دا، ۇستاپ العانداي عىپ، بولماسا دا، بولىپ قويعانداي عىپ ءتوندىرىپ ايتقان. سودان بەرى ۇلىنىڭ قازاسىنان دا ەرىنىڭ وپاسىزدىعى ايعانشانى قاتتى كۇيزەلتىپ ءجۇر ەدى. قارا تاستاي قاتايۋى — بەكتەمىرگە دەگەن نەكەلى جاردىڭ اشۋ ءبىلدىرۋى بولاتىن.
بەكتەمىر پەشتىڭ جەلكەسىندەگى پىشاق-قانجاردى كۇپايكەسىنىڭ قالتاسىنا سۇعا سالدى دا، اۋلاسىنان شىقتى. ەشنارسە جونىندە ويلاعىسى كەلمەي، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. اۋىل وتتارى بۇگىن كۇندەگىدەن دە جيىرەك كورىنگەن تارىزدەندى. ءار تەرەزەدەن ءارتۇرلى تۇسپەن قۇيىلادى. ءومىر كوزى، تىرلىك كوزى سەكىلدەنىپ، اناۋ ءارقيلى شاڭىراقتىڭ كىدىرمەس، توقتالماس تىرشىلىگىنەن حابار بەرىپ ءتۇر.
سىرتقا ۇزاعان سايىن تۇنگى تازا اۋادا كەۋدەسى كەڭىگەندەي بولدى. كوز الدىنا الپامىستىڭ مۇڭدى قاراسى ەلەستەدى.
"نەگە سۇيمەدىم ماڭدايىنان؟ قاتالدىقتى قايدان تاپقام؟ الدە قىتىمىر ءومىردىڭ ءوزى قاتالدىققا ۇمتىلتا ما؟ ايعانشاعا دا ءتىس جارمادىم. كوڭىلىندە دىق قالادى ەندى. ءاي، قايسى ءبىرىن ويداعىداي ەتەرسىڭ... تەك ايتەۋىر، ءوزىڭدى ءوزىڭ الداۋ عانا... سولاي بولسا دا ايعانشانى ەندى كورمەيتىن بولعان سوڭ، كەشۋ سۇراپ... ءبىر اۋىز ءتىل قاتىپ كەتۋىم، ءاي، كەرەك ەدى. جەتىم بالا، جەسىر ايەل... ءاي، جالعىز سولار عانا ما؟.."
باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. وزەكتەگى ويدان، قاجىتقان مۇجىلۋدەن ارىلعىسى كەلگەنى ول.
اناۋ بۇرىلىستان ساي تابانىنا قاراي تىپ-تىك قارا جول كەتەدى. قاراجولدىڭ تىرەلەرى — "راحاتحانا"... "راحاتحانا" قالىڭ ب ا ق اراسىندا. باقتىڭ ىلديى كولشىككە جالعاسادى. اۋانىڭ تازالىعى ەندى انىق ءبىلىندى.
بۇرىلىسقا جەتىپ، قاراعاشقا ارقاسىن سۇيەپ ءسال تىنىستادى. الدىنان "راحاتحانانىڭ" وتتارى جىلتىرادى.
"از-كەم دامىلدايىن. اناۋ شارباقتىڭ تۇسىنان جاقىنداسام، ارعى جاعى ءتيىپ تۇر. شارباق ءىشى يەسىز... تەك الگى نايمانق ۇلى دەمەسەم. ول نەمەسى اراق ءىشىپ لايلىمەسە، يتتەن دە ساق. اپىراي، وسىنداي جەتەسىز جانسەبىلدەردى ماقاندار قايدان تاۋىپ الادى. قالاي تاۋىپ الادى؟ نايمانقۇل عوي ماقان ءۇشىن جان بەرۋگە دايار. قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق ماقان بۇعان قاي قىلۋاسىن وتكىزىپ قويدى ەكەن؟ الدە اقشا — قۇدىرەتتىڭ ىقپالى ما؟"
بويى توڭازىدى. وكتيابر ءتۇنى سالقىن. ەتەكتەن سىزدى لەپ جەتىپ تۇر. قاراكوك اسپاننىڭ جۇلدىزى ءجيى. سۋىق جىلتىراپ، جىبىر-جىبىر قوزعالادى.
بەكتەمىر سىبدىرسىز جايلاپ باسىپ، شارباققا جاقىندادى. تۇتاس تاقتايلاردا جىك جوق، بيىكتىگى كىسى بويى قول ۇسىنىم. ول بۇيىم ەمەس. قول ىلىنەتىن، اياق تىرەلەتىن بۇدىر بولسا، اسىپ تۇسەدى. تەك مىناۋ اياق استىنان دۇرسىلدەپ الا جونەلگەن جۇرەكتىڭ اپتىعىن باسۋ كەرەك...
شارباق ءىشى قاڭىراپ تۇر. ادام اياعى بىلىنبەيدى. "راحاتحانانىڭ" ءۇش-اق تەرەزەسىندە جارىق بار. بەكتەمىر ساقتىقتى ۇمىتتى. ەنتەلەپ كەپ تەرەزەگە ءتوندى... ءتوندى دە، سىلق شوگە كەتتى.
"ءاي، راس ەكەن عوي... ءبارى شىندىق ەكەن عوي..."
ءۇش تەرەزەسىنىڭ دە پەردەسىن جاپپاعان كەڭ بولمەنىڭ ىشىنەن بەكتەمىردىڭ كوزىنە جالاڭاش ماقان مەن تىرداي جالاڭاش ايەل شالىنعان. جالت-جۇلت مولدىرەگەن ليۋسترانىڭ شاقىرايعان جارىعىندا جالاڭاش دەنەلەر ەپ-ەرسى كورىنەدى ەكەن، بەكتەمىردىڭ ءجۇز تايساقتاتىپ شوگە كەتكەنى سول ەدى.
"تۇرپايىلىق پا، جابايىلىق پا؟.. الدە شەكتەن اسقاندىق پا مۇنىكى. اپىراۋ، ەڭ بولماسا اناۋ پەردەلەردى جابا سالسا عوي... ايەل نەتكەن كورگەنسىز!.."
ايەل... بەكتەمىردىڭ ۇعىمىندا ۇرعاشى جىنىسى ادەپتىلىك سىپايىلىق، تازالىق، كورگەندىلىك جانە تۇراقتىلىق جيىنتىعىنداي كورىنەتىن. اناۋ جالاڭاش ايەلدىڭ وپاسىزدىعى (ايەلدىڭ جەڭىلتەكتىگى — وپاسىزدىق ەمەس پە) جۇرەگىن وسىپ جىبەرگەن، ءوزىنىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىن دە ۇمىتىپ كەتىپ ەدى. ءسۇت ءپىسىرىم وتىرىپ بارىپ، مەكەرلىكتەن جيىركەنگەن جۇرەگىن باسىپ، ءوزىن ءوزى كۇشپەن قوزعاپ، قايتادان ەلەۋسىز عانا تەرەزەدەن ءۇڭىلدى. جالاڭاش ءتاندى قارا شاشى جاۋىپ كەتكەن ايەل كەنەت قارقىلداپ كۇلىپ "مىڭ ءبىر تۇندەگى" ھامبال اڭگىمەسىندەگى جالاڭاش قىزداردىڭ ەرسىلەۋ قيمىلىمەن اتىپ تۇرىپ، بەرى بۇرىلعاندا...ويپىرو-وي، بەكتەمىر تۇرعاننىڭ كەلىنشەگىن، جاس كەلىنشەگى — ءنازيانى تانىدى. توبەسىنەن بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي سۇمىرەيىپ، كوزدەرى باقشيىپ، اناۋ ءنازياعا — الپامىسىنىڭ سۇيكىمدى مۇعاليماسىنا، قاراقات كوزدەرى كۇلىمدەپ تۇراتىن سىپايى دا كىشىپەيىل مۇعالىمگە جىن-شايتان كورگەندەي قادالىپ قالىپتى.
"ءاي، ءاي، سۇمدىق! سۇمدىق!"
وسى ءسوز عانا سەسكەنگەن جۇرەكتىڭ، شوشىنعان كوڭىلدىڭ تاعار كىناسى، ايقىندار بەلگىسى. بۇكىل وتىرىك اتاۋلىنىڭ، جالعان اتاۋلىنىڭ، كۇناقارلىق اتاۋلىنىڭ، ساتقىندىق اتاۋلىنىڭ قارعىس ۇكىمىندەي — "سۇمدىق" دەيتىن جارىمجان سوزدەن باسقا اتقان وقتاي قادالار ەشتەڭە تابا الماي قالش-قالش دىرىلدەپ جالعىز ءسوزدى قايتالاي بەردى.
"سۇمدىق! نەتكەن سۇمدىق!"
تۇرعان ءۇشىن دە، بۇكىل ەركەكتەر قاۋىمى ءۇشىن دە ماسقارا بوپ، ارىن اياققا تاپتاتقىزىپ العانداي جانى ىشقىنا قينالدى. ايەلدىڭ... كۇيەۋى بار نەكەلى ايەلدىڭ ءدال وسىنداي كورنەۋ كوزگە جاساعان مەكەرلىگى... وپاسىزدىعى بۇعان دەيىنگى بارلىق ءجابىر-جاپاسىنان دا اسىپ ءتۇستى. كۇن مەن جەلدىڭ وتىندە جالاڭاش قالعان ءوزى تارىزدەندى. جالاڭاش انا ەكەۋى ەمەس... ۇياتسىز جانداردىڭ جاسىرار قاسيەتى جوق. ولارعا جالاڭاشتانۋ تۇك ەمەس. جالاڭاشتانعان، قورعانسىز، قالقانسىز، لىپاسىز بۇرسەكتەگەن بەكتەمىر عانا. ۇياتى جوقتار يماندى ءجۇزدىڭ ارىن تونايدى.
ءنازيا — كورگەن جاننىڭ كوزىن سۋاراتىن پەرىشتە ەدى عوي.تۇرعان پارتورگتىڭ ھالال ءجۇپتىسى ەدى عوي. مىناۋ ەندى سول پەرىشتەنىڭ قاي قۇبىلىسى؟
"تۇرعاندى وپ-وڭاي پارتورگ سايلاپ الا قويىپ ەدى، ماقاننىڭ تۇپكى ماقساتى ارام ەكەن-ay. ءاي، زىميان- اۋ! زىميان! بىلعاماعان نەسى قالدى. شاكىرتتەرىنە ادامدىق، ادالدىق، ءبىلىم ءدانىن سەبەر دەيتىن ۇستازدى ءدال مىنانداي قۇبىجىققا اينالدىرىپ ۇلگەرسە، بۇل ماقاننىڭ ىبىلىستەن نەسى كەم. ءاي، ءبىراق... ايەلدە دە بار... كوزىن سۇزبەسە، بوكسەسىن ويناتپاسا ەركەك شىركىن وزدىگىنەن ۇرىنبايدى. سورلى تۇرعان. وتىم ورنىندا، وشاعىم ءبۇتىن دەپ بۇلعاڭداپ ءجۇرسىڭ-اۋ. وتىڭ شاشىلىپ، وشاعىڭ ويراندالعانىن بىلمەيسىڭ-اۋ. قاتىننىڭ قار ەكەنىنە كوزىم جەتتى. بۇگىن جەتتى".
بەكتەمىر وجەت كوكبەتتىككە باسىپ، تەرەزەنى سالدىر ەتكىزىپ قيراتىپ كىرىپ بارۋعا بەكىندى. ماقاندى ءبىر-اق جايعاپ، بۇكىل كەك بۇكىل ىزا-شەردى قايتارسا، اناۋ جالاڭاش سەكەڭدەگەن شاشتى شايتاندى تاماعىنان ورىپ، ايەل مەكەرلىگىن، ۇرعاشى وپاسىزدىعىن جويار ەدى. سودان سوڭ قانمەن بۋلانعان قانجار ءوز كوكىرەگىنە قاپىسىز قادالادى.
بەكتەمىر جان-جاعىنا الاقتاپ تاس پا، بۇتا ما — ايتەۋىر تەرەزە سىندىرار "قارۋ" ىزدەدى. انانداي جەردەي تاستى كورىپ ەڭكەيە بەرگەندە، قولى قالتاسىنداعى قانجاردىڭ باسىلا ءتيىپ كەتتى.
"قانجار!"
سۋىرىپ الىپ، وراۋدى شەشىپ تاستادى. قانجاردى وڭ قولىنا سالماقتاي قىستى. كوتەرىلە بەرگەنى سول ەدى، ۇستىنە تاۋ قۇلاعانداي... وپىرىلىپ ءتۇستى. اۋزىنا الدەبىر الاقان سىعىمداي جارماستى.
"قاپ! اڭدۋشىسى بار ەكەن عوي!" تۋ سىرتىنداعى ادام ەكىنشى قولىمەن جەلكەدەن تارتىپ تۇرعىزدى. قۇيرىقتان تىزەمەن نۇقىپ، الدىنا ءتۇسىرىپ، شارباق قاقپاسىنا قاراي دەدەكتەتىپ كەلەدى.
ءدال قاقپاعا جەتكەندە قولدار بوسادى. بوسادى دا، بەكتەمىردىڭ ۋىسىندا قاراكەتسىز تۇرعان قانجاردى قاعىپ الدى.
— بار!
بۇرىلىپ قاراعان بەكتەمىر نايمانقۇلدى كوردى.
— بار، بەكە!..
نايمانقۇلدىڭ داۋسى جۇمساق ەستىلدى. ءجۇزى تومسارىڭقى كورىندى، قانجاردى بەلدىگىندە جۇرگەن قىنعا سالدى.
— مەنىكى...
بەكتەمىر باس يزەدى. نايمانقۇلدىڭ ساپ-ساۋلىعىنا تاڭ قالدى. نايمانقۇلدىڭ مىنا مىنەز-قىلىعىنا تاڭ قالدى. ءوزىنىڭ وپ-وڭاي كونە كەتكەنىنە تاڭ قالدى.
— بارىڭىز، بەكە. بەكەر ەتتىڭىز.
بەكتەمىر قيراپاڭ ەتىپ وتىرا كەتتى. شيرىققان جۇيكە، قاتايعان دەنە وپ-وڭاي، جىپ-جىلدام بوساعان سوڭ داعدارىستا قالعان سانانىڭ قاپەلىمدە جاۋاپ تابا الماس سەندەلىسى عانا كەۋدەسىندە تولقىدى.
— ءاي، بەكە! بوسقا ارانداعاندا... ال، ءولتىردىڭ ماقاندى... سوندا ءوزىڭدى امان قويا ما؟
— وزىمە دە پىشاق سالماق ەدىم...
ەندى نايمانقۇل تاڭداندى.
— بەكە، الپامىس شە؟.. ول جەتىم قالماي ما؟ اكەسى مەن اعاسىنان ايرىلعان سوڭ... جاس بالا. مەن قوبلاندىنى ويلايمىن... قيمايمىن.
نايمانقۇل كوپ سويلەمەيتىن. بۇگىن سوزشەڭ بوپ كەتتى. نايمانقۇل قارا كۇشتىڭ يەسى، زۇلىمدىقتىڭ شوقپارى بولاتىن. بۇگىن اقىل ۇيرەتەدى. جۇرەگى اۋىراتىنىن ايتادى. الدە ءالماعايىپ دۇنيە وزگەردى مە؟ الدە نايمانقۇلدىڭ كەۋدەسىندە جىلتىراپ جاتقان ءبىر ادامگەرشىلىك سەزىمى وياندى ما؟ ۇرعان جوق، سوققان جوق. ءبىر قىلمىستى... ءۇش بىردەي ءولىمدى توقتاتتى.
بەكتەمىر تۇنجىراپ ءبىراز وتىردى. "مىناۋ نايمانقۇل ماقاننان گورى ادام بوپ شىقتى. جاي ادام ەمەس، اداسقانىمدى ۇعىندىردى. الپامىسىمدى دا ءولتىرىپ الا جازداپپىن-اۋ. قالاي مۇلدە ءمان بەرمەگەم".
— سەن شە، ءوزىڭ شە... مىنا ءجۇرىسىڭ شە؟
نايمانقۇل ۇندەگەن جوق.
— اناۋ ايەلدى... ءنازيانى بىلەسىڭ. تۇرعاننان وبال ەمەس پە؟ سۇمدىق قوي! — بەكتەمىردىڭ قىجىلى قايتا تۇتانا باستادى. سونى ءبىلدى مە، نايمانقۇل بەكتەمىردى ورنىنان تۇرعىزدى دا، قاقپانى اشىپ، سىرتقا شىعارىپ جىبەردى.
— بار!
قايتادان ىزاسى قوزىپ، زىعىرى قايناعان بەكتەمىر ايعايعا باسىپ مىنا نايمانقۇلدى دا، انا ماقان، ءنازيانى دا اتا-باباسىنان تۇك قالدىرماي سىباعىسى كەلدى. ودان نە ونەدى ءبىراق. قاباعى قايتا جابىلىپ، ءتۇسى تۇنەرىپ كەتتى.
"جاسىقپىن! ءبىر تاۋەكەلگە بەل بايلاپ ەدىم، ونىمنان دا ەشتەڭە شىقپادى. ال، ماقان ويىنا كەلگەنىن جاسايدى. اسىل پەرىشتە تۇتقان، ادامزاتتىڭ سۇڭقارىنا بالاعان ءنازياڭ تىرداي جالاڭاش كۇيى ماقاننىڭ الدىندا ەربەڭ-ەربەڭ بيلەيدى؟ نەگە بيلەيدى؟ نە ءۇشىن بيلەيدى؟ سونداي نازىك كىشىپەيىل، سىپايى كەلىنشەكتى تاعىلىق كۇيگە ءتۇسىرىپ، ادامدىق قاسيەتتەن ايىرىپ اناۋ قۇل داۋىرىندەگى قۇل يەلەنۋشىدەي مەنمەنسىنگەن ماقاننىڭ الدىندا بيلەتەتىن قۇدىرەت نە؟ اقشا ما؟ التىن با؟ اقشا مەن التىنعا ساتىلاتىن بولسا، اردىڭ قۇنى بولماعانى عوي. ارسىز جاندا وندا، ارينە، ءقادىر دە، قاسيەت تە قالمايدى. ءنازياعا بولا نەسىنە ارامتەر بولام. تەك اناۋ تۇرعان دەمەسەم. الدانعانىن بىلمەسە، سەزبەسە ول بۇرىنعىداي جۇرە بەرەدى-اۋ. سوندا ارامدىقتى بىلدىرتپەي جاساسا، وتە بەرگەنى مە؟ انەۋگۇنى ماقان "ۇستالماعان ۇرى ەمەس" دەپ ەدى. بۇل ەندى بىرەۋدىڭ... ءبىر وتباسىنىڭ ىنتىماعىن دا ۇرلاپ، قىزىقتاۋعا كوشكەنى عوي".
سۇيرەتىلىپ كەيىن قايتتى. ورگە قاراي باسقان ءجۇرىسى ماندىمادى. تۇنگى سۋىق قاتايا تۇسكەن بە، دەنەسى قالتىرادى. وسىعان دەيىن ىشتەي بەكىنگەن شەشىمى كەۋدەسىن سىقاپ، تولتىرىپ، كەككە سۋارىلعان وزەك قىز-قىز قاينايتىن. قاس قاعىمدا بارىنەن جۇرداي بولعان سوڭ كەۋدەسى بوساپ، ءىشىن سۋىق جالاپ جۇرە بەرگەن ەدى. ءارۋاعىنان ايرىلعانداي ءتىرى سۇلدە "راحاتحانادان" ۇزاپ بارادى.
3
— جينال، مايسارا، اۋىلعا بارامىز.
— قاشان؟
— ەرتەڭ كەشكى پوەزبەن جۇرەمىز. بيلەتتى الىپ كەلدىم.
مايسارانىڭ ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى.
— مەن بارا المايمىن، بالتا.
— نەگە؟
— قولىم تيمەيدى.
— سوندا نە، مەرەكە كۇندەرى دە جۇمىس ىستەيسىڭ بە؟
بالتا مايساراعا شانشىلا قاراپ، كىرپىك قاقپاي باعىپ قالدى.
— ءبىر تىعىز شارۋا بوپ تۇرعانى...
مايسارا قيپاقتادى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ بۇعان قاداپ ايتقان تاپسىرماسى بار. ول تاپسىرمانى تەك مايسارا عانا ورىنداۋعا ءتيىس. ويتكەنى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ساتى-ساتىلاپ جۇمسايتىن ادامدارىنىڭ اتقاراتىن ىستەرى وزىنە عانا، مىندەتتەگەن ادامىنا عانا جانە سول مىندەتتەگەن ادامىنىڭ كەزدەسەتىن جانىنا عانا ءمالىم بولۋى شارت. باسقا كىسى ءبىلدى دەگەنشە، باسقا ورىنداۋشى ىزدەدى دەگەنشە، سارت-سارت قوزعالىسقا كوشكەن ىس-ارەكەتكە تۇتقيىل توتەنشە كىلتيپان ارالاستى دە. وندايدى عازيز قۇلتانوۆيچ جاقتىرمايدى، جاراتپايدى. "ساياتقا" بۇرىنعىداي وڭاشا بارۋدان تىيىلعان سوڭ، سول كەڭشىلىگىن وزىنشە ۇلكەن باقىت سانايتىن مايسارا عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ: "التىنشى نويابردە "تۇركىستان" مەيمانحاناسىنىڭ رەستورانىندا بولىپ، "ۋازىرمەن" كەزدەسىپ، سىي-سياپاتىن قابىلدايسىڭ!" دەگەن بۇيرىعىنان قالاي باس تارتا الار. "ۋازىرمەن" وسىمەن ءۇشىنشى رەت كەزدەسپەك. ونىڭ كىم ەكەنىن دە، قايدا ىستەيتىنىن دە مايسارا بىلمەيدى. ءبىراق باياعىنىڭ شىن ۋازىرىندەي نوكەرىن ساۋسىلداتىپ ەرتىپ، رەستوراندا شالقىپ وتىراتىن وسى الدە تۇرىك الدە ارميان جىگىتىنىڭ ءتىرى گراف مونتە كويستو ەكەنىن دە سەزەدى. "سىي-سياپاتى" دا گراف مونتە كويستوعا لايىق. بىردە مايسارا ۇيىنە كەلىپ ءۋازىر بەرگەن قارا ديپلومات چەموداندى اشىپ قاپ، شوشىپ جابا سالعان. ديپلوماتكا تولى قات-قات سۋ جاڭا اقشا كوزىن قارىپ تۇسكەن. ءتۇنى بويى كوز ىلمەي ءارى قورقىپ، ءارى ويلانىپ شىققان.
"مۇنشاما كوپ اقشا! ساناپ شىقسام قايتەر ەدى؟ قوي، بالەسىنەن اۋلاق. بارماعىمنىڭ ءىزى قالسا، اۋرەلەپ جۇرەر. ءاي، سونشاما اقشانى عازيز قۇلتانوۆيچقا نەگە بەرەدى؟ نە ءۇشىن بەرەدى؟ جانە جارتى جىلدا، وندا دا نە ماي مەرەكەسى كۇندەرى، نە نويابر مەرەكەسى قارساڭىندا الىم-سالىم تولەگەندەي..."
مايسارا ءوز ويىنان ءوزى شوشىعان. ءدال سول كۇش قاس قىلعانداي تۇنىمەن جاڭبىر جاۋىپ، كۇن كۇركىرەپ، ماي ايىنىڭ العاشقى نايزاعايى جارق-جۇرق جارقىلداعان. تەرەزە اينەگىن سابالاپ جاۋعان نوسەر جاۋىن ودان سايىن قورقىنىشىن كوبەيتكەن ەدى.
ارينە، الىم-سالىق! الدەبىر قىلمىسىن قىمتاۋ ءۇشىن، جاسىرۋ ءۇشىن اناۋ عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ كومەيى نە تىقپالاعان "اساتۋى". قالاي قاقالمايدى؟ اساتۋ تىلەپ الدە مۇلدە قۇنىعىپ كەتكەن بە؟ مەن بىلەتىن "اساتۋلاردىڭ" ءوزى قانشاما! ءاي، مەنىڭ قارا ديپلومات قانى العانىمدى... وندا اقشا بارىن بىلگەندەر بولسا.. ەسىكتى ءبىر-اق تەۋىپ كىرىپ كەلسە قايتەم... اقشانى الىپ، جونىمەن كەتە قويسا... عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ تىرناعىنا قايدان ىلىكتىم... ەندى قۇتىلۋ جوق".
وسى سىردى بالتاعا قالاي ايتا الار. ونسىز دا سوڭعى كەزدەرى سەكەمشىل بوپ بارادى. كۇدىگى تىم كوبەيدى. مايساراعا كەيدە تۇكسيە قاراپ قالاتىنى بار. ءقازىر دە، انە، كوز الابى قانتالاپ، بۇعان ءزار توگە قادالادى.
— ول جۇمىستى... شارۋاڭدى باسقا ۋاقىتقا قالدىرۋعا بولماي ما؟
— بولمايدى، بالتا. ايتپەسە، قۋانا-قۋانا بارار ەدىم. اپاڭدى... اپامدى كورۋگە مەن دە ىنتىقپىن!
"اپامدى" دەگەندى ەستىگەندە بالتانىڭ ءىشى جىلىعانداي بولىپ ەدى، ءبىراق ءتۇسى وزگەرمەدى. "اپاسىن" شىن كورگىسى كەلسە، ەشقانداي سىلتاۋ ايتپاس ەدى.
بالتا مايسارانىڭ اۋىلعا بارعىسى كەلمەي، شارۋا دەگەندى اشەيىن سىلتاۋراتىپ وتىرعانى دەپ ۇقتى. "بارماسا بارماسىن، سەن كەتكەن ەرەگىسكە مەن دە كەتە الام. شەشەمدى مەنسىنبەسەڭ، مەنىڭ ساعان قاجەتىم شامالى" دەيتىن قىجىل تۇتانعان كەۋدەسىن ءارتۇرلى وكپەشىل كىجىنۋلەرمەن قىز-قىز قايناتتى دا، اقىرى، جاساۋلى داستارقانعا دا بۇرىلماي، شەشەسىنە العان ءشالىنى قولتىعىنا قىسىپ شىعىپ كەتتى.
ۆاسيا اتايى شايدى قايتا دەمدەدى.
— جۇمىسىڭ قالاي؟
— جامان ەمەس.
— الگى ەكەۋى... سەرگەي مەن...
— قادىربەك پە؟
— ءيا، قادىربەك ەكەۋى كەلمەي كەتتى عوي. سەن ولارعا اتاڭ رەنجىدى دەپ ايتىپ قويساڭشى.
— جارايدى. ايتام.
— قاشان جۇرەسىڭ؟
— ەرتەڭ... — بالتا ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە جالت ەتىپ قادالدى. ۆاسيا اتا! جينالىڭىز. ءسىز دە باراسىز. بيلەت بار.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جالپاق شىنىداعى شايدى اۋزىنا اپارىپ، ىسىلداي سوراپتادى. ورىندىقتىڭ ارقالىعىندا تۇرعان تۇكتى ورامالمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى.
— شاقىرعانىڭا راحمەت، بالام... ءبىراق بۇل جولى مەنى قيناما. ىڭقىل-سىڭقىلىم كوبەيىپ ءجۇر... ءالى دە اسىقپا، اپتىقپا. ەرتەڭگە دەيىن كۇن بار. مايسارا دا ويلانار.
بالتا اڭ-تاڭ. "ءاي، وسى قاريالار ادام ىشىندەگىسىن قايدان ءبىلىپ، وقىپ وتىرادى؟ مايسارانىڭ سىلتاۋراتقانىن دا سەزىپ قويدى".
وسىدان كەيىن ەكەۋى دە ول اڭگىمەگە قايتىپ ورالمادى.
ەرتەڭىندە بالتا اۋىلىنا جالعىز كەتتى.
"الدەن ايەلگە بەت-اجارىم وتپەيدى. سوندا ءتۇز-دامىمىز جاراستى دەي الام با؟ مايسارا ەكەۋمىزدىكى وسى قانداي تىرلىك؟ قوسىلدىق پا؟ الدە ورىسشا ايتقاندا سوجيتەلستۆو دەيتىن بەيمالىم بەرەكەسىز ارەكەت پە؟ زاڭدانتىپ، مورلەتىپ ايعاقتاپ بىلدىرمەگەن سوڭ، ەكەۋمىز ۇرلىق جاساعانداي بولىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ بىر-بىرىمىزگە ەسەپ بەرمەيمىز، ءبىر-بىرىمىزدى قىزعانبايمىز، ءبىر-بىرىمىزدىڭ جۇمىسىمىزعا، قالىپتاسقان تىرشىلىگىمىزگە ارالاسپايمىز دەيتىن اۋىزشا كۋالىگىمىز بار. ول نە ءۇشىن كەرەك؟ ءبىر-بىرىمىزدى ىزدەمەسەك، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز جانىمىزدىڭ ۇنەمى جاڭعىرىپ تۇراتىن دىرىلىمەن سەزىنىپ وتىرماساق، ءبىرىمىزدىڭ-بىرىمىز تىنىستاعان اۋاسىمەن، جۇتقان سۋسىن نارىمەن قورەكتەنبەسەك، نەسىنە جۇبايلار اتانامىز. اناما نە دەيمىن؟ ۇيلەنىپ جار تاپتىم، وتاۋ كوتەردىم دەي الام با؟ ۇيلەندىم دەسەم، تويىڭ قايدا؟ نەگە شاقىرمادىڭ دەسە، قايتەم؟ الدە ازىرشە اپامدى بوسقا الاڭداتپايىن با".
تاق-تۇق پوەزد دوڭعالاقتارى قۇلاق شەكەسىندە جاڭعىردى. تاق-تۇق دىبىس ءارتۇرلى ويعا باتقان جىگىتتىڭ ميىن شاباقتادى.
ەرتەڭىندە پوەزدان تۇسكەندە بالتا اۋرۋدان تۇرعانداي جۇدەپ، سۇلەلەنىپ قالىپ ەدى.
ۆوكزال باسىندا تۇرعاندى كەزدەستىرىپ، قۋانا امانداستى. وسىدان ءۇش اي بۇرىن كەلگەندە جاڭا پارتورگتى كورگەن بولاتىن.
— كەلىپ قالدىڭ با، بالتا؟ — دەپ تۇرعان قول ۇسىنعان جىگىتكە كولدەنەڭنەن كوز تاستادى دا سۇرعىلت جۇدەۋ ءجۇزدىڭ بوزارىپ كەتكەن تۇگىنەن جانارىن تايدىرىپ اكەتتى.
— كەپ قالدىم، تۇرعان اعا. ءسىزدىڭ كەزدەسكەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى. اۋىلعا قالاي بارام دەپ تۇر ەدىم. بۇگىن قايتاسىز با؟
— يا! سەن بالتا، وتكەندەگىگە رەنجىمە. وندا ماشينام سىنىپ تۇرعان. ءقازىر قايتامىز. جەڭگەڭ ۆاگون-رەستورانعا كەلىپ ەدى. شامپان تابىلمايدى. ءبىر جاشىگىن الام دەپ... — ونى نەگە ايتتىم دەگەندەي تۇرعان كۇمىلجىدى.
— سۋىتىپ بارا ما، كۇن جەلەڭدەۋ ەكەن...
— الماتىنىڭ جىلى شۋاعى جوق مۇندا. ىستىق-سۋىققا توزگەن جاندارمىز، — دەپ تۇرعان كۇلگەن بولدى. — انە، جەڭگەڭ دە كەلە جاتىر.
ەكى ءداۋ سۋمكانى بالاڭ جىگىتكە كوتەرتىپ، ءبىر اسەم كەلىنشەك مايماڭداي باسىپ جاقىندادى. تۇرعانعا اناندايدان ءتىل قاتتى.
— بىرەۋىن الساڭشى. مىنا شىركىننىڭ تىزەلەرى دىرىلدەپ كەتتى، سىندىرىپ الىپ جۇرەر، — دەپ سونان سوڭ كۇيەۋىنىڭ قاسىنداعى قىمبات كيىمدى سۇڭعاق بويلى كورىكتى جىگىتكە كادىمگىدەي سۇقتانا قارادى.
سۋمكانىڭ بىرىنە جارماسقان تۇرعان جاس ايەلىنىڭ جىگىتكە ىشىپ-جەپ قاراعانىن جاقتىرماي قالسا دا، بالتانى تانىستىرۋدىڭ قاجەتتىگىن ۇقتى.
— مىناۋ جىگىت — ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ تۇلەگى. الماتىدا قىزمەت ەتەدى. مەرەكەگە قارسى اۋىلعا كەلىپتى.
كەلىنشەكتىڭ كوزدەرى ويناقشىپ، ءجۇزى بالبۇل جانىپ كەتتى.
— وۋ، قاينىم ەكەنسىڭ عوي وندا. مىنا اعاڭ ءجۇز جەردەن پارتكوم سەكرەتارى بولسا دا، ەلەمەنتارنىي ەتيكانى بىلە بەرمەيدى. تانىستىرۋدى ۇمىتىپ كەتتى. الدە تانىستىرعىسى كەلمەدى. ال، ءبىز، قاينىم، كاك گراجدانە پوسلەدنەي چەتۆەرتي دۆادساتوگو ۆەكا، ءوزىمىز-اق تانىسىپ الامىز، ءا. مەن — ءنازيامىن! — سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن وڭ قولىن اققۋ موينىنداي ءيىپ اكەلىپ، بالتانىڭ قارسى سوزىلعان الاقانىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
ساۋساقتارى جىپ-جىلى ەكەن، بالتانىڭ الاقانىن ەمىنە قىسىپ بارادى.
— بالتا! — دەپ قولىن كۇشتەگەندەي سۋىرىپ الدى.
— قانداي جاقسى ات! بال-تا-ا! وپىرىپ-جاپىرىپ ءتۇسسىن دەپ قويعان-اۋ، كىم قويسا دا. تاۋىپ قويعان. شىركىن، ساعان قوسىلعان قىزدا دا ارمان قالار ما ەكەن! — دەپ سىقىلىقتاي كۇلىپ جىبەرىپ، ءوز ويىن ەش قىسىلىپ-قىلتىرىلماي ەپ-ەرسى جەتكىزدى.
تۇرعان قاقىرىندى. سۋمكانى جەرگە قويدى.
— ويپىرماي، مىنا كۇننىڭ رەپەتى جامان عوي! مالدار نە بولار ەكەن!؟
— وۋ، قاينىم، بۇل اعاڭ مالشىل بوپ الدى. كەيدە ايىندا ءبىر ساعىنتىپ قۇشاقتاعاندا مەنى دە تۋشام، تايىنشام دەپ قالا ما دەپ، زارەم جوق. — ءنازيانىڭ كۇلگەندە اق تىستەرى جىلتىراپ ەرىكسىز نازار اۋدارادى ەكەن. ايەلدىڭ تۇلعاسى، كوركى، مىنەزى، كۇلكىسى قىزىق-تىرادى ەركەكتى. ءسىرا، مىنا ءنازيا كەلىنشەك سول اتالعانداردان تۇلعا مەن كورىكتى مەيلىنشە مول يەمدەنگەنىن بىلەتىن ءتارىزدى، ەندى كۇلكىمەن دە ءبىراز ولجا جينايىن دەيتىن ۇمىتتە بولسا كەرەك سىلقىل كۇلكىنى جيىلەتىپ بارادى.
تۇرعان تەك تۇرماستىققا باسىپ ىرجيدى. ساسقانى ما، ساقتاندىرعانى ما بالتانىڭ يىعىنان قاعىپ قالدى.
— بۇل جەڭگەڭ، بالتا، ايتا بەرەدى. ءاۋ، بوراش، مىنانى دا اپارىپ سالىپ قوي، — دەپ قايىرىلىپ كەلگەن شوفەر جىگىتكە يەك قاقتى.
— جەڭگەممەن تانىسقانىما قۋانىپ تۇرمىن. "جولى بولار جىگىتتىڭ..." دەگەندەي، -بالتا كۇمىلجىدى.
ءنازيانىڭ بۋىن-بۋىنعا تۇسەر سىلقىم-سىڭعىر كۇلكىسى ۆوكزال تەرەزەلەرىندە جاڭعىردى.
— ءاۋ، قاينىم! ءوزىڭدى جول كورگەن، قالا كورگەن، وت پەن سۋىقتى وتكەرگەن ناركەسكەن ساناسام. ونىڭ ۇستىنە اتىڭ دا وسال ەمەس. ەكى اينالۋعا كەلمەي-اق ءبىر ماقالدىڭ ومىرتقاسىن وپىرىپ، جارتىسىن جۇتىپ قويعانىڭ قالاي؟ الدە ءبىز سياقتى جامان جەڭگەڭ ۋىسىڭا تولماي تۇر ما؟
— جوق، جوق! سىزدەي جەڭگەگە جان جەتەر مە؟ مەن قايتا ءسىز تۇرعان بيىككە بەكەر تالپىنام با دەپ قورىقسام كەرەك.
— ە، ءوستىپ ءبىر كوتەرىپ قويشى، قاينىم. مىنا باقتاشى، قويشى، ەگىنشىگە اينالعان اعاڭنىڭ كوز قيىعى اندا-ساندا تۇسەر مە ەكەن. ايتپەسە مەنىڭ ۇرعاشى ەكەنىمدى، جۇبايى ەكەنىمدى ۇمىتىپ كەتىپ ءجۇر-اۋ.
تۇرعان تۇنجىراعان كۇيى كۇڭك ەتتى.
— كەتەيىك. سەنىڭ ءسوزىڭ تاۋسىلمايدى.
ءنازياعا كەرەگى سول بولسا كەرەك ودان سايىن قۇتىرىنا جەلىكتى. ايەلگە ءتان داعدىلى يبالىق ساقتاسا، اناۋ كولحوزداعى كوڭ شىعارىپ، قي ويعان سالپى ەتەك ايەلدەردىڭ بىرىنە اينالام دەپ قاۋىپتەنەتىن ءتارىزدى.
— بالتا قاينىم-اۋ، وسى اعاڭدا ۇرعاشى قاۋىمىنا دەيتىن ينەنىڭ جاسۋىنداي ىنتىزارلىق قالماي بارا جاتقان سياقتى، ءا! ايتپەسە، جار توسەكتىڭ جالىل ىستىعىندا قاقتالسا، ءدال وسىلاي ىزعار شاشىپ، ماڭايىن انتاركتيداعا اينالدىرىپ قويماس ەدى. قار جاۋدىرىپ، مۇز بۇركىپ جىبەرگەن جوق پا؟
شوفەر جىگىتتىڭ سوڭىنان ىلەسە قوزعالعاندارىندا، ءنازيا ءوزى جاناسا كەلىپ، بالتانىڭ قولتىعىنا قولىن سۇعىپ الدى.
"مىنا جەڭگەمىز قايتەدى، ەي؟ تىم ەركىندەپ كەتكەن جوق پا؟ ءاي، اناۋ اعامىز نەتكەن بوس ەدى؟ قولى... الاقانى كۇيىپ تۇر عوي. شىنىندا ءوزى وت... ءورت بولار. كىسى جاتىرقاماي ما؟ الدە ەركەكتەرگە عانا... وندا دا بوتەن ەركەكتەرگە وسىلاي ىقىلاستى ما؟ مايسارا قايتەر ەدى وسىنداي جاعدايدا؟ مۇمكىن ول دا ءولىپ تۇسەر. كەلمەي قالدى عوي مۇندا... مۇمكىن مەنەن زەرىگىپ... باسقا ءبىر "قايىن" تاپتى ما ەكەن؟!".
بالتانىڭ ءتۇسى بوزارىپ سالا بەردى. سونى باعىپ قالعان ءنازيا كۇلكىسىن كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاتتى.
— ءاي، ءاي، قاينىم. وزىڭدە ۇرەي قالمادى عوي. سونشاما نەگە شوشىدىڭ؟ انە، قانىڭ قاشىپ كەتتى.
بالتا وڭ يىعىنا يەگىن سۇيەدى. ءنازيانىڭ وت شاشقان قارا كوزدەرىنە كوزىن قاداپ كۇلگەن بولدى.
— شىنىندا دا وت ەكەنسىز، جەڭەشە! اعام قورىقسا، قورىققانداي ەكەن. قايتا مەن ول كىسىنىڭ ورتەنىپ كەتپەي ءتىرى جۇرگەنىنە تاڭىم بار، — دەپ تۇرعانعا ەستىرتپەي سىبىرلادى.
— و-و، قاينىم، وسال بولمادىڭ. تەگىن بولمادىڭ. اعاڭدى اياساڭ، ءوزىڭ كەۋدە توسارسىڭ. — قارداعى قولى سىعىمداي ءبۇرىپ اكەتىپ بارادى.
بالتا جاۋاپتان توسىلىپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى.
— جۇرسەڭدەرشى... تۇنگە قالمايىق.
تۇرعان ەكەۋىنە دە جاقتىرماي سىزدانا قارادى.
— كوردىڭ بە، قاينىم. بۇل اعاڭ — ناعىز فەودال! انەنە سەن ەكەۋمىزدىڭ بەس مەتر قاتارلاسىپ جۇرگەنىمىزدى كوتەرە الماي، پريامو تۋلسكيم ساموۆاروم كيپيت. ەرەگىەكەندە مەن تۇپ-تۋرا ارتقا، وزىڭمەن بىرگە وتىرام. تۇرعان، مارش الدىڭعى ورىندىققا! — دەپ ءوزى الدىمەن "ۋازيكتىڭ" ارتقى ەسىگىنە قول سوزا بەرىپ، ارتىنا بۇرىلدى. بالتا تۇسىنە قويدى. قولتىعىنان دەمەمەك ەدى، ءنازيا بىلقىلدادى دا قالدى. ەرىكسىز ەكى قولتىقتىڭ استىنان ەكى قولدى سۇعىپ، كوتەرىپ مىنگىزدى. وڭ الاقانىنىڭ ساۋساق ۇشتارى تىپ-تىعىز انارعا ءتيىپ كەتتى. دەنەدە دۋىلداپ لەپىرىپ قان تاسىپ الا جونەلدى. دۋ ەتىپ ەكى بەتى قىزارىپ شىعا كەلدى.
قاسىنا قىمسىنا وتىرعان جىگىتتىڭ قۇلاعىنا قىزۋلى ەرنىن تاقاپ اكەلىپ، كەلىنشەك قۇمىعا سىبىرلادى.
— قولىڭ جۇردەك ەكەن وزىڭنەن گورى، قاينىم-اۋ! اتتەڭ وڭاشا كەزدەسپەدىڭ. جەڭگەڭنىڭ ءبىر ونەرىن كورەتىن ەدىڭ.
تار كويلەكتەن بۇلتيعان سانى جول شوقىراعىندا ماشينا سەكەڭدەپ كەتكەن سايىن بالتانىڭ سانىن جانشي تۇسەدى. سىعىلىسا-سىعىلىسا ەسىككە تىرەلسە دە، قۋالاعان سان قۇتقارار ەمەس.
ءبىر ابىرويى تۇرعان اعا ماشيناعا وتىرعالى ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قاراعان جوق. الدە ايەلىنىڭ وعاش مىنەزىنە قانىق پا، الدە بالتانى ۇيالتپايىن دەي مە، ءتىپتى اڭگىمە باستاۋعا دا قۇلىقسىزدىق تانىتتى.
بالتا ابدەن قينالدى. بولماعان سوڭ تۇرعاندى كومەككە شاقىردى.
— تۇرعان اعا، قوبلاندى... قۇرداسىم ەدى. سول قازا بولعاندا، اڭعا كىم-كىمدەر شىققانىن بىلەسىز بە؟
ءنازيا سامبىرلادى.
— بىلەسىز بە دەيسىڭ. نەگە بىلمەيدى. ءوزى بولعان ىشىندە. قاڭعىعان وق ءتيىپتى عوي. سول قاڭعىعان وقتىڭ بىرەۋى، كەرەك دەسەڭ وسى اعاڭدىكى.
بالتا قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. قارسى الدىنداعى جەلكە شۇڭقىرى ۇڭىرەيگەن قۋشىق باس — جەندەتتىڭ باسىنا اينالىپ سالا بەردى. قاراقۇستان پەرىپ جىبەرۋدەن ءوزىن كۇشپەن ازەر تەجەدى.
"اپىراي، قوبلاندى ءولدى دەگەندە... ءبىر جاقتان ادەيى جاۋ كەپ ءولتىرىپ كەتكەندەي ءمان بەرمەپ ەم... ءولتىرۋشىسى قاسىندا جۇرگەن ەكەن-اۋ. مىنە، ءتىپتى مەنىڭ دە قاسىمدا وتىر... ءبىراق ۇندەي المايمىن. كەك قايتارا المايمىن. اق-قاراسىن ايىرۋ قيىن. ادەيى اتپاسا دا... ادام ولتىرگەن ادام قالاي شىمىركپەي جەر باسىپ جۇرە الادى؟ قالاي ويىن ويناپ، توي تويلاي الادى؟ ادام قانىن جۇكتەگەن جانى سىزداماي ما؟ اۋىرماي ما؟ تۇنگى ۇيقىسى قاشپاي ما؟ جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ازاماتتىڭ بايقاۋسىزدا عۇمىرىن قيىپ السا دا، سول ەرتە ۇزىلگەن، جازىقسىز ۇزىلگەن كىناسىز جاستىڭ ايتىلماي قالعان ءانى، جۇرىلمەي قالعان جولى، كوتەرىلمەي قالعان وتاۋى، تۋماي، ونىپ-وسپەي قالعان ۇرپاعى ويلانتپاي ما؟ سەندەلتپەي مە؟.. كەيدە شىبىن ولتىرگەندە دە سەلت ەتىپ، وبال جاسادىم-اۋ دەيتىن تۇيتكىلدى كەۋدەمىزدەن اۋلاماۋشى ما ەدىك. بۇل نەگە قينالمايدى؟ ءبىر اي وتپەي جاتىپ، تايتىك-تۇيتىك ايەلىنىڭ ىرقىمەن ۆاگون-رەستوراننان قاپشىق-قاپشىق شامپان تاسيدى، ەڭ بولماسا شىبىن ولتىرگەندەي شىمىركەنبەۋى قالاي؟ ساناسى بىتەۋ، كەۋدەسى قاراڭعى الدەكىم بولسا ءبىر ءسارى، كولحوزدىڭ پىلدەي پارتكوم حاتشىسى. كوزى اشىق، ويى سانالى كوممۋنيست. قولى قان... قان!"
بالتا شوفەر جىگىتكە ايقاي سالدى.
— توقتات! ماشيناڭدى توقتات دەيمىن!
شىڭعىرعان تورموز كولودكالارى ماشينانى تۇساپ جۇلقىدى، تۇساپ جۇلقىدى. بالتا يەگىمەن الدىنداعى تۇرعاننىڭ جەلكەسىن سوعارداي ءيتىنىپ قالدى.
— نە بولدى، قاينىم-اۋ! ءىشىڭ اۋىرا ما؟ ءسال قالدى، شىدا!
كۇلمەيتىن جەردە كۇلەگەش بولا قالعان ايەلگە جيىركەنە قاراعان بالتانىڭ تۇرعان جەڭىنەن تارتتى.
— نەگە توقتاتتىڭ؟
بالتا تۇرعاننىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.
— ۇستاما! جولاتپا! قان! قولىڭ قان سەنىڭ! ادام ءولتىرىپ وتىرىپ، ازامات قانىن جۇكتەپ شىمىركپەيسىڭ! ۇستاما! ۇستاما دەيىم قان-قان قولىڭمەن!
وڭەشىنەن قانجار سۇققانداي قادالعان سوزدەردەن تۇرعان ءبۇرىستى دە قالدى. جاق جازۋعا دارمەنى بولماي، كوزدەرى بادىرايىپ، اياسىنان شىعىپ بارادى.
بالتا پورتفەلىن الىپ ماشينادان سەكىرىپ ءتۇستى. سەكىرىپ ءتۇستى دە، وزىنە الدەنە ايتقالى ۇمسىنا بەرگەن ءنازيانىڭ بەتىنىڭ الدىنان ەسىكتى سارت جاپتى.
— بار! كەتىڭدەر!
— ۋاي، قاينىم! تۇرعاندى ءپىسىرىپ جە ماعان دەسەڭ، مەنى نەگە كۇيدىرەسىڭ. جازىعىم نە؟ اپ-ادەمى جىگىت تە اياق استىنان اشۋلانادى ەكەن-اۋ. قوي، قاينىم! ءبىر جولعا اشۋىڭدى ماعان بەر. كەل، ءمىن ماشيناعا. اۋىل ءالى ءبىراز جەر.
— جۇرگىز! كەتىڭدەر، قۇرىڭدار ءبارىڭ دە!
بالتا پلاششىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
ۇيىنە قاس قارايا جەتتى. تەرەزەسىنەن جارىق كورىنگەن جوق. سوعان قاراعاندا اپاسى ۇيىندە جوق بولۋى كەرەك.
قاقپاداعى قارا قۇلىپتى سيپالادى. ەس بىلگەننەن وسى قۇلىپ سونداي تانىس. ىرگەدەگى شەشەسى ەكەۋىنە عانا بەلگىلى قۋىسقا قول سۇعىپ كىلتتى الدى.
"مەنى ىلعي كەلىپ قالار دەپ جۇرەدى ەكەن-اۋ! ايتپەسە، بۇل كىلتتى بۇل اراعا قالدىرماس ەدى عوي".
شەشەسىن ايادى. ءوزىن ايادى. مىناۋ جۇدەۋ اۋلىن، قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ، مۇلگىپ تۇرعان اۋلىن ايادى. بۇرىن بۇنداي بولمايتىن. ءدال وسى كوشەنىڭ، "كەدەيلەر" كوشەسىنىڭ وزىندە ءار باعان سايىن شام جارقىراپ تۇراتىن.
"لامپا شاق كەلمەي مە ەكەن؟ الدە سوعان قۇنت جوق پا؟ بالشىق، لايى كوپ كوشەمەن تۇندە جۇرگەن ادام ابدەن باتپاقتاپ بىتەدى عوي. باسشىلار قايدا قارايدى. اۋىل مادەنيەتى تازالىعىندا، كوشەسىنىڭ جارىعىندا، ادامدارىنىڭ جارقىن جۇزىندە تۇرماي ما؟ مىناۋ سۇرەڭسىزدىكتى كىم جويادى؟"
وسىدان ءۇش اي بۇرىن كەلگەنىندە وسى ويىن قوبلاندىعا ايتىپ، "كومسومولدار نە تىندىرىپ ءجۇر؟ وزدەرىڭ قولعا الماساڭدار، وزدەرىڭ قيمىلداماساڭدار، سەندەرگە بىرەۋ ءبارىن سىرتتان كەپ جاساپ بەرەدى دەيمىسىڭدەر" دەپ ءبىراز ۇيالتقان.
"قوبلاندى ۋادە بەرىپ ەدى عوي. نەگە ورىنداماعان؟" دوسىنا ءتىرى تۇرعانداي-اق كادىمگىدەي وكپەلەدى.
ەسىكتىڭ قۇلپىن اشىپ ىشكە كىردى. ەلەكتر شامىن جاقتى. ءۇي ءىشى جىلى ەكەن. وت مازداپ جانىپ تۇر. اپاسى الگىندە كەشكە قاراي شىعىپ كەتكەن-اۋ.
اپاسى ەدەنگە قىلشىق جۋىتپايدى. قولى ءسال بوساسا، سۋ شۇبەرەكپەن ەدەندى ءسۇرتىپ الىپ جۇرگەنى. سونىسىن كەيبىر ابىسىندارى جاراتپايدى. "قاشان كورسەڭ ءسۇرتىنىپ، تازارتىپ جان-جاعىن سيپالاپ جالاقتاپ وتىرعانى. كەلمەي جاتىپ سول پيعىلىمەن مۇقاتتى جۇعىپ الىپ ەدى. ەندى اناۋ جالعىز ۇلدى جوعالتىپ، اينالاسىن تاقىرلاپ سيپاپ قالار-اۋ ءبۇيتىپ سيپالانا بەرسە" دەپ كۇڭكىلدەيتىن.
شەشىنىپ، جۋىنىپ-شايىنعان بالتا ەسكى ادەتىمەن پليتانىڭ ۇستىنە شاينەكتى قويىپ، شەشەسىنىڭ كەلۋىن كۇتىپ، داستارقاندى جاساپ قويدى.
— قۇلىنىم، بالتام! — اپاسىنىڭ ەمىرەنگەن داۋسىنان ويانىپ كەتتى. ەمىرەنگەن انا بالاسىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، قۇشاعىنان كوپكە دەيىن بوساتپادى. بۇرىن مۇنشا بوسامايتىن.
— اپا، ءوزىڭىز قالايسىز؟ دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟
— شۇكىرمىن. مەنى قويشى، ءوزىڭ قالايسىڭ؟
— جاقسىمىن.
— الگى "كۇيىپ قالدى. جاتىپ قالدى" دەگەندى بىرەۋلەردەن ەستىپ سونداي ۋايىمداعانىمدى بىلسەڭ،..
— ءاي، ول ەشنارسە ەمەس، — بالتا اڭ-تاڭ. "كىم ايتتى؟ قالاي جەتتى؟ نەگە جەتكىزدى؟" دەگەن سۇراقتار كەۋدەسىندە ۇيمەلەدى،
— مەن دە تىڭمىن.
— جۇمىستان ىلعي وسىلاي كەش قايتاسىز با؟
كەش قايتاتىنىن بىلەدى. ءبىراق "بۇگىن عانا" دەگەندى ەستىگىسى كەلەدى. سوندا عانا كوڭىلى جايلاناتىن سياقتى.
— الگى ءبىر قىزىل تايىنشانى ءسۇزىپ تاستاپ... جەكە بايلاپ، جەكە كۇتىپ ءجۇرمىن ونى... وۋ، شاي قويىپ، داستارقاندى جايناتىپ تاستاپسىڭ عوي. ءتۇۋ، مىنا كامپيتتەردى قايدان العانسىڭ؟ الماتىدا تابىلا ما وسىنداي تاس كامپيت؟ ايعانشالارعا اۋىز تيگىزەيىن ەرتەڭ... ايعانشا دەمەكشى، بايعۇسقا ابدەن باتىپ ءجۇر. قوبلاندى قانداي ەدى. جىگىتتىڭ سىرتتانى ەدى. ايرىلىپ قالدىق قۇرداسىڭنان.
ەكەۋىنىڭ دە قاباقتارى سالبىرادى، ەكەۋى دە قوبلاندىنى ويلاپ قۇلازىعان كوڭىلدىڭ كۇرسىنۋىن كەشتى.
— وۋ، مەن قازانعا اس سالماي نەعىپ وتىرمىن.
— اپا، بۇگىن سوعان اۋرە بولماڭىز. قاي ۋاقتا پىسەدى ول؟
پىسەدى، بالتاجان. وندا ما... اناۋ بەكتەمىرلەردى شاقىرىپ جىبەرەلىك. قامكوڭىل ءجۇر عوي. ءقازىر شاي ىشكەن سوڭ ەكەۋمىز كىرىپ شىعامىز.
بالتا پورتفەلىنەن سىعان بورتپە ءشالىنى الىپ شەشەسىنە ۇستاتتى. ءشالىنى جايىپ قاراپ، قاتيرا كوپ وتىردى. كوزىنەن مونشاق-مونشاق جاس ىتقىدى.
— نەگە جىلادىڭ، اپا؟! — بالتا اكەلگەنىمدى جاقتىرماي، جاراتپاي قالدى ما دەپ سەزىكتەندى مە، الدە ءاجىم سىزىعى ماڭدايىندا بىلىنە باستاعان شەشەسىنىڭ جالعىزدىعىن اياپ كەتتى مە، ءوزى دە كەنەت جۇدەي قالدى.
— كۋانعانىمنان جىلايمىن، قۇلىنىم. ازامات بولعانىڭ وسى ەمەس پە. قىزمەتكە تۇرىپ، تابىس تاپساڭ، شەشەڭە كەرەگىن اكەلسەڭ — ودان ارتىق مەن نە تىلەيمىن. ەندى ءبىر كەلىن ءتۇسىرىپ بەرسەڭ، — دەپ ءسال كىدىردى دە، كوزىن قولىنىڭ قىرىمەن ءسۇرتىپ تاستادى. نۇرى تايا قويماعان قاراقوڭىر كوزدەرى ەلجىرەتە قادالدى. — "شۇيكەباس الماي شىر بىتپەس" دەگەن بار. سەنىڭ وتاۋ كوتەرگەنىڭدى كەرسەم، نەمەرەمدى الديلەسەم، مەنەن باقىتتى انا بولار ما.
"كەلىنىڭىز بار عوي، بار، اپا" دەي جازداپ قالدى. ءدال ءقازىر مايسارادان قىمبات ادام جوق تارىزدەندى. اناسىن كورىپ، كوڭىلى توعايعان سوڭ، شىدامسىز جۇرەك الىستاعان ادامدى اڭساي باستايتىن ادەتىنە سايدى. بالتا ىشىنەن مايسارانى بەكەر وكپەلەتتىم-اۋ دەيتىن ءوزىن-وزى كىنالايتىن كۇيگە ءتۇستى دە، الگىندە عانا اياپ، قولىنان كەلسە الەمنىڭ بۇكىل اسىلىن، بۇكىل بايلىعىن، بۇكىل جاقسىلىق-راقاتىن ۇستىنە ءۇيىپ قويارمىن-اۋ دەپ جانىمەن قۇلشىنعان اناسىن دا ۇمىتتى.
— شايىڭ سۋىپ كەتتى عوي، — دەپ قاتيرا ساتتە وزگەرگەن بالتانىڭ الدىنا جەنتتى سىرعىتتى. بۇل جەنت — بالتانىڭ ءسۇيىپ جەيتىن اسى. بالا كەزدەن ۇناتاتىن. قاتيرا اش وتىرسىن، توق وتىرسىن، وكسىپ ءجۇرسىن، كوڭىلدى ءجۇرسىن — ءبارىبىر كەلى ءتۇيىپ، تالقان دايىنداپ، جەنت جاساپ — ۇلىنىڭ الدىن ءبىر بوساتىپ كورگەن ەمەس. ال، بۇگىن، بالتا سول جەنتكە دە قاسىق سالعان جوق.
— جەنتتەن دە الماي وتىرسىڭ...
— ءا، ءيا، الام... و-و، سونداي ءتاتتى، اپا، مەن اناۋ تۋلادا جۇرگەندە وسى جەنتتى كوپ ساعىندىم... ساعىن- عام.
اڭگىمەلەرى ۇيلەسپەدى.
ەكى-ۇش كەسەدەن سوڭ بالتا ىدىسىن توڭكەردى.
قاتيرا شىپ-شىپ بىلىنە باستاعان تەرىن الاقانىمەن سىپىرىپ تاستاپ، ورنىنان تۇردى. قيمىلى ءالى شيراق. قىرىقتىڭ ىشىندە دەگەنگە ادام يلانعىسىز.
— وندا، بالتاجان، بەكتەمىردىكىنە كىرىپ شىعايىق.
ۇيدەن شىققاندا دالا ءتىپتى قاراڭعى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تارىزدەنىپ ەدى، شەشەسى الدىنا ءتۇسىپ الىپ، سۇرىنبەي، مۇدىرمەي باستاي جونەلدى.
"ۇيرەنىپ كەتكەن-اۋ. كوزى قالاي كورەدى؟ مەن ءتىپتى تابان جولدى دا كورمەيمىن".
— مىناۋ كوشەگە نەگە شام ورناتپايدى.
— وكتيابر مەرەكەسىنە قارسى شام بولادى دەپ قوبلاندى ايتىپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى كىم ءبىلسىن...
— وعان دەيىن جاقسا، بىردەمە بولا ما؟
— اناۋ تۇرعان پارتورگ پەن ماقان سالتاناتتى تۇردە كۇندىزگى تۇستەي بولاتىن لامپالار سالعىزىپ، كوشەنى جايناتىپ جىبەرەمىز. ول — ۇلكەن مەروپرياتيە، ونى ۇلكەن مەيراممەن توقايلاستىرۋ كەرەك دەپ ايتتى دەپ ءارى كۇلىپ، ءارى ىزالانىپ جۇرگەن دوسىڭ. مىنەزى تىكتەۋ ەدى عوي. پارتورگقا دا، ماقانعان دا دەس بەرمەيتىن. ەندى... ءاي، ءبىراق...
شەشەسىنىڭ شاراسىزدىقپەن قينالعان داۋسى ءۇزىلىپ كەتتى. "ءاي، ءبىر شيكىلىك بار-اۋ ءدال وسى قازادا" دەپ ويى اۋىرلاپ كەتكەن بالتا بەكتەمىردىڭ تابالدىرىعىنان ءۇنسىز اتتادى.
بۇلاردى كورگەندە پەش تۇبىندە وتىرعان ايعانشا تارعىل داۋسىن اڭىراتىپ زارلاي جونەلدى. سوستيىپ تۇرىپ قالعان ۇلىنا سىبىرلاپ:
— ەكەۋىن... بەكتەمىر مەن ايعانشانى قۇشاقتا، — دەپ ءسال يتەردى قاتيرا.
بەكتەمىردىڭ قۇشاعى — اكە قۇشاعىنداي سەزىلدى. ءبىرى كوكەسىن، ءبىرى ۇلىن ىزدەگەن ەكەۋدىڭ ءۇنسىز جىلاۋى ءتىلسىز سولقىلداۋى ۇزاپ بارا جاتقان سوڭ، قاتيرا بالتانى اجىراتىپ ايعانشاعا قاراي بۇردى.
ايعانشا بالتانىڭ باسىن كەۋدەسىنە، كەڭ ومىراۋىنا قىسىپ الىپ ال كەپ بوزداسىن، ال كەپ اڭىراتسىن انا شەرىن، انا زارىن، انا مۇڭىن. بالتا ەندى بوي-بوي بوسادى. "قىرشىن ەدى، قوبلاندى! قىرشىنىڭنان قيعان كىم؟ العىر ەدى-اۋ، قۇرداسىم! نەگە ءۇزدى عۇمىرىن؟ ادال ەدى-اۋ، جولداسىم! ارامدىق پا وق اتقان؟ بالا قايدا اناعا؟ انا زارى بىتەر مە؟ جۇبانار ما شەر كوڭىل؟"
بالتا قوسىلا وكسىدى قاياۋلى انامەن. قوسىلا جوقتادى ىشتەن تەل قۇرداسىن. ورنى ۇڭىرەيگەن سۋىق قازانىڭ سۇمدىق قاسىرەتىن ەندى عانا ۇقتى. جاستاي سولعان قىرشىننىڭ قابىرى قارا جەردەن عانا قازىلماي جىلاۋلى جۇرەكتەرگە ءتىلىنىپ تۇسەتىنىن سەزدى.
اگىل-تەگىل جاسى كوزىن بۇلادى. اعىل-تەگىل جاسى ومىراۋدى شىلادى.
قاتيرا ەس بەردى.
— بولدى، ايعانشا! جىلاعاننان نە ونەدى ەندى؟ قايتەمىز، قوبلاندىجان ەندى قايتپايدى بىزگە...
ايعانشا اياق استىنان ءبۇلىندى. تارعىل داۋسى ءتىپتى بارىلداپ كەتتى.
— ءسوزدى قويشى سەن، قاتيرا! جىنىمدى كەلتىرمە! ۇلىڭ قاسىندا، ۇيالماسىڭ جانىندا، سەن نەنىڭ كۇيىگىن تارتىپ وتىرسىڭ؟
قاتيرا قىسىلدى. قيپاقتادى.
— ءاي، ايعانشا! ءسوز ەمەس ءسوزدى قالاي ايتىپ وتىرسىڭ؟ قوبلاندى مىناۋ بالتامنان كەم بە ەدى ماعان. سەن ايقايلاپ جىلاعاندا، مەن ىشتەي ەگىلمەي مە ەكەم. الىستان قۇرداسىنىڭ قازاسىن ەستىپ جەتكەن بالتامنىڭ جازىعى نە؟
— تۇندەلەتىپ نەگە كەلەسىڭ؟ سوڭىمنان قادالعان سۇعىندى قاشانعى قاداي بەرەسىڭ؟ الپامىسىمدى دا العىز قۇدايعا. قۋ قۇدايعا! جالماۋىز قۇدايعا! سودان سوڭ مىناۋ قۋ باستى قولىنان جەتەلەپ ال دا، جۇرە بەر. تالاسسام، قانشىق بوپ كەتەيىن. وعان دەيىن بالامنىڭ اكەسىنىڭ ماڭايىنان باسپا!
جاسى تىيىلماي سولىقتاپ وتىرعان بالتا توبەسىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي سىلەيدى دە قالدى. باس كوتەرىپ ەشكىمگە قاراۋعا ءداتى شىدارداي ەمەس.
"نە دەدى؟! راس ايتتى ما؟ قارالى ادام، قازالى ادام وتىرىك ايتا الا ما؟ سوندا... سوندا؟"
ءىشىن ىستىق الاۋ قارىپ الا جونەلدى. قىزعانىش ءورتى ءبىر تۇتانعان سوڭ جۋىق ارادا سونبەيدى. بالتانىڭ موينى سالبىراپ، باسى ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا ەنىپ بارادى.
— ءاي، ايعانشا! جامان قاسىنداعىسىن قاراقتار دەپ، سەن مىقتى بولساڭ سىركەسى سۋ كوتەرمەي جۇرگەن ماعان تاپ بەرگەنشە، اناۋ ماقانعا نەگە جارماسپايسىڭ! نەگە سونان داۋلامايسىڭ قوبلانجاننىڭ قازاسىن! بەكتەمىردى نەگە تەليسىڭ ماعان؟ جەسىر ايەل جەلكەلەگەنگە جاقسى دەگەندى قاشان قوياسىڭدار. الدە بەكتەمىردى ورگىزىپ-تۇرعىزاتىنىڭدى باسقاعا دا جاساعىڭ كەلە مە؟ تۇندە كەلسەك شىداماي كەلدىك. بىرگە وسكەن، بىرگە ويناپ-كۇلگەن تولدەر ەدى. اكە-شەشەسىنە كوڭىل ايتىل، ماۋقىن باسايىن دەگەنىمە جازىقتىمىن با؟
ايعانشا ودان سايىن تۇلداندى.
— ءاي، قاتيرا! بەتپاقتانبا بەكەر! قوبلاندىم ولگەن كۇنى بۇكىل اۋىلدى شارلاپ مىنا شىرىك بايىمدى سەنىڭ قوينىڭنان تاۋىپ العانىن كىمنەن جاسىراسىڭ. مىنا بالامنان ۇيات بولسا دا شىندىقتى ايتپاي، بەتىڭە باسپاي تۇرا المايمىن!
— ءتايت! دوعار بىلشىلدى! — دەپ بەكتەمىر قالشىلدادى.
— ءا، جاراسىپ قالعان ەكەنسىڭدەر. ءتىل تابىسىپ العان سوڭ قۇداي توقپاقتاعان مەنى ەندى سەندەر توقپاقتايىن دەدىڭدەر مە؟ "توقال بايدىڭ باۋىر ەتىنەن جارالادى" دەپ باۋىر باسىپ قالعانىڭدى مەن بىلمەيمىن بە؟.. ۇلىمنىڭ جەتىسى وتەر-وتپەستەن تۇنىمەن قايدا جوعالدىڭ، مىناۋ بەتى جىلتىراعان بەتى قاراعا بارماعاندا؟ الدە ءيىس الماس كورەمىسىڭ مەنى. نەمەنەگە ماعان قوجاڭدايسىڭ، ءاي! قوجاڭداما ماعان!
"ۇيىڭە كەلگەندە ۇيدەي وكپەڭدى ايتپانى" بىلسە، ايعانشا ايعانشا بولا ما، اق جاۋلىقتى اتانا ما. شاپىلداپ، شابالانىپ قاتيرا مەن بەكتەمىردى اپارىپ تاستاماعان جەر قالدىرمادى. بالتا ودان ءارى ءتوزىپ وتىرا المادى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ ەسىكتەن شىعا جونەلدى.
— وي، ايعانشا-اي، سەنىمەن بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناستىم دەسەم دە، ءالى جۇمباعىڭ كوپ ەكەن-اۋ. بالامنىڭ الدىندا ءتىرى ءولتىرىپ، قارابەت ەتەردەي ينەنىڭ جاسۋىنداي جازىعىم بولسا قايتەرسىڭ. تەككە جازعىردىڭ عوي، جارقىنىم.
— ءتىلىنىڭ ءتاتتىسىن!.. جارقىنىم دەپ ءىشى-باۋىرىما كىرىپ الىپ، ءتىپتى الداماق ەكەنسىڭ عوي، تۇتاق. اۋلاق! اۋلاق ءارى! بالامنان ءبىر، بايىمنان ەكى ايرىلار جايىم جوق. مىڭ جەردەن قوينىڭ قۇتتى بولسا دا بۇدان بىلاي قاراڭدى كورسەتپە، — دەپ دولدانعان ايەل ءسوز تىڭداۋدان قالدى.
— قاتىن، ءاي! دوعار ەندى! — دەگەن بەكتەمىردىڭ قاتۋلانعان ءتۇرىن كورگەندە ويبايدى ءتىپتى ۇدەتتى.
— ويباي-اي! ويباي! مىناۋ جاتىرى قاعىنعان قار ەندى مەنى ءوزى بايىما ءوز ۇيىمدە ساباتاتىن بولدى-اۋ. قاي پەيىلىمنەن تاپتىم؟ قاي ارام پيعىلىمنان تاپتىم، ويباي!
قاتيرا ءۇن-تۇنسىز شىعىپ جۇرە بەردى.
بەكتەمىر بۇكتەتىلىپ وتىرعان ورنىندا اۋىر جۇدىرىعىمەن ەدەندى ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەردى.
— قۇلىنىم-اي، قوبلاندىم-اي! قور قىلدى-اۋ مىناۋ قۋ قاتىن! ادالدىعىمدى... بيشارا ايەلدىڭ ادالدىعىن كىمگە ايتارسىڭ؟ كىمگە شاعىنارسىڭ؟ قۇلىنىم-اي، سەنەن ايرىلعان سوڭ ەندى كىم بار ماعان سەنەتىن. كىمىم قالدى تىرەك ەتەتىن؟ — دەپ كوي-گويگە باسا وكىرىپ جىلاپ قويا بەردى...
* * *
"ماسقارا عوي! قالاي كورەم بەتىن؟ ارىستاي ازامات ءولىپ جاتقاندا ەكەۋى... ەكەۋىنىڭ ءداتى قالاي شىداپ بارادى؟ اپام قالاي وزگەرگەن؟.. بۇعان دەيىن بۇدان دا جاس كەزىندە بىردە ءبىر ەركەكتىڭ بەتىنە كۇلە قاراماۋشى ەدى عوي. ەندى نەگە بۇزىلدى؟ نەگە؟ نە-گە؟"
"نەگە؟" دەيتىن جاۋابىن تاپپاس سۇراق ميىنا تىكەندەي قادالىپ، كۇيتاباعى تەسىلگەن پاتەفونداي قايتا-قايتا ءتىل ۇشىنا ورالا بەرەدى.
"قارالى انا وتىرىك ايتپايدى. ايتا المايدى. سوندا اناۋ ەكەۋى... ەكەۋى كوپتەن بەرى... مەن وقۋعا كەتكەلى بەس جىل... وندا تۋرا قىرىقتا عانا... قىرىقتا عانا... ەكەۋى بىرگە وقىعان... نەگە وزگەرگەن؟ قالاي وزگەرگەن... كەتەم!.. بەكەر كەلگەن ەكەم؟.. قوبلاندىعا كەلدىم عوي؟.. ءيا، سوعان كەلدىم. كەشىر، قوبلاندى! مەن ساعان كەلدىم. ءقازىر بارام. بىردەن وزىڭە بارۋىم كەرەك ەدى".
بالتا اۋىلدىڭ سىرتىنداعى زيراتقا قاراي بۇرىلىپ، توتەلەي سالدى. جولسىزبەن تارتقان سوڭ ەبىل-سەبىلى شىعىپ، پورا-پورا تەرلەدى. پورا-پورا جاس بەتىن جۋدى. بىرەر رەت ءسۇرىنىپ قۇلاپ تۇردى. ءبىراق توقتاعان جوق. اۋىلدىڭ تەرىسكەيىندەگى شوعىرلانعان قورىم بۇرىن جاقىن كورىنۋشى ەدى، تۇندە جول ۇزارىپ كەتەدى دەيتىن نانىم راس پا، الدە اسىققان ادامعا بارار جەرىنىڭ جەتكىزبەي قوياتىنىنان با، بالتانىڭ القىنۋى كۇشەيدى. كەنەت قارسى الدىنان قاراۋىتىپ ءبىر "اۋىل" — "مايىتتەر اۋىلى" — شىعا كەلدى.
"قالاي كوبەيىپ كەتكەن؟ ءاي، مىناۋ نە؟ كۇمبەز بە؟ اپىراۋ، نەشەۋىن سالىپ تاستاعان؟ بۇرىن مۇندايدىڭ ءبىر دە ءبىرى جوق ەدى عوي؟"
بالتا زيراتتىڭ شەتىنە جەتىپ، تايساقتاپ توقتادى.
العاشقى قارقىندا قوبلاندىعا بارام، دوسىمنىڭ باسىنا بارام دەگەن تىلەكپەن باتىل ادىمداعانىمەن، ەندى جۇرەگى داۋالاماي تۇر. بىرىنەن-بىرى بيىك، بىرىنەن-بىرى ەڭسەلى، بىرىنەن-بىرى اسقاق كۇمبەز-بەلگىلەر، كۇمبەز-بەيىتتەر تۇنگى قورىمنىڭ سۋىق سۇسىمەن دەنەسىن تۇرشىكتىرىپ جىبەردى.
"مىنالاردى قاي كەزدە سالىپ ۇلگەرگەن، ەي؟ سونشاما ادام شەتىنەمەگەن سياقتى ەدى عوي؟" دەپ بالتا جۇرەكسىنە باسىپ ەڭ بيىك ەڭ اسەم سالىنعان كۇمبەزگە جاقىندادى. كۇمبەزدىڭ سىرتقى قابىرعاسىنا مرامور تاقتا ورناتىلعان ەكەن، قانشا سىعالاپ ۇڭىلسە دە، ارىپتەردى شىعارا المادى. كەنەت... الدەكىمنىڭ قىت-قىت كۇلگەنى ەستىلدى... بالتانىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتپەسە دە... تاس توبەسىنە شىقتى.
كۇلگەن داۋىس جاقىندادى. قاراڭداعان الدەكىمنىڭ ەلەسى كورىندى. قىت-قىتتاپ كۇلگەن داۋىس ادام داۋسىنا مۇلدە ۇقسامايدى.
جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرعىلاعان بالتانىڭ بۋىن-بۋىنى بوساپ، تۇلا بويىن سۇپ-سۋىق تەر جۋدى. تىزەلەرى دىرىلدەپ، دىمى ءوشتى. تۇنگى زيرات باسى... سورايعان، سەرەيگەن كۇمبەز بەن تومپايعان قابىرلار... الدە كۇلگەن، الدە شەگىن تارتا جىلاعان بەلگىسىز داۋىس... قورقىنىشتى داۋىس.
قاشۋ قايدا! قاشپاق تۇگىل بالتانىڭ ساۋساق قيمىلداتار دارمەنى قالمادى.
الگى قىت-قىت كۇلكى (كۇلكى ەكەنىنە كۇمانى قالمادى) ءدال قاسىنان ەستىلدى. قاراڭداعان بەينە قارسى الدىنا توقتادى. ۇستە شوقپىت، باستا — البا-جۇلباسى شىققان قامىس قالپاق. ىرسيعان ءتىستىڭ اقشىل ءتۇسى بىلىنەدى. كۇلگەندە بۇكىل دەنەسى سەلكىلدەيدى.
— مەن سەنى بىلەم، — دەدى الگى سۇمدىق كۇلكىلى ادام. ادام داۋسىن ەستىگەن سوڭ بالتانىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— سەن كىمسىڭ؟ — دەدى.
— مەن سەنى بىلەم. سەن قاتيرا تاتەنىڭ ۇيىنە كەلدىڭ. مەن سەنى كورگەم.
— ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— مەن تىلەۋمىن. سەن مەنى ۇرمايسىڭ با؟ "تىلەۋ!.. سەن ءالى وسىنداي ما ەدىڭ؟ جازىلماعان ەكەنسىڭ عوي ءالى؟ شىركىن تىلەۋ! تىلەۋ-اي!"
— مەن — بالتامىن عوي!
— جوق، بالتا كىشكەنتاي... سەن گارودسكويسىڭ... مەن بالتانى بىلەم. بالتا كىشكەنتاي عوي. الدايسىڭ بوسقا. ۇرمايسىڭ با؟ مەنى ءبارى ۇرادى.
— ۇرمايمىن، تىلەۋ!
تىلەۋ — بالتامەن تۇيدەي قۇرداس. قوبلاندى ۇشەۋى ءۇشىنشى كلاسقا دەيىن بىرگە وقىعان. وسى تىلەۋ كەرەمەت العىر ەدى. الدىنا جان سالمايتىن. ءۇشىنشى كلاستا اۋىردى. اۋىرۋىنا جۇرت وسى ماقان سەبەپكەر بولدى دەپ گۋىلدەۋشى ەدى سول تۇستا. ءقازىر اۋىزعا دا المايدى. تىلەۋدىڭ ۇيىنە ماقان ءتۇن ورتاسىندا ەسىگىن بۇزىپ كىرگەن بە، شەشەسىن ساباعان با، الدە باسقا ءبىر وزدەرىنىڭ كۇڭكىل-شۇڭكىلى بولعان با، سول تۇننەن باستاپ شوشىمالى بولعان تىلەۋ، اقىرى، ءجۇرىپ كەتەتىن، ايدالاعا شىعىپ كەتەتىن كەسەلگە ۇشىرادى عوي. جالعىزباستى شەشەسىنىڭ اپارماعان دارىگەر، ءتاۋىبى قالماپتى دەيتىن. قايران تىلەۋ سول ون جاسار بالا داۋرەنىندە ءبىرجولا قالىپ قويدى عوي. شالا ەستى، مومىن جانعا كىم كورىنگەن الىمجەتتىك ەتە بەرەتىندىكتەن ابدەن زارەزاپ بولىپ قالعان. بالتاعا قايتا-قايتا جالىناتىنى دا سودان.
— سەن مەنى ۇرمايسىڭ با؟
— نەگە ۇرام، تىلەۋ؟ سەن مەنىڭ دوسىمسىڭ عوي.
— ءيا، ساعان. مەن سەنى بۇگىن عانا كوردىم. سەن قاتيرا تاتەمدىكىنە كەلگەنسىڭ.
بالتا تىلەۋدىڭ بەتىنە قانشا ءۇڭىلىپ قاراسا دا، انانىڭ ءجۇزىن انىق كورە المادى. مىناۋ اركىمنەن ءبىر تاياق جەپ، ىقىلاس تاپپاي جۇرگەن تىلەۋدى ءدال ءقازىر وزىنەن گورى باقىتتى سانايتىنداي.
— سىرىڭكەڭ بار ما؟ — دالباسالاپ سۇراي سالدى.
— بار... — قىت-قىت كۇلدى. ودان كەڭك-كەڭك كۇلكىگە اۋىستى. — مەندە سىرىڭكە بار. انادا سۇيمەنقۇلدىڭ نەمىسسكيي ابشەركەسى بوسانىپ كەتكەن. وي، سونداعى قورىققانىم-اي! سىرىڭكەنى شاعىپ لاقتىرسا، يت تيىسپەيدى. بالالار سىرىڭكەدەن دە قورىقپايدى. ىلعي تاس لاقتىرادى.
— سىرىڭكەڭدى بەرشى.
تىلەۋ شوقپىتىنىڭ ءبىر قالتارىسىنان ءبىر قوراپ سىرىڭكە شىعارىپ، بالتانىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— سەن بالتانى بىلەسىڭ بە؟ بالتا بىرگاديرسكيي گرۋزوۆەكپەن قالاعا كەتكەن. ول ءالى كىشكەنتاي.
بالتا تاڭ قالدى. ءوزىنىڭ وسىدان بەس جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن وقۋعا باراردا بەكتەمىر جۇرگىزەتىن جۇك ماشيناسىمەن كەتكەنى راس-تىن. سونى بۇل تىلەۋ كورىپ تۇرعان ەكەن-اۋ. ءالى ۇمىتپاعان، ءا.
سىرىڭكە شاعىپ، تاقتاداعى جازۋدى وقىدى. ..."بالاسى ماقاننان". ماقاننىڭ اكەسىنىكى ەكەن عوي. سوندا مۇنىڭ اكەسىنىكى دە وسى توڭىرەكتە ەمەس پە. اراسى تاياۋ بولاتىن-دى. كوڭىل جوبامەن ىلگەرى ادىمدادى. تاپتى. ءتورت قۇلاقتى كىشكەنە بەيىت. قىشى ۇگىتىلىپ، شوگىپ كەتىپتى. ەسىگىنەن باس سۇقتى. ءشوپ وسكەن قابىر تىم جۇپىنى. شەشەگە دەگەن وكپە ودان سايىن شيرىقتى. ىشقىنعان جۇرەك ودان سايىن سوقتى.
"ەڭ بولماسا... قابىرىن دا قاراماعانى ما؟"
ەڭ بولماسا... وكپە تاققىسى كەلسە، ادام قانداي سىلتاۋ تاپقىش. جالعىز ايەل بۇدان ارتىق نە ىستەي قويسىن.
"ماقان اكەسىنىڭ باسىنا كوك تاس قويىپتى".
كوكتاس!.. جۇرت ايتا بەرەتىن: "پالەنشەنىڭ بالاسى ازامات-اق اكەسىنىڭ باسىنا كوك تاس قويىپتى! تۇگەنشەنىڭ بالاسى جىگىتىم-اق،اكەسىنىڭ ءۇيىن ادەمىلەپ، كۇمبەزدەپ تۇرعىزىپتى" سياقتى تامسانۋلارى، دارىپتەۋلەرى مىنانداي باقاستىققا اپارىپ سوعادى ەكەن-اۋ.
"ءاي، ءبىراق مەنىڭ اكەم ماقاننىڭ اكەسىنەن كەم بە؟ نەسى كەم؟ مەنىڭ اكەم كەم ەمەس. ءبىراق ماقان بيىكتىگىن ون مەتر ەتىپ كۇمبەز تۇرعىزىپتى عوي. ال كولحوزشىلاردا... كوپشىلىگىندە ءجونى ءتۇزۋ ءۇي جوق. اپامنىڭ"...
ويى ءۇزىلدى... شەشەسىنە دەگەن وكپە قىجىلى اۋناپ تۇردى.
كەزىندە شەشەسىنىڭ قاتتى جۇدەپ كەتكەنىن دە، كوكەسىن... مۇقاتتى ويلاپ، كۇندىز-تۇنى ءبىر تىلەك ۇستىندە سارىلعانىن دا سەزەتىن ءتارىزدى. ءسابي جۇرەكتىڭ ايانىشىمەن، قارلىعاش قاناتىڭداي سۋ سەبۋىمەن اپاسىن قۇسادان سەيىلتۋگە تىرىساتىن.
"سول كۇندەردى ۇمىتقانى ما؟ قالاي ۇمىتادى؟ مەن بولماعاندا قوسا ءولىپ كەتۋگە دە دايىن ەدى عوي... جۇبايىنىڭ ءارۋاعىن قورلاعانى قالاي؟ بەكتەمىر نەگە اداسقان؟ دوسى ەدى عوي. قۇرداسى ەمەس پە ەدى؟.. ەركەكتىڭ ەرمەكشىل بولار ادەتى مە؟ اپىراۋ، وسى ەركەكتەردە دوستىققا دەگەن، دوسقا دەگەن قاسيەتتى پارىز بولماۋشى ما ەدى؟ بەكتەمىر مەنى اناۋ... اناۋ دەيمىن ءتىرى جۇرگەندەي-اق... مارقۇم قوبلاندىدان دا گورى كوبىرەك ەركەلەتپەۋشى مە ەدى. سونىڭ ءبارى الدامشى قىلىق، كوز بوياۋ ءۇشىن ىستەلگەن جالعان تىرلىك بولعانى ما؟ كىمگە سەنەم؟
ايعانشا تاتە الدامايدى. اشىنباسا، جانى كۇيمەسە، اياp ەدى ول مەنى... مەنى سونداي جاقسى كورەتىن...جاقسى كورەدى... جىلى-جۇمساعىن الدىما توسىپ كەلگەن. كوڭىلى ابدەن قالماسا... ءدال ماناعىداي شالا بۇلىنبەس ەدى... شىداي الماعان... اپام!.. ءاي، اپام!.."
كوزدەن جاس پارلادى. كەكىرەكتەن اۋىر... اۋىر كۇرسىنىس لىقسىپ شىقتى.
— سەن نەگە جىلاپ تۇرسىڭ؟ مىناۋ سەنىڭ اكەڭنىڭ بەيىتى مە؟.. بۇل — بالتانىڭ كوكەسىنىكى عوي.
تىلەۋدىڭ كوزى قاراڭعىدا دا كۇندىزگىدەي كورەتىن ءتارىزدى. تىلەۋدىڭ سوزىنەن سەلك ەتە تۇسكەن بالتا ءوزىنىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن ۇمىتقانىن ءتۇسىندى.
— بۇل — مەنىڭ كوكەمنىڭ بەيىتى، تىلەۋ...
— قاتيرا تاتەم بۇرىن ىلعي كەلەتىن.
"بۇرىن ىلعي كەلەتىن... ەندى كەلمەيتىن بولعانى عوي... كەمەگەنى — ۇمىتقانى. ۇمىتپاي... ەندى ونىڭ وعان قاجەتى جوق. جوق! ارينە كەلمەيدى! ارينە ۇمىتادى!"
— ارينە كەلمەيدى! ارينە ۇمىتادى! — داۋىسى قاتتى شىعىپ كەتتى.
— كىمدى ۇمىتادى؟ — تىلەۋ ساپ-ساۋ سۇراق قويدى. دەم-تىنىسى دا جيىلەپ ەستىلدى.
— جاي، انشەيىن. تىلەۋ، سەن قوبلاندىنىڭ قابىرىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم. ول اناۋ جاقتا... ءبىلال شە... سول ءبىلالدىڭ قاسىندا. — تىلەۋ كەڭك-كەڭك كۇلدى. تىلەۋ قورس-قورس جىلادى.
كۇلىپ تۇرعان ادامنىڭ تەز جىلاعانى قانداي قورقىنىشتى. ال شالاەستى، اۋىش جاننىڭ تۇنگى زيرات باسىندا كەڭك-كەڭك كۇلكىسىن تەپ-تەز قورسىلعا جالعاستىرعانى ءتىپتى ۇرەيلى بولادى ەكەن. بالتا شەگىنشەكتەدى.
— ءبىلال... سەنىڭ ءىنىڭ ءبىلال ما؟ ول... وعان نە بولدى؟
— ءبىلال كاروي بولعان. ول كوپ-كوپ پاشەستى اتقان... سوسىن اناۋ دۇشمان دەگەن شە... سەن دۇشمان دەگەندى بىلەسىڭ بە؟ — تىلەۋ جاقىنداپ كەلىپ، ەنتەلەي ءتوندى.
— ءيا، بىلەم.
— سەن ونى كوردىڭ بە؟
— جوق.
— ول دۇشمان شە... و-و! ونىڭ بويى بار عوي — ستالباداي! سۇمدىق ۇزىن. كوزى — توستاعانداي. مەن ونى كورگە-ەم! — تىلەۋ بالتاعا تىعىلا ءتۇستى. — مەن ودان قورقام! مەنى تۇسىمدە قورقىتادى. ساۋساقتارى اربيعان!.. وي، بۋىندىردى-اۋ ساۋساقتارىمەن!.. ساۋساقتارى دەسە عوي، تەمىر! دۇشمان جامان!
تىلەۋ تاعى قورسىلدادى. ەكى قولىمەن كوزدەرىن سىقپالادى. |
— مەن دۇشماننان قورقام دەسەم... مەنى ءبارى مازاقتايدى. بالالار ءتىلىن شىعارادى ىلعي... ەشكىم بولىسپايدى! تەمىر ساۋساقتارى قاتتى. موينىمنان بۋىندىرعاندا...
— جىلاما، تىلەۋ! دۇشمان ەندى ساعان تيمەيدى. مەن ونى قۋىپ جىبەرەم! — دەدى بالتا تىلەۋدىڭ يىعىنان قاعىپ. قاتتى اياعانى سونشا، ءوستىپ دالباسا جاسادى.
— قۋىپ جىبەرەسىڭ بە؟ سەندە ءاپتامات بار ما؟
— بار! مەندە ءبارى بار.
— ونى نەگە ۇستاپ جۇرمەيسىڭ؟
— تىعىپ قويعام. دۇشپان كەلگەندە اتىپ تاستايمىن. تىلەۋ قۋانا كۇلدى.
— سەن ونىڭ باسىنان ات، ءا. ايتپەسە ولمەيدى. ءبىزدىڭ ءبىلالدى دە ولتىرگەن ول. باسىنان اتقان. ءبىلالدىڭ باسى جوق.
— نە دەيسىڭ؟! — بالتا تىلەۋدى شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. اناۋ قورسىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— مەن ەمەس!.. دۇشمان اتقان ونى. بالالار ايتادى باسى جوق ەكەن دەپ. تەمىر قوراپپەن اكەلگەن...
تىلەۋ الاقانىمەن بەتىن كولەگەيلەدى. بالتا قولىن بوساتىپ، تىلەۋدىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— جىلاما، تىلەۋ. ءجۇر كورسەتىپى...
تىلەۋ العا ءتۇستى. قابىر-قابىردىڭ اراسىنان جىلانشا يرەلەڭدەپ باستاپ كەلەدى. ءبىر رەت ارتىنا بۇرىلىپ ءسال كىدىردى.
— سەن مىناۋ تومپاقتى باسپا. ونىڭ استىندا ولگەن ادام ۇيىقتاپ جاتىر. باسىپ كەتسەڭ، و-و-وي، اياعىڭ اقساق بوپ قالادى. جاراي ما؟
— جارايدى.
تىلەۋ قويانجوندانا ۇيىلگەن ەكى جاس قابىردىڭ ءدال ورتاسىنا توقتادى.
— مىناۋ بىلالدىكى... مىناۋ قوبلاندىنىكى.
بالتا تىزە بۇكتى.
"قوبلاندى، مەن سەنى ەندى ەشقاشاندا كورە المايمىن. سەن قالاي ساقتانبادىڭ، قوبلاندى؟ مەن كەش ەستىدىم. حابارىڭ جەتكەندە قولىمنان توپىراق سالار ەدىم". قول سوزىپ ءبىر ۋىس توپىراقتى الاقانىندا سىعىمدادى. تۇيىرتپەكتى ساۋساقتارىمەن ۇگىپ، قابىر ۇستىنە قايتا تاستادى.
"قوش بول، قوبلاندى!"
"قوش بول دەيمىن. ەستىر مە ەندى قايتىپ ول مەنى؟ ەڭ بولماسا رۋحى ءتىرى جۇرەدى دەيتىن ءدىندى دە الاستاپ قۋىپ، اتەيست بولىپ الدىق. ەشتەڭەگە سەنبەيمىز. ەگەر سەنسەك... دىنگە سەنسەك وندا مىناۋ قوبلاندىمەن و دۇنيەدە كەزدەسەر ەدىك قوي. ەندى ەشقاشان دا كەزدەسۋ جوق. ال مەن ول داۋسىمدى... نە ويىمدى ەستيتىندەي-اق "قوش بول" دەيمىن. رۋحتى رۋح سەزىنسە عوي... سوندا... باسە سوندا نە دەر ەدىم؟ نە دەپ جۇباتار ەدىم. ءاي، جۇباتا الماسپىن. ومىردەن تىم ەرتە... تىم ەرتە كەتكەن ادامدى... رۋحىن جۇباتار نە بار؟ ۇلكەندەرشە "وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم، ءبارىمىزدىڭ تۇبىندە ءبىر باراتىن جەرىمىز" دەپ ءدىلمارسىعاننان نە ونەدى. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم بولسا، وزدىگىنەن سوعان باس تىگىپ، كونە قوياتىن كىم بار؟ جوق قوي وندايلار. سەن شە... ءوزىڭ شە؟ مەن بە؟ مەن دە قيمايمىن. ءومىردى قيمايمىن".
تىلەۋ جەڭىنەن تارتتى.
— نە؟
— سەنىڭ ءاپتاماتىڭ قايدا؟
— اۆتومات پا؟ ونى قايتەسىڭ؟
— ءقازىر دۇشمان كەلسە، قايتەمىز؟
— دۇشمان كەلمەيدى. سەن بەكەر قورىقپا، تىلەۋ.
بالتا ورنىنان تۇرىپ ءبىلالدىڭ باس جاعىنا قويعان تاقتادان (تاس پا، تەمىر مە ايىرعان جوق) سىرىڭكە جاعىپ، "پوگيب پري يسپولنەنيي سلۋجەبنوگو دولگا" دەگەندى وقىدى. ءسال تومەندەۋ بوياۋمەن: "ۋمەر پري يسپولنەنيي ينتەرناسيونالنوگو دولگا ۆ افگانيستانە" دەپ قولمەن جازىپتى. تىلەۋ الگىنى الاقانىمەن سيپاپ قالدى.
— قوبلاندى جازعان مىنانى. سوندا كاماندىر نەگە جازدىڭ دەپ ۇرىسقان وعان... مەن قورىققام. قوبلاندى كۇشتى... ول كاماندىردەن دە قورىققان جوق.
"ءيا، قوبلاندى قورىقپايتىن. قوبلاندى باتىل بولاتىن. ادال بولاتىن. "بار! سەن دە كەت! ءبارىڭ كەتىڭدەر. سوندا كولحوزدا كىم ىستەيدى؟ مىناۋ توبەسىنەن توقپاق تۇسىرمەيتىن اكە-شەشەلەرىمىزدى ماقاننىڭ ەزگىسىنەن كىم قۇتقارادى؟ كەتىڭدەر! قورقاقتار!" دەگەندى كلاستاستارىنا. بارىمىزگە... ەندى قوبلاندى جوق.
ماقانمەن كىم ايقاسادى؟ ماقاندى كىم جەڭەدى؟ الدە قوبلاندىنى ماقان جەڭدى مە؟ وقىس وق سونىڭ ەزۋىمەن بۇرىلمادى ما ەكەن؟"
ەكى جاس جىگىتتىڭ جاس قابىرلارى جۇدەۋ، جۇپىنى. بىرىمەن ءبىرى جارىسا، بىرىمەن-بىرى ب ا ق تالاستىرا، ايبىن-اتاق تالاستىرا سالعان كۇمبەزدەر قارا تۇندە جوقشىلىققا، كەدەيلىككە، قول قىسقالىققا ءبىر شەكەلەپ قاراعانداي شانشىلا-شانشىلا قالىپتى. بالتانىڭ جان-جاعىنا سۇعىنا قاراعان باسى وسى تەڭسىزدىكتى كورمەيىن دەگەندەي سالبىراپ كەۋدەسىنە ءتۇسىپ كەتتى.
"ارينە، كوك تاس كەرەك. كەرەك-اق! جەر بەتىندەگى اقتىق دەمىن جۇتىپ تاۋسىپ، اقىرعى جولىن شالقالاپ كەلىپ وسى اراعا تىرەگەن جاننىڭ ءاتى-جونى جازىلىپ تۇرعانى دۇرىس-اق. ابدەن دۇرىس. كوكەمە قارىزدارمىن. ءيا!.. تاس قويامىن. ول — بالالىق بورىشىم!"
تىلەۋگە بۇرىلدى.
— قايتتىق، تىلەۋ.
— مەن اپامدى توسام... اپام بالنىستە... كەلىپ قالسا، الدىنان شىعام.
— اپاڭ بۇگىن كەلمەيدى. ەرتەڭ كەلەر.
— راس ەرتەڭ كەلە مە؟! — تىلەۋ قولىنان شاپ بەردى. — سەن ونى كوردىڭ بە؟ سەن قالادان كەلدىڭ، ءيا؟ سەن نەگە جاياۋ كەلدىڭ؟ اناۋ تۇرعان شە... سول باستىق قوي... ماشينامەن كەلدى. سەن ونىڭ ماشيناسىن كورمەدىڭ بە؟ جاياۋ كەلدىڭ...
— كورگەم جوق...
— ول ءبارىبىر مىنگىزبەيدى... بوراش بار عوي، شوفىر بوراش شە، سول انەۋكۇنى مەنى ماشيناعا جولاتپاي، قۋىپ جىبەرگەن.
— ءجۇر، قايتالىق.
كەنەت بالتا تىلەۋدىڭ ۇيىنە قونىپ شىعىپ، ەرتەمەن اۋىلدان تايىپ تۇرعىسى كەلدى. وعان تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ماقاننىڭ اكەسىنىڭ كۇمبەزىنىڭ ىرگەسىندە ءتاۋتيىپ تۇرعان ءوز اكەسىنىڭ ءتورتقۇلاق بەيىتىنىڭ قوراشتىعى دا وت تاستاعانداي بولدى. "نەگە قارامايدى؟ نەگە جوندەتپەيدى؟ اناۋ عوي كوپ ۇزاماي قۇلايدى. ءوزىن شيكى كىرپىشتەن قالاپتى. جاۋىن-شاشىن شاق كەلتىرە مە، شايىپ، ءمۇجىپ بارادى؟ ايايدى، كوكەمنەن ايايدى".
ارينە، كىنا تاققىش كوڭىلدىڭ مۇنداي ساتتە سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ، بار كۇنا-سۇمدىقتى ۇيىپ-توككىش بولاتىن ادەتى عوي. بالتا دا سونداي قازىمىرلىقپەن شەشەگە دەگەن وكپەنى قالىڭداتىپ جاتىر. قاپالى جاندى مۇڭدانا تۇسكەن سايىن سونىڭ بارىنە ءبىر عانا جاندى كىنالاپ، وكىنىشكە تولى ءومىر كەشكەندەي كۇرسىنىسىن كوبەيتتى. بۇكىل وتكەنىن ۇمىتتىردى. ايتپەسە، مىناۋ اتا-باباسى وسىپ-ونگەن جەرگە، اتا-باباسىنىڭ سۇيەگى جاتقان جەرگە، اتا-باباسىنىڭ قانى سىڭگەن قاسيەتتى جەرگە ءتىل بىتسە، مىناۋ تۇنگى سىبدىرلى جەلى ادامشا سويلەسە، بىلاي دەپ شەشىلىپ كەتەر مە ەدى:
"جوق، بالتا بالام! بالتا اۋلەتىم! سەن اداسىپ باراسىڭ. مۇلدە اداسىپ باراسىڭ. سەن اناڭدى بەكەر جازعىرما. سەنىڭ اناڭ سارى اۋرۋداي سارعايىپ سەنى ويلايتىن. سەنىڭ قامىڭدى ويلايتىن. تىلەگى دە، ءۇمىتى دە — جالعىز سەن بولاتىنسىڭ جەسىر ايەلدىڭ. تاپقانىن اۋزىڭا توسقان. ۇستاعانىن ۇستىڭە جاپسىرعان. ءبىر كويلەگىن ءۇش اۋدارىپ كيەتىن. مۇقاتتى ۇمىتقان جوق. ۇمىتا المايدى. ماقاننىڭ اكەسىنە كۇمبەز ورناتقاندا مۇقاتتىڭ قالقايعان عانا بەيىتىنىڭ ۇسقىنىن كورىپ ءۇش كۇن جىلاعان. امال نە، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى كوڭ جالداپ، سارىسۋ كەشكەندەگى بار تاپقانىن ساعان سالاتىن. سەن وقىسا ەكەن، تارىقپاسا ەكەن، اش-جالاڭاش بولماسا ەكەن دەپ قۋ جانى ىشقىناتىن. جوق، بالتا! قاتيرا مۇقاتتى نەگە ۇمىتسىن! ۇمىتپايدى. ماڭگى-باقي ۇمىتا المايدى. سەن قاتتى اداستىڭ! مىقتاپ الجاستىڭ!"
اتتەڭ، نە كەرەك تۋعان جەردىڭ ءتىلى جوق. قاراڭعى ءتۇننىڭ قۇرساۋىندا ىزىڭداعان جەلدى كەۋدەسىندە جۇيتكىتىپ ءۇنسىز جاتىر. بۋلىعىپ جاتىر.
4
الماتىعا جاقىنداعان سايىن پوەزدىڭ توقتاۋى جيىلەدى مە، الدە بالتاعا سولاي كورىندى مە، ءجۇرىسى ونبەي قويدى. قالادان كەتكەنىنە ءۇش كۇن ەمەس ءۇش اپتا وتكەندەي دەگبىرى قالار ەمەس. ارينە الماتىعا باۋىر باسىپ قالعانى دا راس. ءبىراق ءدال ءقازىر ساعىنىپ كورگىسى كەلەتىنى — مايسارا. الىستاعان سايىن جاقىنداي تۇسەتىن، اڭساتا تۇسەتىن ماحاببات قۇدىرەتى بولادى دەگەندى تالاي ەستىگەن. ەندى مىنا ۆاگون دالىزىنەن تەرەزەگە قاراپ، جەر تۇبىنەن مۇنارلانىپ الاتاۋ كوزىنە شالىنعاندا، الگى تۇجىرىمداردىڭ اقيقاتتىعىنا دەن قويا باستادى.
"ءاي، مەن مايسارانى شىن ۇناتام-اۋ. شىن سۇيەم-اۋ وسى. ۇزدىگىپ بارا جاتقان ءتارىزدىمىن-اۋ. اناۋ الاتاۋ ءاپپاق تۇلعالانىپ تەك مايساراعا عانا ۇقسايدى-اۋ. الدە الاتاۋ اياسىندا مايسارا بولعان سوڭ ىستىق تارتىپ بارا ما؟.. نەگە اشۋلاندىم؟ نەگە رەنجىتتىم؟ بارماعانى قانداي جاقسى بولدى. بارسا... ءبارىن ەستىر ەدى. ءاي، اپام... اپام. نەگە ايتىپ-ايتىپ كەتپەدىم. قارتايعاندا جەلىك بۋىپ نەسىنە قۇتىرىنادى؟ نانعا وكپەلەگەن بالاداي تۇرا قاشقانىم قالاي؟ قوزعاسام عوي... ىشكى جەگىنى اقتارسام عوي... ءدال بۇلاي قينالماس ەم. بەتىنە باتىرىپ-باتىرىپ ايتىپ كەتۋىم كەرەك ەدى...
مايسارا!.. مەنى ۇعاتىن دا، مەنى تۇسىنەتىن دە ءبىر-اق ادام ءوزى. مىناۋ كەۋدەمنىڭ توڭىن... شەشەمە دەگەن كوڭىل توڭىن سول جىبىتپەسە... ءاي، وندا ەشكىم جىبىتە الماس.
ادالدىق... ماحاببات... قازاق ايەلدەرى ادالدىقتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاماۋشى ما ەدى. ماحاببات ماسەلەسىن كۇشتى سەزىنەدى دەپ كەسىپ ايتا المايمىن. مۇمكىن اناۋ جاپىرايعان ءۇي، اناۋ بەس-التى ءۇيلى رازەزدەگى اناۋ... اناۋ ارتتا قالىپ بارا جاتقان... پوەزد تەرەزەسىنە كۇن سالىپ قاراپ، ورامالى قيسايىپ قالىپ بارا جاتقان ايەل ءۇشىن ءوز وتاعاسىنا دەگەن كوڭىلى، تازالىعى، ادالدىعى، الدىن كەسىپ وتپەيتىن سىيلاستىعى، كىشىلىگى ماحاببات دەگەن ايقاي-دابىلدى سوزدەن گورى قىمباتىراق، قادىرلىرەك شىعار. سونى نەگە ەسكەرمەيدى اپام؟ نەگە ۇمىتادى؟"
الاتاۋعا تۇمانداتىپ، شىلتەر تۇتىپ جاۋىن سەبەلەپ تۇر. سول جاۋىننىڭ لەبى اۋادا دىمقىل بوپ جايىلىپ، اشىق تەرەزەدەن بەتىنە تيگەن سوڭ، تەرەزەنى كوتەرىپ جاپتى. سىزدى، تۇماندى بولسا دا قالا توڭىرەگىنىڭ اسەم تابيعاتى كوز سۋارىپ، كوڭىل قۋانتادى.
"مايسارا ۇيدە مە ەكەن؟"
بالتا تۇرشىگىپ كەتتى. كۇدىك نەمە قايدان ساپ ەتە قالىپ ەدى، ءوز ەركىنەن تىس ويىنا ورالدى دا، تابيعاتقا سۇقتانا جەلپىنگەن كوڭىلدى سۋ قۇيىپ وشىرە سالدى.
"ول انەۋكۇنى تەگىن قالىپ قويعان جوق. ەكى-ۇش كۇن مەنسىز سايرانداماق بولعان. سايرانداسىن. ءبىز دە ولمەسپىز. قايتا ارا جىكتى اشۋعا جاقسى بولادى. ايتپەسە، بىتەۋجارا تىرلىكتەن پايدا جوق. بىلەر مە ەدى؟ قايدا باراتىنىن، قايدا جۇرەتىنىن بىلەر مە ەدى؟ ارينە مايساراعا اناۋ-مىناۋ ادام جولامايدى. جولاي المايدى. سۇلۋ. اقىلدى. ىسكەر.
اتاڭنىڭ باسى ىسكەر. قالالىق رىنوكتاردىڭ باستىعى. انە، مايسارانىڭ ىسكەرلىگى. باسقا جۇمىس تابىلماعانداي. ساۋداگەرلەرمەن ىستەس".
بالتا تەرەزەگە ءسۇزىلدى. الاتاۋدان تومەن جىلجىعان جاۋىن بۇلتى جەر شىلاپ جاقىنداپ قالعان ەكەن. اينالا توڭىرەك ەندى ءدال مۇنىڭ اۋىرلاعان ەڭسەسىندەي لەزدە سۇرقاي تۇسكە اۋىسىپ ۇلگەرىپتى.
"مايسارا مەنى الدامايدى. الداۋى مۇمكىن ەمەس. ول مەنى سۇيەدى..."
ءوزىنىڭ مايساراعا قاتتى ۇنايتىنىن سەزەدى. سەزىپ قانا جۇرگەن جوق. كوبىنەسە مايساراعا ۇناعانى ءۇشىن دە قاتالدىق جاسايدى. ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت كوڭىلىن قالدىرعان دا ءوزى. ارادان قىل وتپەس دەيتىن تاتۋلىقتى بۇزاتىن دا ءوزى.
"ءيا، ءوزىمشىل بولارمىن. مۇمكىن مەن ونى قىزعاناتىن شىعارمىن. قىزعانىش — ماحابباتتىڭ سەرىگى دەۋشى ەدى عوي. ءبىراق اسقاق سەزىمدى قىزعانىش ءتارىزدى قاراقشى تىلەك قورعاشتاپ جۇرسە، ونداي تىرلىكتىڭ نەسى ءسان. قىزعانىش كوڭىل كۇن كوزىن الاقانىمەن جاپپاق بوپ تىراشتانعان پەندەنىڭ كۇيكى قىلىعى ەمەس پە. نە جابا الماي، نە سول ارەكەتىن تيا الماي ءوزىن-وزى سەندەلتكەندە نە تۇسەدى؟ قىزعانىشتىڭ تۇپكى جەتەر جەرى — جاۋىعۋ عوي. ال ءبىر ۇيدەگى ايەل مەن ەركەك ءاۋ باستا ءبىرىنسىز ءبىرى تۇرا الماستاي ولىپ-وشە ۇزدىككەن جۇبايلار جاۋىقتى دەگەنشە، دۇنيەنىڭ بەيبىت تىرلىگىنەن نە پايدا. كوكىرەكتى تىرنالاعان الدەبىر وشپەندىلىك تىرناعى ءسات سايىن اق-قارانى اجىراتقىزباس كىنا-جالانى قانداي كۇشىكتەتكىش. بار سۇمدىق قىزعانىشتان... مەن مايسارانى قىزعانامىن. نەگە قىزعانام؟ سۇيەم عوي... سۇيەدى ەكەم عوي".
پوەزد ءبىرىنشى الماتى ۆوكزالىنا توقتادى. وسى ارادان تاكسي الىپ ءجۇرىپ كەتسە، تەزدەتىپ ۇيىنە... (ۇيىنە، ءوز ۇيىنە) جەتەدى. پلاششىن يىعىنا سۇعا سالىپ، سىرتقا ۇمتىلدى. جۇگى جوق، ەكى قولى دا بوس. پورتفەلدى شەشەسىنىكىندە تاستاپ كەتكەن. ويتكەنى شەشەسىمەن قوشتاسپاي قاشىپ كەتپەدى مە.
سىلبىر جاۋىن بەتكە ۇردى. تۇتاسا تونگەن سۇرعىلت بۇلت شوعىرى اۋىر قوزعالادى. تەرەك ۇشتارى الگى بۇلتتاردى تىرەپ تۇرعانداي.
"تاكسي تابىلا قويار ما ەكەن؟"
بالتا قايتادان سالعىرت تارتتى.
سۇمىرەيىپ ۆاگونىنا ءمىندى.
"كىمگە اسىعام؟ ارتىم اناۋ... بىرەۋدىڭ شىجىعىنان قىزىق اۋلاعان جەسىر ايەل... اپام مەنىڭ. الدىم جانە جۇمباق. مەندەي كۇيەۋى... جو-جوق تامىرى بار بولسا دا، جەسىر ايەلدىڭ تىرلىگىندەي تىرلىك كەشكەن مايسارا. سەبەبى ول ماعان ەسەپ بەرمەيدى. قايدا ءجۇردى؟ قايدا بولدى؟ نەگە كەشىكتى؟ كىممەن كەزدەستى؟ ولاردى مەنىڭ بىلمەك تۇگىل سۇراماۋىم دا كەرەك. Ay، نەگە بىلمەۋگە ءتيىسپىن. ءبىر جاقسىسى مايسارا ءالى باسقا جاقتا ازىرشە تۇنەپ قالعان جوق. ءبىراق الدەكىمدەرمەن كەزدەسەتىنىن راس قوي. كەشىگەتىنى... تالاي كەشىككەنى بار. سول كەزدەسۋلەردە نە شەشە بەرەدى؟ ارينە، ايەل مەن ەركەك وڭاشا كەزدەسكەن كەزدە شوشقا تاعالامايدى. مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى دە كوپ شەشە بەرمەيدى. ەندەشە..."
جۇدىرىعىمەن كولدەنەڭ بەلدەۋ اعاشتى سالىپ قالدى. كيىنىپ، جينالىپ ۆاگون دالىزىندە تۇرعان جولاۋشىلار بالتاعا جالت-جالت قاراستى. ادەمى، سۇڭعاق بويلى جىگىتتىڭ بالشىق جۇققان بالاعىنا، تۋفليىنە كوز جۇگىرتىپ، الدەكىمگە جورىدى ما، كەيبىر ايەل جولاۋشىلار ىعىسا اۋلاقتاۋعا تىرىستى.
"ۇيدە مە ەكەن؟"
مايسارا ۇيدە وتىرسا، بۇكىل كۇدىك سەيىلەردەي، بۇكىل كىربەڭ ارىلارداي كورەدى.
اقشا ماڭدايى جارقىراپ ەسىكتى ءوزى اشىپ كەپ جىبەرسە... قۇشاعىن جايىپ توسىنە قىسىپ بار-بار قاجىتقان ويدان سەرگىر ەدى-اۋ! مىناۋ الاڭشىل، سەكەمشىل كوڭىلدەگى قۇرتشا كەمىرگەن ابىگەردەن قۇتىلار ەدى-اۋ! سوندا مۇمكىن شەشەسىنىڭ "مىنەزىنە" دە كەشىرىمشىل كەۋدەنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن بۇلتارتپاس سىلتاۋ تابار ما ەدى؟!
"ۇيدە بولسا ەكەن!"
مايسارا ءبىراق ۇيدە بولماي شىقتى.
كوشە-كوشەدەگى دەمونستراسيادان كەيىن ءۇيىلىپ قالاتىن قاعاز گۇلدەردىڭ، بالمۇزداق، كونفەت قاعازدارىنىڭ قوقىسىن كەشىپ، جاياۋ جەتكەن بالتا، كيىمىنىڭ سۋىن تامىزىپ ەسىك كوزىندە ءبىراز تۇرىپ قالىپ، قوڭىراۋدىڭ اق تۇيمەسىنە ساۋساق باستى. ەكى-ۇش قايتالاپ باستى.
مايسارا جۇگىرىپ كەلگەن جوق. اقشا ماڭدايى جارقىراپ ەسىك اشقان جوق. قۇشاقتار ايقاسقان جوق.
بالتا ەسىكتى قالتاسىنداعى ءوز كىلتىمەن اشىپ كىردى.
ءۇي ءىشى جىپ-جىلى ەكەن. سۋ كيىمدەرىن تاستاپ، سپورت كوستيۋمىن كيىپ زالداعى ديۆانعا قيسايدى.
"قايدا ءجۇر ەكەن؟ مەنىڭ اياق استىنان قايتىپ كەلگەنىمدى بىلمەيدى. بىلمەگەن سوڭ اسىقپايدى. ءقازىر قايدا كەتكەنىن بىلسەم، ۇستىنەن تۇسەر ەدىم. سوندا نە ىستەيمىن؟ نەكەلى جارىم با ەدى ول سونشاما. كۇشىك كۇيەۋ... ءتىپتى كۇشىك كۇيەۋدەن دە تومەن ەمەسپىن بە؟"
ۇرلىق ىستەپ قويعانداي باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى. الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. كرەسلونىڭ ۇستىندە جاتقان قارا ديپلومات چەموداندى كوردى. مۇنداي ديپلوماتكانىڭ بۇل ۇيدە ۇشەۋ، تورتەۋى بار. ءبىراق ولار مىناعان ۇقسامايدى.
"بىرەۋ كەلگەن بە؟ كىم كەلگەن؟ ەندى تۋرا ۇيدە كەزدەسەتىن بولعاندارى ما؟"
ءوزىن-وزى كۇشپەن كوندىرىپ، الگىندە ارەڭ تەجەگەن ەدى، كۇدىك قۇرتى كەۋدەسىندە قايتادان ءتىرىلدى. اتىپ تۇرىپ قارا ديپلوماتكاعا جارماستى. قۇلىپتارىن كىلتتەمەگەن ەكەن، سارت-سۇرت بوسادى. قاقپاعىن اشىپ كەپ قالدى. كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ بارادى. كىلەڭ قىزىلالا ون سومدىقتاردىڭ بۋماسى. ۇستىندەگى قاتاردا ون بۋماسى جاتىر. "شەشىنگەن سۋدان تايىنباس" دەگەن وجەتتىكپەن قولىن سۇڭگىتىپ جىبەردى. بەس قاتار بوپ تەكشەلەنگەن ەكەن.
"ەلۋ مىڭ!"
بالتانىڭ ەلۋ مىڭ اقشانى بىردەن كوز الدىندا كورىپ، قولىمەن ۇستاعانى وسى. ەلۋ مىڭ!... قىپ-قىزىل بوپ الدىندا تەكشەلەنىپ، سىقالىپ تۇر. مۇنىڭ جيىرما بەس جىلدىق ۇزدىكسىز تابىسى!.. ەلەۋسىز عانا قارا چەموداندا، كرەسلو ۇستىندە جاتىر.
"ءاي، مىناۋ تەگىن ەمەس! مايسارا مۇنشاما اقشانى قايدان العان؟ مۇنشاما اقشانى ەلۋ سومداي ەتىپ كرەسلو ۇستىنە قويا سالعان. ۇرلاپ كەتەر-اۋ دەپ قورىقپايدى، ءا... الدە ۇرلىق اقشا شىعار. ارينە ۇرلىق اقشانىڭ جاراسى جەڭىل. اقشا قالاي كەلسە، سولاي كەتەدى. سوندا مەن دە ۇرلىق اقشامەن كۇن كورىپ ءجۇرمىن بە؟.. مايسارانىڭ قولى بىلعانسا، مەن تازامىن دەپ ايتا الام با؟"
بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ جۇرۋمەن بولدى. ءدال ءقازىر مايسارا كىرىپ كەلسە ءتۇتىپ جەردەي-اق كىجىنۋى كەرىم. ءوز الىنشە ادالدىق ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن ايقاسۋعا دايىن. تورداعى جولبارىستاي اسىعا ادىمداعاندا پاركەت ەدەن سىقىر-سىقىر ويبايلادى.
— و-و! بالتا-اش!
مايسارانىڭ كەلگەنىن بايقاماي قالىپتى. تۇرا ۇمتىلعان كەلىنشەكتىڭ شىن قۋانعانىن كورسە دە، جىبىگەن جوق. كەۋدەسىنەن يتەرگەندەي توقتاتتى. توقتاتتى دا، كرەسلو ۇستىندە اشىق جاتقان چەمودانداعى اقشاعا ەرتىپ كەلدى.
— مىناۋ نە؟
مايسارانىڭ كوزدەگى، جۇزدەگى نۇرى، شاتتىعى ءسونىپ كەتتى.
— اقشا-ا...
— كورىپ تۇرمىن اقشا ەكەنىن. نە قىلعان اقشا دەپ تۇرمىن عوي ساعان؟ — دەپ بالتا ودان ءارى شۇقشيدى.
مايسارا ديۆانعا سىلق ءتۇستى دە، ەگىلىپ كەپ جىلادى. كوپ جىلادى. ءجابىر كورگەن، وندا دا جازىقسىز ءجابىر كورگەن بالانىڭ ىقىلىق اتا جىلاۋىمەن ەكى يىعىن سەلكىلدەتىپ وتىر.
"نە دەيدى. ايتقانىن ۇعار ما، تۇسىنەر مە اشۋمەن ابدەن تۇتىگىپ العان ادام؟ اسىلى، ۇلكەندەردىڭ ايتقانى راس-اۋ، "شولمەك مىڭ كۇن سىنباس، ءبىر كۇن سىنار". كومبە اقتارىلار، كۇلمان اشىلار. وسىلاي بولارىن سەزگەنسىڭ. قورقاتىنسىڭ ءبىراق... بالتا بىلمەسە، كورمەسە دەپ ۇيىقتاپ جاتىپ تا ۇرەيلەنەتىنسىڭ. ال ەندى... تايىنبا سۋدان. ايتپەسە جالاڭاش دەنەڭدى سۋىق الادى".
ءبارى... ءبارى ويدا جوقتا باستالىپ ەدى. كووپەراتيۆتىك ينستيتۋتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيتىن. ەكى-ۇش ايدان كەيىن ديپلوم الادى. جان-جاققا كەتەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە... Oل كەلدى. قاسىنداعى نوكەرى دە ءبىراز. اتاعى، دارەجەسى زور، كۇندە گازەت بەتىنەن فاميلياسى تۇسپەيدى. بۇلاردىڭ ينستيتۋتىنا كەلىپ قاراپايىم ادامداي-اق كەزدەسۋ وتكىزدى. ستۋدەنتتەردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردى.
مايساراعا ول سوندا قاتتى ۇناعان. العاشقى قاتاردا وتىرعان مايساراعا ونىڭ دا كوزى ءجيى ءتۇسىپ... ءجيى ءتۇسىپ كەتكەن-دى. ءتۇسى جىلى ەكەن. كوزدەرى بىرەر رەت ۇشىراسىپ قالعاندا ءاپپاق قىزدىڭ ءجۇزى نارت قىزارعان. قىزارىپ كەتكەنىن دۋ ەتكەن بەتتەرىنەن ءوزى دە سەزگەندى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تولقىعان كوڭىلمەن اناۋ ايبىندى، اتاقتى، بيىك مانساپتى ادامنىڭ كادىمگى ادام ەكەنىن، ونىڭ دا سۇلۋلىققا اسەرلەنگىش، اسەمدىككە سۇيسىنگىش جان ەكەنىن تۇيسىنگەن-دى.
ءدال وسى كەزدەسۋدەن كەيىن بۇكىل عۇمىر جولى كىلت وزگەردى.
مايسارانى الدەكىم ىزدەپ كەلدى.
جاتاقحانانىڭ قىزدارى وندايدا قانداي اۋەسقوي: "كيىمى قانداي! ءجۇرىسى قانداي! ناعىز سىلقىم! داۋسىن ايتت، داۋسىن! بارحاتنىي باريتون! ءاي، مايسارا! مايسارا! باقىتتى ەكەنسىڭ! مىناۋ دەگەن جىگىتتىڭ تورەسى سەنى ىزدەپ كەلىپ، استىندا توسىپ تۇر...ءاي، قارا "ۆولگامەن" كەلىپتى ءوزى. سۋ جاڭا! وۋ، مايسارا-اۋ نەگە بۇلداندىڭ. بۇلدانباي، تەز كيىن. اناۋ مەنىڭ اق گازون شارفىمدى سال. ءاي، ادەمىسىڭ-اۋ، شايتان قىز! اۋزىنىڭ سالىمى بار جىگىت كەزدەسەر-اۋ ساعان".
قىزداردىڭ شۋى مەن دۋى تاۋسىلار ما؟ مايسارانىڭ ءوزى دە كورگەنشە اسىق. ماقتاۋىن تىم اسىرىپ جىبەردى مە قىزدار، الدە تانىمايتىن جىگىتتىڭ ءوزىن نەگە ىزدەپ كەلگەنىنە تاڭداندى ما، قوياننىڭ كوجەگىندەي اعاراڭداپ تومەن ءتۇستى.
— ءسىز الديبەكوۆا مايساراسىز عوي. ءسالاماتپىسىز، — دەپ كەلىستى كەلگەن جىگىت قول ۇسىنىپ امانداستى. — ءسىز... ۋاقىتىڭىز بولسا، ماعان ىلەسسەڭىز. سونداي قاجەت بوپ تۇرسىز. كوپ ەمەس، جارتى ساعاتقا... ماشينا دايىن.
مايسارا ىڭعايسىزدانا باسىن يزەدى... "قايدا، كىم شاقىردى؟" دەۋگە شاماسى جەتپەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنانداي جىگىت ادەيىلەپ ماشينامەن تەگىن كەلمەي، جۇمىسپەن جۇرەتىنىن شامالادى.
ماشينا قالا سىرتىنا، تاۋ بوكتەرىنە بەت الدى.
"قايدا كەلەمىز؟" مايسارا سەزىكتەنە باستادى. شوفەرمەن قاتارلاسا وتىرعان الدىنداعى جىگىتكە ءتىل قاتقالى ەكى-ۇش رەت وقتالدى. سونى سەزگەندەي جىگىت ارتىنا بۇرىلدى.
— كەلىپ قالدىق... انە، اناۋ شارباقتى كورەمىسىز... سوندا... سول ارادا ءسىزدى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ءوزى كۇتىپ وتىر.
— نەگە؟ — مايسارانىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى.
— ونى وزىنەن سۇراڭىز. — جىگىت كۇلىمسىرەدى. ءسىز — بىزدەن اسىپ كەتپەي، سىپايى عانا سويلەيدى ەكەن.
— سوندا دا... ءبىرتۇرلى ىڭعايسىز ءتارىزدى.
— ىڭعايسىز بولمايدى. وزىڭىزبەن سويلەسكىسى... تانىسقىسى كەلگەن بولار. ول كىسى سونداي كىشىپەيىل...
مايسارا قايدا كىرىپ، قايدا تۇرعانىن ۇمىتتى. ەسىندە عازيز قۇلتانوۆيچ... قۇدىرەتتى ادام. بيىك تۇعىرداعى ۇسىنعان قول تۇگىل، قاناتتى قيال شالمايتىن الىپ بايتەرەك.
بىرىنەن ءبىرى وتكەن بولمەلەر. جيھاز-مەبەلدەرى كەزدىڭ جاۋىن الادى. ەڭ سوڭىندا كەڭ زالعا كىرگىزدى. ۇزىن ستول. ستول جاساۋلى ەكەن، بيىك ۆازاداعى گۇلگە عانا كوزى ءتۇستى.
"مارت ايىندا وسىنشاما گۇلدى قايدان الادى؟"
— و-و! سالاماتپىسىز، قارىنداس!
وقىس داۋىستان سەلك ەتە قالعان مايسارا جالت قاراپ توردەگى ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان كەشەگى عازيز قۇلتانوۆيچتى كوردى. باسىن ءيىپ، ىزەت بىلدىرگەن بولدى.
"سول! ءوزى! كۇلەدى. كۇلىپ كەلەدى. مەنى نەگە شاقىردى؟ اپىراي، بۇل كىسىگە دە مەن سياقتى ستۋدەنتكا قاجەت بولادى ەكەن-اۋ!" عازيز قۇلتانوۆيچ جاقىنداپ كەلىپ قولىن ۇسىندى. مايسارانىڭ باتىلسىز سوزعان قولىن ۋىستاپ الىپ، ەكىنشى قولىمەن الاقانىنىڭ سىرتىنان سيپادى. مايسارانىڭ بۇكىل دەنەسىنەن ءدىر ەتكىزىپ توك وتكەندەي بولدى.
— مەنىمەن بىرگە اۋقاتتانۋعا قالايسىز؟
داۋسى مايدا. تەمبرىندە قاتقىلدىق سەزىلمەيدى. جىميعاندا ەرىندەرى ءسال اشىلىڭقىرايدى ەكەن.
مايسارانىڭ ءۇنى شىعار ەمەس. ساسقالاقتاپ تاعى دا باس يزەدى. الاقانىن سۋىرىپ الۋدىڭ رەتىن تاپپاي، ءالى دە قيمىلسىز تۇر. عازيز قۇلتانوۆيچ قىزدىڭ بەتىنە كوز سۋارا قادالىپ قالىپ قولىن بوساتتى.
— مارقابات ەتىڭىز.
ءوزى باستاپ كەلىپ، اۋىر شومبال ورىندىقتى كەيىن سىرعىتىپ "وسىعان وتىرىڭىز!" دەگەندەي يشارات ەتتى. مايسارا ورىندىقتىڭ الدىنا وتكەندە، الگىنى قايتادان كەيىن سىرعىتتى.
"قانداي كىشىپەيىل! قانداي سىپايى! تەڭ تۇتىپ سويلەسەدى. كەۋدە كەرۋى جوق".
ستولداعى ءار ىدىستان مايساراعا ءارتۇرلى تاعامدى ءوزى سالىپ بەردى دە، ءبىر شولمەكتى جوعارى كوتەردى.
— تابەت اشۋ ءۇشىن مىنادان ءسال الساق قايتەدى؟
مايسارا ەرىك-ىرقىن تۇگەل ۇستاتقان. بار بىلەرى — قىزارا ءتۇسىپ باس شۇلعۋ.
حرۋستال ريۋمكاعا قوڭىر كۇرەڭ ىشىمدىك قۇيىلدى. "كوپتەۋ ەمەس پە؟" وسىنى ويلاپ ۇلگەرگەنشە حرۋستال ريۋمكانى قولىنا ۇستاتا قويدى.
— دەنساۋلىق ءۇشىن، مايسارا قارىنداس.
حرۋستال سىڭعىر ەرىندەردە ءۇزىلدى. مايسارا كونياكتى بۇرىن تاتىپ الماعان. ۇلكەن كىسى ءوزى باستاپ ىشكەن سوڭ تايساقسۋدى ءجون كورمەدى. كوزىن جۇمىپ جۇتىپ جىبەردى. وڭەشتى وت... سۇيىق وت ءتىلىپ ءوتتى. تىنىسى قيىنداپ، جوتەل بۋدى. كوزىنەن جاس ىتقىدى. شاشالىپ قالعانىنا ۇلكەن ادامنان... عازيز قۇلتانوۆيچتان قاتتى قىسىلدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى. ۇيالما، مايسارا. ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ. كونياك از-ازداپ ۇرتتاسا، ەم بولادى. تونۋس كوتەرەدى. تاماق ال.
ءۇنى دە، ءوڭى دە جىلى-اق. بيىك مىنبەلەردەن سۋىق قاراپ سويلەيتىن ادامعا مۇلدە ۇقسامايدى. بۇرىننان بىلەتىن، ەتەنە تانىسىنداي ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارادى.
— بيىل وقۋىڭدى بىتىرەسىڭ عوي ەندى؟
— ءيا...
— قايدا جىبەرىپ ەدى؟
— سوزاق اۋدانىنا...
— وسىنداي پەرىشتەنى سوناۋ جەر تۇبىنە جىبەرىپ جۇرگەندەردە كوز بار ما ەكەن؟
مايسارا يەك كوتەردى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ كوزدەرى كۇلەدى ەكەن. باسقا ءجۇز، ەرىننەن كۇلۋ تۇگىل جىميۋ نىشانى بايقالمايدى. ال كۇلگەن كوزدىڭ سىڭايى ەت كورگەن مىسىقتىڭ بەينەسىن ەلەستەتىپ جىبەردى.
— سول جاقتان باستاعانىم دا دۇرىس قوي...
— جو-جوق، قارىنداس! باسقالار باستاي بەرسىن. ساعان الماتىدان كەتۋگە بولمايدى.
— نەگە، اعا-ا؟..
قالاي "اعا" دەپ قالعانىن ءوزى دە سەزبەدى. كۇلىپ تۇرعان كوزدەر جەل ۇرىپ وتكەندەي كومەسكىلەنىپ بارىپ قايتا جىلتىرادى.
— وندا مىنا ءاپپاق ءجۇزدى كۇن قاعىپ توتىقتىرادى. مىناۋ ءسۇيىر ساۋساقتاردىڭ تىرناعىنا مانيكيۋر جۇقپايدى. تىلىنەدى، جارىلادى. مىناۋ اقشا ماڭداي سانىنەن، وڭىنەن ايرىلادى. مايسارا ورتاسىنان... مادەني ورتاسىنان ايرىلادى. مايساراسىز استانا تاعى ءبىر اسەمدىگىنەن ايرىلادى.
مايسارا كادىمگىدەي ىرزالىق پەيىلمەن ىشتەي ماسايرادى. ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى مۇنىڭ سۇلۋلىعىنا دەن قويعاندا مارتەبەسى اسىپ، كوڭىلى شالقىپ جۇرە بەردى. سول الىستاعى اۋدانعا ءوزىنىڭ دە بارعىسى جوق. قالاي ەتكەندە استانادا قالار ەكەم دەپ دالباسالاپ جۇرگەندە كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعالى وتىر. الدىنداعى اسىل اعانىڭ ىقىلاسى اۋعانى راس بولسا... مايسارا كۇلىمدەدى. مايسارا كۇلىمدەگەندە ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى شۇڭقىرلارعا ەركەكتىڭ ىندىنىن قۇرتاتىن ەرەكشە سۇلۋلىق ورنادى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ كوزدەرى ۇشقىن شاشتى. ريۋمكالاردى تاعى تولتىردى.
— الماتىدا قالىپ، ءوزىڭ قالاعان جۇمىسىڭا تۇرۋىڭ ءۇشىن، قالقاش!
"قالقاش!" وسى "قالقاش" عازيز قۇلتانوۆيچتى بيىگىنەن قۇلدىراتىپ اكەلىپ، مايسارانىڭ ەتەكتەگى، جەردەگى قاسىنا قاراپايىم ەركەكتىڭ بىرىندەي ەتىپ قوندىرا سالدى.
ەكىنشى ريۋمكا وڭاي كەتتى. شاشالعان دا، جوتەلگەن دە جوق. كوڭىلى كادىمگىدەي كوتەرىلىپ، مىناۋ اسەم بولمەنىڭ ىشىنە موينىن بۇرىپ قاراۋعا جاراپ قالدى.
— قاي ورىنعا بارعىڭ كەلەدى، قالقاش؟
"قالقاشىمەن" قىز كەۋدەسىنە جول تاپقانىن سەزەدى. سەزەدى دە سول تۇزاعىن ىڭعايلاپ جان-جاقتان تاستاي بەرەدى.
— بىلمەيمىن، اعا-ا...
— عازيز دەي بەر، قالقاش!.. ماعان سەنىڭ اشىقتىعىڭ ۇناپ وتىر. قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ — مادەنيەتتىلىك ەمەس. قۇلدىق ءداۋىردىڭ، فەودالدىق قوعامنىڭ سارقىنشاعى ول. سونىمەن قايدا بارۋدى بىلمەيسىڭ، ءا. وندا، مايسارا، سەن قالاداعى ءبىر بازاردىڭ... رەسمي ايتساق، رىنوكتىڭ ديرەكتورى بولۋعا قالايسىڭ؟
مايسارا كوزىن تومەن ساپ وتىرعان، جالت قارادى. جۇزىندە تاڭدانۋ ما، قۋانۋ ما — بولماشى جىميىس ءبىلىندى.
— مەن بە؟..
— ءيا، قالقاش! قورىقپا، ءوزىم تاپسىرام. تاجىريبەلى جىگىتتەر جەتكىلىكتى. ءبارىن ۇيرەتىپ شىعارادى.
مايسارا قۋاندى دا، جۇرەكسىندى دە. رىنوك ديرەكتورى قاراپايىم حالىق ءۇشىن ونشا كىسى قىزىعارلىق دارەجەلى ورىن بولماسا دا، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىن ادامدار ءۇشىن ءمينيسترىڭنىڭ ورنىنان دا ارتىق.
كووپەراتيۆتىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى ونى بىلەدى. سەبەبى سىرتتان وقيتىن كەيبىر رىنوك ديرەكتورلارىن رەكتوردىڭ ءوزى زىر جۇگىرىپ ءجۇرىپ قارسى الادى. ەمتيحان، زاچەت الاتىن دوسەنت، پروفەسسورلارعا ءوزى ەرتىپ بارىپ، قاداعالاپ تاپسىراتىن. رەكتور تاپسىرماسا دا الگى مۇعالىمدەر ديرەكتورعا قۇراق ۇشاتىنىن، بايەك بولاتىنىن، يىلىپ-بۇگىلەتىنىن مايسارا تالاي كورگەن. سول ارمانداعان بيىككە... قايداعى ارمان؟! ارمانداۋعا دا قورقاتىن شىڭعا مىنا عازيز قۇلتانوۆيچ... عازيز زىمىراتىپ اپارىپ قويا سالماق.
"ماعان نەگە سونشا مەيىرى ءتۇستى ەكەن؟ مەنەن سوندا قانداي تىلەگى بار؟"
وسى ءبىر وي ىزىڭداپ ورالدى دا، لەز عايىپ بولدى.
— سونىمەن كەلىستىك قوي، قالقاش؟
— بىلمەي وتىرمىن...
— ويلاناتىن تۇگى جوق. دايىندالا بەرگىن. ريۋمكالار تاعى قاقتىعىستى. ديرەكتوردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن، جاڭا قىزمەتىنىڭ جايلى بولۋى ءۇشىن، مىنا اسەم سۇلۋلىقتىڭ ءاردايىم كوز قۋانتۋى ءۇشىن... ريۋمكا سىڭعىرلاۋ ءۇشىن سىلتاۋ تابىلا بەرەدى ەكەن.
ءبىر كەز مايسارا ءوزىنىڭ عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ قۇشاعىندا وتىرعانىن كوردى. العاش دەنەسى ءدىر ەتە قالعان، ءبىراق ىڭعايسىزدانعانى كوپكە ۇزامادى. قۇشاعى قارۋلى ەكەن، جاۋىرىنىن كۇيرەتىپ جىبەرەردەي قىسىپ الىپ، ەرنىمەن ەرىنىنە قادالا ءتوندى.
ورنىنان تۇرىپ، يىعىنان دەمەي تارتىپ مايسارانى دا تۇرعىزدى. سول قاۋسىرعان بويى ءوزى كىرگەن ەسىككە بەتتەدى.
"قايدا بارام؟"
ءدال ءقازىر قايدا بارسا دا ءبارىبىر. مىناۋ ۇلكەن ادام ەندى مايسارا ءۇشىن قول جەتپەس بيىكتەگى دوكەي اكىم ەمەس، ءوزىنىڭ.... ءيا، ءوزىنىڭ عازيزى عانا. ويتكەنى جاڭا ەرنىنەن سۇيە بەرگەندە: "مايسارام! سۇيىكتىم مەنىڭ!" دەپ ەنشىلەپ العان. ەندەشە مايسارا دا مۇنى ەنشىلەۋگە ءتيىس.
كىرگەندەرى جاتىن بولمە ەكەن. كالدەي كەرەۋەتتىڭ جايماسىن سالىپ جاتا كەتەرلىك ەتىپ دايىنداپ قويىپتى.
مايسارا جاس بالا ەمەس. مايسارا قالادا وقىعان سوڭ، ارينە جول كورگەن، ءبارىن ءتۇسىندى. تۇسىنگەن كەزدە كەۋدەسىن ۇرەي... جو-جوق كەۋدەسىن قۋانىش تولقىنى سوعىپ ءوتتى. تۇلابويىن ءدىرىل بۋىپ الا جونەلدى. ەندى ۇرىستا نە تۇرىس بار دەگەندەي، شۇعىل بۇرىلىپ، شاپشىپ بارىپ عازيزىنىڭ ەرنىنە ەرنىمەن جابىستى. كوزى تۇماندانىپ، بۇكىل دەنەسىن بۇعان دەيىن بولماعان عاجاپ ءبىر قۇمارلىق بيلەپ قالشىلداتىپ بارادى.
عازيز قۇلتانوۆيچ مايسارانى تىك كوتەرىپ باۋىرىنا قىسىپ الدى. ول دا ءدال سول ساتتە الاپات قىزۋلى جەلىك ەركىندە ەدى. ەرىن مەن ەرىن جاناسقاندا مايسارانىڭ ءتاپ-تاتتى ءتىلىن كومەكەيىمەن قوسا سۋىرىپ الارداي سوردى كەپ، سوردى كەپ...
كيىمدەرىن شەشىپ ەنتىگە قىزۋلانىپ توسەككە جاتقاندارى سول ەدى... عازيزى... عازيز قۇلتانوۆيچ سىلق جانتايا كەتتى...
ەنتىگە سىبىرلادى.
— ءقازىر... ءقازىر... ءسال شىدا...
كۇيىپ-جانعان مايسارا تىعىرشىقتاي جالاڭاش دەنەسىمەن سۇيكەنە جاناسىپ، عازيزىنىڭ باۋىرىنا كىرىپ كەتتى. ەكى اياعىمەن ەركەكتىڭ ەكى اياعىن وراپ الىپ، قىزۋلى بويىنان ءال-قۋات بەرگىسى كەپ بارىنشا قيمىلدادى.
— ءقازىر... ءقازىر...
عازيز قۇلتانوۆيچتا ودان باسقا ءسوز جوق. مايسارا شالقايىپ بارىپ "عازيزىنىڭ" بەتىنە قادالدى. كوزدەر... كۇنۇزىن كۇلگەن، ۇشقىن شاشقان كوزدەر كۇلگىن تارتىپ قالعان ەكەن. قىزدىڭ دا دەنەسى سۋىپ سالا بەردى.
— ءقازىر، قالقاش. ءقازىر...
داۋىستا ۇزدىككەن ءدىرىل جوق. موسقالدىعىنا، دارمەنسىزدىگىنە، ءدال مىنا ىڭعايسىز حالىنە كەشىرىم سۇراعان جاسقانشاق قىرىل بار. سول جاسقانشاق كوزىنەن دە ءبىلىندى. جان دارمەن سۇپ-سۋىق الاقانىمەن مايسارانىڭ تىپ-تىعىز انارىن ۋىستاپ سىعىپ... ۋىستاپ سىعىپ جاتتى دا... كەنەت كەۋدەسىن كوتەرىپ، ەرنىن كەگجيتە ىسىلداپ، قىزدىڭ تىك شانشىلعان ءتوسىنىڭ ۇشكىر ۇشىنا... قارا قوڭىر ۇشىلا اۋزىن سالىپ كەپ جىبەردى. پىسىلداي سوردى.
— بايقاڭىز... ءسۇت شىعىپ كەتپەسىن...
ءسىز دەپ قالعانىن دا، ءزىلسىز شاعىپ العانىن دا سەزدى. سەزسە دە، ءدال ءقازىر وكىنگەن جوق.
عازيز قۇلتانوۆيچ اۋزىن دا، قۇشاعىن دا بوساتىپ، شالقالاپ جاتا كەتتى.
— كيىن!..
جالعىز-اق ءسوز. ءبىراق ايتىلۋ ەكپىنى، داۋىس ىرعاعى، قاتقىلدىعى بوتەن ەدى. مايسارا ءوزىنىڭ "عازيزىنىڭ" عازيز قۇلتانوۆيچقا اينالعانىن ۇقتى.
توسەكتە جاتقان جالاڭاش ادامعا ءبىر قاراۋعا باتىلى جەتپەي، ءوزىنىڭ جالاڭاش تۇرعانىنان قاتتى قىسىلىپ، تەز-تەز كيىندى. اناۋ باعىپ جاتتى ما، مايسارا كيىنىپ بولىسىمەن:
— بارا بەر. كەزدەسكەنشە ساۋ بول، — دەدى.
مايسارا ەسىرىك حالدە ەسىكتەن قىبىرلاپ ارەڭ شىعىپ كەتتى.
ءوزىن الىپ كەلگەن جىگىت زالدا ەكەن. ءتىل قاتپاي سوڭىنان ىلەستىرىپ ماشيناعا دەيىن شىعارىپ سالدى.
مايسارا ينستيتۋت بىتىرەر-بىتىرمەستەن رىنوكقا ديرەكتور بولىپ سايلاندى. سايلانعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە قارا "ۆولگا" مۇنى تاۋ بوكتەرىندەگى ساياجايعا الىپ باردى. ساياجايدى عازيز قۇلتانوۆيچ "سايات" دەپ اتايدى ەكەن. بۇل جولى ءوز "عازيزىنا" اينالىپ، كەڭ توسەكتە ەمىن-ەركىن قوسىلدى.
سودان بەرگى ەرىك-ىرقى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ قولىندا.
العاش رىنوكتا ءتارتىپ ورناتام دەپ مايسارا ءبىراز اۋرەلەنگەن. ويتكەنى رىنوك پريلاۆكاسىنىڭ ءار شارشى مەترى ءۇشىن تالاس كۇشتى ەكەن. سەلونىڭ ەڭبەكشى قاۋىمىن الگى پريلاۆكاعا جولاتپاۋ ءۇشىن الىپساتار قۋلاردىڭ جاسامايتىن قۋلىق-سۇمدىعى بولمايدى ەكەن. مايسارا الدىمەن كۇرەستى وسى الىپساتارلاردان باستاماق بولدى. ءبىر كۇنى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ قارا "ۆولگاسى" كەلىسىلگەن ۋاقىتتان تىس جەتىپ كەلىپ، مايسارانى سالىپ الا جونەلدى.
— مايسارا، سەن اقىلداسپادىڭ با؟ — عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ءتۇسى سۋىق ەكەن، كوز تالاستىرا المادى.
— اقىلداسقاندا... اناۋ ساۋداگەرلەر... الىپساتارلار...
— سەنى دە، مەنى دە... ءبارىمىزدى دە سول ساۋداگەرلەر اسىرايتىنىن ەسكەر. ايتپەسە، بۇ زاماندا ايلىقپەن كۇن كورگەن ادام كوتەرەم بوپ تەز سولاتىنىن ەسىڭە تاعى سالايىن.
مايسارا باس يزەدى. سوندا مىناۋ ۇلكەن ادامنىڭ ءوزى ۇرلىققا، ارامدىققا جول بەرىپ، سول قىلمىستى جاپقانى، كورمەگەنى ءۇشىن، ءتىپتى قورعاعانى ءۇشىن پارا الماق پا. ىشىنەن قارسى داۋ ايتىپ ورە تۇرەگەلگەن ءبىر ءالسىز قارسىلىعى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ايبارىنان سەسكەنگەندەي ءبىر سىلتەۋگە كەلمەي ءۇنى ءوشتى.
— "سەن — ماعان، مەن — ساعان" دەيتىن تىرلىك ەرەجەسى — بۇگىنگى كۇننىڭ قاعيداسى، قالقاش.
"قالقاشى" ءىش جىلتتى. ءوز قاتارىنا يكەمدەي جاقىنداتتى.
— ادىلەت دەپ سەن شىرىلداعانمەن باسقالار جابىلىپ قوشتاپ اكەتپەسە، وندا بوسقا ارامتەر بولاسىڭ. ادىلەتىپىل جالعىزدىڭ اۋزىن جاپقىزا سالۋ وڭاي. ونىڭ ءادىسىن تاپقان. ۇستىڭنەن "پارا الادى، مىڭ-مىڭداپ الادى" دەپ دومالاق ارىزدى ايدايدى دا جىبەرەدى. سون-سوڭ شاقتى كۋا تابىلا كەتەدى. "قورىقتىق — بەردىك. جۇمىستان قۋام دەدى — بەردىك. سوگىس جاريالايمىن دەدى — بەردىك" دەگەن پالە-سۇمدىقتارىن توندىرەدى. ال سەن، مايسارا، بوسقا كۇيمە. اعىمنان جانە جىرىلما. كوپتىڭ ءبىرى بولعاننان ۇتىلمايسىڭ. بەرگەننەن ال. العانعا بەر. ىسكەردى اياقتان شالما. ول تاپسا، سەن دە تاباسىڭ. مايلى اس قارىنعا جاقسى. ءتۇسىندىڭ بە؟ تەك ساق بول. بەرگەنىڭدى دە، العانىڭدى دا كورەتىن كۋا بولماسىن. كۋا بولماسا — سوت تا، ءبىزدىڭ پروكۋرور دا تۇك ىستەي المايدى.
مايسارا ءتۇسىندى. مىقتاپ ءتۇسىندى. كاسسير، قويماشى، كونترولەر... بازارداعى تولىپ جاتقان قىزمەتكەرلەر اي سايىن ءجۇز سومنان ديرەكتورىنا سىيلىق بەرەدى ەكەن. ارينە ونىڭ ءبىرازى قالالىق رىنوكتار باستىعىنىڭ كەڭ قالتاسىنا تۇسەدى. ءبىراق قالعانى دا قارىن مايلاۋعا دا، يىنگە جابۋعا دا، كاسساعا سالۋعا دا جەتىپ جاتىر.
ال، مايسارانىڭ ءوز عازيزىنا جاققانى سونداي ىستەگەنىنە جىل تولعاندا قالالىق كولحوز رىنوكتارى باسقارماسىنىڭ باستىعى بوپ ءوسىپ شىعا كەلدى. ەندى رىنوك ديرەكتورلارى اي سايىن مايسارانىڭ كابينەتىنە كەلىپ، "قول بەرىپ" شىعاتىن بولدى. قول بەرگەندە "مول بەرەتىنى" سونداي جالعىزباستى ايەلدىڭ قالاي شايقاۋىنا دا قوماقتى "سىيلىقتىڭ" مۇرتى دا قيساياتىن ەمەس.
مىناۋ ءۇش بولمەلى پاتەر دە عازيزدىڭ... عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ارقاسى. ءبىراق مايسارا ەكى جىلدان بەرى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ جەكە تاپسىرمالارىن ورىندايتىن دا بولىپ ءجۇر. ول تاپسىرمالاردىڭ ءتۇپ-تۇبى قانداي، نەمەن بايلانىسادى، كىمدەر اينالىسادى؟ — ءبىرىن بىلمەيدى. ايتەۋىر ءوزىنىڭ لاس ىسكە، بىلىق كاسىپكە ارالاسقانىن سەزەدى.
وسىلاردى بالتاعا قالاي ايتادى. پارا-پايدانى سىقاپ، كىم كورىنگەندى اكە-كوكەلەپ كەلگەنىن، "ءوز عازيزىنا" سوڭعى ەكى ايعا دەيىن اپتا سايىن بارىپ تۇرعانىن قالاي اشادى. مىناۋ توبەسىنە ۇيىرىلگەن قارا بۇلتتى قايتسە ءتۇرىپ جىبەرە الادى. ەشكىمدى مەنسىنبەي ءبىر شەكەلەپ قارايتىن تاكاپپار سۇلۋ مايسارا مىنا ءجۇز جيىرما سومدىق ايلىعى بار تەمىر-تەرسەك ينجەنەرىنەن سونشاما جاسقانىپ، نەگە كىرىپتار كۇيگە تۇسەدى. تۇسپەي قايتەدى، بالتاسىز مايساراعا ەندىگى عۇمىر عۇمىر بولار ما؟ بولمايدى. كوكتەمدە كورىنگەن قىزعالداقتاي قىز داۋرەنىن قولىمەن ۇستاتىپ، كوكىرەگىنە باسقىزىپ پا ەدى. ارينە جوق. جۇلىنعان گۇلدى، ءيىسى قاشقان قىزعالداقتى بالتا نەسىنە قادىرلەسىن. سول گۇلدى ءوزى يىسكەلەپ، ءبۇرىن ءوزى اشسا، وندا مايسارا قالاي ەركەلەسە دە، ەرىكتى بولار ەدى. جوق، ويتە المايدى. ۇيپالاپ تاستاعان گۇلدى عازيز قۇلتانوۆيچ ودان سايىن يلەگەن. ۇيتىلگەن تەرىدەي بوپ بالتاعا ۇشىراسقان كۇيىن ءوزى دە بىلەدى. ەندەشە، جىلاسىن، سىقتاسىن ءبىراق بالتاسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاسىن، ەتەگىنەن ايرىلماسىن. ۋلانعان جۇرەكتى شيپالاپ ەمدەر بالتانىڭ قۇشاعى عانا. ايالاۋى عانا. ايمالاۋى عانا. جو-جوق، بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن، مايسارا ەمەس. مايسارا قايتا تۇلەيدى، قايتا جاڭعىرادى. قايتا ءبۇر اشادى. ويتكەنى ول شىن ماحابباتتىڭ ىستىق سەزىمىنە، مىنە، ەندى عانا جولىقتى. ول بارىنەن باز كەشۋگە دايار، تەك بالتادان ايرىلمايدى. بالتادان ايرىلعانشا جارىق دۇنيەمەن ءبىرجولاتا قوشتاسۋ وڭاي".
وكسىك بۋىپ، ەكى يىعى سولقىلداپ ديۆاندا وتىرعان كۇيى كوپ جاعدايدى... عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ اتىن اتاماي تۇگەل دەرلىك ايتىپ بەردى.
— مىناۋ اقشا سونىكى. وتكەندە دە ەكى-ۇش رەت الىپ، اپارىپ بەرگەم... بۇل اقشانى اناۋ نەگە بەردى، بىلمەيمىن.
بالتا مايسارانىڭ شىن سىرىن ەستىگەن سوڭ ءجىبيىن دەدى. ءبىراق كوز الدىندا بۇل ءاتى-جونىن بىلمەيتىن، ءبىراق قۇدىرەتى مەن ايبىنى مىقتى دوكەيدىڭ تۇلعاسى ەلەستەپ تۇرىپ الدى. "سوندا قالاي، مايسارانى قاي جەڭگەنىمىز يەلەنەتىن بولامىز با؟"
— ول... الگىڭ ساعان... سەنىمەن كەزدەسىپ... كەزدەسكەندە... بولىپ تۇرا ما؟ — قىلعىنىپ ارەڭ ايتتى.
مايسارا بالتانىڭ نەنى سۇراپ تۇرعانىن بىردەن ۇقتى.
— جوق. ول ەندى بولمايدى. ءوزىڭدى كورگەننەن بەرى مەن بىردەن ۇزىلدى-كەسىلدى ايتقام. يمانداي شىنىم! — مايسارا قىزارعان كوزدەرىمەن بالتانىڭ بەتىنە تۋرا قارادى.
"شىنى ەكەن!.. مايسارام، وسى تۋرا مىنەزىڭ-اق جاقسى. جاسىرماعانىڭ دۇرىس بولدى. ءبىراز سىردىڭ بەتى اشىلدى. تەك الگى دوكەيىڭنىڭ ءاتى-جونىن ايتپاعانىڭ بەكەر بولدى. شىن اشىلعان سوڭ تۇك جاسىرماۋ قاجەت ەدى. ءاي، ءبىراق... مەن دە كوڭىلدەگىنى تۇگەل اقتارام با؟ اپام تۋرالى عوي ءلام دەمەيتىنىم انىق"...
— بار، جۋىن!
وسى ەكى ءسوز مايساراعا الەمنىڭ بۇكىل اسىلىنان، بار بايلىعىنان قىمبات ەدى. قوجاسى، ءتاڭىرى — بالتاسى كەڭشىلىك بەرىپ كەشىرىم ەتتى. قايتادان باقتىلى، بازارلى قىز كۇيىنە كوشىرگەن وسى اسەرلى ەكى ءسوز مايسارانى بالبۇل جاندىردى. ديۆاننان اتىپ تۇرعان بويدا بالتانىڭ موينىنا اسىلىپ بەتىنەن، كوزىنەن... اۋزى تيگەن، جەتكەن جەرىنەن سۇيە بەردى. بالتانىڭ دا مايساراسىنا دەگەن بار وكپەسى ساسكەدەگى تۇماڭداي ىڭىرادى. ەكى قولىمەن مايسارانىڭ ەكى بەتىنەن ۋىستاي ۇستاپ، باسىن شالقايتا بەردى دە اپپاق تاماعىنا ەمىنە جابىستى... ءبىرازدان سوڭ ەنتىكتەرىن باسىپ، قاتارلاسا جاتتى. بالتانىڭ تەرمەن شىلانعان بۇيرا شاشىن ساۋساعىمەن سالالاۋدى مايسارا سونداي ۇناتادى. ءقازىر دە قايتا-قايتا سيپالايدى.
— نەگە ەرتە قايتتىڭ؟
ءدال وسى سۇراقتىڭ قويىلارى دا، سوعان باسقاشا جاۋاپ دايىنداپ قويۋدىڭ قاجەتتىگىن دە بالتا ويلاعان-دى. توسىن ەستىلگەن ساتتە ءتۇسى بوزارىپ كەتتى.
— سەن ونى ەندى سۇراما، مايسارا...
— جارايدى. — مايسارا باسىن كوتەردى. ەكى شىنتاعىن بۇلكىلدەتىپ قوبىراعان شاشىن تۇزەدى.
"اڭگىمە مەن جايىندا بولعان عوي. شەشەسى، ءسىرا، جاقتىرماعان شىعار. وسى ءبىز نەگە توي جاسامايمىز؟ زاگس-كە بارىپ تىركەلسەك... بالتا بۇرىن مەنىڭ سىرىمدى بىلمەي قۋىستاناتىن... كۇدىكتەنەتىن. بۇگىن ايتتىم. الدە ول ەندى ءتىپتى سۋىقتارتىپ كەتپەسە..."
— شاي قويايىن.
Ac ۇيگە شىعىپ كەتتى.
"ءوز ءۇيىم — ولەڭ توسەگىم". بالتانىڭ ايتقىسى-اق كەلەدى. ايتا المايدى. مىناۋ ءۇش بولمەلى پاتەردە نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. سونىڭ ءبارى اناۋ مايساراسىمەن قوسا مۇنىڭ جولىنا قۇرباندىققا دا دايىن. ءبىراق كوڭىل جىلتپايدى. جىلىتۋ قايدا، ۇنەمى قوڭىلتاقسىعان كوڭىلدىڭ بابى ءبىر تابىلمايدى-اۋ.
بەسىنشى تاراۋ
I
— قال قالاي، باۋىرىم؟
— جامان ەمەس، جارقىن اعا.
— جامان ەمەسىڭ جاقسى ما سوندا؟
— سولاي شىعار.
— اۋ، ءوزىڭ سوڭعى كەزدەرى ۇناماي باراسىڭ، باۋىرىم. قونىستويىڭدا مەنى ءتوراعاسى دا، اسابا دا ەتپەك بوپ ۋادە بەرگەنسىڭ. ەندى ەستۋىمشە، جۇبايلى دا، ءۇيلى دە بولىپسىڭ. ءبىراق سونىڭ ءبىرىن مىنا جامان اعاڭا سەزدىرمەۋىڭ قالاي؟ — قالجىڭداسا دا قالجىڭنىڭ تاساسىندا وزىمسىنە كولدەنەڭدەپ تۇرعان وكپە سىزى لەپ بەردى. بالتا قىزاراقتادى.
— جارقىن اعا، ول جاعىنان، يا، ۇياتتىمىز... ۋادە... البەتتە ۋادەنى ورىندايمىز عوي. ءوزىڭىزدى نەگە ۇمىتايىن.
— ءجا،ءجا. بالتا. مەنىكى ويىن. ءبىراق كەلىندى كورسەتپەي قويما. مۇمكىن سەن سۇمدىق قىزعانشاق بولارسىڭ، ءا...
— كورەسىز، جارقىن اعا، وت باسىمدى كورەسىز...
جارقىن كەتسە دە، بالتا الگى اڭگىمەنىڭ شىرماۋىنان ارىلا قويمادى. "وت باسىمدى كورەسىز... مەنشىكتەنىپ قالعانىم با؟.. كەلىنىڭىز دەۋگە پراۆوم بار ما؟ مەن ءتىپتى ول ۇيگە پاتەرشى... كۆارتيرانت تا ەمەسپىن عوي. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ مايسارادان گورى ماعان بيلىگى ءوتىمدى بولسا كەرەك. سەبەبى مەن سول پاتەرگە تىركەلگەم. ال... شاقىرام دەدىم. كىم بوپ، مايسارانىڭ كىمى بوپ شاقىرام؟ قانداي مورالدىق قاقىم بار؟ قايتا سوجيتەلستۆو جاساعانىم ءۇشىن زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋىم كەرەك شىعار. سو-جي-تەل-ستۆو. قازاقشا نە دەپ ايتادى ەكەن وسى ءسوزدى؟ بىرگە تۇرۋ دەسەك ماعان ابدەن قولايلى. وندا ىڭعايىما يكەمدەلىپ شىعا كەلەدى-اۋ. ءاي، ءبىراق اتى جامان. اناۋ قيىر مەن مىناۋ قيىردان تابىلىپ الدەبىر ءپانايى سەبەپتەرمەن ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرىپ جاتقان قان-جىنى ارالاسپاس ەكى پەندەنىڭ تىرلىگىن ايتاقتاپ تۇرعان سياقتى-اۋ وسى سوجيتەلستۆوڭ. الدە مايسارا ەكەۋمىز ارامىزدى تەزىرەك زاڭداندىرساق پا ەكەن... مەنى سۇيەتىنىنە... ماعان ادالدىعىنا كوزىم ابدەن جەتكەن ءتارىزدى. ءتارىزدىم نە... جەتكەن. ال، مەن شە؟ ۇناتام، سونداي ۇناتام. ءارى قىزعانام. كەيدە ۇناتۋىمنان قىزعانۋىم اسىل كەتەدى".
وسى ايااڭشىل وي مازالاپ ءبىتتى. تۇنجىراعان جىگىتتىڭ تاعى دا كۇدىكشىل ويعا شومعانىن مايسارا دا سەزەدى. ءبىراق بالتانىڭ سول كۇدىگىنىڭ تامىرىن تاپ باسىپ، ءتىل قاتۋعا قورقاقتاي بەرەدى. اقىرى بىردە شىدامادى.
— نەگە جۇدەپ ءجۇرسىڭ؟
— ابدەن شارشادىم. اپام بولسا اناۋ... — ءتىلىن تىستەي الدى دا، اسۇيدەن شىعىپ كەتتى. سالدەن سوڭ مايسارا زالعا كىرىپ ەدى، بالتا ديۆاندا تەرىس قاراپ جاتىر ەكەن. قاسىنا وتىرىپ شاشىنان سيپادى. بالتا كەنەت اتقىپ تۇرىپ قۇشاقتاي الدى.
— تەزىرەك زاگس-كە وتىرايىقشى، مايسارا! مىناۋ بەيتاراپتىق قاجىتتى عوي مۇلدە. — كوزىندە مۇڭ، داۋسىڭدا جالىنىش ءدىرىلى بار.
— جارايدى.
مايسارانىڭ سارىلا كۇتكەنى ءدال وسى سوزدەر بولسا دا، بالتانىڭ بۇل شەشىمگە جۇيكەسىن جۇقارتىپ، جانىن جەپ بارىپ، قينالىپ قانا تىرەلگەنىن ۇعىپ ەدى. وسى ءسوزدى ەستىر بولسام جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر-اۋ دەپ جۇرەتىن. جۇرەگى جارىلعان جوق. قۋانىش سەزگەن جوق. قايتا بەلگىسىز ءبىر رەنىش تۋعىزعان سالقىلدىقتى كەۋدەسىنەن اۋلاپ قالدى.
— جارايدى... — وسى سۇلەسوق باس يزەۋى ىشتەگى سالقىن سابىرمەن ەستىلگەندە، بالتانى دا سىلق ءتۇسىردى.
ەرتەڭىندە عازيز قۇلتانوۆيچ مايسارانى "ساياتقا" الدىرتقان. سوندا جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى وتىر ەكەن. مايسارا ونى جاقسى تانيدى. قالالىق سوۆەتتىڭ سەسسياسىندا كەزدەسكەن سايىن ءازىل ايتقان بوپ مايساراعا ءۇيىر بوپ قالعان.
عازيز قۇلتانوۆيچ ەكەۋدىڭ ءبىرىن-بىرى بىلەتىنىن كورگەن سوڭ، ىسكە بىردەن كىرىستى.
— ءسوز الگىندەگى. سەحتى تەزدەتتىرەسىڭ. ءبىر ۇلەسكە مايسارانى الاسىڭ. ءبىر-بىرىڭدى تانيدى ەكەنسىڭدەر، تۇسىنۋلەرىڭ دە وڭاي بولادى. بيىل، ارينە، ءونىم بەرە المايسىڭدار. ال، مارتقا قارسى مىنا مايسارا جاڭا سەحتىڭ شۋباسىن كيەتىن بولسىن.
— شۋبام دا، دۋبلەنكام دا بار عوي.
— ءسوزدىڭ مىسالى رەتىندە ايتام. بار بولسا دا، قاراكول توننىڭ ارتىقتىعى بولمايدى. ەستىدىڭ بە، قايىربەك؟
— ويباي-اۋ، وعان ءسوز بار ما، عازەكە! ءوزىڭىز ايتقان سوڭ... مايسارا قارىنداسقا، ارينە، وبرازسوۆىيىن بەرەمىز عوي.
قايىربەكتى قايتارىپ جىبەرىپ، عازيز قۇلتانوۆيچ اس العىزدى.
— وزىڭمەن كوپتەن بىرگە وتىرىپ تاماق ىشپەپپىز. ۋاقىت بار شىعار؟
مايسارا باس يزەدى. ءبىراق ىشتەي كۇدىكتەنىپ وتىر. سونى جۇزىنەن، قۋقىل تارتقان جۇزىنەن وقىپ قويعانداي جىميا كۇلدى.
— ءجا! ەندى وندايمەن اۋرە بولمايمىز. ۆكۋسىڭ ءتاۋىر ەكەن، مايساراجان. مىنا جىگىتكە ەكەۋمىزدىڭ بۇدان بىلاي قيانات جاساۋىمىزدىڭ قيسىنى كەلمەس.
الدىندا جاتقان كونۆەرتتەن بالتانىڭ ءار ءتۇرلى فورماتتا، ءار قىرىنان تۇسىرگەن فوتوسۋرەتتەرىن الىپ كورسەتتى.
— قالاي، وزىڭە ۇيلەنەتىن ءتۇرى بار ما؟
— بىلمەيمىن... — مايسارا جىلامسىرادى. ءدال ءقازىر مىنا ادام اعاسىنداي، اكەسىندەي قامقورلىق يەسى بولىپ كورىنىپ كەتتى. — بىلمەيمىن. ءارى-سارى سياقتى.
— جارايدى، ودان قام جەمە. الگى قايىربەكتىڭ نە وزىنە، نە سەنىمدى ادامىنا قىرىقمىڭ بەرگىن. مەحكومبيناتتا جاڭا سەح اشادى. ارينە جاسىرىن سەح ول. قۇرال-جابدىققا كوپ قارجى كەرەك. كەيىن قوسقان جارناڭدى بەس، ون ەسە قايتارىپ الاسىڭ. ال، بالتا... بالتا ەندى ءارى-سارى بولمايدى.
مايسارا بۇل "شارۋانى" قايىربەكتى كورگەندە-اق سەزگەن. قازىرگى مايسارا بۇدان ءتورت جىل بۇرىنعى مايسارا ەمەس. Tic قاعىپ، اككىلەنگەن تاجىريبەلى "بيزنەسمەن".
— راقمەت، عازيز قۇلتانوۆيچ...
— ءبىر عانا ءوتىنىش سەنەن، مايسارا. مەنى بۇرىنعىڭشا وڭاشادا عازيز دەپ اتاساڭ بولعانى.
— ول ءوتىنىشىڭ وڭاي عوي، عازيز.
مايسارانىڭ سىڭعىر-سىلقىم كۇلكىسى سىڭعىرلاي بەرىپ، ءۇزىلدى. وسى كۇلكىسى-اق عازيز قۇلتانوۆيچقا قاتتى ۇنايتىن، ەلەڭدەپ قالدى دا تەز تيىلدى.
— تاماق سۋىپ بارادى، مايسارا...
* * *
قاس قىلعانداي كۇتكەندە ترامۆايدىڭ كەشىگەتىن ادەتى عوي. كيىمى قانشا جىلى بولسا دا ايالدامادا ءبىراز كۇتىپ قالعان بالتانىڭ اياعى توڭا باستادى. ءتارس-تۇرس ادىمداپ، تاباندارىن تارسىلداتىپ مۇزدى تروتۋارعا سوققانمەن باشپايلارى سىزداپ بارادى.
"بۇل ارامەن تاكسي دا جۇرمەيدى. ەرتەرەك شىققاندا ىلىگەتىن ەدىم، ءدال وتستوي كەزىنە تاپ بولعانىمدى قاراشى!" ىزالانا شالقايىپ اسپانعا قارادى. دەكابردىڭ ەرتە تۇسەتىن ءتۇنى ايازداتا تۇنەرىپ تۇر. بەت قاراتپايدى. سىقىر-سىقىر باسقان جاياۋلاردىڭ اسىققان جۇرىستەرى جان-جاقتان كوبەيىپ كەتتى. مىنا ۇسكىرىكتە تىپىرلاعان، تىنشىماعان جان عانا جان ساقتايتىن ءتارىزدى.
زىر ەتىپ كەلىپ سۇر "ۆولگا" توقتاي قالدى. توقتاي قالدى دا، ەسىگىنىڭ قىراۋ باسقان اينەگىن تومەن ءتۇسىرىپ الدەكىم باس قىلتىيتتى.
— جىگىتىم، ساعاتىڭىز قانشا؟ — باس بالتانىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قارادى. — وۋ، ءسىز بالتا ەمەسپىسىز؟
— بالتامىن... — بالتا اڭ-تاڭ. ساعاتتىڭ قانشا ەكەنىن ايتۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى.
— وندا نە عىپ تۇرسىڭ؟ بول، وتىر! — ارتقى ەسىك سارت اشىلدى. — جاۋرادىڭ با؟
— ءيا! — بالتا مىنالاردى ءوزى تانىماسا دا، ءوزىن تانىپ تۇرعان سوڭ بوتەنسىرەمەدى. ىشكە سۇڭگىپ ءمىندى. — ءتۇۋ، راقات مىندا ەكەن عوي!
— كوپ توستىڭ با كولىكتى؟
— ترامۆاي كەلمەي قويدى عوي. اياقتارىم قاتىپ قالا جازدادى.
الدىڭعى ورىندىقتاعى ادام سول يىعىنان يەگىن قىلتيتىپ، وڭ قولىن سوزدى.
— تانىسىپ قويالىق، بالتا. مەن مايسارانىڭ تۋعان ناعاشىسى بولام. اتىم — باراق. مىناۋ ەكەۋى دوسىم.
بالتا ۇسىنعان قولدى قىستى دا، شوفەر مەن قاتارىندا وتىرعان مۇرتتى جيرەن جىگىتكە باسىن يزەدى. ىشىنەن "مايسارا اكە-شەشەم سامولەت اپاتىڭدا قازا بولعان، باسقا جاقىن تۋىسىم از دەمەپ پەدى. اياق استىنان پايدا بولا كەتكەن بۇل قايدان شىققان ناعاشىسى؟ ءتىپتى ءتۇرى دە ەش ۇقسامايدى. قازاقشا سويلەمەسە، كاۆكازدىق بىرەۋ عوي دەۋگە بولار ەدى" دەپ قۋىستانىپ قالدى.
— جىگىتىم، ونشا قۋانبادىڭ عوي. قازاقتىڭ: "جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بولادى، ءوز جۇرتى كۇنشىل، ناعاشى جۇرتى سىنشىل، قايىن جۇرتى ءمىنشىل" دەيتىنىن بىلسەڭ، بىزگە ءمىن تاققىزباي، وتىرىك تە بولسا مەزىرەتى جاسامايسىڭ با؟ اسىڭ بولماسا، پەيىلىڭ بار ەمەس پە، كۇيەۋجان.
قارا ءسوزدى سۋداي ساپىراتىنى كورىنىپ تۇر. كىم ءبىلسىن، ناعاشىسى بولسا بولار دا. مايسارادان بۇل ءوزى كىمىڭ بار، قانداي تۋعانىڭ بار دەپ قادالىپ سۇراعان ەمەس. مۇنىڭ ءوزىن ءبىراق بىردەن تانىدى. مۇمكىن بۇل جوقتا ۇيدە بولىپ، مايسارا سالعان پورترەتىن كورگەن شىعار. ايتپەسە، قاراپ جۇرگەن مەندە نە اكەلەرىنىڭ قۇنى بار.
— قۋانۋعا مۇرشا بەرمەدىڭىز عوي! اياز ءبىر بۋىپ، ناعاشىم ەكى تابىلىپ، ەسىم شىعىپ كەتپەدى مە؟
باراق تا، جولداستارى دا قارق-قارق كۇلدى.
— ە، باسە، تەگىن ادام تاز بولا ما دەگەندەي مايساراجان ءبىزدىڭ اناۋ-مىناۋدى ۇناتپايدى. سولاي عوي، كۇرجىك؟
شوفەر كەڭك-كەڭك كۇلىپ باس شۇلعىدى.
— ال، وندا، كۇيەۋجان، تانىستىقتى بەكەمدەۋ كەرەك. سەن پەيىلىڭدى شىن بەرسەڭ، مەنىڭ وندا وزىڭە تۇسكەن مەيىرىمىمدى دە كور. ءقازىر تۇپ-تۋرا "الماتىنىڭ" ەتاجدارىنا بارامىز. جاقسىلاپ وتىرامىز.
— سوعان بۇگىن نەسىنە اسىعامىز، باكە... — دەپ بالتا ساسقالاقتادى. مايسارانىڭ ناعاشىسى ەكەنىنە سەنە باستاعانىمەن بىردەن كەلىسە كەتۋگە دە كوڭىلى داۋالاماي وتىر. ارينە، شاقىرۋ مۇنىڭ رەتى. ۇيگە اپارىپ، دۇرىستاپ قوناق قىلىپ جىبەرسە، مايسارا ەكەۋىنە دە ابروي. — كەيىن، جەڭگەيدى ەرتىپ، ۇيدە كەزدەسسەك قايتەر ەدى؟
— ونىڭا ءلاپپاي دەپ قۇلدىق ۇرعاننان باسقا نە ايتام، كۇيەۋجان-اۋ. ءبىراق سەن ۇيگە دەپ قوپاقارلاتقانىڭمەن، ازىرشە سول ۇيگە قوجا بولا قويعان جوقسىڭ عوي.
— ەندى ونىڭىز راس... — بالتا كۇمىلجىدى. "اپىراي، مايسارا ناعاشىسىنا ايتىپ قويعان ەكەن عوي. ايتپاي... كىمگە ايتادى. شىنىندا دا ىڭعايسىز بولدى. ۇيگە دەپ... ءوز ۇيىمدەي-اق. كىنا تاعۋى ورىندى" — كۇندە ەرتەڭ دەپ ءجۇرىپ كەشىكتىرىپ العانىمىز دا راس تىركەلۋدى.
— ال، ايىبىڭدى ءوزىڭ مويىندادىڭ، كۇيەۋجان. ەستى، بىلىكتى ەكەندىگىڭدى تانىتتىڭ. كوزدى-قۇلاقتىلارعا پىش-پىش ءسوز بولۋدى قاشان تياسىڭدار؟ — ورىندىعىنىڭ ارقالىعىنان اسىلا قاراعان باراق تابجىلتار ەمەس. ءدال مىنا باستىرمالاتۋىندا ءىش تارتۋى دا، زورلىعى دا قابات تۇيدەكتەلدى.
— ەندى ونشا ۇزاتپاسپىز...
— سەن ءويتىپ بۇلتالاقتاتپا، بالتا شىراق. بۇگىن ون بەسى. ەندى ون التى كۇننەن كەيىن جاڭا جىل تۋادى. ال بۇل جىلدىڭ نەسىبەسىن كەلەر جىلعا جىرمالاما. ءار كۇننىڭ، ءار جىلدىڭ ءوز ۇلەسى بار. سولاي عوي.
— سولاي شىعار.
— كۇيەۋجان، ءوزىڭنىڭ "شىعارىڭ" كوپتەۋ ەكەن. تابانىڭدا الدەن بۇدىر قالماسا، بارا-بارا جىعىلىپ-سۇرىنۋدەن كوز اشپاسسىڭ. ءجا، كوڭىلىڭە اۋىر الىپ قالما. وزىمسىنگەنىمدى سەن دە ءتۇسىن. بىلاي بولسىن. دەكابردىڭ وتىز ءبىرى كۇنى زاگس-كە وتىراتىن بولىڭدار. سوندا سەندەردەن باقىتتى ەشكىم بولمايدى. جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا، ىلعي مەرەكەلەپ وتىراسىڭدار. قالاي، كەلىستىك پە وسىعان؟
بالتانىڭ ءوزى دە سولقىلداپ جۇرگەن. قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدوپ كەلدى. باسىن قۇلشىنا يزەدى.
— كەلىستىك باكە!..
— ولاي بولسا، مەنىڭ ساعان سۆادەبنىي پوداركام... سىيلىعىم بار. ماشينا جۇرگىزەتىن پراۆوڭ بار ما؟
— مەكتەپتە وقىتقان. جۇرگىزۋىن بىلەم. پراۆوم جوق.
— ونىڭ جاراسى جەڭىل. — قاسىنداعى شوفەرىن يىعىنان قاعىپ قالدى. — كۇرجىك ەستيمىسىڭ، پراۆونى ءۇش-تورت كۇندە دايىن قىلاسىڭ.
— فوتوسى...
— ءيا، بالتا، ەرتەڭ فوتوندى الا كەل.
— ەرتەڭ بولمايدى... ول ءۇشىن سۋرەتكە ءتۇسۋىم كەرەك.
— ءجا، بۇنىڭ دا جاراسى جەڭىل. مەنىڭ پوداركام — "جيگۋلي". ارينە، ۇستالعانى، مىنىلگەنى. ءبىراق ونى مىناۋ كوليا، كەرجىك — بالتانىڭ قاسىنداعى ەكىنشى جىگىتكە ساۋساعى قادالىپ قايتتى. — مىناۋ كەرجىك سۋ جاڭادان دا ارتىق ەتكىزىپ بەرەدى.
— قاجەت ەمەس... كەرەگى جوق... — بالتا بەزەك قاقتى.
— كۇيەۋجان، قول قاقپا. وزىڭە اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي جيەن قارىنداسىمدى قيعاندا، ەكى-ۇش مىڭنىڭ سالدىراعى ماعان بۇيىم بوپ پا؟ — باراق ەشتەڭەنى تىڭداماس وزىمبىلەمدىككە ابدەن يەك سۇيەپ الىپتى، بىردەمە دەسە شاقىلداپ داۋلاسا كەتۋگە دايىن.
— جارايدى، باكە، ونى كەزىندە كورەرمىز، — دەپ بالتا قيالاتتى.
— نەگە كەشەۋىلدەتەمىز. "سوقىر قىلدى ءبىر ءىستى، اللا وڭعارسىن بۇل ءىستى" دەپ اپىر-توپىر تىندىرعاندى سونداي جانىم سۇيەدى. سول سەبەپتى دە، بالتا شىراق، تويىڭا ءوز ماشيناڭمەن باراتىن بولاسىڭ. وسىعان "ءجا!" دەسەيىك وندا.
بالتا قۇتىلۋ ءۇشىن باس يزەدى.
— اكەل قولدى! قول الىسىپ، سەرت بايلاسقان اتالاردىڭ ءداستۇرىن نەگە قايتالاماسقا. — اسىلىپ كەلىپ الاقانىن ۇسىندى. الاقانىنا بالتا الاقانىن تيگىزە بەرىپ ەدى، سارت ەتكىزىپ قاپ، قىسىپ الدى.
— بولدى! سەرتتەن تايساڭ — قاندى قانجار، سەرتتى سەلەبە شەشەدى ءتۇيىندى. ەسكى سالت، جاڭا زاڭ دا ءسوز جۇتقاندى كەشىرمەيدى، كۇيەۋجان. سونىمەن، مايسارا ەكەۋىڭنىڭ جاڭا جىل قارساڭىنداعى كەشتە تويىندا وتىراتىن بولامىز عوي.
— جارايدى.
— ءاي، كۋاسىڭدەر عوي؟ — سەرىكتەرى باس يزەدى. "كوليا —كەرجىكتىڭ دە قازاقشاسى بار ما؟" دەگەندەي بالتا قاتارىنداعى سارى شاشتى جيرەن جىگىتكە تاڭدانا قارادى.
— قاراماي-اق قوي وعان. توبەسىنىڭ تەسىگى بار. بۇگىندە ىمى-جىمى جاراسقان ادامداردىڭ ءتىلى دە جاناسىپ جاتادى. ال ءبىز ءۇشىن... باس جاققا بارىسپالىق دەپتى عوي ءبىر كەمەڭگەر. سونىمەن بۇگىن رەستوراندى قويايىق دەسەڭ، كۇيەۋجان، ونىڭدى دا قابىلدادىق. ال، وندا، كەلىپ قالدىق. ءبىر عانا ءوتىنىش. ارامىزداعى وسى اڭگىمەنى مايساراعا ءبىلدىرۋشى بولما. وندا ونىڭ كوڭىلى سەنەن دە قالادى، مەنەن دە قالادى. بىلەم عوي مىنەزىن. اياق استىنان قارىنداسىمدى وكپەلەتىپ الىپ جۇرمەيىن.
ماشينا توقتادى.
— وۋ، كەلىپ قاپپىز عوي. ال، بالتاجان، ساۋ بول. مايساراعا ايت، اياقكيىمىڭ جۇقالاۋ ەكەن، اۋىستىرىپ بەرسىن. ال، ساۋ بول.
"ۆولگا" ءدال پودەزدىڭ الدىنا توقتاعان ەكەن، "ادرەستى دە بىلەدى. مايساراعا كەلىپ جۇرەدى ەكەن-اۋ!" دەپ بالتا قاقاعان ايازدان با، الدە باسقا ءبىر سەبەبى بولدى ما، ۇزىن موينىن ىشىنە تارتىپ، قۇنىسا قالدى.
ءبىر اپتادان كەيىن تەلەفون سوعىپ، باراق بالتانى "تۇلپار" ماگازينىنىڭ قاسىندا كەزدەسۋگە شاقىردى. سىلتاۋراتۋعا قاراتقان جوق، "ەكى وكپەڭدى قولىڭا ۇستاپ، تەز جەت!" — دەدى دە، ترۋبكانى تاستاي سالدى.
الماتى قىسى وتكەن جىلدارداعىداي موماقانسىماي بيىل دەكابر تۇسە قاڭارىنا ءمىنىپ ەدى، "باسقان جەرىن سىقىرلاتىپ" ءالى كۇشىندە تۇر. بەت-اۋزىن قايتا-قايتا ۋقالاپ، قاپتاعان "جيگۋلي"، "ۆولگا"، "موسكۆيچتەردىڭ" اراسىمەن كەلە جاتقان بالتانى باراقتىڭ ءدال قاسىنان شىققان داۋىسى سەلك ەتكىزدى. سۇر "ۆولگانىڭ" ەسىگى سارت اشىلدى دا، بالتانى جۇتىپ جىبەردى.
— ءاي، كۇيەۋجان، كۇيەۋجان! ءوزىڭ سونداي توڭعاق ەكەنسىڭ. جاسىڭا جەتپەي جاتىپ بار جىلۋىڭنان ايرىلساڭ، نە بولاسىڭ! — قارق-قارق كۇلگەن باراقتى كۇرجىك پەن كەرجىك-كوليا شيق-شيق كۇلىسىپ، قوشتاعان رەۋىش تانىتتى.
— بىلاي، بالتا. ءما، مىناۋ ەكى جارىم مىڭ سوم. ءقازىر مىنا كۇرجىك ەكەۋىڭ ءبىر ادامعا بارىپ، ونىڭ ۆاز-2101" مارقالى ماشيناسىن اناۋ ماگازين ارقىلى وسى اقشاعا ساتىپ الاسىڭدار. كوميسسيوننىيىن دا، باسقاسىن دا كۇرجىك ءوزى سەنسىز تىندىرادى. ال، كۇيەۋجان، مەن ۋادەمدە تۇردىم. سەن دە شەگىنىپ كەتپە.
الاقانىڭداعى اقشا وت بوپ قارىپ بارادى. بالتا تەرلەپ كەتتى.
— باكە، مەن مۇنشاما اقشانى... قالاي الام؟ نە دەپ الام؟.. قارىز بولعان كۇندە دە جۋىق ارادا وتەۋگە، قايتارۋعا مۇمكىندىك...
باراق قولىن سەرمەپ، كيمەلەپ كەتتى.
— ءاي، قاسپاقشىل قازاق-اي! اۋزىڭا قايماق سالسام دا جۇرەگىڭ اينيدى-اۋ! تۋىس-جەگجات ادامداردىڭ اراسىندا جورعا مەن دوربا قاتىناماۋشى ما ەدى. بۇگىنگىنىڭ جورعاسى — "جيگۋلي" بولسا، ءتىفۋ دەيتىن تۇكىرىگىمنىڭ باسىنە تاتىمايتىن ازىناۋلاق تيىن-تەبەندى سەنىڭ موينىنا قارىز ەتىپ قارعىباۋلاپ قويادى دەپ پەدىڭ مەنى. ءويتىپ ادامدى بەكەرگە رەنجىتپە، كۇيەۋجان.
— ءاي، بىلمەيمىن. سىزدىكى، باكە، "بۇك تۇسسە دە مەنىكى، شىك تۇسسە دە مەنىكى" دەگەن اندەمدى بالانىڭ الىمجەتىلىگىنە ۇقساپ بارادى-اۋ، — دەگەندە باراقتىڭ كۇلكىسى ماشينانىڭ ىشىنە سيماي كەتتى.
كۇرجىك تىسقا شىققاندا بالتانىڭ قولىنا شوفەرلىق كۋالىگىن ۇستاتتى. فوتوسى، ءمورى، ءبارى ورىن-ورنىندا. بالتا ەرىكسىز باس شايقادى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن ەكى جارىم-اق مىڭعا ساتىپ العان "جيگۋليىنىڭ" ىشىندە وتىردى.
— الگىندە اناۋ كىسى... ماشينانىڭ بۇرىنعى يەسى نەگە شىرىلدادى؟ — دەپ بالتا رۋلدەگى كۇرجىككە بۇرىلدى.
كۇرجىك شيق-شيق كۇلكىسىن قايتالادى.
— ول شىرىلداماعاندا مەن شىرىلدايمىن با؟ باراق، باكەڭ وعان ماگازين باعاسىنان بولەك ۇستەمە ءۇش مىڭ سوم بەرمەك بولعان.
— ءيا!
— ءۇش مىڭ سومدى بەرسە، باكەڭ باراق بولا ما؟
— سوندا اناۋ ادام الا المادى عوي.
— ءيا. ماشيناسىن ماگازين ارقىلى زاڭدى باعاسىنا ساتتى، ءبىتتى. سوت تا، ميليسيا دا ەشتەڭە ىستەي المايدى. ي تو باكەڭدى ءبارى سىيلايدى. و-و-گو، باكەڭ كەرەمەت ادام! ال سەن باكەڭدى بىلمەيسىڭ...
"ءيا، بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلمەيتىنىم كوپ. تىم كوپ. باراقتى بىلمەيمىن. باراق تۇگىل ءالى كۇنگە شەيىن قاسىمدا جاتقان مايسارانى دا ۇعا قويعام جوق. باراقتى بىلمەيسىڭ دەپ قينالادى. ونى نەگە ءبىلۋىم كەرەك؟ وۋ، بىلمەگەندىكتەن مىناۋ بىلىعىنا ۇرىنىپ قالمادىم با؟ "بۇل نە قىلعان باتپان قۇيرىق، تەگىننەن تەگىن جاتقان قۇيرىق؟" دەسەم، وسىنداي كىلتيپانى بار ەكەن دە"؟
— ال، كۇرجىك...
— مەن كۇرجىك ەمەسپىن! — شوفەردىڭ داۋسى وكتەم شىقتى. مەن كۇرجىك ەمەسپىن! ۋچتي! ونى تەك باكەڭ عانا ايتا الادى. مەن — ماگومەدپىن!
— سوندا سەن دە قازاق ەمەسپىسىڭ؟..
— سەن، بالتا، تۇپ-تۋرا بالانىڭ ءسوزىن سويلەيسىڭ. ال، ءوزىڭ موسكۆادا ينستيتۋت بىتىرگەن ينجەنەرسىڭ. — ماگومەد كادىمگىدەي رەنجىپ قالدى. — ويلاۋ كەرەك قوي.
— ءيا، ويلاۋ كەرەك. قاتتى ويلاۋ كەرەك... ماگومەد، مىنا ماشينانى مەن الماعاندا، سەندەر ونى نە ىستەيتىن ەدىڭدەر؟
ماگومەد قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتتى.
— باكەڭ ونى كەم دەگەندە التى مىڭعا جىتىرادى.
— سۇمدىق قوي! ميليسيا قايدا قارايدى؟ تاپا-تال تۇستە قىلمىس جاساتىپ قويا ما سوندا؟
— باكەڭدى ميليسيانىڭ ءبارى بىلەدى. ارينە، قازاقتىڭ "مايلاماساڭ اربا دا جۇرمەيدى" دەگەن ماقالى دۇرىس. باكەڭ كىمدى قالاي مايلاۋعا شەبەر. — ماگومەدتىڭ قۇشىرى قانعاندا شيقىلدايتىن ادەتى بولسا كەرەك شيق-شيق ەتىپ راحاتتانا كۇلدى. — ماشينا — زۆەر! جۇيتكىپ تۇر. ءۇش كۇن قاسىڭدا بولىپ، ۇيرەتىپ شىعارام. باكەڭ سولاي تاپسىرعان.
بالتانىڭ ويى اۋىرلاپ وتىر. قايدا باتپاقتاپ بارا جاتقانىن پايىمدامايتىن اقىماق ەمەس. "ءتۇبىنىڭ قايىرى بولا قويسا، جاقسى-اۋ... ءاي، ءبىراق... قينالتپاي، سەندەلتپەي وزدىگىنەن ورالىپ جاتقان باتپان قۇيرىقتاردىڭ سۇراۋى بولماس دەيمىسىڭ؟ پاتەر اناۋ... جۇباي... ءيا، ەندى جۇباي بولادى ول... جۇباي اناۋ! ماشينا مىناۋ... تىرناعىم قيمىلداعان جوق. "مىڭ ءبىر ءتۇن" ەرتەگىسىنىڭ وقيعاسىنداي توپىرلاپ ءوزى كەلىپ جاتىر. "الما ءيىس، اۋزىما تۇسپەن" مەن ءجۇرمىن. تايراڭداتا بەرەر مە؟.. الدە قىل تۇزاق موينىما ءتۇستى مە ەكەن؟ Heگە سەزبەيمىن؟ مۇمكىن مىنا تىزىلداۋىم سونىڭ العاشقى بەلگىسى شىعار؟.. "قارىز ەتىپ قارعىباۋ تاقپايمىن" دەگەنىمەن، ءاي سول باراعى بار بولعىر سالىپ-اق جىبەردى عوي بۇعالىعىن. قاي قىلۋام ءوتىپ ەدى مىناۋ ماشيناعا تەگىن مىنەتىندەي؟ گاپ بار-اۋ، گاپ بار!"..
بالتانىڭ الگىندەگى ءوز ماشيناسىنا مىنگەن ساتتەگى قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ءوزى قالاماعاندى زورلاپ جاساتاتىن "ناعاشىسىنىڭ" مىقتىلىعى جىگىتتىڭ كوتەرىڭكى كوڭىلىن كۇيگەن تەرىدەي ءبۇرىستىردى دە جىبەردى.
قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ، رۋلگە وتىرىپ ماشيناسىن جۇرگىزۋدى ۇيرەنگەندە دە كوڭىلدەگى كىربەڭ اجىرامادى. اياق-قولدىڭ كانىگىلىگى ۇمىتىلماپتى. كولحوزدىڭ ماشينا، تراكتورىنىڭ قۇلاعىندا ويناپ وسكەن بالتاعا لىپىپ تۇرعان "جيگۋلي" تىزگىنىن تەز ۇستاتتى. ءبىراق اۋىر وي كەشكەن جىگىت قۋانىش كۇيگە قۇلىقسىز ەدى.
— گاراجىڭ، نە ستويانكاڭ بار ما؟ — دەگەن ماگومەدتىڭ سۇراعى وقىس ەستىلدى. بالتا اجىرايا قاراپ ءبىراز وتىردى.
— جوق...
— ەندى بۇنى قايدا قوياسىڭ؟
— اۋلادا... ەسىك الدىندا تۇرادى.
— ءبىر-اق تۇندە توناسىن دا كەتسىن دەيسىڭ عوي.
— نەگە؟
— بۇگىندە "جيگۋليدىڭ" شينى دەفيسيت. الدىڭعى شىنى-تەرەزەسى دەفيسيت. مىناۋ راديوسى جاستارعا تاپقىزبايدى.
بالتانى جەكەمەنشىكتىك سەزىم بيلەي باستادى.
— ميليسيا قايدا؟ ۇرىلاردى قاپتاتىپ جىبەرگەن!
— ميليسيا... ولار اقماق دەپ پەڭ. وسىنداي سۋىقتا كىمنىڭ بۇرسەڭدەگىسى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ دا وڭەشى تەسىك. سەمياسى، بالا-شاعاسى بار. ال، ايلىعى... ۋمورا. انە، قايدا كومپروميستىڭ كوكەسى...
ماگومەد ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتسە دە، كوپ جاعدايدىڭ شەتىن قىلتيتىپ كەتتى. ميليسياڭا سەنىڭ ماشيناڭنىڭ امان-ساۋلىعى، بارلىعى، بۇگىندەگى كەرەك ەمەس سياقتى. ميليسياعا سۋىققا توڭباۋى، بالا-شاعاسىن قاتاردان قالدىرماي توعايتىپ، مولايتىپ قويۋ قانا كەرەك سياقتى. ءبىر ۇققانى وسى بولعاندا، بۇكىل ميليسياعا دەگەن نارازىلىعى ورە تۇرەگەلدى. "ارامتاماقتار! قىلمىسكەرلەردى بۇركەۋشىلەر! قولداۋشىلار! قورعاۋشىلار!" وسى ۇيعارىمعا تىرەلگەندە ىزادان جارىلىپ كەتەردەي بۋلىعىپ، ءتىلى كۇرمەلىپ شىقتى.
— ميليسيا — قۇدىرەت دەپ سەنسەك... ۇرىلاردان وزدەرى بەتەر...
ماگومەد بالتانى يىعىنان قاقتى.
— سەن ولارعا ءجونسىز تيىسپە. ميليسيامەن قاتىناس بۇزۋعا بولمايدى. ولاردا دا ءسوز تۇسىنەتىن جاقسى ادامدار بار. گاراجدى... ستويانكانى جاسايمىز. قالتاندا ءجۇز ەلۋ سوم بار ما؟
— جو-وق...
— ءاي، ءاي، ينجەنەريشكا!.. بەس جىل وقىعانداعى تۇرلەرىڭ وسى! نەمەنەگە باس قاتىرعانسىڭدار... جارايدى، ءجۇز ەلۋ سومدى مەن قارىزعا بەرەم. قارىزعا! ەستيمىسىڭ؟ مەن باكەڭ ەمەسپىن!
— ءيا.
— وندا بۇگىننەن باستاپ اشىق الاڭداعى اقشا تولەيتىن ستويانكادان ءبىر ورىنعا يە بولاسىڭ.
ماگومەد ونى دا ءبىر ساعاتتىڭ مولشەرىندە ءبىتىرىپ، "جيگۋليدى" قويىپ، ورىننىڭ نومەرىن دە، ماشينانىڭ كىلتىن دە بالتاعا ۇستاتتى.
— ۇيگە كىرەلىك ماگومەد.
— راقمەت. بىزگە باكەڭ وندايعا كوپ رۇقسات ەتە بەرمەيدى. ال، سەن ەرتەڭ قاي كەزدە بوسسىڭ؟
— كەشكى بەستەن كەيىن.
بەس جيىرمادا مەنى ستويانكانىڭ الدىندا كۇت. ەرتەڭ ەكى ساعات جۇرگىزسەڭ، مەنەن دە مىعىم بولاسىڭ. ال، اناۋ كوشە ءتارتىبىنىڭ ەرەجەلەرىن جاتتاپ الۋ ءوزىڭ ءۇشىن قاجەت. ونسىز قالادا جۇرە المايسىڭ.
2
بالتا مايساراعا سيۋرپريز جاساماق بولدى. ماشينانى ەسىك الدىنا قويىپ، ەسىك قوڭىراۋىن ۇزاق باستى.
مايسارا كۇن سەنبى بولعان سوڭ ءتۇشپارا دايىنداپ جاتقان. قولىنىڭ قامىرىن دا سۇرتپەستەن ەسىكتى اشىپ، ەلەكتر قوڭىراۋىنان ساۋساعىن الماي تۇرعان بالتاعا سوستيا قارادى.— نە بولدى، بال؟ (سوڭعى كەزدە ءبىرى بالعا، ءبىرى مايعا اينالعان).
— تەز كيىن، ماي! ماشينامەن قىدىرتام! — بالتا ماشينانىڭ كىلتىن ساۋساعىندا ويناتىپ، مايسارانىڭ كوز الدىنا توسا قويدى.
— بۇ نە؟
— ماشينانىڭ... مەنىڭ ماشينامنىڭ كىلتى!
— ونى قايدان الدىڭ؟
— ساتىپ الدىم!
ەندى مايسارا تاڭداندى. ادەمى يىلگەن جىڭىشكە قارا قاستارىنىڭ اراسى دۇڭكيىپ، ەكى ۇشى جوعارى شاپشىپ كەتتى.
— ساتىپ الدىم دەيمىسىڭ؟ قاشان؟ قالاي؟ كەزەگىڭ كەلىپ... كەزەكتە بار ما ەدىڭ؟
بالتا كۇلدى. ەشتەڭەگە ونشا تاڭىرقاي قويمايتىن مايسارانىڭ مىنا ابدىراعان تۇرىنە سۇيسىنە كۇلدى.
— كەزەگىم دە، اقشام دا جوق بولاتىن. "ولمەگەنگە ءالى بالىق كەزدەسەدىنىڭ" كەرى كەلدى. "دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان" راس ەكەن. ب ا ق قونسا، ۇيىلىپ-توگىلىپ باسىپ كەتەدى ەكەن.
— كىرشى ءوزىڭ. — مايسارا بالتانىڭ بىلەگىنەن تارتتى. قولىن الجاپقىشىنا ءسۇرتىپ، ەكەۋى زالعا كىردى.
تار دۇنيەنىڭ تاۋقىمەتىن كورگەن تەسىك قالتالى كەشەگى ستۋدەنت ەرى سىپىرىلىپ، جۇگەنى بوساپ، تاقىرعا اۋناعان تورى توبەل قۇنانداي قۇنجىڭداپ قالعان ەدى، سول كوڭىل قۋانتار تىرلىككە قول جەتكىزگەن مايساراسىن باقىت قۇسىنا بالاماعاندا قايتەدى. قازىرگى جەلپىنۋى مايساراعا دەگەن بار العىس-قۇرمەتتى ءبىلدىرۋدىڭ باستاماسى عانا.
— ال، ەندى ايتشى...
— ايتاتىن تۇگى جوق. ناعاشىڭ قولقالاپ قويماعان سوڭ، ۇلكەن كىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ، قولىن قاقپايىن دەپ كەلىسە كەتكەنىم. دۇرىس ەتىپپىن. ماشينا دەگەنىڭ — ناعىز مۇلىك ماي. ءمىندىڭ — كەتتىڭ. ءمىندىڭ — جەتتىڭ. ترانسپورت توسپايسىڭ، سۋىققا ۇرىنبايسىڭ. — بالتا مايسارانىڭ ەكى يىعىنا قولىن سالىپ، مۇرنىنىڭ ۇشىنان ءشوپ ەتكىزدى. — سولاي، ماي!
— توقتا، توقتاشى، بالتا! ناعاشى دەگەنىڭ سەنىكى مە، مەنىكى مە؟ دۇرىستاپ ەستي الماي قالدىم، — مايسارانىڭ جۇزىندە مازاسىزدانۋ نىشانى ءبىلىندى.
— سەنىڭ ناعاشىڭ، ارينە. باكەڭ!
— باكەڭ؟! ول كىم؟
— باراق! تۋعان ناعاشىسىن بىلمەيتىن ادام بولادى ەكەن، ءا.
مەنىڭ ونداي ناعاشىم جوق.
— نە-مە-نە؟!
ەندى بالتانىڭ كوزدەرى بادىرايدى. جۇرەگى لوبلىپ، قۇسقىسى كەلدى. ءجۇزى قۇبىلا تولقىپ كەتتى. سونى كورگەندە مايسارا قاۋسىرا قۇشاقتاي الىپ، بەتىن بەتىنە جاقىنداتتى.
— ايتشى، بال، ءتۇسىندىرىپ ايتشى.
— تۇسىندىرەتىن نە بار. الداپتى. وڭدىرماي الدادى. ءبىراق نەگە الدادى؟ نە ءۇشىن؟
مايسارا تەڭسەلىپ كەتكەن بالتانى سۇيەپ اكەپ ديۆانعا وتىرعىزدى.
— كىم ول؟ قانداي ادام؟
— سەنىڭ ناعاشىڭمىن دەگەندە سەنىپ قالدىم عوي. ونىڭ ۇستىنە... (ساعان تەز ۇيلەن دەپ ايتتى دەمەكشى بولدى دا، كىدىردى) ءىشى-باۋىرىما كىرىپ كەتتى-اۋ. بوتەن ادام مەنى قايدان تانيدى دەگەن ويمەن... ماشينانى سىيلىعىم دەپ... — بالتا ءالى دە ايران-اسىر.الدانعانى جانىنا باتىپ بارادى.
— ءوزىنىڭ ءتۇر-تۇسى قانداي؟
— قانداي بولسىن، ادام. كاۆكازدىق ءتارىزدى ءتۇرى. قازاقشاسى سەنى مەن مەنى جاڭىلدىرادى.
— باسقا بەلگىسى بار ما؟
— ەكى-اق رەت كوردىم... وندا دا ەكەۋىندە دە ماشينا دە وتىرعانىندا... ايتپاقشى وڭ قولىنىڭ شىناشاعىنىڭ ءبىر بۋىنى جوق.
مايسارا ىشەگىن تارتتى.
— سول!..
— نە دەدىڭ؟
— جاي، اشەيىن... — مايسارا ديۆاننان تۇرىپ كەتتى. بالتانىڭ بەتىنە تۋرا قاراماي، تەرەزەگە بۇرىلىپ تۇر.
— سول دەگەنىڭ كىم؟
مايسارا ۇندەگەن جوق.
ورنىنان اتىپ تۇرعان بالتا مايسارانىڭ يىعىنان ءبۇرىپ ۇستاپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى.
— سەن نەگە جاسىراسىڭ مەنەن. ءبىلىپ تۇرسىڭ عوي ول قۋاياعىڭنىڭ كىم ەكەنىن! بۇنىڭ سەنىڭ قاي قيقاڭىڭ؟ بالتا سارقىت پەن قالدىققا ابدەن مەلدەكتەپ بولدى. ەندى شىدار ءتوزىمى جوق. اقىرعى رەت قايتالايمىن. سول دەگەنىڭ كىمىڭ؟
مايسارا ىشقىنا ايقايلادى.
— سول دەگەنىم — سەن ويلاعاننان باسقا. باسقا! انەۋكۇنگى اقشانى بەرگەن ادام!
مايسارا سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. قانشا قيىندىق كورسە دە، ءدال ءبۇيتىپ قينالمايتىن. ءمولت-مولت اققان كوز جاسى كەسەك-كەسەك. ىشكى كۇيىگى دومالاپ تاسىعانداي. بالتا اياپ كەتتى.
— ءجا، ماي! كىم ەكەنىن تۇپتەدىك قوي. ۇرلاعان جوقپىز. توناعان جوقپىز ەشكىمدى.
جۇدەي قالعان مايسارا سۇلۋ مايسارادان مۇلدە بولەكتەنىپ، كوڭىل جابىرقاتادى ەكەن. سونى كورىپ كوڭىلىن بولگەنسىپ بالتانىڭ الگىسى سىلتاۋراتقانى ەدى. مايسارا باسىن شايقادى. قولىمەن كوزىن، مۇرنىن ءسۇرتىپ وتىردى دا، ورنىنان تۇرىپ بارىپ سەرۆانتتان ءبىر قوراپشانى الدى. ديۆانعا اكەلىپ الگىنى توڭكەرە سالدى. اقشا، بىر-ەكى التىن ساقينا، جۇزىك ساعات شاشىلىپ ءتۇستى. ديۆاننىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، اقشانى قاتتاي باستادى. الگىندەگى كوز تويماس قاراشىقتارى كۇل سەۋىپ توستاعانداي كومەسكىلەنىپ، جىلۋ شاشىپ تۇراتىن جانارىن مۇلدە سالقىنداتىپ جىبەرىپتى. بالتا اقشا ساناعان قولدان گورى اناۋ سۋىق تارتقان جۇزگە ءجيى قارايدى. "اتتەڭ-اي، ءا! ادامدى بۇزايىن دەسە، وڭاي ەكەن-اۋ. "التىن كورسە پەرىشتە جولدان تاياردى" بابالار قالاي ءدال تاۋىپ تۇيىندەگەن. ول كەزدە دە مەن سياقتى كوز ساتقاندار بولعان دا. اتا-باباسىنان قالعان مۇراداي اركىمنىڭ سىباعاسىنا ءبىر سۇزىلگەن سوڭ، سۇيەك تاستاعىش ءبىر قول توقپاق جىلىكتى مايىمەن الدىما لاقتىرا سالدى ما ەكەن؟ ەندى مىنە... "جاماننان — كەساپات" دەگەندەي مايسارانى دا كۇيزەلتىپ قويدىم. سوعان قاراعاندا باراق نەمەڭ ناعىز كىساپىردىڭ ءوزى بولدى-اۋ. بولدى-اۋىم نە!.. اناۋ ماشينا دۇكەنىندەگى، ماڭايىنداعى ساۋدا-ساتتىقتى ءوزى جاتقىزىپ-ورگىزىپ وتىرعان ول شەتەلدىك مافيادان ءبىر دە كەم ەمەس قوي".
"مافيا!" دەگەن ۇعىم ميىنا ورالعاندا بالتانىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ءبىر پالەگە مىقتاپ ۇرىنعانىن، قۇتىلا الماستاي باتپاقتاعانىن سەزگەندە جۇرەگى قاتتى سوعىپ، ءجۇزى قۋارىپ، بوپ-بوز بوپ سالا بەردى.
اقشانى الاقانىنا سالىپ، بالتاعا بەتىن بۇرعان مايسارا جىگىتتىڭ ءقان-سولسىز تۇرىنەن شوشىپ كەتتى.
— نە بولدى؟! ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي!..
— جۇرەگىم... جۇرەگىم قىسىلىپ بارادى...
— جاتشى! قيسايشى... — مايسارا ديۆان ۇستىندەگىلەردى ەدەنگە بىلەگىمەن ىسىرىپ تاستادى دا، بالتانى سۇيەمەلدەپ ديۆانعا شالقاسىنان جاتقىزدى. پيدجاگى مەن جەيدەسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، جۇرەك تۇسىن قولىمەن باسىپ ماسساج جاساي باستادى.
ءبىرازدان سوڭ بالتانىڭ ءوڭى كىرىپ، بەتىنە قان جۇگىردى. مايسارانىڭ دا جانارىنا جىلۋ ورالدى. ەڭكەيىپ كەلىپ بالتانىڭ بەتىنە بەتىن تيگىزدى.
— جامان قورقىتتىڭ-اۋ، بال!
— ەشتەڭە ەتپەيدى. مەن باردا تۇكتەن سەسكەنبە.
مايسارا جەرگە قويا سالعان اقشانى الىپ:
— مىنە، ەكى مىڭ بەس ءجۇز. اقشاسىن دا قايتار، ماشيناسىن دا قايتار. كەرەك بولسا، ءوزىمىز-اق، جاڭاسىن الامىز. كەزەگىمىز جاقىنداپ قالعان.
— مەن ونىڭ ادرەسىن دە بىلمەيمىن. اتى دا باراق ەمەس شىعار.
— تاباسىڭ... وزدەرى تابادى سەنى.
— ايتپاقشى، ماگومەد ەرتەڭ كەشكە كەلەدى ەكەن-اۋ. سوعان بەرىپ جىبەرسەم قايتەدى؟ — بالتا شەشەسىنە ەركەلەگەن بالاداي جاتقان جەرىندە موينىن سىرعاناتا بۇردى.
— جوق! باراعىڭنىڭ ءوز قولىنا تاپسىر. ونداي ادامداردىڭ توڭىرەگىندە جۇرەتىندەر تىم جىلپوس بولاتىن. ولاردى مەن بىلەم عوي... — مايسارا كىدىردى.
"المادىم، كورمەدىم!" دەپ تانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. وزىنە عانا تاپسىر.
— قاپ، ونىڭ ۋادەسىن ورىنداي المايتىن بولدىم- اۋ...
اقشا مەن ماشيناسىن قايتارىپ، باس بوستاندىعىن قايتادان ساتىپ العانداي بالتا كادىمگىدەي قۋتىڭدادى.
— ول نە ۋادە؟
— بۇل ماشينانى ماعان سەن ەكەۋمىزدىڭ جاڭا جىلعا دەيىن ۇيلەنىپ الۋىمىز ءۇشىن سىيلاعان...
مايسارا ديۆاننىڭ باس جاعىنداعى كرەسلوعا سىلق وتىرا كەتتى.
"عازيز قۇلتانوۆيچ ەكەن عوي... باسە، باسە!.. وسىلاي دا ومىرتقا وپىرارداي ارەكەت جاسايدى ەكەن-اۋ. ءاي، عازيز قۇلتانوۆيچ! عازيز! دۇنيەدە ساتىلمايتىن، ساتىپ المايتىن ءسىز ءۇشىن ەشتەڭە دە، ەش قاسيەت تە قالماعان-اۋ. ماحابباتتى دا ساتىپ الۋعا بولادى دەپ ويلايدى ەكەنسىز عوي... ارينە، ويلايسىز. سىزگە... ءسىزدىڭ اقشاڭىزعا، التىنىڭىزعا ساتىلماعان كىم بار؟ ءاي، جوق قوي ونداي جان... ساتىلماسام، مەن موينىمنان تۇزاققا ىلىنەر مە ەدىم. بۇلقىنعان سايىن، مىنە، تۇنشىعىپ قىلعىنا تۇسەم. ءاي، عازيز! عازيز... "قورقىت-قورقىت دەگەندە وسىلاي قورقىت دەپ پە ەدىمنىڭ" كەرىن كەلتىردىڭ-اۋ. بۇدان كەيىن بالتا مەنەن ءتىپتى الىستاپ، ءتىپتى سۋىپ كەتسە قايتەم. ول تۇگىل ءوزىم بەزىنىپ جۇرگەم جوق پا ارزان التىنىڭنان. ارام اقشاڭنان".
بالتا ءالى دە كەۋدەسىن كوتەرۋدەن قورقىپ (جۇرەك اۋىرعاندا قيمىلداماۋ كەرەك دەگەندى ەستىگەن)، يەگىن شوشايتا باس جاعىندا وتىرعان مايساراعا شالقالاپ قارادى.
— جاي ما؟ سەنىڭ دە جۇرەگىڭ بە، ماي؟..
— جو-جوق! انشەيىن باس اينالعانداي بولعان سوڭ...
— سوندا... سەنىڭ قۇسقىڭ كەلمەي مە؟ تابەتىڭ قالاي؟
مايسارا جىميدى. بۇل سۇراقتىڭ توركىنى بەلگىلى.
جوق! مايسارا ونداي ارامدىققا باسپايدى. ءازىر...نەكەسىز تۇرعان كەزدە ەكىكابات بولمايدى. سوندىقتان قۇسپايدى دا، تابەتى بۇزىلىپ جەرىك تە بولمايدى. بەتىنە شوقتاي قارىپ باساتىن ار ۇيالار ىسكە بارمايدى.
بالتا كۇرسىندى. "نەگە بالا كوتەرمەيدى؟ ماعان سەنبەي مە؟ ارينە، سەنبەيدى. ەرتەڭ كەتىپ قالارداي بولسام، جەتىم بالا، جەسىر ايەل كىمگە كەرەك. ءاي، ءبىراق نەگە دالباسالامايدى؟ بالا — دانەكەر عوي. ودان سايىن بىر-بىرىمىزگە كىرىگىپ كەتپەس پە ەدىك. سوندا مىناۋ بەلگىسىزدىك جوعالار ەدى".
بالتانى وزىنە دەگەن، باس جاعىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان مايساراعا دەگەن ايانىش سەزىمى يەكتەپ الدى. كۇن سايىن كۇشەيە مە دەيتىن ەكەۋارا ىقىلاستىڭ بۇل جاعىنداعى تاباعى اۋىرلار ەمەس. سەبەبى جانە بەلگىسىز. ۇناتاتىنى، قاسىندا جۇرمەسە ءولىپ-وشىپ ساعىنا باستايتىنى راس. ءبىراق ەرتەگىدەگىدەي ىنتىزار بەينەگە نەمەسە بۇكىل وي بويىن شىرماپ وزىندەگى وزىندەي بولىپ كەتەر مايساراعا اينالا قويعان جوق ءالى. ءبىراق ءدال قازىرگى ايانىشى ەرىكسىز ءتىل قاتقىزدى.
— ماي، جاڭا جىل قارساڭىندا زاگس-كە وتىرايىق...
مايسارا ىلە جاۋاپ بەرە قويمادى.
— اسىقپايىق، بال.
— قاشانعى كۇتەمىز؟
— سەن وزىڭە ءوزىڭ سەنىمدىمىسىڭ؟
— بۇل نە سۇراق؟
— كەيىن وكىنبەيمىسىڭ؟ وكىنىپ جۇرمەيسىڭ بە؟
— وكىنەر بولسام، ايتام با؟
— سەنىكى، بال، اياۋشىلىق قانا. ماحاببات سەزىمى اياۋشىلىقتان بيىك تۇرۋى شارت.
بالتانىڭ ءۇنى ءوشتى.
* * *
بالتا نە اقشانى، نە ماشينانى قايتارا العان جوق. قايتا باراقتان ءبىراز قوقانلوققى كوردى. "بالا، اسار تاۋىڭ، جاسار جاسىڭ الدا ەكەنىن ۇق. قۇداي بۇيرىعىنداي بۇيرىعىم بارىن سەزبەپسىڭ ءالى. بۇلقىنساڭ — نە باسىڭ بايلاۋدا كەتەدى، نە جانىن جاھاننامداعى جايلاۋعا كەتەدى. ارىمدى اقتاپ، ابىرويىمدى ساقتاپ امان قالام دەيسىڭ-اۋ" دەدى مە ءبىراز بۇلكەكتەدى. "مەن بىلعانعان دۇنيەدەن سەن تازا كەتەم دەپ تىراشتانعانمەن تۇك ونبەيدى. سەبەبى سەن دە بىلعاندىڭ، مىقتاپ بىلعاندىڭ، كۇيەۋجان" دەپ كۇش ءبىلدىردى. "ءۇيىرىڭدى قايتا تابۋ جوق. كۇدەرىڭدى ۇزە بەر. موڭكيمىن دەگەنىڭشە، موينىنداعى بۇعالىق القىمىڭنان سىعىپ دۇنيەنىڭ تارلىعى مەن جالعاندىعىن، بەكەرلىگى مەن وتكىنشىلىگىن كوز الدىڭا ءبىر ءتۇيىر كوز جاسىڭا ءسىڭىرىپ اكەلەدى" دەپ وزەۋرەدى. "ەكى جارىم مىڭ سومعا ەكى جىل مىنگەن سۋ جاڭا ماشينانى قۋلىق-سۇمدىق، ارامدىقپەن تاپقان سەنەن باسقا بىرەۋدى كورسەتىپى. ەندەشە، سەن دە ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەسسىڭ. مىنا باراقتىڭ كوپ جاندايشاپتارىنىڭ بىرىنە اينالدىڭ. ميليسيادا ساعان پاپكا اشىلدى. قىلمىسىڭ تىركەلدى" دەپ قايداعى پالەنى ءتوندىردى. "تىرلىگىڭ تاۋسىلعان جانشا ادال ولىمگە باس تىكسەڭ، وندا اڭگىمە باسقا، كۇيەۋجان. الدەبىر ەلەۋسىز اۆاريادان مۇردەم كەتىرە سالامىز. وندا قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش"، دەپ توتەلەي تارتتى. "ال، ەڭسەڭدى كوتەرىپ، ەنتىگىڭدى باسام دەسەڭ، تالپىن دا تالاپ قىل، وڭ قاباعىم دا، وڭ قولىم دا دايىن وندا. جيىن توپتا يىعىڭ دا اسىپ جۇرەدى، مەرەيىڭ دە ۇستەم بوپ جۇرەدى" دەپ اۋزىن اشتىرماعان.
ءبىراق "ۇيلەن، تىركەل!" دەگەندەردى دە قايتالاماعان.
ماشيناعا بالتا ابدەن باۋىر باسىپ الدى.
كەۋدەسى كەڭىپ، جۇرەگىن ءبىر رەت زىرق ەتكىزگەن كۇدىك ارىلىپ، وي-كۇماننان كادىمگىدەي ايىقتى. بايلىقتىڭ ارتى ءبىر تۇتام بولسا، سول ءبىر تۇتام بايلىقتىڭ تەز كەلۋىنەن سەسكەنگەن كوڭىلدىڭ ۋايىمى — ءبىر-اق ەلى. جان ازابى كەتكەندە، جادىراعان كوڭىلدىڭ ءبىر سىلكۋىنەن قالمايدى ول. بالتا باراقتى دا، باراقپەن اراداعى اڭگىمەنى دە ۇمىتا باستادى. زاۆود سەحىنداعى جۇمىسى ىڭعايلانىپ، "ناتاشادا" وتكىزىلەتىن تاجىريبە ءبىر قالىپقا ءتۇسىپ، جارقىننىڭ كۇلىمدەۋى دە كوبەيدى.
شەشەسىنەن كەلگەن ەكى حاتتى دا اشپاستان جىرتىپ-جىرتىپ تاستاعان.
"اركىم ءوز قىزىعىن ءوزى كورە بەرسىن. مەندە ەندى انا جوق. سەندە بالا جوق".
وكپەسى قارا قازانداي. جاپىرايعان جامان ءۇي، جامان ءتورتقۇلاق بەيىت، مەكەر شەشە بۇنىڭ مىنا قالىپتاسقان تىنىش تا جايلى ومىرىنە جاماۋ بوپ تۇسەر جاسقاۋلارداي كورىنەدى. وسى باستان ىرگەنى بولەكتەۋ قاجەت. جۇدەۋ تىرلىكتىڭ جوقشىلىعىنىڭ ۇزىلمەس ءيسى، وڭباس بوياۋى قاشانعى سوڭىنان ىلەسە بەرەر. جو-جوق، ەندى بۇل قورلىققا توزبەيدى، ادىلەتسىزدىككە كونبەيدى.
جاڭا جىلدا جارقىندى جۇبايىمەن رەستورانعا شاقىردى. استا-توك قىلدى. مۇنداي قوناقاسىنى جارقىن تۇگىل شەتەلدىك مينيستر دە كورمەگەن شىعار.
مايسارا — قايراپ سالعان الماستاي. كوركىمەن دە، مىنەزىمەن دە، قىلىعىمەن دە، تاجىريبەلىگىمەن دە جارقىننىڭ اۋىلدىڭ بەتباسار ۇياڭدىعىنان ارىلا قويماعان ايەلىن جەتى قىردىڭ استىنا تاستاپ كەتتى.
شىرەنىپ، سىزدانىپ وتىرعان كەيبىر سىعايلار بىرەر ريۋمكا كوتەرىپ العان سوڭ كورشى ستولداردان مويىندارىن سوزىپ، مايساراعا وزدەرىنشە ءىلتيپات بىلدىرە باستادى. ىسىك كەۋدەنىڭ دە كەيدە سۇلۋلىققا ۇمتىلىپ، اسەمدىكتەن دامەلەنەتىنى بولادى. كوز بىتكەننىڭ وزىنە قادالعانىن سەزبەيتىن مايسارا موجانتومپاي الدەكىم ەمەس، قالانىڭ بۇكىل قاس-قاباقپەن ىمداساتىن، تىلدەسەتىن وقۋ-توقۋىن ابدەن وتكەرگەن بيكەسى. قاستى كەرىپ، كىرپىكتى قايشىلاپ، قاراشىقتى ويناتىپ، قاراقات كوزدى توڭكەرىپ قاراعاندا، جۇرەگى بارى دا، جوعى دا ءتوسىن ۇرعىلاپ دۇرسىلدەتىپ بارا جاتقاڭ دىبىستى كەۋدەلەرىنەن انىق اڭعارار ەدى.
جارقىن مايسارامەن بيلەگەنىنە ءماز. ۇرشىقتاي يرىلگەن تىعىرشىقتاي كەلىنشەكتىڭ قۇشاعىنداعى دەنەسىن وسىندا وتىرعانداردىڭ ۇستاعانى دا ارماندا، ۇستاماعاندارى دا ارماندا ەكەنىن ۇققاندا، مايسارانى قاۋسىرا ءتۇسىپ، توبەسى كوككە تيگەندەي ماسايرايدى.
— ويپىر-اي، مايسارا قەلىن-اي، سۇمدىق بيلەيدى ەكەنسىز-اق! سالماعىڭىز ءتىپتى ءبىر مىسقالداي سەزىلمەيدى-اۋ!
مايسارانىڭ سىڭعىر كۇلكىسى زالدىڭ ءىشىن كەرنەپ كەتتى. كەۋدە تىكتەگەن ەركەكتەردىڭ ىندىنى قۇرىدى. جارقىنعا دەگەن قىزعانىشتارى كوكىرەك قىجىلداتتى.
— ءسىز دە ەشكىمنەن كەم ەمەس ءتارىزدىسىز. بوسقا كەمسىنە بەرمەڭىز. جۇبايىڭىز دا ءبىر كورمەگە ءتاپ-تاۋىر.
"ءبىر كورمەگە ءتاپ-تاۋىر"، قالاي ايتتى؟ ادەيى ايتتى ما، ءسوز رەتى سولاي كەلدى مە؟ جارقىڭنىڭ تاسىعان كوڭىلى ساپ باسىلدى. "ءوزىڭدى كور، ايەلىڭدى كور. ماعان قارا دا، بالتاعا قارا" دەگەنى مە؟
جارقىن اياق استىنان ىرسىلداي قالدى. بويداعى جەڭىلدىك جوعالىپ، تۇرىنە دە، قيمىل-قوزعالىسىنا دا كەكسەلىك ورالدى. ەكى يىنىنەن دەم الىپ، باسى ءسال اينالعان سياقتاندى.
"اركىمنىڭ سوڭىنا سالىپ قويعان ءوز باعى، ءوز سورى بارى راس-اۋ. بىرەۋدىڭ قورى، باسقاعا زور، قومسىنعانىڭ قول جەتپەسكە بالايسىڭ. ال، سەنىڭ سوڭىڭنان ىلەسكەن تاعدىر اتتى سىڭارىڭ تورۋىلداپ ىزىڭنەن قالمايدى. شالقىدىم، تاسىدىم، كوسىلدىم دەپ كوڭىلىڭدى كولدەي تۇتقان كەزىڭدە اداسقانىڭدى، السىزدىگىڭدى، مىسكىندىگىڭدى كولدەنەڭدەتە قويىپ، جاعاڭا جارماسادى. سور مەن ب ا ق؟ نەگە تەڭ بولىنبەيسىڭ ەلدىڭ بارىنە. بىرەۋگە باعىن ۇيىپ-توگىپ بەرىپ، ەكىنشىسىن سورمەن كومىپ تاستايتىن ادىلەتسىز تاعدىردىڭ ءتۇپ-تامىرى نەدە؟ ەڭبەكتە مە؟ ناسىلدە مە؟ كەزدەيسوقتىقتا ما؟ ەڭبەكتە بولسا مەن ەڭبەكتەنبەي ءجۇر مە ەكەم؟ و-و، مەندەي-اق بولسىن تىرباڭداعان جان".
— جارقىن اعا، نەگە ويلانىپ كەتتىڭىز؟.. — مايسارانىڭ سىڭعىر كۇلكىسى وزىنە شاقىردى.
— ويلانىپ كەتىپپىن بە؟ وي، اينالايىن مايساراجان، اعاڭنىڭ وسىنداي دا ونەرى بار... — دەپ جارقىن جۋىپ-شايۋعا تىرىستى.
بي بىتكەندە جارقىن الگىندەگى ەلگەزەك قۋناقىلىقتان ايرىلىپ كەلدى. ايەلىنە قاباق استىنان قاراپ ەدى، اناۋ دا بۇعان قادالىپ، ەرنىن تىستەپ قالىپتى. قۇلاعىنا ەڭكەيە ءتۇسىپ سىبىر ەتتى.
— قاناتىپ الما... امان-cay كەلدىم. جەپ قويعان جوق.
ايەلىنىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى.
بالتا سەرگەك. ريۋمكالاردى جاعالاتتى.
— ەندى ءدال وسى توستى جارقىن اعانىڭ ۇيىندەگى جاقسى جەڭگەمىز — ءۇمىت ءۇشىن ىشەمىز. ەرلەر ورنىنان تۇرادى، — دەپ ءوزى ورنىنان كوتەرىلە ىدىسىن ىلگەرى سوزدى.
حرۋستالدار سىڭعىرلادى. ءدال وسى ءساتتى اڭدىپ وتىرعانداي ەكى-ۇش كورشى ستولدان دا ريۋمكالار سىڭعىرى جارىسا ەستىلدى.
— سىزدەردىڭ... ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن! — ءۇش-تورت داۋىس مايساراعا قاراي باعىتتالىپ قوسىلا جامىرادى.
ەندى بالتانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. سونى تەز اڭعارعان مايسارا داياشىنى شاقىردى، مايسارانى مۇنداعىلار جاقسى تانيدى. ەلپىلدەپ جەتىپ كەلدى.
— ءبىز كوپ وتىرىپ قالدىق قوي دەيمىن. الدە ءالى دە وتىرا تۇرامىز با؟ — دەپ مايسارا جارقىن مەن ۇمىتكە بۇرىلدى.
— ۇيدە بالالار وزدەرى قالعان. قايتقانىمىز دۇرىس، — دەپ ءۇمىت ارەڭ شىداپ وتىرعانىن سەزدىرىپ الدى.
— بالتا، ەسەپ ايىرىسىپ جىبەر وندا.
بالتا قالتاسىنا قول سالدى. مايسارا اقشانى وزىنە بەرىپ قويعان.
ەسىكتەن دالاعا شىعا بەرگەندە الگى كورشىلەس ستولداعىلار كەلە كيلىكتى.
— ءاي، جىگىتىم! سۇلۋدى كورمەك ءۇشىن دەگەن. مىنا كەلىنشەكتى جالعىز يەمدەنگەنىڭ وبال ەمەس پە. اسىقپا قايتۋعا.
— ناعىز ەگويست بولار.
— شىركىننىڭ ۇزىلەيىن دەپ تۇرعان بەلىن-اي، سالماقتى بوكسەسىن-اي!
بالتا العاشقى جۋاننىڭ جاعاسىنان قىلعىندىرا ءبۇردى دە، ىسىلداي سويلەدى.
— سەن ءجۇن تىققان قانار! وزىڭە ىلايىق سۇلۋلىقتى ىزدەسەڭشى! ءما، مىناۋ تاسىرلىعىڭ ءۇشىن! — ماڭدايدان جۇدىرىقتى سارت ەتكىزدى. اناۋ اربادان تاستاعان قاپتاي سۇلادى. قالعان ۇشەۋ بالتانى ورتاعا الىپ قالدى.
— ءاي، سەن كىمدى ۇراسىڭ؟
— ماكەمە جۇدىرىق جۇمسايتىن كىم ەدىڭ سەن؟
— فەودال!
جارقىن "فەودال" دەگەننىڭ كوكجەلكەسىنەن قونجيتىپ جىبەرگەندە، بالتا شۋى كوپ تە، ءىسى جوق ەكەۋدى ءبىر-بىر ۇرىپ بەزدىردى.
ميليسيا ىسقىرىعى ەستىلدى. ماشينامەن ەكى ميليسيونەر جەتىپ كەلدى.
— نە بولدى؟
— مىناۋ ەكەۋى ناعىز باسكەسەر!
— اسىرەسە ۇزىنى قانىشەر! اجەپتاۋىر ۇلكەن ادامدى كەسكەن تەرەكتەي سۇلاتتى.
— مىنا بىرەۋسى ارتىنان ۇردى. مەن كوزىممەن كوردىم. مىنالار وزدەرىنشە كەتىپ بارا جاتقان، ەكەۋى جەتىپ كەلدى دە ايت-ۇيتكە قاراماي پەردى كەتتى، پەردى كەتتى. ايەلدەرىن قىزعانعاندا كىسى ۇرۋعا بولا ما؟
بالتا باس شايقادى. "ءاي، بۇل نە قىلعان جۇرت. اقتى قارا، قارانى اق قىلماسا، ىشكەندەرى بويىنا تاراماي ما؟ نەگە سونشاما وتىرىك كۋالىك بەرىپ جاتىر؟"
ارينە، ىلەسە شىققانداردىڭ كوبى كۇنۇزىن مايساراعا قىزىققان ەركەك بورىكتىلەر ەدى. "تايراڭدايتىن نەمە عوي. وسىلاي ءوزىن ميليسياعا ۇستاتىپ جىبەرەيىك. اناۋ اسەم كەلىنشەكتىڭ قاسىندا ىلعي وسىنىڭ-اق مەرەيى ۇستەم بولا بەرە مە" دەپ جازىقسىز ەكەۋىن جىعىپ بەرە سالىپ ەدى. ميليسيونەرلەر كىدىڭدەپ، ءسوز تىڭداماي، ەكەۋىن ماشيناعا قاراي جۇلقىلاپ، يتەرە باستادى.
— ءاي، ستەپكا، ستەپان، توقتا!
اعا سەرجانت جالت بۇرىلدى. تانىس داۋىسقا بالتا دا ەلەڭ ەتتى. ماگومەدتى تانىپ قالدى.
— ستەپان، قويا بەر بۇل ەكى جىگىتتى! سەندەر انا تورتەۋىن اپارىڭدار. مەن كوردىم ءبارىن. مەن! مىنالاردى... — ساۋساعى ماڭايىنداعىلاردى ناگاننىڭ ۇڭعىسىنداي كەۋدەلەرىنەن تۇيرەپ-تۇيرەپ ءوتتى. — مىنالارعا وتىرىك كۋالىك كورسەتكەنى ءۇشىن اتى-جوندەرىن جازىپ الىپ، ايىپ سالۋ كەرەك. ەكىنشى جالعان سويلەمەيتىن بولادى.
تۇرعاندار تەز ىدىرادى.
ستەپان ماگومەدكە قايتا-قايتا باس يزەدى. بالتا مەن جارقىندى قويا بەرىپ، وقشاۋ تۇرعان تورتەۋگە شۇقشيدى.
ماگومەد بالتانىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— سەن بىزگە بۇگىن سونداي ۇنادىڭ. شەف سەنى ماقتادى.
بالتا اڭ-تاڭ. باراقتى ەش جەردەن كورە قويماپ ەدى.
— ۋچتي! ءبىز سەنى ەشكىمگە بەرمەيمىز.
جارقىنعا باسىن يزەگەن ماگومەد ەكى كەلىنشەككە كەۋدەسىن يە، ءىلتيپات كورسەتتى.
— جاڭا جىلدا مول باقىتقا جەتىڭىزدەر.
— راقمەت...
كوشەگە شىققاندا دا تورتەۋىنىڭ اڭگىمەسى جاراسا قويمادى. وزىنەن بەدەلى تومەننىڭ كوركى باسىم بولعانىن ايەل حالقى ونشا كوتەرە بەرمەيدى. بالتانى جارقىننىڭ قول استىنداعى قاتارداعى عانا ينجەنەر ساناعان ءۇمىت وسى كەشكى رەستورانداعى اسقا بارعىسى كەلمەگەن. "قايداعى ءبىر جالاڭاياق نەمەنىڭ تيىنداپ جيناعانىنا بىر-ەكى شانىشقىلىق ءشوپ-شالام جەپ، اش قايتار جايىم جوق" دەپ مەنسىنىڭكىرەمەي، جاڭا جىلدىڭ كەشىن وت باسىندا وتكىزەم دەپ قيعىلىق سالعان. سونى بىلگەندەي بالتا تەلەفون شالىپ، ساعات تورتكە شاقىرعان. "جەڭگەي كەشكە جاڭا جىلدى بالالارمەن وت باسىندا قارسى الاتىن بولادى" دەپ الدىن وراپ تا كەتكەن.
تيىن ساناعان ينجەنەرسىماقتى ەمەس، ءتۇر-تۇلعاسى كەلىسكەن قالتاسى قالىڭ سىمباتتى جىگىتتى كوردى. جاسقانشاقتانا قارايتىن ارىق-تۇرىق ەمەس، بۇكىل زالدى ءبىر وزىنە قاراتقان اسقان سۇلۋ ءاپپاق پەرىشتەدەي كەلىنشەكتى كوردى. جىگىتتىڭ دە، كەلىنشەكتىڭ دە مىسى باسىپ، باعىنىشتى ولار ەمەس، وزدەرى سياقتانىپ كەتتى. سول-اق ەكەن سۋىق تارتىپ، بويىن اۋلاق سالا بەردى.
— ءبىز، مىنە، مىنا ۇيدە تۇرامىز. كىرىپ شىعارسىزدار.
— جو-جوق. اۋرە بولماڭدار. بالالار كۇتىپ قالدى.
ءۇمىت بالكون-لودجيالارى كەڭ، كىرپىشتەن سالىنىپ، پليتامەن قاپتالعان ۇيگە دە جاۋىعا قارادى. "قانداي اۋىزدارى سالىمدى. ەرەكشە جوبامەن سالىنعان ءۇي عوي بۇل. كەز كەلگەن تۇگىل، كەيبىر دوكتور، پروفەسسورلاردىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. كوشەسى دە تىنىش".
— وندا سىزدەردى شىعارىپ سالايىق، — دەپ مايسارا قولتىقتاي بەرىپ ەدى، ءۇمىت شورشىپ ءتۇستى.
— كەلىنجان، بوسقا قينالما. بۇگىنگى بار سىيىڭا الدارازى بولسىن. وسى ارادان ايرىلىسايىق.
— ايرىلىسايىق دەگەنىڭىز قيىن بولدى-اۋ، جەڭەشە، — دەپ بالتا قالجىڭدايىن دەي بەرىپ ەدى، جارقىن ايەلىنىڭ ار جاعىنان "ۇندەمە، بۇلدىرەسىڭ" دەگەندەي قولىمەن يشارات جاسادى.
— ءبىز ءسوز باقپايمىز كەيبىرەۋلەردەي، قاينىم. بۇكپەمىز دە جوق. توقەتەرىن ءبىر-اق ايتامىز.
— و، جەڭەشە، سول دۇرىس. مايموڭكەلەپ جاتۋدى مەن دە ۇناتپايمىن. ايتقانىڭىز بولسىن دەپ قول قۋسىرىپ، باس شۇلعيمىز وندا مايسارا ەكەۋمىز.
ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ، بالتا ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كىدىردى.
— كىرىپ، قۇتتىقتاپ شىعايىق اتامىزدى.
— توقتاي قال، مەن شامپان اكەلەيىن.
— اكەل، مەن وندا كىرە بەرەيىن.
ەسىك اشقان ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ بالتانىڭ بەتىنە ايرىقشا سازارىپ ءۇنسىز قارادى. ادەتتەگى ەلپەلەك قاعىپ قۇراق ۇشاتىن ادەتىنىڭ ءبىرى جوق. مەيىرلەنىپ تۇراتىن كوكشىل كوزدەردە دە ادامدى قالتىراتىپ جىبەرەتىن سۋىق ىزعار پايدا بوپتى.
— ۆاسيا اتا... اتاجان، ءوزىڭدى جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاعالى...
— ءجا، تورگە شىق! توبەڭدى كورسەتپەي كەتىپ ەدىڭ... ماعان دا وكپەلەپ جۇرگەن بولارسىڭ.
بالتا شالدىڭ ءسوز استارىن تۇسىنبەي بەتىنە قاراي بەرىپ، ىلگەرى ءجۇردى.
— ۋھ، كەلدىڭ بە، بالتاجان!
ديۆاندا وتىرعان الدەكىم... بەكتەمىر قارسى ۇمتىلىپ، قولىن ۇسىندى. ءدال وسى ۇيدەن ءدال بۇگىن بەكتەمىردى كورەم دەپ ويلاماعان جىگىت ءتىل قاتا الماي ءۇنسىز قول بەرىپ امانداستى.
— شارۋانىڭ ىڭعايىمەن ەكى-ۇش كۇنگە كەلىپ قالدىم... اۋىل... اپاڭ... امان-ەسەن. سالەم ايتتى.
بالتا ەرنىن جىبىرلاتتى.
— كەلەم دەپ-اق ءجۇرۋشى ەم. بىردە بوساتپاي، بىردە ءيىنى كەلمەي... ايتەۋىر ەكى-ۇش مەرەكە كۇنىن سىلتاۋراتىپ. اپاڭنىڭ سالەمدەمەسى بار ەدى بەرىپ جىبەرگەن...
بەكتەمىر ءۇنسىز سىرەسىپ قالعان بالتاعا جاۋتاڭداپ قاراپ قالدى دا، جاۋاپ بولماعان سوڭ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە جاپاق-جاپاق ەتتى.
وسى كەزدە مايسارا كىرىپ كەلدى.
— ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، اتاتاي، ءسىزدى... — ديۆاندا ءبۇرىسىپ وتىرعان بوتەن ادامدى كورىپ ءسوزىن كىلت ءۇزدى. باس يزەپ امانداسقان نىشان تانىتتى. قولىنداعى شامپان بوتەلكەسى مەن قوراپتاعى كونفەتتى ستول ۇستىنە قويدى.
— ءسالاماتپىسىڭ، شىراعىم! — بەكتەمىر بالتاعا تاعى جاسقانشاقتانا كىرپىك قادادى. — كەلىن بولار...
— ءيا-ا...
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مەڭىرەۋلەنىل وتىرعان بالتانىڭ جەر استىنان شىققانداي مىڭگىرلەگەن داۋسىن ەستىگەندە باسىن كوتەرىپ، جىگىتكە وقىس بۇرىلدى.
— سەن، بالتا! سەن ناعىز تاس جۇرەك ەكەنسىڭ! مەن ايتام. ايتام ساعان. اقىلسىزسىڭ! دۇنيەدەگى ەڭ اسىل ادام — انانى رەنجىتۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ — بالتاعا شاقشيا قاراپ توقتادى.
— اقساقال، سابىر ەتىڭىز، — دەپ بەكتەمىر قيپاقتادى.
— سابىر... سابىر... قىلمىس ىستەسەك تە — سابىر. كۇناعا باتساق تا — سابىر. كىسى ولتىرسەك تە — سابىر. سونشاما سابىر ساقتاي بەرەتىن نە ەتكەن حالىقپىز. تۋعان اناسىن ۇمىتقان بالاعا دا اقىل ايتا الماساق، نەسىنە ادام اتالىپ ءجۇرمىز. ازامات دەيدى-اۋ. احاحۋمەن كۇن وتكىزەدى. بولدىم-تولدىم دەيدى. حات-حابارىن دا بىلدىرگىسى كەلمەيدى. ءاي، بالتا، تى منە ستال رودنەە رودنوگو سىنا. ۋ مەنيا ك تەبە ۋبەديتەلنايا پروسبا — ۆەرنيس ك ماتەري. ايتپەسە، مەن جالعىزدىققا ۇيرەنگەن اداممىن. مەن ساعان ۆاسيا اتاي ەمەسپىن دەيمىن دە ناۆسەگدا تەرىس اينالام. اتاسىنا نالەت مىناۋ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ تاسباۋىرلىعى! بويكۇيەزدىگى! رازوبششەننوست!
شال كوپ سويلەپ قويعانىن سەزدى مە، الدە جۇرەگى قولايسىزداندىما، اس ۇيگە شىعىپ كەتتى.
قالعان ۇشەۋدە ءۇن جوق. ءارقايسىسى ءوزىن كىنالى ساناپ، مىناۋ ىڭعايسىز ۇنسىزدىكتى بۇزۋدىڭ امالىن تاپپاي وتىر. بەكتەمىر تۇرەگەپ تۇرعان مايساراعا يەك كوتەردى.
― كەلىنجان... وتىرساڭشى... وتىرا عوي، قاراعىم.
― راحمەت...
― ءاۋ، بالتا، سەن مەنى جازعىرما! ىشىمە سيماي كەلىپ ەم، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە ءبارىن قالاي اقتارىپ سالعانىمدى دا بىلمەيمىن. سەن بەكەر... بەكەر كۇمانداندىڭ، بالتا. قاتيرا ― ناعىز اۋليە. اۋليدەن دە ارداقتى. جامان دولى قاتىننىڭ شايپاۋ قاتىننىڭ سوزىنە بولا قوسىلا كىر جاققانىڭ قالاي؟ قايتىپ قانا سەندىڭ. ومىردەن كورگەن زابىرلەرى از با ەدى اناڭنىڭ. سونىڭ ءبارىن ءبىر سەن دەپ كوتەرىپ جۇرگەندە... سۇمدىق قاتالدىق ءىس ەتتىڭ، بالتا. ايتۋعا اۋىز بارمايتىن نارسە قاتيرانىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىنىن بىلمەسەڭ، سەن اناڭنىڭ سىرىن ۇقپاي وسكەن ەكەنسىڭ، بالتا. قوشتاسپاي كەتىپ، جۇرەگىن جارالاعانىڭدى ءوزىڭ سەزەمىسىڭ. مەن ۇلىمنان ءولى ايرىلعاندا دا، ءدال قاتيراداي... سەنىڭ اناڭداي كۇيزەلگەن جوق ەدىم. قاتىگەز ەكەنسىڭ... بالام. مەن وسىنى ساعان ادەيى ايتقالى كەلگەم. سەنى اياپ قالسام، ايتپاي قالسام، اناڭا دا، وزىمە دە، ساعان دا قيانات بولار ەدى. شىراعىم، قاجىعان جۇيكە جاراكىماللاعا دا ءزارۋ. جامان سىرىن ايتام دەپ شىنىن ايتادى. مەن قوبلاندىمنىڭ ولگەنىن سول ولگەن... اتىلعان ساتىندە، سەكۋندىندا بىلگەم... سەزگەم. قۇداي ما... باسقا ءبىر عالىمعا بەلگىسىز قۇدىرەت پە... ءبىر نارسە سەزدىرگەن. جانىمدى... تىزىلداعان جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي ءدارۋ ىزدەپ قاتيراعا... سەنىڭ اناڭا كىرگەم، بالتا. وسى جۇبانىش اڭساپ كىرىپ، جىلاعان كوڭىلىمدى كۇناكارلىق كورسەڭ، ءوزىڭ ءبىل شىراعىم. بار ادالىم وسى. ال، شەشەڭنىڭ ادالدىعىنا ينەنىڭ جاسۋىنداي كىر جۇققىزار بولساڭ، بەت ءجۇزىڭدى كورمەي كەتەم. ادەيى كەلگەندە ايتپاعىم وسى ەدى. اۋىر الساڭدا، ىشىمە سيماي، اناۋ قايعىمەن مۇجىلگەن اناڭنىڭ كۇيىگىن ءسال ازايتايىن، ءسوز ۇقسا بالاسىن باۋىرىنا باستىرايىن دەپ كەلگەم... كەشىر، كەشىرمە باسقا ءوتىنىش جوق.
ەسىك كوزىندە تىڭداپ تۇرعان ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ءالى دە اشۋلى جۇزدە ىزعار ويناتتى.
― سەن مۇنى ماعان ايتپادىڭ عوي، بەكتەمىر. ا ەششە اناسىن كىنالايدى! كاك تى پوسمەل پودۋمات توكوە پرو سۆويۋ رودنۋيۋ مات، بالتا! مات ― ەتو سۆياتوە يز سۆياتىح نا سۆەتە. نە نام وسۋجدات ەە. مات ― بوگ! ال سەن... سەن! ― ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جۇرەگىن باسىپ تەڭسەلىپ كەتتى. ورنىنان اتىپ تۇرعان بالتا اتاسىن قۇشاقتاي الىپ، ديۆانعا سۇيەي جونەلدى.
― اتا-ا-ا...
كەۋدەسىن اشىل جۇرەك تۇسىن ۋقالادى.
― مايسارا، كۋحنيادا ۆاليدول...
ءدارى ءىشىپ بارىپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ تىنىشتالدى.
― بۇل جۇرەكتىڭ وسىندايى بار... بەكتەمىر سەن شالعا رەنجىمە، مىناۋ ەكى بالام شالدىڭ جايىن بىلەدى...
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ جايباراقاتتىق سەزدىرگەن سوڭ، ءۇي ءىشى الگىندەگى جايسىزدىقتان ارىلىپ جۇرە بەرەدى.
― اتا قازانعا اس سالايىن.
― ءسويت. سويتە عوي، مايسارا. قوناقتى قاشانعى اش قاڭتارامىز. ال، سەن بالتا، ماگازينگە...ءا-ا كەش ەكەن عوي. مايسارا ەت بالكوندا.
― بىلەم عوي، اتا.
بەكتەمىردىڭ وڭىنە قان جۇگىردى. ەكى ايدان بەرى كەۋدەسىن سىقاعان ءبىر كۇدىك جۇرەگىنە تىكەندەي قادالىپ سىزداتىپ تۇرۋشى ەدى، ءقازىر بوساتقان ءتارىزدى. بالتا اقماق جىگىت ەمەس ― ءتۇسىندى. ءبارىن ءتۇسىندى ول. ءبىراق ءجۇز سايىستىرعان دا قيامەت-اۋ، انە، ۆاسيا اتاي ۇشىپ ءتۇستى. اتەۋىر بۇلت ىدىراعانداي بولعانىنا داتكە قۋات.
― كەلىنجان، اناۋ شەشەڭنىڭ سالەمدەمەسى بار ەدى، سودان سالارسىڭ. سوعىمنان سىباعا دەي مە، تاپسىرىپ جاتقان.
مايسارا شىعىپ كەتىسىمەن بەكتەمىر بالتاعا يەك قاقاتى.
― ءاي، بالامىسىڭ دەگەن، ۇيلەنگەنىڭدى دە جاسىراسىڭ. مىناداي اپ-ادەمى كەلىندى شەشەڭە كورسەتسەڭ عوي... ءجا... ءالى دە كەش ەمەس. قۇسىڭ قايىرلى بولسىن. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.
― بۇل بالتا سەندەر ايتاتىنداي «قارعايىن دەسەم ― جالعىزىم، قارعامايىن دەسەم ― جالماۋىزىم». ۆوت ون كتو. ― ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كەىكالدەي كۇلدى. ― ۆسە تاكم مولودەس.
― ويپىرماي، باكە، ءبىراز قورقىتتىڭىز-اۋ ءبىزدى. ― بەكتەمىر ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە ءالى دە كۇلە ءتۇسىپ ەمىرەنە قارادى. — جۇرەگىڭىز بۇرىننان اۋرۋشى ما ەدى؟
— جۇرەك شىركىننىڭ جاماۋ-جاسقاۋى كوپ قوي. ءبىر تىگىسى ءسال ىدىراعان شىعار. ول ءسوز ەمەس. بەكتەمىر تامىر-اۋ، بارىنەن دە سەنىڭ مەنى باكە دەگەنىڭ جانىما جاعىپ كەتتى عوي. ءبىر تالاي جىلدان بەرى ەستىمەي كەتكەن اتىم ەدى. التى رۋدىڭ اقساقالى جينالىپ، اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاعانداي ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ-اۋ، — دەپ مىرس-مىرس كۇلگەندە، بەكتەمىر مەن بالتا قارقىلداپ كۇلدى.
ءۇش ەركەكتىڭ كۇلكىسى اسۇيدەن مايسارانى دا قۋىپ كەلدى. كۇلۋ سەبەبىن ەستىگەندە مايسارانىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى.
— وسى قىزىم سەزىمتال! جاقسى ادامنىڭ كوزى الدامايدى، بەكتەمىر. مايسارانىڭ جانارىندا جانى مولدىرەپ تۇرادى. ارينە، كەيدە... نا رابوتنيكوۆ تورگوۆلي ساما سپەسيفيكا پروفەسسيي، پو-موەمۋ، ۆ پوسلەدنيە گودى وتريساتەلنو ۆلياەت. نو... مايسارا — ۋمنيسا. ونداي ەمەس.
مايسارا قىزارىپ كەتتى. اتاسى نەگە جاقتىرمايتىنىن اقىرى، مىنە، ايتىپ سالدى. كىناسى — ساۋدا قىزمەتكەرى بولعاندىعى. سول ساۋدا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوڭعى كەزدەردەگى كەردەڭدەي قالعان ءىرى كەۋدەلىگى، پاڭدىعى، مەنمەنسۋى. سول ساۋدا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ارينە ءبارىنىڭ ەمەس، كوپشىلىگىنىڭ ءجۇز، ءجۇز جيىرما سومدىق ايلىقپەن ەمەس، مىڭداپ كىرەتىن كولدەنەڭ تابىس كوزىمەن قوماعايلانا قۇنىعۋى.
— شىراعىم، كەلىنجان، مانادان بەرى ءبىر بايقاعانىم، بالتا ەكەۋىڭە بۇل دۇنيەدە تىلەگى ءتۇزۋ ءبىر ادام بولسا، وسى باكەڭ. ۇلكەن كىسىنىڭ ءىشىن جارىپ شىققان شىندىعىن كوڭىلىڭە اۋىر الىپ قالما، — دەپ بەكتەمىر تىگىسىن جاتقىزدى. — تىلەكشىڭ بولعانى جاقسى. ايتپەسە اداسۋ وڭاي. اناۋ ءبىز وتىرعان جەردە دە اۋىل دۇكەنىنە دۇنيە ءتۇسۋدى قويدى. نە كەلسە دە، باستىقتار بار، باسقالار بار وزدەرى قويمادان تىك قوتارىپ ءبولىپ الادى. سوندايدان ساقتان، كەلىنجان.
ءدال ون ەكىگە ون بەس مينۋت قالعاندا مايسارا داستارقاندى جايناتىپ جىبەرىپ، ءۇش ەركەكتى ستول باسىنا شاقىردى.
ەتتى تۋراپ اكەلىپ قويىپتى. ىشىمدىكتىڭ دە ءۇش-تورت ءتۇرى ساۋسىلداپ تىرەلىپ تۇر. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ مايساراعا رازى جاناردى قىدىرتتى.
— نۋ، دوچەنكا! ەتو جە ناستوياششيي بانكەت!
— بەكتەمىر اعا، قالادا ءقازىر ەتتى اسۇيدەن تۋراپ اكەلەتىن سالت بار. كەلىنىڭىز سويتكەن عوي.
— و-و، سول دۇرىس. سول جاقسى! وزدەرىڭ دە وتىرىڭدار. مايساراجان، قالقام، ۇيالما! مىناۋ بالتاجاننىڭ اكەسى مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس-تىن. بۇل شىركىن بالامنان ءبىر دە كەم ەمەس... ءقازىر ءبىرى الىستاپ... ءبىرى، — دەپ كۇرسىنىپ قالدى.
— تاماق الىڭىزدار. ۆاسيا اتا، قولمەن جەيمىز بە؟
— ا كاك جە! الدە سەن مەنىڭ قازاق ەكەنىمدى ۇمىتتىڭ با، بالتا. داۆاي، اينالدىر. اينالدىرا بەر ءوزىڭ. ىدىستار بوس تۇرماسىن.
— سىزگە قايىسسىن قۇيايىن؟
— جۇرەك اۋىرتپايتىنىنان قۇيا بەر. جاڭا جىلدىڭ الدىندا جاقسى تىلەك ۇستىندە وتىرمىز عوي. ءاي، بەكتەمىر، سەن ماعان قاراماي الا بەر. اساي بەر، قارنىڭ اشقان شىعار. بۇل، ءبىزدىڭ كەلىننىڭ نە پىسىرسە دە، ءدامدى پىسىرەتىنى سونداي... بارماعىڭدى قوسا جۇتىپ جىبەرە جازدايسىڭ... ءا، بالتا، ماعان نەگە قاراپ كەتتىڭ؟ ە-ە، توست، توست، تىلەك ايت دەيمىسىڭ؟ ءيا، ول ەندى دۇرىس. الگىندە، ايتتىم عوي جاڭا جىلدىڭ قارساڭىنداعى جاقسى تىلەك ۇستىندە وتىرمىز دەپ. جاقسىلىق اڭساعان كوڭىل وسىندايدا الىستان جاقىن تۇتاتىن ادامىڭدى ايداپ كەلتىرەدى. بەكتەمىر شىراق، سەن جاقسى كەلدىڭ. تىلەۋىمىز ءبىر ەكەن. مەرەكەنىڭ ەڭ ءبىر ابزالى — جاڭا جىلدى قارسى الۋ. ءبىر جاسقا ۇلعايعانىمىزبەن ىلعي ءبىر جاقسىلىق تىلەگەن كوڭىلمەن اپپاق قارداي تازالىققا ۇمتىلامىز. جاڭانىڭ باسى كورەمىز. ەسكى اۋرۋ، ەسكى تىرلىك ەسكىرگەن اتاۋلىنىڭ ءبارى ەسكى جىلدا قالسىن دەيمىز. "ىسسى تارى كوجەنىڭ دە بۋى بار" دەپ مەنىڭ قامبار دوسىم ايتىپ وتىرۋشى ەدى، ال تازالىقتىڭ، ادالدىقتىڭ بۋى وي قوزعايدى، بوي جىلىتادى. كوڭىل سەرگىتەدى. ۇيگە ءۇي قوسىلعان، باسقا باس قوسىلعان ەسكى جىلعا وكپەمىز جوق. ۇلدى دا، قىزدى دا بولدىم مەن، بەكتەمىر تامىر. ادام ءوز قۋانىشىنا سۇڭگىگەندە وزگەنىڭ ۋايىم-مۇڭىن كورمەي قالادى. سەنى دە ۇمىتىپ بارام-اۋ. قايعى-شەرىڭ وسى جىلدا قالسىن. تاسىعان كوڭىلمەن، تابىسقان جانىمىزبەن جاڭا جىلعا جايراڭداپ كىرەيىك بالالارىم. امان بولايىق! ساۋ جۇرەيىك! — دەپ ىدىسىن ىلگەرى بەكتەمىرگە قاراي سوزدى. سىڭعىر-سىڭعىر ريۋمكالارعا تەليەۆيزوردان ديكتور داۋسى قوسىلدى. وعان قوڭىراۋ ۇرعان ساعاتتىڭ ون ەكىسىن كورسەتكەن تىلدەرى قاباتتاستى.
تورتەۋ تىلەك پەن شاراپ تولى ىدىستارىن تامشىسىنا دەيىن قالدىرماي قاعىپ-قاعىپ تاستادى.
— ۋح، تىنىسىم كەڭىپ سالا بەردى عوي. ۋاي، جاڭا جىلدارىڭ قۇتتى بولسىن، بالالار!
— وزىڭىزبەن بىرگە بولسىن!
— كوپ جاساڭىز، اتا!
— باكە، ەشقاشاندا اۋىرماڭىز!
* * *
— شايدى وسى ۇيدەن ءىشسىن، — دەدى بالتا مايسارانىڭ ءاپپاق يىعىن سيپالاپ.
— وندا تۇرايىن. بۇگىن ەشقايدا بارا قويماس.
— كەشە ابدەن ۇيالتتى-اۋ. مەن... مەن، ماي، ءسىرا، سۇمدىق قىزعانشاق بولارمىن، ءا.
— ونى ەندى ءوزىڭ بىلەسىڭ دە. قارسى كەلۋگە مۇرشامىز بار ما.
— انە، ساعان دا جاقپايمىن.
مايسارا اۋناپ ءتۇسىپ، باسىن بالتانىڭ كەۋدەسىنە سالدى. ەركەلىگى مە، ەلجىرەگەنى مە — قىلىعى قىزداي-اۋ.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچپەن قوسا كىرگەن بەكتەمىرگە مىنا پاتەر جۇماققا ەنگەندەي اسەر ەتتى.
"بالتاجاننىڭ باعى بار ەكەن. ەندى قاتيرانى قولىنا السا، قاتىپ كەتەر ەدى. قولىن جىلى سۋعا مالدى دەگەن وسىنداي-اق بولار. نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. كەلىن پىسىق-اۋ. پىسىق بولماي... ساۋدادا ىستەيتىن ءتارىزدى عوي. ءاي، ول ورىن دا بەرەكەسىز. ادامدى تەز بۇزادى. قولىندا ءبارى تۇرعان سوڭ، ساعان كىم كورىنگەن كوزىن ساتقان سوڭ — كەۋدەسىنە نان پىسنەگەندە قايتۋشى ەدى. اناۋ جىلدارى عوي، دۇكەندە ءبارى بار، وتپەي تۇراتىن كەزدە وسى دۇكەنشى، ساتۋشى، قويماشى دەگەن قىزمەتتەردى قىزمەت-اۋ دەپ كىم مەنسىنۋشى ەدى. ەندى دۇنيەنىڭ ءبارى تاپشى بوپ كەتىپ ەدى، اياق استىنان ساۋدا قىزمەتكەرلەرى دۇرىلدەپ شىعا كەلدى. كەلىن سونداي يناباتتى جان ەكەن. بۇزباسا... بۇزىلماسا..."
شايدان كەيىن بەكتەمىر بالتانى وڭاشالادى.
بەكتەمىر قاتتى داعدارىستا ەدى. "وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم" دەپ ءتۇيىلىپ تۇسكەندە، شەڭگەلىنە ماقان تۇگىل تىشقان دا ىلىنبەي، قايتا ءوزى ارانداپ قالا جازداعان. بايمانقۇلدىڭ دابىر-دۇبىر شىعارماي، ىڭ-شىڭسىز شىعارىپ جىبەرگەنىنە ءالى دە قايران. ەندى ازۋىن سىندىرعان اش بورىدەي قارسى شابار دارمەنى جوق. ەس پەن تۇستەن ءبىر كەتپەي جازىقسىز مەرت بولعان ۇلدىڭ ءجاۋدىر كوزى كوز الدىنا جاۋتاڭداپ تۇرىپ الىپ، تىنىشىنان باز كەشتىرىپ بارادى. اۋدان مەن وبلىسقا، وبكوم مەن رايكومعا، پروكۋرورلارعا قۋىنىپ، "بالامنىڭ ءولىمىنىڭ سەبەبىنىڭ انىق-قانىعىن اجىراتىپ بەرىڭدەر" دەپ جازىپ باعىپ ەدى، حابارسىز قالدى. ەشكىمنەن، ەش جەردەن ەشتەڭە كەلمەپتى. ەندى رەسپۋبليكا استاناسى عوي، وسى ارادان ادىلدىك تابارمىن دەگەن دالباساسى وسىندا جەتەلەپ كەلىپتى.
— موسكۆادا وقىدىڭ، كورگەن-بىلگەنىڭ كوپ، بالتاجان، سەن وسىعان قانداي اقىل قوساسىڭ؟ — دەپ ۇمىتتەنە قارادى.
— ويلانباعان نارسەم ەدى، اعا. بولعان جايدى تۇگەل جازىپ الىپ "جىعىلساڭ ناردان جىعىل" دەپ تۇپ-تۋرا ورتالىق كوميتەت پەن رەسپۋبليكالىق پروكۋرورعا كىرسە قايتەر ەدى. اناۋ-مىناۋ نارسە ەمەس، ادام ءولىمى. تەكسەرۋسىز قالىپ بارادى، — دەپ بالتا ءوز كومەيىن ءبىلدىردى.
سونى ەستىگەندە بەكتەمىر قوپاڭداپ كەتتى.
— ءوزىم دە اۋىلدان ءدال وسىنى كوزدەپ شىعىپ ەم، بالتاجان. ويىمىزدىڭ ءبىر جەردەن توعىسقانىن قاراشى. جانە ءوزىڭدى كوزدەپ شىققام. ورىسشاڭ جەتەدى. وندا سەن ادەمىلەپ جازىپ جىبەر. ال ۇلكەن ادامداردىڭ الدىنا كىرە قالعانداي بولسام، ماقان سۇمنىڭ بۇكىل سۇمدىعىن جايىپ سالام عوي. قانشا ءبىر دۇنيەنىڭ تىرەگى سوندا تۇرسا دا، بۇل جولى ءبىر زوبالاڭدى تۋعىزارمىن ول الاياققا. ءاي، بالتاجان، سەن وندا جازا عوي...
ەكەۋى ەكى ساعاتتاي، تۇسكى اس پىەكەنشە ءبىر جازىپ، ءبىر سىزۋمەن بولدى. ارىز جازۋدىڭ قيىندىعىن بالتا العاش رەت ءوز باسىنان كەشىرگەن ەدى.
— بالتا، اناۋ مەنىڭ گۇلشات اپام وسىندا عوي. بارىپ شىقساق قايتەدى؟ — دەپ بەكتەمىر اۋىل ادامىنىڭ اسىعىس ادەتىنە باستى. — كوپتەن حابارلاسپاۋشى ەدى. قولى دا تيە بەرە مە قالا ادامىنىڭ. جاقىندا ءادىرىسىن ايتىپ حات جازىپتى. وسى ورتالىق بولىكتە. سوعان قاراعاندا ءتاۋىر ءۇي العان با دەيمىن. كەلىنجان، سەن دە كيىنە عوي، ۇشەۋمىز اعايىندى-كەلىندى بوپ ساۋ ەتىپ كىرىپ بارايىق.
— وزدەرىڭىز بارا بەرىڭىزدەر، اعا. مەن دە دەمالىستى پايدالانىپ كاكىر-شۇكىر شارۋالارىمدى ءبىتىرىپ الايىن. ايتپەسە جۇمىستان قول تيمەيدى.
— ءا، كەلىنجان، و دا دۇرىس. ساعان بوگەت بولمايىق وندا. بالتاجان، وندا اناۋ باكەڭنىڭ بالكونىنداعى شاباداندى الىپ تۇسە بەرەيىن. از-ماز ەت الىپ كەلىپ ەم. تۋماسا دا تۋعانداي بوپ كەتكەن اپايىم عوي. مەنەن ءبىر-اق جاس ۇلكەن. دەتدومدا مەنى تۋعان باۋىرىنداي ارقالاپ ءوسىردى. ءاي، سول كەزدەگى كوپ مەيىرىمىن ۇمىتارمىن با؟
وي، ۋاقىت قالاي زىمىراپ كەتكەن. ساعات ءۇش بوپ قاپتى عوي.
— مەن وندا ماشينانى قىزدىرا بەرەيىن.
— ماشيناڭ بار ما ەدى؟
— ءيا!
— ءاي، بالتاجان، ءتىفا-تىفا، ءتىل-اۋزىم تاسقا، وقىعاننىڭ قىزىعىن كورگەن ءوزىڭ بولدىڭ. قىزدىر، بالام، قىزدىر. ءوزىڭنىڭ ماشيناڭمەن الماتىدا ەمىن-ەركىن سايرانداپ، ايدى اسپانعا، كۇيسىن-جانسىن ءبىر شىعارايىن!
ىزدەگەن كوشەسىن دە، كەرەكتى ءۇيىن دە ەكەۋى تەز تاپتى. ءبىراق حاتتا كورسەتىلگەن پاتەر ۇشتى-كۇيلى جوق.
— مۇمكىن ەمەس، گۇلشات اپكەم الدامايدى مەنى. — بەكتەمىر قينالا باس شايقاپ، "مۇمكىن ەمەسىن" كۇبىرلەپ قايتالاۋمەن بولدى.
ءۇيدىڭ ءۇش پودەزىن تۇگەل اقتارىپ شىقتى. تۇنىمەن جاڭا جىلدى قارسى الىپ، تاڭ اتا جاستىققا باس قويعان جۇرت بەيمەزگىل (قايداعى بەيمەزگىل بولسىن باسقا كۇندەرى) شىرىلداعان ەسىك قوڭىراۋىنان ءۇرپيىپ تۇرىپ كەلىپ، تانىمايتىن ادامداردى كورگەندە، الدەكىمنىڭ مۇندا تۇراتىن-تۇرمايتىنىن سۇراعاندا، كوزدەرى ەجىرەيىپ، ازۋلارى ەگەلىپ، دەنەلەرى قالشىلداپ كەتەدى ەكەن. ءدال سول ساتتە قولدارىنا نە مىلتىق، نە قانجار ۇستاتا قويساڭ، اتىپ سالۋدان دا، جارىپ تاستاۋدان دا تايىنباس ەدى.
اقىرى ونىنشى ما، الدە ون ءبىرىنشى ەسىكتى قاققاندا ما، ءبىر ءجىپتىڭ ۇشى قولدارىنا ىلىككەندەي بولدى.
وسى ۇيدە، ءبىرىنشى قاباتتاعى دۇكەننىڭ ۇستىندە تەحنيكالىق قابات دەپ اتالاتىن كاناليزاسيا تۇربالارى، ۆەنتيلياسيا قۇبىرى وتەتىن الاسالاۋ قابات، قايداعى قابات — قۋىس بار ەكەن. سول تەحنيكالىق قاباتتا ءۇي باسقارماسىندا جۇمىس ىستەيتىندەر تۇراتىن كورىنەدى. ءبىر تابىلسا، بۇلاردىڭ كەش بويى شارق ۇرىپ ىزدەگەن ادامى سول ارادان تابىلىپ قالار. ايتپاقشى، ول قاباتتىڭ ءوزىنىڭ بولەك ەسىگى بار. اۋلانىڭ ءىش جاعىنان، ءۇي اينالىپ بارىپ، دۇكەننىڭ قوقىر-سوقىر، جاشىك-تارالارىنىڭ تاساسىنان تابۋعا بولادى ول قاقپانى.
تىلەۋىڭ بەرگىر ازامات سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ جول نۇسقاعان ەكەن، بالتا مەن بەكتەمىر ءۇيدى اينالىپ، كىدىرىپ، كىبىرتىكتەمەي جاشىك سىنىعىنا، قاعاز قوراپتارعا سۇرىنە-قابىنا ءجۇرىپ ەلەۋسىزدەۋ ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا جارماستى. ءابۇيىر بولعاندا كىلتتەلمەپتى، ءبىراق ەسىك اشىلعان بويدا دىمقىل اۋالى اۋىر ءيىس تاناۋ جىبىرلاتىپ، قولقا قاپتى. قاراڭعى، تار لاس ساتىمەن كوتەرىلىپ توبەدەگى جۋان قۇبىرلارعا باس سوعىپ الماۋ ءۇشىن ءۇش بۇكتەتىلىپ پودۆال ءتارىزدى قاراكولەڭكە قۋىستا كىبىرتىكتەپ قالدى. توبەدەگى حال اناۋ بولسا، تابانجول مۇلدە قيامەت ەكەن. سانيتارلىق تەحنيكانىڭ بىجىناپ شاشىلىپ جاتقان ارتۇرىنەن بارريكادا جاساپ قويعانداي، اياقتان شالىپ، بالاققا جارماسىپ مۇلدە ادىم اشتىرمايدى. كەنەت، الگى الاسا توبە، بيىكتەپ ەڭسە تىكتەپ، بوي جازۋعا مۇرسات بەرگەنى. جارىق تا ءسال كوبەيگەندەي، كوز توقتاتۋعا جاراپ قالعانداي بولدى. بالتا ەندى عانا جۇرەك تىكسىنتەر ءبىر پايىممەن: ءدال وسى ارادا ادام... ادام مەكەنجايى، تۇراعى بارىن تۇرشىگە سەزدى. سول-اق ەكەن بۋىن-بۋىنى بوساپ، تىزەلەرى دىرىلدەپ، جۇرەك لوبلىتار دارمەنسىز كۇيگە ۇشىرادى. "راس پا؟ شىن با؟ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا، سوسياليستىك قوعامدا، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسىنە الپىس ءتورت جىل تولىپ وتكەندە، ورتاعاسىرلىق قۇجىرالاردان دا، وتكەن عاسىرلىق پاريج پودۆالدارىنان دا بەتەر ادام تۇگىل مال بايلاسا تۇرعىسىز جەردە الدەكىمدەر باسپانا ەتەدى... ادام تۇرادى، ادام! اقىل-ويدىڭ يەسى، گۋمانويد وسىنداي كىسى نانعىسىز قاپاستا كۇنەلتەدى؟!"
ولەۋسىرەگەن ەلەكتر شامىنىڭ جارىعىندا اعاراڭداپ ەسىكتىڭ... ەرگەجەيلى ەسىكتىڭ (ەسىكتىڭ دە ەرگەجەيلىسى بولادى دەسە، بۇرىن سەنبەس ەدى) نوبايى شالىندى.
بەكتەمىردىڭ الاكولەڭكەدە نە ويلاپ كەلە جاتقانىن بالتا كورمەسە دە، سەزەدى. ويتكەنى ءدال ءقازىر ادىلەتسىزدىككە، قىساستىققا... ءيا، قىساستىققا دەگەن ءوز ءىشىنىڭ ورە تۇرەگەلگەن ەرەۋىلى ادىلەت دەپ جانى شىرقىرايتىن بەكتەمىر اعانى كۇيزەلتپەۋى مۇمكىن ەمەس.
ءبىر جارىم مەتر بيىكتىگى بار پانەر ەسىكتى ساۋساعىنىڭ سىرتىمەن تىقىلداتتى.ار جاقتان اياق تىقىرى ەستىلدى دە، جاقىنداپ كەلىپ، ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى. جۇقا ەسىكتەن ءبارىبىر القىنعان اۋىر دەمنىڭ تىنىسى جەتىپ تۇر. بالتا داۋىس بەردى.
— كەشىرىڭىز. ءبىز ءبىر ادامدى... تۋىسىمىزدى ىزدەپ ءجۇر ەدىك.
ەسىك سارت اشىلدى. وتىزعا كەپ قالعان ورىس كەلىنشەگى ءتۇبىت ءشالىسىن بۇركەنىپ الىپ، ەسىك كوزىندەگى ەكەۋگە كەزەك-كەزەك قادالىپ ءوتتى.
— ءسالاماتسىزدار ما. تىقىر شىقسا، ابدەن جۇرەك شايلىعىپ قالعاندىقتان ۇرەيلەنىپ بىتەمىز. ۇندەمەي جاتقانىم دا سونان. سىزدەر دە كەشىرىڭىزدەر، — دەپ ايەل ءجۇزىن ءجىبىتتى.
— نەدەن قورقاسىزدار؟
— وۋ، بىزگە ۇرىسپايتىن، ءبىزدى قورقىتپايتىن كىم جوق؟ الدىمەن استىمىزداعى ماگازيننىڭ ديرەكتورى-اق كىدىڭدەپ ءبىتتى. ول ازداي ءۇي باسقارماسىنىڭ، اۋداندىق تۇرعىن ءۇي شارۋشىلىعى باسشىلارىنىڭ دىكىلدەۋى بار. ميليسياسىن ەرتىپ جەتىپ كەلىپ تۇرعانى. قايدا باراسىڭ؟ ءۇي الۋ، پاتەر الۋ بۇل قالادا كۇن سايىن قيىنداپ بارادى. مەكتەپتە ءمۇعالىم ەدىم. ءۇي الۋ ءۇشىن دوموۋپراۆلەنيەگە جۇمىسقا اۋىسقام. ەكى بالام بار. بالالى ادامداردى جەكەمەنشىك ۇيىنە ەشكىم پاتەرگە تۇرعىزبايدى. سودان وسى تەحنيكالىق جايدان، مىنە، مىنا قالقانى جاساپ الدىق. وسىنداعىلاردىڭ كوبىسى ءوستىپ قولىنان كەلگەنشە بىردەمە قالقايتىپ العان.
— بۇندا تۇرعانىڭىزعا قانشا بولدى؟
— بەس جىل تولادى نويابردە. ەكىنشى بالامدى وسى جەردە تۋىپ، وسى ارادا ءوسىرىپ كەلەم. ءاي! — ايەل قولىن ىزالانا سىلتەدى. — ساۋ كۇنىنەن اۋرۋى كوپ. اۋىرماي... جارىق جوق. كۇن كوزى تۇسپەيدى. قاشانعى ەلەكتر جارىعىمەن وتىرارسىڭ. ونىڭ ۇستىنە سىز، اۋا دىمقىل. مىناۋ بۇرالاڭداپ، كولدەنەڭدەپ جاتقان قۇبىر، تۇربالار اي سايىن، اپتا سايىن جارىلىپ، كاناليزاسيانىڭ ساسىق سۋى ءۇستىمىزدى كومىپ جاتادى. وعان دا ۇيرەندىك قوي. ادام ءبارىن كوتەرەدى. ءبارىن.
ايەل كەمسەڭدەدى. ادەمى جۇزىندە تولقىندى ءدىرىلى جۇگىردى. مىنا ەكى ادامنىڭ باسقالارداي ەمەس، پەيىل قويىپ، قاباقتارى ءتۇسىپ، مۇڭداس بوپ تۇرعانىن كورگەندە تاپ ءبىر بۇعان جاقتاس بۇكىل ءبىر جاساق كوشىپ كەلگەندەي، جەل جاعىنان تاس قابىرعا ورناعانداي ءىش تارتىپ قالدى. جۇدەۋ وڭىندەگى جابىرقاۋ اجار سەيىلىپ، نازارى اشىلىپ بارىپ قايتا تومەنشىكتەي بەردى.
— كەزەكتە... پاتەر الۋدىڭ كەزەگىندە ءۇي باسقارماسى بويىنشا ءبىرىنشى تۇر ەدىم. بالام اۋىرىپ، ءقازىر جۇمىسقا شىعا الماي ءجۇرمىن. جۇمىس ىستەمەيسىڭ دەپ... ۋاقىتشا ىستەمەگەنىمدى كولدەنەڭدەتىپ "قاشان جۇمىسقا شىققانىڭشا، ءۇي المايسىڭ" دەپ ماڭايلاتپايدى. جۇمىسقا بۇگىن-اق شىعار ەدىم، اۋرۋ ۇلىمدى كىمگە تاستايمىن؟
— كۇيەۋىڭىز قايدا؟
ايەل ءتۇبىت شالىسىنە قولدارىن تىعىپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— كۇيەۋ... مىنانداي جەرگە قانداي كۇيەۋ شىداسىن. كەتكەن. باياعىدا-اق كەتكەن. مۇمكىن بام-دا، مۇمكىن تۇرمەدە. كوپتەن حابارى جوق. دا نۋ ەگو ك لەشەمۋ، قايتا قۇتىلعانىما قۋانام. اراقتان cay كۇنى بولمايتىن. لەشكانى كەكەش قىپ تاستامادى ما ول. پاپاسىنان جامان قورقاتىن. بويى ۇزىن ەدى. مىناۋ قۇبىرلارعا، توبەگە سارت-سۇرت سوعىپ الىپ جۇرەتىن. ال لەشكا وندا ەس بىلمەيتىن. اقىرى كەكەش بوپ قالدى.
وي، مىنا جەر سۋىق. بەرى، ىشكە كىرىڭىزدەر، — دەپ ايەل بالتانىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى. مىناۋ سۋىق تا مەڭىرەۋ دۇنيەدەن ءوز قاسىرەتىنە ورتاقتاساتىن، شەرىن تىڭداپ باس يزەيتىن بىرەۋلەردىڭ تابىلعانىنا قۋاناتىن ءتارىزدى. ءدال ءقازىر جۇزدەرى جىلى، مۇڭدى بولىسەر ەكەۋدەن ايىرىلعىسى جوق. ءتىلسىز تابىستىرعان جاقىندىق سەزىنىپ، ەكەۋدىڭ كوڭىل قويعانى جانىنا جىلى ءتيىپ بارادى.
بالتا مەن بەكتەمىر ەرىكسىز تابالدىرىق اتتادى. اياداي عانا اۋىز ءۇي، ءتور ءۇي بوپ بولىنگەن بولمەسىماق. ارباق-سارباق قۇبىر، تۇربالار. اعاش پانەردەن تۇرعىزعان قابىرعانى اكتەپ قويىپتى. تۇربالاردىڭ سىرتقى قارا قاعازىن شىتپەن وراپ كوز الدار دالباسا جاساعان. كىرەبەرىستەگى ەڭ ءبىر قۇندى زات — ۆاننا، كادىمگى ۆاننا. سۋمەن قوسىپ قويىپتى.
— ءيا، ءيا. بار بايلىعىم وسى! جيعان-تەرگەنىمدى بەرىپ سلەسارلارعا سۋ تارتقىزىپ جاساتىپ العام. لەشانىڭ بۇل ۆانناسىز كۇنى جوق. اسىرەسە جاڭا تۋعان كەزىندە كوپ پايداسى ءتيدى. ايتەۋىر، دالا ەمەس، باسپانا. نە ىستەيىن ەگەر ءبىزدى ەشكىمنىڭ كورگىسى كەلمەسە. مىناۋ ەكى بالام تۇبىندە مەن كورگەندى كورمەسە ەكەن دەيمىن. اۋ، مەن ءوزى كوپ سويلەپ كەتتىم عوي. بىزگە قوناق كەلمەيدى. كەلۋدەن قورقادى. مىناۋ قاپاستى كورگەن ادام كوپكە دەيىن دۇرىستاپ ۇيىقتاي المايدى. ءبىزدىڭ قوناق — ءبىزدى قۋۋشىلار عانا، ءبىزدى قورقىتۋشىلار عانا. مۇندا... بەرى وتىڭىزدەر... ەڭكەيىڭىز...
وي! ماڭدايىڭىزدى قاتتى سوعىپ الدىڭىز با؟ بۇل جاق ءتىپتى الاسا. كەرەۋەتكە وتىرا بەرىڭىزدەر.
سۆەتا، كوگەرشىنىم، ستانكانداردى جۋىپ جىبەرشى، قىزىم. لەشەنكا، جىلاما، قورىقپا، ۇلىم، بۇل اعايلار — جاقسى اعايلار. ساعان كونفەت اپەرەدى. ۇرىسپايدى. قورىقپا، بالام. بۇل بالام ابدەن كىسىكيىكتەنىپ بارادى. دالاعا كوپ شىقپاعان سوڭ، كىم كورىنگەندى جاتىرقاپ تۇرعانى.
بالتا بەزەك قاقتى.
— ءسىز، اۋرە بولماڭىز. ءبىز... ءبىز...
— وتىرىڭىز. مەن تۇندە جاڭا جىلدى مىنا بالالارمەن عانا قارسى الدىم. جالعىز دەسە دە بولادى. بۇگىن يانۆاردىڭ ءبىرى. ەڭ بولماسا، ءبىر ستاكان سىرا ءىشىپ... ماعان... بالالارىما جاقسى تىلەك ايتىڭىزدار... مۇمكىن، شايتاننىڭ قالجىندامايتىنى جوق دەگەندەي، بيىل ءۇي الىپ قالارمىن.
— ءيا، ءيا. تىلەكتەسپىز... تىلەكتەسپىز.
— الىڭىز... الاسىز. مىنانداي جەردەن كوشىرۋ كەرەك قوي. قالاي كورمەيدى، ءا؟
— كورگەن. ارىزىمىزدى دا وقىعان. مىقتى باستىقتىڭ ءوزى. ءاي، ونى ەندى ايتتى نە، ايتپادى نە. ءبىر امالى بولار.
ايەل ستولدىڭ بەتىن جاپقان گازەتتى الىپ تاستادى. قۋىرعان بالىق، اششى قيار، كارتوپ، تۇزداعان پوميدور جاساۋلى تۇر ەكەن.
ەكى بوتەلكە سىرا، باستالعان "تالاس" شىنىسىن جانە اكەلىپ قويدى.
— سۆەتا، كوگەرشىنىم، جۋىپ بولساڭ ستاكانداردى بەرى اكەل.
سارى شاشتى ۇرپەكباس قىز بالا تىم جاسقانشاق. قىبىرى بىلىنبەيدى. ادامعا قاراعان كوزدەرى سونداي مۇڭلى، سونداي سابىرلى. بالتانىڭ جۇرەگى سىزداپ قويا بەردى.
— سىرا ىشەسىز بە؟ مەن شاراپ ىشەم.
ايەل وزىنە موليە قاراپ قاپتى. ءتۇبىت ءشالىنى تاستاعاندا قاز موينى كادىمگىدەي ءيىلىپ، كوز تارتادى ەكەن. كوز الدىنداعى كوكشىل بەلگىلەر بولماسا ءبىر كورمەگە ءتاپ-تاۋىر كەلىنشەك. "ەڭ قۇرماسا كوزىڭمەن-اق ايمالا، قاسىمنان دىبىسىڭ ەستىلىپ وتىرسىن" دەيتىن ەركەكسىرەگەن قاراس جاسىل جاپىراققا تۇسكەن شىقتاي جىلتىراعان جاسىل كوزدەردەن لەپ بەرىپ قالدى.
— ىشەيىن. باكە، ءسىز سىراعا قالايسىز؟ ايتپاقشى، تانىسىپ الايىق. — بالتا بەكتەمىر مەن ءوزىن تانىستىردى.
— مەن اننا كونستانتينوۆنا سۋحوۆسكايامىن. انيا دەي بەر، بالتا. رەسميلىكتى جاراتپايمىن... لەشا، سەن تاعى دا شۇلىعىڭدى شەشىپ تاستاعانبىسىڭ. مەن ساعان قاشانعى قاقسايمىن، پولدى جالاڭاياق باسپا دەپ... قانداي ءتىلازار بالاسىڭ، ۇلىم. سۆەتا، كوگەرشىنىم، سەن ۇلكەنسىڭ عوي، كيگىزە سالمايسىڭ با. انە اياعى مۇزداي...
كەشىرىڭىزدەر، بالالاردىڭ قىلىعى شارشاتادى... قاداعالاپ وتىرماساڭ، ىستەيتىندەرى وسى. مىناۋ ەدەن — بەتون. تاستاي سۋىق. اۋرۋ بالانىڭ جالاڭاش تابانىن قارىپ تۇسەدى. سودان دا تىق-تىق جوتەلىپ، اۋرۋدان ءبىر شىقپايدى. انە، كوردىڭىزدەر عوي، ەكى يىعىنان دەم الىپ، شيقىلداپ بولدى دا قالدى. سۆەتا، كوگەرشىنىم، سەن وعان اناۋ جىلى سۇتكە كىشكەنە بال سالىپ ىشكىزە قويشى. بال از، سەن ۇلكەنسىڭ، قىزىم، جالاپ قويىپ جۇرمە. مىناۋ كاناليزاسيا تۋرباسى قايتا-قايتا ءدال مىنا ءبىر تۇستان ىلعي سۋ اتقىلايدى. قوسقان جەرى بوساڭداۋ. وي، سۇيكىمدى قوناقتارىم-اۋ، مەنىڭ وسىلاي كوپ سويلەپ كەتەتىنىم بار كەيدە. سىزدەردى قۇر سوزبەن سىيلاپ وتىرمىن عوي. مىنا بالىقتان الساڭىزدارشى. قيار مەن پوميدورى ءوزىم تۇزداعام. بازارداعىنىڭ نارقى... وي-ەي-ەي! جولاپ كەتسەڭ، كوز جاسىڭا يە بولا الماي قالاسىڭ. ساۋداگەرلەردىڭ قورقاتىن قۇدايى جوق. نەدەن قورىقسىن، وزدەرى — قۇداي. ءبىز سياقتى ءار تيىندى ون رەت ساناسىنشى كۇن سايىن...
— قانە، سىرا دا بولسا سوعىستىرىپ، سىڭعىرلاتىپ الىپ جىبەرەلىك ءا؟ — ستاكانىن كوتەرىپ بالتاعا سۇزىلە قارادى. جاسىل كوزدە كومەسكىلەنىپ كوگىلدىر ۇشقىن دىرىلدەدى.
— سىزدەردىڭ... لەشەكانىڭ، سۆەتانىڭ جاڭا ءۇيى ءۇشىن، باقىتى ءۇشىن، بولاشاعى ءۇشىن!.
— راقمەت.
اننا كونستانتينوۆنا ۇلى مەن قىزىنا بۇرىلىپ قاراپ وتىردى دا، سولىقتاتا كۇرسىنىپ سالدى. سودان سوڭ ستاكاندى تاۋىسا ءىشتى. الاقانىنىڭ سىرتىمەن ەرنىن ءسۇرتتى.
— باقىت ءۇشىن دەدىڭىز... ادام، ارينە، باقىتتى بولام دەپ تۋادى. باقىتقا تالپىنادى. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى باقىتتى بولا بەرمەيدى. ءبىراق كەۋدەسىن شالقاق ۇستايتىنداي، ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن ساقتايتىنداي بولۋى كەرەك قوي. يتشىلەپ كۇن كورگەن جاندا قانداي قاسيەت قالماق... الەۋمەتتىك تەندىك سوۆەت ازاماتتارىنا بىردەي ورتاق دەپ كەلەمىز... ۇرانداپ كەلەمىز. سوندا ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگىمىزدى كىم كورەدى؟ كىم قورعايدى؟ — كەلىنشەكتىڭ كوزىنەن جاس پارلادى. قىر مۇرنىنىڭ ەكى جاعىنان دومالاي اعىپ، ەكى ەزۋدى سۋاردى.
بالتا ءدال ءوزى كىنالى جانداي-اق كەلىنشەكتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىداماي تومەنشىكتەي بەردى.
"اپىراۋ، مىنا ايەلگە، مىناۋ ەكى بالاعا كوز قىرىن سالار شىنىمەن-اق ەشكىمنىڭ تابىلماعانى ما؟ رەسپۋبليكاداعى ەڭ مىقتى اكىمگە دە جەتىپتى ارىزى. ءبىراق نەگە قول ۇشىن سوزباعان؟ نەگە سوزبايدى؟ ءوزىنىڭ وتىرعان ءۇيى — پاتشا سارايىنان دا ارتىق. سوندا ونىڭ بۇل ايەلدەن نەسى استام؟ قىزمەتى مە، دارەجەسى مە؟ ال ادامگەرشىلىگى سونداي بيىك دارەجەسىنىڭ دەڭگەيىنە نەگە كوتەرىلمەگەن؟ ادامدى قىزمەت ورنىمەن عانا ەسەپتەۋ ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا جات قىلىق ەمەس پە؟ وندا نەگە الالايدى؟ باسقاعا يەك كوتەرىپ نۇسقاماي-اق، مايسارانى الايىق. جالعىز كەلىنشەككە ءۇش بولمەلى پاتەردى بەرە سالعان دوكەي مىنا ەكى اۋرۋ بالاسى بار ايەلدىڭ يت بايلاسا تۇرعىسىز جەردە كۇنەلتىپ جاتقانىن بايقاعىسى كەلمەيتىنى قالاي؟ مىناۋ دەگەن امەريكانىڭ نەگرلەرىنە ارنالعان گارلەمنەن دە جامان عوي. اۋ، وسى ءبىز قاشانعى جامانىمىزدى جاسىرۋمەن بولامىز؟ باسپاسوزدە دە، راديودا دا، تەليەۆيدەنيەدە دە بىزدە ءبارى جاقسى، ءبارى كەرەمەت. ادامعا نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. ءبارى ادام يگىلىگى ءۇشىن. سول بارلىقتى مىناۋ اننا كونستانتينوۆنا، سۆەتا، لەشالار نەگە پايدالانبايدى؟ نەگە ادام يگىلىگى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان جاقسىلىقتاردىڭ ەڭ باستىسى — جۇپىنى باسپاناعا نەگە كىرمەيدى؟ وسىنداي قۇجىرا، تاۋىق كۇركە بولار دەپ بۇگىنگە شەيىن ويلاپ كورىپ پەم مەن. وسىنداي تەڭسىزدىكتەردى جويماسا، جويا الماسا، ەزۋ كوپىرتىپ نەسىنە ماقتانا بەرەمىز... ومىراۋىنا ساۋسىلداتىپ وردەن تاعا بەرگەنشە، مىنا كەلەڭسىزدىكتى بولدىرماۋعا تىرىسپاي ما ەل باسشىسى... ءاي-يي!"
— اننا كونستانتينوۆنا، ءسىز بەكەر بوساماڭىز. ارينە، مىناۋ باسپانا... جوقتان بار عانا. ءبىراق ءبارىمىز... ءبارىمىز كىنالىمىز. ۇندەمەيمىز. قۋانساق تا، قورىقساق تا ءارقايسىمىز ءوز قۋىسىمىزعا تىعىلىپ الىپ، ءبۇرىسىپ جاتا بەرەمىز. ابدەن ەت ۇيرەتىپ الدىق. ءبىزدى سورلاتىپ بارا جاتقان بويكۇيەزدىك. باسقانىڭ قايعىسىنا جان اۋىرتىپ اۋرە بولمايمىز.
بالتا بەكتەمىرگە سۇيسىنە قاراپ قالىپتى. "قالاي ءدال تاۋىپ ايتىپ وتىر. ءبارىمىز جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. ءيا، ءۇنسىز، ءتىلسىز ايۋاننان ايىرمامىز شامالى. اركىمنىڭ ويلاعانى — باس قامى، تىنىشتىعى".
اننا كونستانتينوۆنانىڭ جاسىل كوزدەرى قاتتىراق ۇشقىنداپ، مەرەيلەنىپ وتىر. سوزىنە قۇلاق اسىپ، بىرگە مۇڭايىپ، قابىرعالارى قايىسقان ەكى ەركەك تۋىسىنداي بولىپ كەتتى. بۇرىننان ءبىرىن-بىرى بىلەتىندەي ەمىن-ەركىن اشىلدى. كەلىنشەك ءبىر كەز كۇلىمسىرەپ بالتاعا جالتاڭ ەتتى.
— وي، سىزدەر الگىندە تۋىسىمىزدى ىزدەپ ءجۇرمىز دەپ ەدىڭىزدەر-اۋ. ول كىم ەدى؟
جاۋاپتى بەكتەمىر بەردى.
— گۇلشات! گۇلشات كامەنوۆا.
— وي، گۋليا تاتەم ەكەن عوي! وي، ول كىسى سونداي جاقسى ادام. مىناۋ لەشكانى بالاسىنداي كورەدى. جاقىندا، التى-جەتى-اق اي بولدى مۇندا كەلگەندەرىنە. گۋليا تاتەيدىڭ رۋحى مىقتى! كورمەگەن بەينەتى جوق. ءوزى ايتقاندا، كوزىمنىڭ جاسى تىيىلماي قويعان.
اننا كونستانتينوۆنانىڭ كوزدەرى مولتىلدەپ جاسقا تولىپ كەتتى. سالدەن سوڭ الگى ءمولت-مولت جاستار كەسەك-كەسەك دومالادى. باعى، بەت اجارى بار كىسىلەر بوتەننىڭ الدىندا ءالىپ بارا جاتسا دا جىلاماق تۇگىل كۇرسىنبەس تە ەدى. مىنا كەلىنشەك ەندى ءوز مۇڭىن ۇمىتىپ، كورشىسىنىڭ حيكاياسىن شەرلەپ كەتتى.
— اكەسىن، ءبىر جاسىندا 1937 جىلى "حالىق جاۋى" دەپ ۇستاپ اكەتىپتى، شەشەسى دە قوسا كەتسە كەرەك. تۋعاننان باعى اشىلماعان گۋليا تاتەي بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. جىلى الاقان ماڭداي سيپاماعانى قيىن. مىناۋ جەردە... — كەلىنشەك كوكىرەك تۇسىن قولىمەن باستى. — مىناۋ جەردە ەرىمەس تۇينەك قالادى. ول — اكە الاقانىنا دەيتىن ماڭگىلىك بىتپەس ساعىنىش. انا مەيىرىمىن اڭساعان بالا كوڭىلدىڭ جالتاڭداۋى... سۆەتا، كوگەرشىنىم، لەشانى گورشوككە وتىرعىزا قويشى. لەشكا، سەن ۇيالما، ايتتىم عوي، بۇل اعايلار — جاقسى ادامدار دەپ...
جۇبايدان دا جولى بولماعان گۋليا تاتەيدىڭ. كاك نازلو جولىڭ ءبىر بولمادى ما، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، اقىرىنا شەيىن كوزىڭ اشىلمايدى. كۇيەۋى قايتىس بولىپ، شيەتتەي ەكى بالامەن جالعىز قالعان. جالعىز... ول دا جالعىز — مەن دە جالعىز. ءبىزدىڭ تاڭبامىز، قارعىس تاڭبامىز — جالعىزدىق! شەڭگەلى كۇشتى ونىڭ — بوساتپايدى. ءبىز ەندى ەشقاشاندا ول قۇرساۋدان قۇتىلا الماسپىز.
سۆەتا كوگەرشىنىم، گورشوكتى سىرتقا شىعارىپ قويشى...
بالتانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. بىرىنەن ءبىرى قيىن تاعدىرلار ەڭسەسىن ەزىپ بارا جاتىر. قولدان كەلەر دارمەنى جوق. دارمەنى بولسا مىنا اننانى دا، گۋليا تاتەيدى دە جالعىزدىق دەيتىن قاقپاننان بوساتار ەدى.
— قاعازىن وقىدىم. الگى گۋليا تاتەيدىڭ اكەسىن اقتاعان انىقتاما قاعازدى. جاتتاپ العام. ايتايىن با؟ "رەشەنيە ترويكي نكۆد پو كىزىل-وردينسكوي وبلاستي ۆ وتنوشەنيي كامەنوۆا ساليما كامەنوۆيچا وتمەنەنو، ي دەلو پرويزۆودەتۆوم پرەكراششەنو زا نەدوسكازاننوستيۋ وبۆينەنيا"... ءبىراق ودان گۋليا تاتەيگە پايدا نە. ءولىپ كەتتى عوي ول.
وسى الماتىعا ەكى بالاسىن شۇباتىپ كەلگەنىنە ون ءتورت جىل، مىنە. ءار قۋىستى، ءار پودۆالدى پانالاپ، دىردەكتەۋمەن كەلەدى. قىزدارى قانداي! ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي. ءۇي الۋ ءۇشىن ىستەمەگەن جەرى جوق. ەكى بالانى مىنا ۇلكەن قالادا اسىراۋ دا، ءوسىرۋ دە قيىن.
بەكتەمىردىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ جۇرە بەردى. وزىنە تانىس حال، ءوزى بىلەتىن جاعداي مىناداي جەردە، جالعىز باستى ايەلدىڭ جانى اشىپ، كۇيزەلىپ كۇرسىنىپ ايتۋىندا ءتىپتى سونداي اۋىر اسەر ەتەدى ەكەن. گۇلشاتقا قولىنان كەلگەندى جاساۋعا ىشتەي بەكىنىپ وتىر. بۇرىن سىرتتاي حابارلاسىپ، حات جازىسىپ تۇرعاندا، ءدال مىناۋ كەدەيلىك جوقشىلىق كۇيدى گۇلشات سەزدىرمەۋشى ەدى، بۇل سەزبەۋشى ەدى.
— ەكى كىشكەنتايىنىڭ اۋزىنا تاپقانىن تىقپالاۋمەن، توسۋمەن ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، شالا قۇرساق جۇرگەندىكتەن گۋليا تاتەيدىڭ قانى ازايعان، ونىڭ ۇستىنە برونحيت، جۇرەگى دە اۋىرادى. انا بايعۇستىڭ بالا-بالا دەپ ولەتىنى راس. مىنە، وسى ەكەۋى دەپ-اق مەن دە قارتايعانىمدى بىلمەي قالام عوي ءبىر كۇنى... — كەلىنشەك "تالاستى" قولىنا الدى دا، ەكى بالاسىنا كەزەك-كەزەك قارادى. سۆەتانىڭ كوزى باقىرايىپ شاراسىنان شىعىپ بارادى ەكەن، بوتەلكەنى يتەرىپ قويا سالدى.
"ءاي، ىشەسىڭ-اۋ! سەنى دە جەڭەر-اۋ بۇل شولمەك!" بالتا بالالاردى اياپ كەتتى. موينى قىلقيعان سۆەتانىڭ ۇياڭ جۇدەۋلىگىنە كوز توقتاتۋدىڭ ءوزى قيىن. جەمپىرىنىڭ ءدال شىنتاق تۇسى جىرتىلعان ەكەن، ۇپ-ۇشكىر شىنتاق سۇيەگى تەسىپ شىققانداي جۇرەك سىزداتتى.
— گۋليا تاتەيگە بىلەتىن بىرەۋلەر ءبىرىنشى حاتشىعا اكەم جازىقسىز سوتتالعان دەپ ۇيگە كومەك سۇراپ حات جازدىرعان ەكەن. بىرىنەن بىرىنە سىرعىتىپ، اقىرى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن كومەكتەسەمىز دەگەن قاتىناس قاعاز كەلگەن ەكەن، ءبىراق سونى كۇتە-كۇتە شارشاپتى. ەڭ سوڭىندا قالالىق سوۆەت "سىزگە كومەك بەرە المايمىز، زاڭ بويىنشا اقتالعان ادامدارعا جاسالاتىن كومەك ولاردىڭ بالالارىنا جۇرمەيدى" دەپ كرەست قويىپتى.
سۆەتا، كوگەرشىنىم، لەشكانى كەرەۋەتىنە جاتقىزشى، قىزىم. كورمەيمىسىڭ، كوزدەرى جۇمىلىپ بارادى عوي...
تاماق المادىڭىزدار... سۋىپ كەتكەن بالىق، ارينە، جەلىنبەيدى. مىناۋ لەحام اۋىرىپ، دۇكەندەرگە شىعا المادىم. ايتپەسە ءبىر كۇركەتاۋىق، ءتىپتى بولماعاندا، قاز ساتىپ الۋعا بولاتىن ەدى. جاڭا جىل عوي. بۇرىن كۇركەتاۋىق الاتىنمىن. ءسويتىپ ەكى-ۇش كۇن بالالارىمىزبەن مارە-سارە بولىپ قالاتىنبىز. بيىل شىعا الماي قالدىم. بازارعا بارىپ، سۆەتا مەن لەشاعا اپورت اكەلىپ بەرگەندە... — كەلىنشەك ءسوزىن ءۇزىپ، تاعى دا بۇرىلىپ ۇل مەن قىزىنا قارادى. سۆەتا المانى ەستىگەندە تامسانىپ قالىپ، سونىسىنا ىڭعايسىزدانعانداي ءىنىسىنىڭ قابات-قابات كيىمدەرىن شەشە باستادى. — بالا عوي، ۋادە بەرىپ ەدىم... بازارعا شىعۋعا ۋاقىت تاپپادىم.
— رۇقسات بولسا، ءبىز تۇرايىق.
— و-و، كەتەسىزدەر مە؟!.. ءا-ا، گۋليا تاتەيگە ءوزىم ەرتىپ بارايىن. سۆەتا، كوگەرشىنىم، مىنا جەردى جيناي سالارسىڭ، ءا.
كوكشىل كوزدەر مۇڭ الا تۋعانداي. اناۋ جابىعىڭقى قاباق، بالا قاباعى بالتانىڭ رايىن مۇلدە وزگەرتىپ جىبەردى. كەنەت قالتاسىنا قولىن سالىپ، ون سوم اقشانى سۋىرىپ الدى. اقشانى كورگەندە ءوزىنىڭ ەكى بەتى دۋ ەتە ءتۇستى. قايتا سالۋدىڭ ىڭعايىن تاپپاي، كىبىرتىكتەپ سۆەتاعا جاقىندادى، باسىن تۋرباعا ۇرىپ الدى، وعان بوگەلگەن دە جوق. ءجاۋدىر مۇڭدى كوزدى قىزدىڭ باسىنان جايلاپ سيپادى.
— سۆەتا، الما ساتىپ ال. — اقشانى ۇسىندى. قىز قاشقاقتاپ باسىن شايقادى. ماماسىنا قارادى.
— الا عوي، سۆەتا، كوگەرشىنىم، بۇل اعايىڭ — جاقسى ادام. مەن كىسى تانيمىن عوي.
— راقمەت... — سۆەتا العاش رەت ءتىل قاتتى. وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ تاساسىندا تىعىلىپ كومەيلەپ تۇرعان جاس بار ەدى، بالتا تەز اينالىپ كەتتى.
ماناعى جالعىز شامنىڭ جارىعى مۇلدە كومەسكى تارتىپ قالىپتى. اننا كونستانتينوۆنا شيراق اتتايدى. اۋزى جابىلمايدى: "اياعىڭىزدىڭ استىندا استاۋ جاتىر". "وڭعا بۇرىلىڭىزدار. بۇل ارادا تىرەۋ بار"، "ەڭكەيىڭىز... ءا، سوعىپ الدىڭىز با، نەشاۋا، تويعا دەيىن جازىلادى".
اعاراڭداپ ەسىك كورىندى. ءدال كىرە بەرىستە ۋنيتاز تۇر ەكەن. بالتانىڭ كوزى تۇسكەنىن بايقاعان كەلىنشەك.
— قاجەتتىلىك نە جاساتپايدى. بۇل ارادا بەيساۋات ەشكىم بولمايدى. سلەسارلار دەمەسەك. ءبىر-بىرىمىزدى جاتسىنبايمىز. گۋليا اپايدىڭ حورومى وسى. — ەسىك تىقىلداتتى. ىشتەن: "كىرە بەرىڭىز!" دەگەن داۋىس ەستىلدى.
ەسىكتى سىقىرلاتىپ اشقان اننا كونستانتينوۆنا تابالدىرىقتان ايقاي سالدى.
— گۋليا تاتە، گۋليا ساليموۆنا، بىلەسىز بە، مەن سىزگە كىمدەردى ەرتىپ كەلدىم. تۋىستارىڭىزدى! — اننا كونستانتينوۆنا الگىندەگى جۇدەۋ ءحالىن ۇمىتىپ، بالتالاردى ءوزى شاقىرىپ كەلتىرگەندەي لەپىرىپ سويلەدى.
— ا-ا، انيا، سەن بە... — ماشينا تىگىپ وتىرعان ايەل سىعىراڭداي قاراپ قالدى دا ورنىنان وپىر-توپىر اتىپ تۇردى. جولىنداعى ورىندىق، ىدىستاردى سالدىراتا، قۇلاتا قۇشاعىن جايا تۇرا ۇمتىلدى.
— باۋىرىم-اۋ، بەكتەمىرىم-اۋ! — كۇلىپ جاتقانى، جىلاپ جاتقانى بەلگىسىز. بەكتەمىردى بوساتار ەمەس. — قاشان كەلدىڭ؟ قالاي تاپتىڭ؟
قۇشاعىن بوساتىپ بالتامەن ەرنىن جىبىرلاتىپ امانداستى.
— وي گۋليا تاتە، مەنى نەگە قۇشاقتاماي سىز. مەن عوي، تۋىسىڭدى ەرتىپ اكەلگەن، — دەپ كەلىنشەك تاقىمدادى.
— ا تەبە، اننۋشكا، موە بولشۋششەە سپاسيبو!
— و-و، راحمەتپەن قۇتىلمايسىز.
— وي، نەگە تۇرىپ قالدىڭدار؟ جوعارى شىعىڭدار! ءسال ەڭكەيىپ... الاسا، ونىڭ ۇستىنە تۇربالار... ساۋلە! ساۋلەتاي، بەرى شىق، كۇنىم. ناعاشىڭ كەلدى. بەكتەمىر ناعاشىڭ!
شۇبەرەك پەردەنىڭ تاساسىنان تالدىرماش قانا قىز بەرى شىعىپ باس يزەپ امانداستى. بالتانىڭ ءبىر بايقاعانى كوزى تىم ۇلكەن ەكەن. ۇلكەن كوزدەردىڭ كىرپىكتەرى ۇزىن بولاتىن ادەتى مە، جاپىرىلا قۇلاعاندا، كولەڭكەسى بەتتى جاۋىپ كەتەدى ەكەن.
"وقۋشى بالا بولارسىڭ. جۇدەۋلەۋ-اۋ. مىنا سىز اۋىرتپاي قويسىن با؟ كوپ-كورىم بوپ ءوسىپ كەلەدى. كۇل اراسىنداعى مارجانداي". بالتا ءوزىنىڭ وسىنداي ورەسكەل مىنەزى بارىن سوڭعى كەزدەرى كوپ سەزىپ قالىپ ءجۇر. قىز كورسە، بويجەتكەن كورسە سۇقتانىپ قاراۋى كوپ.
— ساۋلەتاي-اۋ، بارساڭشى ناعاشىڭا. ءاي، مۇنشا ۇيالشاق بولارمىسىڭ. مەن كوپ ايتىپ وتىرام عوي ءوزىڭدى، بەكتەمىر-اۋ. باۋىرىم بار دەپ. انا جىلى كەلگەنىندە، بۇل ساۋلەتاي پيونەر لاگەرىندە بولاتىن. سوندا سەنى كورە المادىم دەپ ماعان ءبىراز وكپەلەگەن. ال، ساۋلەتاي، مەنىڭ جالعىز باۋىرىم، جالعىز تۋىسىم، بارىم دا — وسى ناعاشىڭ. كورىمدىك بەر. — گۇلشات اقجارقىن ادام ەكەن. ويىنداعىسىن بۇگەتىن ءتۇرى جوق. الدە تىمىرسىق تىرشىلىك يىعىنان باسقان سايىن، جانىشتاعان سايىل تىلەۋلەس جان ىزدەگىش كوڭىل اركىمدى جاقىن تۇتقىزىپ، وسىنداي ساتتەردە سويلەتىپ، سايراتىپ قوياتىن دا شىعار.
— كەلە عوي، ساۋلەش!
بەكتەمىر قاسىلا جاقىنداعان قىزدىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— جۇپار قايدا؟ كورىنبەيدى عوي؟
— و، جۇپار بيىل مەكتەپتە ءمۇعالىم بوپ ىستەيدى. ۋچيليششەنى بىتىرگەنىن بىلەتىن شىعارسىڭ. كانيكۋل عوي ءقازىر. ءۇش-تورت ءمۇعالىم وقۋشىلاردى پوەزبەن تاشكەنتكە الىپ كەتكەن.
ۇلكەن قىزىنىڭ اجەتكە جاراعانىنا كادىمگىدەي مارقايىپ سويلەدى. ءوستىپ-وستىپ جەتەرمىز دەيتىن توق-مەيىلسۋ بار جۇزىندە.
— وتىرىڭىز، — دەپ بالتاعا بۇرىلدى. سونى كورىپ بەكتەمىر بالتانى تانىستىردى.
— بۇل — بالتا دەگەن بالامىز. اكەسى مەنىمەن تۇيەدەي قۇرداس ەدى. موسكۆادان وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ، عىلىم اقادەمياسىندا قىزمەت ىستەيدى، — بەكتەمىردى دە ماقتانىش سەزىمى بيلەدى. — ايتپاقشى، گۇلشات-اۋ، مىنا شاباداندى ءوزىڭ اشىپ كورشى، ەت بار ەدى، كۇن سۋىق قوي، سوندا دا بۇلىنە قويعان جوق شىعار.
— قازان كوتەرىپ جىبەرەيىن.
— مەن بۇگىن وسىندامىن. بالتا، سەن اسىقپاساڭ...
بالتا ساعاتقا قارادى.
— پالە، مىناۋ تۇرىپ قالىپتى.
ساۋلە دىبىس بەردى. داۋسى اشىق. سىڭعىرلاپ تۇر.
— جەتىدەن ون بەس مينۋت كەتتى.
بالتانىڭ ىقىلاسى اۋىپ بارادى. "كىسى جاتىرقامايدى ەكەن. كوزى قانداي ۇلكەن! قانداي ءمولدىر! ادامعا ءىش تارتا قارايدى. اناۋ سۆەتادان بەس-التى-اق جاس ۇلكەن بولار. بالا عوي ءالى. ءبىراق جانارىندا جاسقانشاقتىق جوق. جوقشىلىق كورىپ، پودۆالداردا ءوستى دەۋگە كەلمەيدى".
— ءالى ەرتە ەكەن. بۇل ءىنىم دە بوتەن بولمادى. تاماق جەپ كەتسىن. ساۋلەتاي، قاستريۋل تازا ما ەدى، سۋ قۇيىپ قويا سالشى، — دەپ ءوزى سىرتقا بەت الدى. — اننۋشكا، وتىر. وتىرساڭشى. سەن شىنىمەن ماعان زور جاقسىلىق جاسادىڭ. قانداي تۋىستارىمدى اكەلگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم، گۋليا تاتە! مەن بۇل كىسىلەرمەن سويلەسكەم.
— قاشان؟
— و، بۇ كىسىلەر الدىمەن مەندە قوناق بولدى. ا كاك جە. بۇگىن جاڭا جىلدىڭ باسى. جىلدى قالاي قارسى الساڭ، سولاي شىعارىپ سالاسىڭ. بيىل بىزدە قوناق كوپ بولادى. سولاي عوي، گۋليا تاتە.
— سولاي-اق بولسىن. — گۇلشات سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— حال قالاي، ستۋدەنتكا؟ — اننا كونستانتينوۆنا ساۋلەنىڭ يىعىنان قۇشاقتادى. — سەسسيا جاقىنداپ قالدى ما؟
— وسى ايدىڭ اياعىندا عوي، تەتيا انيا.
بالتا اڭ-تاڭ. مانادان ساۋلەنى كوپ بولسا ون ءتورت، ون بەستەردە دەپ وتىرعان، ستۋدەنتكا دەگەندە ەلەڭ ەتىپ ەدى، ساۋلە دە بۇعان جالت قارادى. ەندىگى ساۋلە مۇلدە باسقاشا رەڭ تاپقان. كەڭ ۇلكەن كوزدەر اينالاسىنا نۇر شاشا، قۋانا ەلجىرەيدى ەكەن.
— قاي ينستيتۋتتا وقيسىز؟ — بالتا ەرىكسىز سىزگە كوشتى.
— ۋنيۆەرسيتەتتە، تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقيمىن.
— و-و، بۇل ساۋلەشكا مەداليستكا! ءبىر-اق ساباق تاپسىرىپ تۇسكەن. گۋليا تاتەي ەكەۋمىز ساۋلەشكا كەلگەنشە شىداي الماعانبىز ەكزامەن تاپسىرعان كۇنى. ي يز ناشەگو تەحنيچەسكوگو پومەششەنيا ۆىحوديات نا وربيتۋ ۋچەنە. س نامي شۋتكي پلوحي!
گۇلشات ەت كوتەرىپ كىردى. مۇشەلەپ بۇزىلعان قولدىڭ ەتى. جۋىپ كاستريۋلگە سالدى. سونان كەيىن بەكتەمىر اكەلگەن شاباداندى تىسقا الىپ كەتتى.
— ساۋلەشكا داۆاي، لوتو وينايىق. بالتا، سىزدەر شە؟..
— ويناۋعا بولادى...
وسى قاباتتاعىلاردىڭ لوتو سۇيىكتى ويىندارى بولسا كەرەك ساۋلە مەن انيا ءماز. ازداعان تيىن تەبەندى ءبىر دە ۇتقىزىپ، بىردە ۇتىپ جادىراپ وتىر. تاماعىن سالىپ، شايىن جاساپ قويىپ گۇلشات ءبىراز توستى.
— وۋ، ويىنشى جولداستار، قاشانعى كۇتەم.
— ماما، ءسال-سال. مەن ءقازىر مىنە، مىنا-ان-داي ۇتام. ناعاشىلارىمنىڭ قالتالارىنداعىنى تۇگەل سىپىرىپ الام، — دەپ ساۋلە ەركىنسىدى. سول اشىق ادەمى كۇلكىسى وزىنە سونداي جاراسادى. سابيلىك پاكتىك قالىپتان ءالى ارىلا قويماعان قىزدىڭ وزىمسىنگەنى، ەركەلەگەنى، قۋانعانى بارىنە دە كەلىستى ءبىر راي ەنگىزگەن ەدى.
— قىرىق سەركەشىڭدى قاشان الساڭ دا دايىنبىز، — دەپ بالتا ساۋلەگە جىميا قاراپ ەدى، قىز قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. قىرىق سەركەشتىڭ قانداي قىرىق سەركەش ەكەنىن بىلمەي، قىرىق جەتىمەن شاتاستىرىپ الىپ ەدى، گۇلشات قۇرىق سوزدى.
— ساۋلەتاي، جيەنىنىڭ ناعاشىلارىنان الاتىن قىرىق سەركەش نازى بولادى. بۇل ناعاشىڭ سونى ايتىپ وتىر. سەن بىردەن قىرقىن تۇگەل الماي-اق، ەكەۋ-ۇشەۋىن بوساعاعا بايلاتا سال.
ساۋلە ءماز بولا سىلقىلداپ كۇلدى. ءوزىنىڭ تۇسىنبەي قاتەلەسكەنىنە كۇلدى. بالتانىڭ ناعاشىلىق تانىتىپ، وزىمسىنە ءىش تارتقانىنا قۋانا كۇلدى. شۋاق شاشقان قارا كوزدەرگە اقسيا كۇلگەن اپپاق تىستەردىڭ قاتارى قوسىلعاندا جىڭىشكە مويىنداعى شالقاق باستىڭ بەت اجارىن ءتىپتى سۇيكىمدى ەتىپ جىبەرەدى ەكەن. بالتا سول اجاردى، سول قۋانىش قۇلپىرتقان ءجۇزدى قاپىسىز اڭديدى. "اناۋ ايتقانداي الىپ بارا جاتقان سۇلۋلىق جوق. ءبىراق سونداي سۇيكىمدى. ادامدى وزىنە تارتىپ تۇراتىن نازىك سۇيكىمدىلىك بار. قاراي بەرگىڭ كەلەدى. قاراعان سايىن جانىڭدى ءبىر تازالىق شارپىپ، كەۋدەڭدە تۇنىق سۋدان ءنار العانداي راحات سەزىم شۇپىلدەيدى. ءالى ءالجۋازداۋ. تولىسا كەلە ءتىپتى ادەمىلەنەدى. كۇن كوزى كوپ تۇسپەگەن كولەڭكەنىڭ شوبىندەي جاساڭ كەيىپ بار. ول تۇك ەمەس. تۇك ەمەس. ۋاقىت پەن سەزىم گۇل اتقىزادى! ءبىر عانا ساتتە ءدۇر سىلكىنتىپ، وزگەرتىپ، قۇلپىرتىپ شىعارا سالادى. كۇلكىسى-اق اسەم! ەش جاساندىلىق جوق!"
ەرىكسىز مايسارانىڭ سىڭعىر كۇلكىسىمەن سالىستىردى. سالىستىردى دا مىنا كۇلكىنىڭ تابيعيلىعىنا، تازالىعىنا دەن قويدى. مايسارا سىڭعىرلاپ كۇلگەندە العاش ەستىگەن ادامىن ەستەن تاندىرارداي قۇدىرەتكە يە بولادى. ءبىراق زەيىن بۇرعان، قاداعالاعان جان الدەبىر جاساندىلىقتى، ادەيىلىكتى سەزىپ قالار ەدى.
— داستارقانعا جاقىنداڭدار. شاي سۋىپ بارادى.
گۇلشات ءبىر شامپان بوتەلكەسىن كەرەۋەت استىنان سۋىرىپ شىعاردى. اننۋشكا شاپ بەردى.
— وي، گۋليا تاتە! مىنانى بىلگەندە مەن ازاننان كەلەتىن ەدىم عوي. پولۋسۋحوە!
— جاڭا جىل بولعان سوڭ... ساۋلە دە، مەن دە تاتىپ المايمىز... وت جاققان ءۇي اتالعان سوڭ، بىرەۋ-مىرەۋ كەلسە دەپ... تىلەۋىمىز ءبىر ەكەن. بەكتەمىر، بالتا، مىنە وزدەرىڭ كەلدىڭدەر... انيا، سەن انداعىنى اشا الۋشى ما ەدىڭ؟
— اشپاي!.. ەششە كاك اشام. دات ساليۋت؟.. تارس ەتكىزىپ اشام. كورسىن ءبىزدىڭ بۇل تەحنيكالىق قاباتتىڭ دا شامپان اتقىلايتىنىن. ە، ءبىز،ءبىز... — اننا كونستانتينوۆنا "ءبىزىنىڭ" قانداي ەكەنىن ايتىپ جاتۋدى ارتىق سانادى ما، الدە تەڭەۋىن تاپپاي قينالدى ما، سىمتەمىردى بۇراپ ءۇزدى دە، اق قالپاقتى تارس ىتقىتىپ جىبەردى. اق كوبىك لەپ بەردى دە، تىندى. — كوردىڭ عوي، گۋليا تاتە! ءبىر گرامىن ىسىراپ ەتكەم جوق! و-و، مۇنىڭ كەزىندە تالايىن اشتىق قوي. ساۋلەشكا، ستاكانداردى بەرى جىلجىت. قاسىق سال، شاي قاسىقتى. سوندا كوپىرمەيدى. ايتپەسە، اسىپ توگىلەدى. ا كاجدايا كاپليا نا ۆەس زولوتا ەتوگو سارسكوگو ناپيتكا! قالاي، ءدال قۇيىلدى، ءا! — كەلىنشەكتىڭ كوز الدىنداعى كوگىس كولەڭكە ۇلعايىپ، قوس شەكەسىندەگى كوك تامىرى بۇلك-بۇلك سوعىپ الا جونەلدى. "ءاي، ىشىمدىككە تىم ۇيىرلەۋ بولار! سوڭىنا ءتۇسىپ السا، اناۋ سۆەتا مەن لەشكانىڭ كۇنى نە بولماق؟" وسى بەيمازا وي تاعى دا جادىراعان تۇرىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ ءوتتى مە، بالتا قايتادان ساۋلەنىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. ساۋلە دە جىگىتتىڭ ءدال قازىرگى كۇيىن باعىپ قالعان ەكەن، نەگە كۇيزەلگەنىن دە تۇسىنگەندەي، انتەك باس شايقادى. سول شايقالعان باستىڭ كىمگە ارنالعانىڭ بىلدىرگەندەي انيا تاتەسىنە بۇرىلدى.
— اعايىندار، مىناۋ مەنىڭ قۇداي دا، ادام دا بەرمەگەن، قۇدايدىڭ دا، ادامنىڭ دا ساناعىندا جوق ىلدەباي باسپانام — مەنىڭ قۇتحانام بوپ وتىر. باس سۇعاتىن قۋىس، كەۋدە جاسىراتىن قالقا، بوي جىلىتاتىن پانا — ءبارى وسى. بۋى بۇرقىراپ، سۋى شاشىراپ، ءيىسى مۇڭكىپ جاتسا دا، اركىمنىڭ بوساعاسىندا ءبىر سۇمەڭدەگەن كەزدەگى ءۇي يەسىنىڭ كۇرەڭ قاباعىنان قۇتىلدىق. اقشا سۇراپ، ەسەلەپ سۇراپ دىكىلدەيتىنىنەن ارىلدىق. ارينە، مۇندا دا قۇلاعىمىز تىنشىدى دەپ ايتا المايمىن. "شىق، شىققا!" باساتىندار ءالى دە كوپ. ايتەۋىر ءۇمىتسىز — شايتان دەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز.
— نە ايتايىن دەپ ەم... ينشاللا، تۇبىندە ءبىر قايىرى بولار. الدە ءتاڭىر، الدە تاعدىر ءبىر جارىلقار. دۇنيە كەزەك دەگەن بار. قاشانعى تۇنەگى توبەمىزدە تۇرا بەرەر. اشىلار جادىراپ، شاشىلار شۋاعى. ەندەشە سول اشىلار اسپان، شاشىلار شۋاق ءۇشىن. سول شۋاقتىڭ شاپاعاتىمەن شاتتىققا بولەنەر مىنا بالالار ءۇشىن!
— گۇلشات ستاكانىن ىلگەرى ۇمسىندى. ساۋلە دە قىمسىنا قول سوزدى. انا تىلەگى ءارى توسىن، ءارى ىستىق. شۋاق شاشىلسا، تۇنەك ىدىرارىن سەزەدى. قۋانا سەزەدى. سول شۋاقتى جانىمەن، انالىق ماحابباتىمەن ۇدايى قۇيىپ كەلە جاتقان اناسىنا سەنەدى. اناسى قاسىندا جۇرگەندە ساۋلە تۇنەكتى تۇنەك دەپ تە بىلگەن ەمەس. سۋىقتى سۋىق دەپ تە سەزگەن ەمەس. انا مەيىرىمىنەن وتەر جىلۋ جوق. انا جانىنان ارداقتى سەزىم جوق. انا ەمىرەنۋىنە جەتەر جارىق جوق. ساۋلە ستاكانىن ەرنىنە تيگىزدى. انا تىلەگى ءۇشىن، انا تىلەگىنىڭ ورىندالۋى ءۇشىن. قىشقىل ءدام تىلىنە ءبىلىندى. تۇشىركەنە ءسىمىردى. اراق، شاراپ اتاۋلىدان العاش ءدام تاتقانى وسى ەدى.
— ءپالى، ءبىزدىڭ ساۋلەشا الىپ قويدى!
— نەسى بار، ستۋدەنتكا ەمەس پە! — بالتا ەرەسەك تۇتتى.
— قالاي ىشكەنىمدى بىلمەي قالدىم... — ساۋلە ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. — ماما، ءسىز ۇرىسپايسىز با؟
گۇلشات ىدىسىنان اۋىز ءتيىپ قانا الدىنا قويدى.
— قىزىم، زامانىڭنىڭ سۋسىنى عوي... مەن ساعان ءىش دەپ تە، ىشپە دەپ تە ايتپايمىن. قيناپ جانە مازاڭدى المايمىن. قاشانعى قاسىڭدا جۇرەم. جەتەڭ بولسا، شاراپپەن ساليقالى بولدى دەگەندى ەستىمەگەنىمدى عانا ايتام.
وي، مەن سەندەردى ۇمىتىپ، قىزىما ونەگە ۇيرەتىپ كەتىپپىن-اۋ. بەكتەمىر، كەسەڭدى بەرى بەر. ءۇندى شايى... ايعانشانىڭ شايىنداي بولماسا دا، ءشول باسۋعا جامان ەمەس.
انيا، شيشانى تاۋسىپ قۇيىپ قوي. نەسىنە بوگەيسىڭ بۇل شىركىندى. ەندى سەن ءوزىڭ بىردەمە دە. بۇگىن تەك ايەلدەر تىلەك ايتسىن. — گۇلشات جىميعاندا كۇلكىسى كۇلىمسىرەگەنى ساۋلەگە ۇقسايدى ەكەن. نەمەسە ساۋلەنىڭ كۇلكىسى اناسىنىڭ جىميعانىنا ۇقسايدى ەكەن.
شاي جينالعان سوڭ اننا كونستانتينوۆنا ءوز ۇيىنە كەتتى.
ساۋلە مەن بالتا شاحمات ويناۋعا وتىردى. العاش ساۋلەنى ونشا مەنسىنىڭكىرەمەي، بالاسىنىپ ويلانباي بىرەر ءجۇرىس جاساعان بالتا كوپ ۇزاماي-اق مات الىپ قالدى.
— جيەن، بۇل ويىن جولى، — دەدى قىزاراقتاعان جىگىت. — قايتا وينايىق.
— "جىعىلعان كۇرەسكە تويماستىڭ" كەرى ەمەس پە سىزدىكى.
— جو-جوق! قاپى قالىپ سان سوقتىم عوي، — دەپ بالتا شىنىنا كوشكەندە بەكتەمىر مەن گۇلشات قوسىلا كۇلدى.
سالدەن سوڭ بەكتەمىر مەن گۇلشات شۇيىركەلەسىپ كەتتى.
— وتكەندە... قوبلاندى وزدەرىڭنىڭ باسقا، ەكى بولمەلى ۇيلەرىڭدى ماقتاپ كەلىپ ەدى...
— ءا، ول ۇزاق اڭگىمە... — گۇلشات ول جاققا اياق باسقىسى كەلمەيتىن ءتارىزدى.
— باعى بار، اۋلاسى تازا، تىنىش جەردە ەكەن دەگەندە مەن دە ءبىراز كوڭىلدەنىپ قالىپ ەم... ايرىلىپ قالعاندارىڭ قيىن بولعان ەكەن، — دەپ بەكتەمىر كۇمىلجىدى.
— ول ءۇيدىڭ دە قىزىعى كوپ... باعى بارى راس. اۋاسى دا ازا بولاتىن. ءيا، ايرىلىپ قالدىق...
— قالاي؟ سوندا... قۋىپ شىقتى ما؟
مىنا جاقتان ساۋلە داۋىس بەردى.
— ميليسيامەن كەلىپ سوتتىڭ شەشىمىمەن ايدادى دا شىقتى. وي، سوندا ميليسيانىڭ كوپتىگىن ءبىرىنشى رەت كورگەم.
— نەگە ويتكەن؟ — دەپ بالتا قولىنداعى شاحمات فيگۋراسىن تاستاي سالدى.
— سەبەبى ول ءۇيدى... باراكتى باسىپ العانبىز.
— قالاي باسىپ العانسىزدار؟
— قالاي باسىپ الادى... شتۋرممەن، اتاكامەن! ءبىر-اق كۇندە... جو-جوق ءبىر-اق تۇندە كىرىپ العانبىز! وڭ، سونداعى ءبىزدىڭ شابۋىلىمىز-اي! ماما، ەسىڭدە مە، شۋرا تاتەنىڭ تورتىن بالالاردىڭ جەپ قويعانى. — ساۋلە سىقىلىقتادى. ەسىنە قىزىقتى جايلار تۇسكەن بولۋ كەرەك.
ماسەلەنىڭ جاي-جاپسارى تومەندەگىدەي ەكەن. ەسكى باراك ءبىر-اق كۇندە بوساپ، ەسىك-تەرەزەسىن جەل سارتىلداتا باستايدى عوي. اۆاريالىق جاعدايداعى ءۇي، قيراتىلۋى كەرەك دەپ ۇيعارىلعان وسى ۇيگە يۋل ايىنىڭ ورتاسىندا توعىز سەميا كىرىپ العان. ەرتەڭ بۋلدوزەر كەلىپ بۇزادى دەگەن كۇننىڭ تۇنىندە كوشىپ العان توعىز وتباسىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولماعان. كادىمگىدەي قونىس تويىن جاساپ، بالالاردىڭ شات كۇلكىسىنە ماڭايىن تۇگەل بولەپ جىبەرگەن. بۇزۋعا كەلگەن بۋلدوزەرشى جىگىت قونىستويدى قوسا تويلاپ، ءبىراز سىلتەپ العان.
باراكتى جاۋلاپ الۋ وپەراسياسى وسىلاي جەڭىسپەن اياقتالعان. ەسىك-تەرەزەلەرىن جوندەسە، باراك ءالى ءبىراز تۇرۋعا جارايتىن ەدى. اسپاننان كۇتكەن، ادامنان كۇتكەن باسپانانى شەتكى كوشەدەگى ەلەۋسىز قالعان ەسكى باراكتان تاپقان باقىتتى جاندار از عانا كۇننىڭ ىشىندە جاڭا قونىسىن جاڭعىرتىپ، جاسارتىپ جىبەرگەن.
شىركىن ءوز ءتورىڭ، ءوز شاڭىراعىڭ بولعانعا نە جەتسىن. ءارقايسىسى ءار تۇكپىردەن، ءار پودۆال، ءار بوساعادان كەلگەن وسى توعىز سەميا ءبىر تۋعانداي بولىپ كەتىپ ەدى. توعىز سەميانىڭ جيىرما ەكى بالاسى سونداي تاتۋ ەدى.
بىرىنە ءبىرى كومەكتەسىپ، ءبىرىن-بىرى قۋاتتاپ، جۇمىلىپ كەپ كىرىسىپ كەتكەندە اۆاريالىق اتالعان باراق وزگەرىپ شىعا كەلگەن. جارىلعان تۇس بىتەلىپ، قيسايعان قابىرعالار تىرەۋمەن بەكىتىلىپ، قايتادان ەدەن توسەلىپ، شاتىر دۇرىستاپ جابىلىپ، ءبىراز قارجى-قاراجاتتى دا الىپ كەتكەن. جىرتىق جامالعان سايىن كوڭىل بۇتىندەلەتىنى بار. ەسكى جاڭارعان سايىن جاننىڭ جاساراتىنى بار. جاماپ-جاسقاپ العان باراك وسى توعىز سەميانىڭ ادامدارىنا جۇماقتان كەم كورىنبەپ ەدى! اۋلاسىن قانداي قۇلپىرتىپ جىبەرىپ ەدى. گۇلزار جاساپ، اتكەنشەك تۋرنيك ورناتىپ، بالالار الاڭىنا قۇم اكەلىپ توگىپ، بەسەدكا-كۇركە قالقايتىپ، قاڭىراپ قالعان مەكەندى كىسى تانىعىسىز ەتكەن-دى.
ءبىراق جاڭا تۇرعىنداردىڭ قۋانىشى كوپكە ۇزاماعان. ءبىر-اق كۇندە الدەبىر بىرلەستىكتەن كەلگەندەر ءۇيدى بوساتىڭدار دەپ زىكىر سالسىن.
شىرىلداپ بالالار جىلاسىن، جىلاعان بالالاردى جۇباتىپ كەمپىر-شالدار زارلاسىن. ايەلدەر باجىلداسىن.
ەندى قايدا بارادى؟ قاي قۋىستى ساعالايدى؟ قاي جەكەمەنشىك ءۇيدىڭ يەلەرىنە جالىنادى؟ جالىنعاندى، جىلاعاندى مەكەمە باسشىلارى كورمەگەندە، ءار بۇرىشىن حان سارايىنداي بۇلدايتىن جەكەمەنشىك ءۇيدىڭ يەلەرى ولاردى ءقايتسىن. ارتىق پەيىلدەن گورى تيىندى تەبەندەپ جينايتىن ول شىركىندەرگە كورمەيتىن، ەستىمەيتىن بىتەۋ كوڭىل بولۋ كوپ پايدالى ەمەس پە. جان اشىردىڭ اۋىلى الىستاپ كەتكەن دەيتىن سىلتاۋدى تۋ عىپ ۇستاپ العاندار باسقانىڭ زارىن تىڭدار ما.
قايدا بارادى ەندى؟ قىراۋلى قىس بولسا قۇرىعىن سۇيرەتىپ كەلىپ قالدى. پاناسىز كۇيدىڭ كويگويى كەۋدەدەن ارىلمايتىن بولعانى ما؟ كىمگە بارسا، جان قالادى؟ كىمگە كوز ساتسا، كوڭىل دەمدەيدى؟ كىمگە جالبارىنسا، مىناۋ جيعان-تەرگەندى تۇگەل جۇتىپ قويىپ، ءبىراق كادىمگىدەي ادام تۇرارلىق باسپاناعا اينالعان باراك وزدەرىنە تيەدى؟
ارينە، دالباسالاپ، ارەكەت جاسايدى. ەتى ءتىرى، ءسوزى ءوتىمدى، زاڭ-جوسىقتى بىلەتىن كوزى اشىقتارىنان دەلەگاسيا قۇرىپ، تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنا، بىرلەستىككە، قالالىق اتقارۋ سوۆەتىنە جانە قالالىق پارتيا كوميتەتىنە جونەلتەدى. وسىنداعى قىرىق شاقتى ادامنىڭ مۇڭ-زارىن، تىلەك-تالابىن، ۇمىت-سەنىمىن ءبىلدىر دەپ جونەلتەدى. "ءبىز دە سوۆەت ازاماتى
ءبىز عوي. كونستيتۋسيا بويىنشا باسپانالى بولۋ پراۆومىزدى كىم قورعايدى؟ ءبىزدى نەگە قينايدى؟ ءبىزدى نەگە جايىمىزعا قالدىرمايدى؟ ءۇيدى ءوزىمىز جوندەپ الدىق. ەشكىمگە كەدەرگىمىز جوق" دەگەندەردى دۇرىستاپ جەتكىز دەپ جونەلتەدى.
"ءبىزدى دە ءبىر تىڭداسىن. مۇڭىمىزدى ەستىسىن. ارىز-وتىنىشىمىزگە قۇلاق توسسىن" دەپ جونەلتەدى. "باسقا جاقتان اۋىپ كەلگەن جوقپىز. وسى قالانىڭ وزىندە تۇرعانبىز. وسىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ءبىزدى دە ادام ساناتىنا قوسسىن" دەگەندى ايت دەپ جونەلتەدى.
ارىزعا قارىز بولعىسى كەلمەگەندەر، وتىنىشكە باس يزەپ قالعىسى كەلمەگەندەر ءار قيىردان ءبىر شاڭ بەرىپ: "پاتەر اقىسىن تولەپ جۇرگەن جوقسىڭدار عوي!" دەپ سەس كورسەتەدى عوي. "تولەمەيىك دەپ ءجۇرمىز بە، وزدەرىڭىز الماي وتىرسىزدار" دەيدى بۇلار. ولار ودان سايىن شاتقاياقتايدى. "سەندەر وندا ول باراكتا زاڭسىز تۇرىپ جاتىرسىڭدار — مۇمكىن سەندەردى تىركەۋىمىز كەرەك شىعار؟ "نەسى بار، تىركەسەڭىزدەر، ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى. ءبىزدىڭ سۇراعانىمىز دا وسى ەمەس پە؟"
قويشى، وندا بارىپ تابالدىرىق توزدىرىپ، مۇندا بارىپ، بوساعا سىعالاپ ءسوزىن دە، ءوزىن دە وتكىزە الماعان شىركىندەرگە الدەبىر كەڭسەدە الدەكىم الدە ازىلدەپ، الدە ويناپ، "وندا سەندەر سول باراكتى ساتىپ الىڭدار!" دەمەسىن بە.
توعىز سەميا تاعى دا باس قوسسىن. ولاي ويلاپ، بۇلاي تولعانىپ، حال-قاۋقارلارىن ەكشەپ، اقىرى "ساتىپ الساق، الايىق!" دەيتىن نار تاۋەكەل شەشىمگە تىرەلەدى.
تاعى دا سابىلىس ءجۇرىس باستالادى. تاعى دا ەكى جاقتىڭ داۋ-دامايى ودان سايىن كۇشەيەدى. تاعى دا ەكى جاق تا تىعىرىققا تىرەلەدى. بىرلەستىك بالانستان شىعارىلىپ تاستالعان ءۇيدى ساتۋعا بولمايدى دەگەن ينسترۋكسياعا سۇيەنىپ، ساتۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. سوندا نە ىستەمەك دەيسىزدەر عوي، باراكتى قيراتۋ كەرەك دەپ وتىرىپ الادى. باراكتى بوساتپاعان تۇرعىندارعا ءبىر كۇنى سوتقا شاقىرتۋ قاعازى كەلەدى.
"سىزدەر زاڭسىز كىرىپ العانسىزدار".
"بىلەمىز. ءبىراق ول ءۇي بوس تۇردى عوي".
"بوس تۇرعان ۇيگە كىرىپ السىن دەگەن زاڭ بار ما؟"
"ءبىز ول ءۇيدى ءوزىمىز جوندەدىك. ادام تۇراتىن قالىپقا كەلتىردىك. كەمىندە ون جىلعا توتەپ بەرەدى".
"ال، سولاي دەيىك. ەگەر جەر سىلكىنسە، الماتىدا جەر ءجيى سىلكىنەتىنىن بىلەسىزدەر، الدەبىر ماتكە الدەكىمنىڭ توبەسىنە ءتۇسىپ كەتسە، سوندا كىم جاۋاپ بەرەدى؟"
"كەزدەيسوقتىق كەز كەلگەن جاعدايدا بولا بەرەدى. ودان ەشكىم قۇتىلمايدى".
"مىنە سوندىقتان دا مەن زاڭسىزدىققا جول بەرمەيمىن.
"ءبىز ەندى نە ىستەيمىز؟"
"اۋ، وسىنداي سۇراقتى ماعان نەگە قوياسىڭدار؟ مەن سەندەردىڭ نە ىستەيتىندەرىڭدى قايدان بىلەيىن؟ ال ءۇيدى بوساتىڭدار. سوت شەشىمىن سولاي شىعارامىز".
اقىرى بىلتىر مايدا توعىز سەميا جان-جاققا جىلاپ ايىرىلىسادى. باۋىر باسىپ قالعان جاندار ءۇيدى ءبىر قيماسا، ءبىرىن-بىرى تاعى قيماي، ونىڭ ۇستىنە باسپانا تابا الماي ابدەن قينالعان.
ءۇي باسقارماسىنا اۋلاشى بوپ جۇمىسقا تۇسكەن گۇلشات مىنا تەحنيكالىق قاباتتى ساعالاپ، ايتەۋىر باس سۇعار قۋىس تاۋىپ الىپتى. سونىسىن داتكە قۋات قىلادى.
— بالتا ناعاشى، بۇل جەر قاراڭعىلاۋ دەمەسە، سونداي تىنىش. ادام اياعى سيرەك. ءبىر عانا كىناراتى، وسى ۇيدە ىلعي دوكەيلەر تۇرادى. ءسوۆميننىڭ ءۇيى. سول دوكەيلەردىڭ جۇبايلارىمەن مىنە بىلاي، — ساۋلە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بالتا بىلەتىن كەيبىر ايەلدەردىڭ باسقان جەرىن ويىپ كەتەتىندەي سالماقتى ءجۇرىسىن اينىتپاي سالدى. — مىنە، بىلاي مامىرلاپ اسپانداعى كوزىن ءبىر شەكەدەن اندا-ساندا جەرگە قادايتىن كەزدە ۇشىراسىپ قالساق بار عوي، ءبىزدى وسى تەحەتاجدا تۇراتىنداردى، ينوپلانەتيانين ساناي ما، الدە باقا-شايان كورە مە، ماي باسقان مۇرىندارىن تىرجيتىپ بولادى دا قالادى. بالالارى دا مازاقتاپ، شۋىلداپ تاس لاقتىرىپ مازا بەرمەيدى. ال مەن... كوشەدە نەم بار. ماعان وسى ارام ۇنايدى. وزىڭمەن ءوزىڭسىڭ... — ساۋلەنىڭ ۇلكەن كوزدەرىندەگى وجەت ۇشقىن الىستاپ جوعالىپ بارا جاتتى. سول ۇشقىن مۇلدە ءوشىپ كەتەر مە دەپ قورىققان بالتا ورنىنان ۇشىپ تۇرعاندا باسىن توبەدەگى قۇبىرعا سوعىپ الدى. ساۋلە سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. كوزدەردەگى ۇشقىن كوگىلدىر تۇسپەن قۇبىلدى.
— ساۋلە، سەن ولاردى ماعان كورسەتىپ قويشى.
— كىمدەردى؟..
— اناۋ سەنى مازاقتايتىن بالالاردى. كوكەسىن كوزدەرىنە تانىتىپ بەرەيىن. — بالتانى اشۋ يەكتەپ، تۇتىگىپ الىپتى. ساۋلەنىڭ سىڭعىر كۇلكىسى ودان سايىن جاڭعىردى. گۇلشات ىڭعايسىزدانىپ، بالتا مەن بەكتەمىرگە كەزەك قاراپ ءوتتى.
— بۇل قىزدىڭ وسىنداي كۇلكىسى بار. وزدەرىڭدى كورگەلى بۇگىن ەسى قالماي وتىر. ءاي، تەنتەك شىركىن، بولدى ەندى. و نەس، سونشاما شىقىلىقتاپ.
— ماما، بالتا ناعاشىم اناۋ مۋريك نۋريكتەردى تيىپ بەرەم دەيدى. ەتو جە نيەۆوزموجنو! مۋريك نۋريك شۋريكتەرگە اۋداندىق ميليسيا ءبولىمىنىڭ شاماسى جەتپەگەندە، ءسىز، ناعاشى-اۋ، بەكەر اۋرە بولاسىز عوي. ولار ءسىزدى جايىڭىزعا قالدىرسا جاقسى. ناشاسىن تارتىپ، ناركوتيگىن ەگىپ، ءلايلىپ، كايفوۆات ەتىپ تۇرعان كەزىنە تاپ كەلسەڭىز... و-گو-گو، كىمگە كىمنىڭ كوكەسىن تانىتاتىن كىم ءبىلسىن. يا جە يح، گولوۆورەزوۆ زنايۋ. — ساۋلە قايتادان سابىرلى كەيىپكە كوشتى. — جوق، ناعاشى، ءسىز ولاردى بىلمەي-اق قويىڭىز. ماعان ءسىزدىڭ اماندىعىڭىز كەرەك. جاڭادان ناعاشى تاپقاندا، ايرىلىپ قالعىم كەلمەيدى.
بالتا سىلق وتىردى. ارينە، "ماماسى" مەن "پاپاسىنىڭ" بالالارى قانداي بولاتىنىن بىلەدى. بەتىنە جەل تيمەي وسكەن جەكەباتىرلار جەلپىنىپ شىققاندا بۇكىل ءۇيدى، اۋلانى اياعىنان تىك تۇرعىزادى. نەدەن قورىقسىن. ايبارلى اكەنىڭ بەدەلى مىقتى. ادۋىن شەشەنىڭ قامقورلىعى كەرەمەت. وق وتكىزبەيدى، سۋعا باتىرمايدى، وتقا كۇيگىزبەيدى. ەندەشە، ال كەپ سايراندا! ال كەپ تايراڭدا! ومىرگە بيلىك قۇرۋ ءۇشىن تۋعانسىڭ. اكىم بولۋ ءۇشىن كەلگەنسىڭ. ءامىر بەرۋ ءۇشىن جارالعانسىڭ. ولاي بولسا بيلىكتى دە، ءامىردى دە وسى باستان جاساپ ب ا ق. ۇيرەنىپ ءوس. تاجىريبە جيناقتا. بيلىكتى كىمگە جۇرگىزۋگە بولادى؟ ءامىردى كىمگە بەرۋگە بولادى؟ پالە-ە، سول دا ءسوز بە ەكەن. قالاداعى قىبىرلاعان ەكى اياقتى پەندە وسى توڭىرەكتى ماڭايلاپ كەتسە، "پاتشالىعىنا" سۇراۋسىز ەنگەنى ەمەس پە، "سىباعاسىن دۇرىستاپ سىيلاي" جىبەر. اۋلاشى، پوچتاشى، ايداۋشى، تاسۋشى سياقتى كەلتە تاناۋلار از با. الدىن كەسكەستە، يىعىڭمەن قاعىپ ءوت. اياعىنان شالىپ قال. ايتپەسە ەڭ ءبىر جانىنا تيەتىن وسال جەرىن تاۋىپ ال دا، شۋىلداپ ايقايلا. جابىلا مازاقتا. سوندا سەنىڭ جانىن كىرەدى.
اكىمدىكتىڭ العاشقى راحات ءدامىن تاتاسىڭ. مىنە، جەكەباتىرلاردىڭ تالىم-تاربيەسى.
— سولاي بولسا دا، سەن، ساۋلەتاي، ماعان باسشىسىن، گلاۆارىن كورسەتكىن. ءيا ما؟
— ءيا، ءيا. كورسەتتىم دەيىن. نە ىستەيسىز سوندا؟ — دەپ ساۋلە ويناقىلانا قالدى. بالتانىڭ ءوزى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىنا كوزى جەتكەندەي. سوعان قۋانىپ تا وتىر.
— ونى ءوزىم بىلەم.
— بالتاجان، سول بۇزاقىلارمەن شاتاسىپ قايتەسىڭ — دەپ گۇلشات بوزارىپ بارا جاتتى. — مەن بىلەم عوي ولاردى. ادامدىق بەينەدەن ايرىلىپ بىتۋگە تاقاۋ. ءاي، سولاردى بالام، بولاشاعىم دەپ باعىپ وتىرعان اناۋ پىلدەي باستىق ازاماتتارعا تاڭىم بار. انا ءتىلىن ۇمىتتىرعانمەن، ازاماتتىقتى بويلارىنا ءسىڭىرۋ اتا-انالىق بورىشى ەمەس پە. بالتاجان، سەن سولاردى بىلمەي-اق قوي، بالام. قۇدىرەتتى كوكەلەرى شىرەنىپ-شىرەنىپ كوك تىرەپ وتىرعاندا، بۇل ەركە تەنتەكتەر ەشتەڭەدەن تايىنبايدى.
بەكتەمىر دە ءسوز قوستى.
— بالتا، "بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرمانى" ۇمىتپا. ال، ساۋلەتايعا باس-كوز بولام دەگەنىڭ ءجون. ناعاشىسىڭ. بۇگىندە تۋعان تۋىس ەمەس، كوڭىل تۋىستىرادى. جاناشىر جۇرەك جاقىنداستىرادى.
بالتانى ساۋلە شىعارىپ سالماق بولدى.
— ساۋلەتاي، اۋرە بولما. ءوزىم-اق...
ساۋلە جىمىڭدادى، باسىن شايقادى.
— ماعان ءسىزدىڭ شەكەڭىز قىمبات. ساتىعا جەتكەنشە ون رەت شەكەڭىزدى سوعاتىنىڭىزدى، ناعاشى-اۋ، ءبىلىپ تۇرمىن عوي. ال مەن ءبىر دە ءبىر سوققىزباي الىپ وتەم.
ەسىك الدىندا ساۋلە قولىن ۇسىندى.
— كەلىپ تۇرىڭىز، ناعاشى.
داۋسىنان ناز دا، قيماستىق تا سەزىلدى. قولى كۇيىپ تۇر ەكەن. بالتا شوشىپ كەتتى.
— اۋىرىپ تۇرعان جوقسىز با، ساۋلە؟!
— جوق! ءازىر اۋىرعام جوق، بالتا!
— ساۋ بول، ساۋلەتاي. كەلىپ تۇرام.
بالتا باس يزەپ بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. جاشىكتىڭ سىنىعىنا ءسۇرىنىپ قۇلاپ تۇسە جازداپ ەدى، ارتىنان ساۋلەنىڭ اششى داۋسى ەستىلدى.
— بايقاڭىز، ناعاشى!..
"تار قولتىقتان وق تيسە، تارتىپ الار قارىنداس"... ىزىڭداپ ەكى جول ولەڭ تىلىنە ورالدى. "قارىنداس"... قارىنداسىم بولار ما ەدى. نەگە بولماسىن. جيەن قارىنداسىم بولدى عوي. قانداي تازا! نەتكەن ءمولدىر جانى! كۇن كوزى تۇسپەس قاپاستا دا ءيسى مۇرىن جارار اسەم گۇل وسەدى ەكەن-اۋ! قارىنداس قوي... قارىنداس قانا ما... ودان دا جاقىن..."
ءوز ويىنان ءوزى شوشىدى. جاياۋ ءبىراز جەر ۇزاپ كەتكەن ەكەن. ماشيناسى ەسىنە ءتۇسىپ، قايىرىلىپ ورالدى.
ماشيناسىنىڭ قاسىندا ميليسيونەر ءجۇر ەكەن.
— سىزدىكى مە؟
— ءيا.
— نەگە كەشىكتىڭىز؟
— نەمەنە، مەن ەندى كەشىككەن سەبەبىمدى دە ايتۋىم كەرەك پە، — دەپ بالتا شىتىناي باستاپ ەدى، ميليسيونەر قولىن شەكەسىنە توسەپ، قالشيىپ تۇرا قالدى.
— كەشىرىڭىز، ازامات. بۇل ءۇيدىڭ ماڭايىندا تەنتەك بالالار كوپ. كەش بويى بىردەمەسىن ءبۇلدىرىپ كەتە مە دەپ... ارينە، مەن ءسىزدى نەگە تەكسەرەيىن. ماشينانى سونداي ۇناتام. بۇل ماشينا... اسىرەسە "جيگۋلي" ناعىز مۇلىك قوي. سىرىن ءبىلىپ الساڭ، بۇل "جيگۋليدەن" وتەر دوس بولمايدى... ال، مىناۋ ءۇيدىڭ... وسى توڭىرەكتىڭ بال ال ارى بوتەن نومەرلى ماشينانىڭ يەسىز تۇرعانىن كورسە... ماشينادا قانداي جازىق بار... بۇل دا يت سياقتى ادامنىڭ ناعىز دوسى. يەسى ءقازىر شىعار، ءقازىر شىعارمەن وسى ارادا ءجۇردىم.
ميليسيونەر جاس جىگىت ەكەن. ىرجيىپ كۇلگەنى بالتانى ەلجىرەتىپ جىبەردى.
— اتىڭ كىم، جولداس؟
— مەن بە؟ ميتيا... دميتريي سەرەگين.
— ماشيناڭ، ارينە، جوق. بىلاي بولسىن، ميتيا. مەن — بالتامىن. قىزمەتىڭە كەپ راحمەت. سەن... ميتيا، كەرەك كەزىندە ماشينامدى ءمىنىپ تۇر.
— قالاي؟ — ميتيانىڭ كوزى شاراسىنان شىعارداي ۇلكەيدى. تۇلىپ جاعاسىنان قىلدىرىقتاي مويىن قىلقيدى.
— مەن ساعان قولحات بەرىپ قويام. ءبىر كىلتىن دە بەرەم. كەرەك كەزىندە ستويانكادان الىپ تۇراسىڭ.
— ءوزىڭىز شە؟
— مەن كوبىنەسە جۇمىستامىن. ءقازىر ماشينا ءمىنىپ جۇرۋگە قول تيە بەرمەيدى.
بالتا كىلتىمەن ەسىگىن اشىپ، ىشىنە وتىرىپ، تىلدەي قاعازعا تەلەفونىن، ءاتى-جونىن جازىپ، سوستيىپ تۇرعان ميليسيونەردىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى.
"جيگۋلي" بىردەن قىزدى.
— ءاي، ماشينا-اۋ! ماشينانىڭ ماشيناسى "جيگۋلي" عوي!..
دميتريي سەرەگين قايتا-قايتا تاڭداي قاعىپ قالا بەردى.
"ماعان بۇگىن باسقا دۇنيەنىڭ ەسىگى اشىلدى-اۋ، ءتارىزى. جاڭا جىلدىڭ ەڭ العاشقى كۇنى. "ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى" دەسە دە بولادى. قانشاما نارسەگە كوزىم اشىلدى. مىنانداي اسەم قالانىڭ ادامنىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتاتىن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگى بولادى دەپ ويلاپ پا ەم بۇرىن. كوزىم كەرمەسە سەنبەس ەدىم. جوقشىلىق قالاي بۇرسەڭدەتەدى. "باسپانا!" قانداي تەرەڭ ماعنالى ءسوز. گۇلشات تاتە، اننا كونستانتينوۆنالار باسىنا پانا ەتىپ الگى سۋلى، شۋلى، ءيىستى، قوقىستى قاپاستى مەكەندەپ وتىر. باسپانا... سونىڭ ءوزىن قيمايتىندار، قۋاتىندار بار ەكەن... ساۋلە! قاپاستا شۋاق شاشقان ساۋلە. جانىنان نۇر قۇيعان ساۋلە. جانىنا ىزعىرىق جولاتپاعان ساۋلە. قانداي كەرەعارلىق! اناۋ مامەنكينى، پاپەنكينى سىنكي نە ىستەپ، نە ءبۇلدىرىپ ەسىرىپ ءجۇر. اپپاق توسەك جەكە بولمە، دارسكيە حورومى... تار-بيە-تالىمى بۇزىق. لاس پودۆال، تار بوساعا، قاراڭعى قۋىستا تامىر تارتىپ، بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان سۆەتا، ساۋلەلەر قانداي! مۇلدە بولەك. بولەك! كۇن كوزىن باققان كۇنباعىستاي جاقسىلىق اڭسايدى. تۋىس كوڭىل تىلەيدى. جاناشىر قاباق كۇتەدى. سولاردى كەرەك كەزىندە ءوز كەۋدەلەرىنەن تابادى. ايتپەسە الگى ميتيا... اياز وتىندە ءۇش-تورت ساعات الدەكىمنىڭ ماشيناسىن بۇزاقى بالالاردان ساقتاپ، كۇزەتىپ تۇر. جوق! ىزگىلىك جوعالمايدى! جويىلمايدى. ول حالىق كوكىرەگىندە. كەڭپەيىل پيعىلىندا".
3
بەكتەمىر ءۇش كۇن قاتارىنان تۇك بىتىرمەي قايتىپ كەلدى. كۇن وتكەن سايىن قاباعى ءتۇسىپ، جۇدەپ بارادى.
— ءاي، بالتا، وسى مەن ابدەن ءتۇڭىلىپ ءبىتتىم. قايدا بارسام دا ەسىك كۇزەتتىرىپ قويادى. پروكۋروردى ەكى كۇن توستىم. قايدا... ماڭايلاتپايدى. ال ورتالىق كوميتەت باسقالارعا قاراعاندا ادىلەت ورنى عوي، بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولار دەسەڭ، بۇل جەرىڭ ءتىپتى بيىك جاتىر. قول تۇگىل كوزىڭ دە جەتپەيدى. ءوزىن دە ءبىر بيىك تۇسقا سالعان ەكەن. توبەڭنەن ءتونىپ، ەڭسەڭدى باسىپ، مىسىڭدى قۇرتىپ بىتەدى. اناۋ اكىمشىلىك ورگاندار ءبولىمىنىڭ نە باستىعىنا، نە ورنىباسارىنا كىرە الماي قور بولدىم ەمەس پە. حاتشى قىزى تەلەفونمەن جوندەپ سويلەسپەيدى دە. ولاردىڭ رۇحساتىنسىز ىشكە كىرگىزبەيدى. ەسىك كوزىندە موليۋمەن-اق جانىم ەزىلدى.
بەكتەمىر اعا قانشا رەنجىسە دە، قانشا كەيىسە دە ميل وسىلاي قاباق شىتقانىن سەزدىرمەيتىن. ىشتەن تىنعانىن بىلدىرمەيتىن. بالتا ويى اۋىرلاپ، جانى كۇيزەلىپ وتىرعان جەرلەسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاۋعا تىرىستى.
— وندا، باكە، ەرتەڭ مەن سىزگە ىلەسەيىن.
الدىمەن رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋراعا كەلدى. ىلعي ەڭسەسى تۇسكەن، كوزىن اركىمگە ءبىر ساتقان سۇرانشاق قاراستى جانداردان اياق الىپ جۇرگىسىز ەكەن. اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ، قايعىسىن، قاسىرەتىن ارقالاپ كەلگەن بايعۇستاردى مۇنداعىلاردىڭ ەلەگىسى جوق. اياق استىندا جورعالاعان جاندىككە دە كەيدە ەلەڭدەپ قارايدى عوي. ال بۇلار... جالتاڭداعان شىركىندەردى كوزىنە دە ىلمەيدى. ءسول جىبىسە، ءسال باس يزەسە، ءسال قۇلاق تۇرسە، كىم ءبىلسىن مىنا كوزدە مۇڭ، جۇزدە قاسىرەت تۇنعان بيشارالار سىلكىنىپ شىعا كەلەر مە ەدى، ەڭسەلەرى كوتەرىلىپ، قاباقتارى اشىلىپ، جادىراپ قالار ما ەدى.
ءسوزىڭدى شالا ەستيدى، سالعىرت تىڭدايدى. كوندى تۇسسە ەرىن جىبىرلاتادى. ايتپەسە ول دا جوق. توقتاماي وتە شىعادى.
"ءبىز — قۇل ەمەسپىز، قۇل — ءبىز ەمەسپىز!" قوبلاندى دوسىنىڭ وسى تىركەسى مي شۇقىلادى. ورىسشاسى موزگاسىن شاققىلادى. "مى — نە رابى. رابى — نە مى!" ايتپەسە "رابى — نە مى". ياعني قۇلدا ءتىل جوق. "سوندا كىم قۇل؟ كىم ءتىلسىز؟ كىم قۇنسىز؟ نەگە؟ نەلىكتەن؟ ءبىز قۇل ەمەسپىز عوي. قۇل بولماساق نەگە تىڭدامايدى؟ نەگە زەيىن قويمايدى؟ نەگە ساناتقا قوسپايدى؟ اۋ، وسىندا كەلگەندەردىڭ ءبارى ءىستى بوپ كەلمەيدى ەمەس مە؟ سوندا كىناسىز ادامدى كىنالىگە بالاپ، ءسوزسىز قۇلعا، ءتىلسىز مالعا اينالدىرعان كىمگە قولايلى؟ نەگە سونشاما سولپەكتەتەدى؟ مىنە، كەلگەنىمىزگە ءۇش ساعاتتان استى. ءۇش اۋىز ءسوز الا العان جوقپىز. ءتىپتى مىناۋ ەسىك كوزىندەگى ميليسيا دا ءجونىن ايتپايتىنى قالاي؟ "ءبىز — قۇل ەمەسپىز! قۇل — ءبىز ەمەسپىز". الىپپەدەن نەگە الىپ تاستادى ەكەن؟ نەگە ايقايلاۋدان قورقامىز؟ نەگە اتتاندامايمىز؟ وي-بويىمىزدى شىرماپ العان ۇرەيدىڭ تەگى مەن توركىنى ءالى سول وتىزىنشى جىلداردا جاتىر ما؟ ول ۇرەي قاشان تاۋسىلادى؟ قاشان سەيىلىپ بىتەدى؟ الدە شىرماعان ۇستىنە شىرماپ، تورلاعان ۇستىنە تورلاپ، مۇلدە ەزگىلەپ، ەت ءولتىرىپ، كوندىكتىرىپ، مەڭىرەۋلەتىپ تاستار ما؟ مەڭىرەۋ كەۋدە، بىتەۋ كوڭىلدەر كىمگە كەرەك؟ ولاردىڭ ورنىنا روبوتتاردى كوبەيتكەن دۇرىس بولار. الدە ءبىز قۇل ەمەس، كىجىنۋى دە جوق، كۇيىنۋى دە جوق ەسسىز، ءسوزسىز روبوتقا نەگە اينالمايمىز. مۇمكىن اينالىپ كەتكەن دە شىعارمىز. ءبىراق الدەقاشان اينالىپ، وزگەرىپ كەتكەنىمىزدى ءوزىمىز سەزبەيتىن شىعارمىز. ايتپەسە "ءبىز — قۇل ەمەسپىز، قۇل — ءبىز ەمەسپىز!" دەگەن جان ىشقىنىسىنداي تىركەستى الىپپەدەن العىزدىرىپ تاستاتپاس ەدىك. جابىلا باس شۇلعىپ، جابىلا قول كوتەرىپ، جابىلا قول شاپالاقتاپ ءۇنسىز يەك قاعىپ وتىرا بەرمەس ەدىك. ءبىز — قۇلمىز با، كىمبىز؟ جوق! ءبىز — قۇل ەمەسپىز! ەندەشە مىنا چينوۆنيكتەر نەگە كوزىنە ىلگىسى كەلمەيدى. نەگە تىڭداعىسى كەلمەيدى؟ نەگە ادام دەپ قارامايدى؟"
وسىنداي ويمەن ساقىرلاپ اشۋ قايناتقان بالتا تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان موسقال ادامنىڭ الدىن كەسكەستەدى.
— جولداس! بۇل نە بوپ بارادى؟ ادامعا ادامشا قاراۋدى نەگە ۇمىتاسىزدار. مۇندا كەلگەندەر جايىلىپ جۇرگەن مال ەمەس، جانىن جەگەن، ۇيقىسىن بۇزعان، قاسىرەت-قايعىسىن ارقالاپ جەتكەن سوۆەت ازاماتتارى عوي. نەگە دانەكەر بولمايسىزدار؟ نەگە كوڭىل بولمەيسىزدەر؟
الگى ادام بالتاعا تومەننەن شانشىلىپ قارادى. سودان كەيىن ميليسياعا بۇرىلدى. اشۋلى بەتى جىبىرلاپ، كىرپىك قاقپاي قادالىپ تۇردى دا:
— مىنالاردى كىم ىشكە ەنگىزىپ جىبەرگەن؟ — دەدى.
— جولداس پولكوۆنيك... ءا-ا، كۇندەگىسى وسى عوي. دالا سۋىق. اياز. ەسىك الدىنداعى اياداي قۋىسقا سيمايدى.
— توقتات! تۇگەل شىعار! — دەدى دە، بالتانى باعاندى اينالعانداي اينالدى دا، ءدالىز بويلاپ ءجۇرىپ كەتتى.
ميليسيونەر سوگىس ەستىگەن سوڭ بىردەن قاھارعا ءمىندى. الگىندەگى باستىعى الدىنداعى مىڭگىرلەگەنىن وزىنە كەشىرىلمەس كۇنا ساناعان شولاق قامشى شىركىن ەكى ەزۋدەن كوبىك بۇرقىراتتى.
— قانە، بوساتىڭدار! شىعىڭدار! اقساقال، مەن شورت-مورتتى بىلمەيمىن! ماعان ايتتى، ءبىتتى! سەندەر ءۇشىن جۇمىستان قۋىلار جاعدايىم جوق. بولىڭدار! بوساتىڭدار!
جاسقانشاق كوزدەر جاپاقتاۋدان باسقا نە تىندىرسىن. تومەن ەڭسەلەر بۇرىەكەن كۇيدەن قانداي قاۋقار تاپسىن. تاپقاندا نە ىستەي قويسىن. ءوزىن كورمەگەن ءتىباقاي دوكەي شىرىلداعان ءسوزىن تىڭدار ما. ءبارى بۇرسەڭدەپ ەكى ەسىكتىڭ اراسىنا ۇيلىقتى. وندايدا بار اشۋىن، بار ىزاسىن، بار كەگىن بىر-بىرىنەن الاتىن ادەتى بار ەمەس پە، تۇرعاندار بالتاعا دۇرسە قويا بەردى.
— ءاي، قاراعىم-اي، قاراپ تۇرماي، نەڭ بار ەدى؟
— جوق-اۋ، مۇڭ مۇڭداپ، جوق جوقتاعىشىن قايتەرسىڭ، "ادا-ام-بىز!" دەپ ءتىلىن شايناپ نەسى بار ەدى، ەي! انە، ايدادى دا شىقتى.
وسىنداي اقيكوز پالەلەردىڭ كەسىرى جۇرتقا تيەدى دە جۇرەدى.
— ادىلەتشىل بولام دەپ تىراشتانعاندا نە وندىرەم دەيدى ەكەن.
— اقىماق دەيىن دەسەم، كوپ-كورىم ءتۇرى بار. اقىلدى دەيىن دەسەم، اقىماقتىڭ ءىسىن جاسادى.
— قاپ! قۇياڭىم ارەڭ بوساتىپ ەدى، ەندى تاعى ەكى بۇكتەتىلىپ قالاتىن بولدىم-اۋ! مىناۋ سۋىق البار جان قويسىن با.
— ءوزىمىزدى ءوزىمىز ارانداتامىز دا جۇرەمىز. ەندى ءبىزدى ءتىپتى تىڭداماي قويادى، ايتپادى دەمە.
— "ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى" دەگەن وسى.
— شىراق، كوزگە تۇرتكى بولماي ءجونىڭدى تاپساڭ قايتەدى؟ — دەپ جۋان جۇدىرىق ءبىرى بالتاعا ءتونىپ كەلدى. سۇزەتىن بۇقاداي يەگىن ومىراۋىن تەسەردەي كەۋدەسىنە تىرەپ، كوزدەرىن قاباق استىنان شاتىناتا قاداپ الىپتى. ءدال ءقازىر جىلجىپ كەتپەسە، مىناۋ قالىڭ قاباق ادامنىڭ توبەلەسۋدەن تايىنباسىن سەزگەن بالتا مۇسىركەي باس شايقادى.
— ءاي، قورعالاعان شىركىندەر! ءبىز — قۇلمىز با، كىمبىز؟ قورعالاڭدار! جورعالاڭدار! ودان سايىن ادامدىق بەينەلەرىڭنەن ايىرسىن. قولىن ءسۇيىپ، ەتىگىن جالاڭدار! ەكى بۇكتەتىلىپ، ەتپەتتەي جىعىلىڭدار! ودان سايىن مالعا بالاپ، قۇلعا ساناسىن!
— ءاي، شىراق، ءتىلىندى تارتا سويلە! سەن كىمدى بالاعاتتاپ تۇرسىڭ. سوۆەت وكىمەتىن! سوۆەت پروكۋراتۋراسىن! جىگىتتەر، كۋا بولىڭدار! مىناۋ الدە جاۋ، الدە ارانداتۋشى، — دەپ الگى جۋان جۇدىرىق ءتىپتى ەكىلەندى. — وسىلاردىڭ كەسىرىنەن ءبارىمىزدى بىردەي كورەتىنى. ايتىپ تۇرعانىن قاراڭدارشى، ەي! سوندا شاۋىپ ال دەمەك پە بۇل تىلتيعان نەمە. بۇزىپ كىر دەي مە جابىق قاقپاعا. بىزگە سالماق قاي ىلاڭى مىناۋ؟
بالتا الگىگە جيىركەنە قارادى دا، قولىن ىزالانا ءبىر سىلتەپ، بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ەرتەڭىندە ەكەۋى ورتالىق كوميتەتكە بەت الدى.
بۇل جەردە دە ءوتىنىش ايتۋشى، ارىز بەرۋشىلەر ءبىراز ەكەن. ءبىراق نە حاتشىعا، نە اكىمشىلىك ورگاندارى بولىمىنە كىرۋگە ەش مۇمكىندىك بولمادى. قايتا-قايتا رۇحسات سۇراپ، تەلەفون ترۋبكاسىنا مازا بەرمەگەن سوڭ ەكى حاتشى كەلىنشەكتەن كادىمگىدەي ءسوز ەستىپ قالعان بالتانىڭ مىسى قۇرىدى.
— باكە، مىنا تىرلىگىمىزدەن تۇك شىقپايتىنىنا كوزىم جەتتى. وسىلاردىڭ دا ايتقانىن ءبىر ورىندايىق. ارىزىمىزدى قالدىرىپ كەتەيىك. بۇگىن قاراماسا، ەرتەڭ قارار. ايتەۋىر ءبىر قارار. ادىلەت ورنى عوي. اق-قاراسىن تەكسەرەر، — دەپ ىلديلاپ قالدى.
بەكتەمىر دە كوڭىلسىز ەدى، ءبىر اپتا ۋاقىتى قۇمعا سىڭگەن سۋداي بوسقا كەتكەنىنە ۋايىمداي ما، الدە قايدا بارسا، "قورقىتتىڭ كورى" دەگەندەي ىلعي كەۋدەدەن يتەرگەن توڭتورىستىق زاپى قىلدى ما، بالتانىڭ ۋاجىنە قارسىلاسقان جوق. تەك قانا قىلعىنا جۇتىنىپ تەرىس اينالا بەرىپ، كۇڭكىلدەدى.
— اۋىزبا اۋىز سويلەسكەندە بولاتىن ەدى... "جوققا جۇيرىك جەتەر مە"... الگى ماقاننىڭ بۇكىل قىلمىسىن جايىپ سالام با دەپ ەدىم...
وكىنىشىن ءتىپتى اناۋ ادەتتەن تىس بۇكىرەيىپ كەتكەن جاۋىرىنى دا جاسىرا المادى. بالتا اياپ كەتتى.
— ونى دا جازىپ قالدىرامىز، باكە. اۋىزشا ايتىلدى نە، قاعازعا جازىلدى نە، ءبارىبىر. ءبىر داناسىن موسكۆاعا جونەلتەمىز. شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، ءبىز دە ءبىر جاعىنا شىقپاي توقتامايمىز.
كەشىنە بالتا بەكتەمىردى پوەزعا شىعارىپ سالدى.
— ال، بالتا، اپاڭا نە دەيمىن!
بەكتەمىر اشىق ءجۇزدى تۋرالادى. بالتا ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. ارينە، مىنا كىسىگە سەنەدى. شەشەسىن دە انانداي ىسكە قيمايدى. ءبىراق ءوزىمشىل كوڭىلدىڭ سىرەسكەن وكپەسى وڭايلىقپەن تارقار ما؟ اسىرەسە اكەسىنىڭ ارۋاعى الدىندا ءوزىن دە، اناسىن دا كىنالى سانايتىن ءبىر تۇيسىگى بار. ول قايتسە كەتەدى. قاشان ارىلادى. ونى ءوزى دە بىلمەيدى. ءبىراق بەكتەمىر اعاعا جاۋاپ بەرۋى قاجەت. ءوزىن ءوزى كەمىرگەن انانى ساباسىنا ءتۇسىرۋى قاجەت. ءوزىنىڭ دە وكسىگى تىيىلۋى قاجەت. بالتا كۇرسىندى. كىرپىگىن كوتەرمەستەن داۋسىن جاي شىعاردى.
— نە دەيىن، بەكتەمىر اعا. سالەم ايتىڭىز. مەنى ۋايىمداي بەرمەسىن. دەنى-باسىم ساۋ ەكەنىن كوردىڭىز. قال-جاعدايىمنىڭ قانداي ەكەنىن دە بايقادىڭىز. بالاڭىز ءسىزدى ءقادىر تۇتادى دەڭىز، بەكتەمىر اعا.
— وسى ما بار ايتارىڭ؟
— وسى. قازبالاي بەرىپ قايتەمىز.
تاسىر-تۇسىر باسىپ كەپ الدەكىم بالتانىڭ كوزدەرىن باسا قويدى. جىڭىشكە جۇمساق قىز ساۋساقتارى ەكەن. الگىندەگى باياۋلاپ قالعان جۇرەك سوعىسى ۇدەپ الا جونەلدى.
— ساۋلە!! ساۋلەتاي، سەنبىسىڭ؟
ساۋلەنىڭ سىڭعىر كۇلكىسى ۆوكزال ءىشىن الىپ كەتتى.
— ناعاشىلارىم ۇرلانىپ كەتىپ بارا جاتقان سوڭ، ارتىنان قۋىپ كەلىپ قىرىق سەركەشىمدى داۋلايىن دەپ ەدىم. — ساۋلە بەلىن قىلدىرىقتاي ەتىپ بۋعان تون كيىپ العان ەكەن، كادىمگى كورسە كوز العىسىز بويجەتكەنگە اينالىپتى. قىز اجارىنا بالتا دا، بەكتەمىر دە قىزىعا قاراپ قالىپتى.
— ساۋلەتاي-اۋ، بىزدەن قاشان كوڭىلىڭ قالىپ ەدى، — دەپ بەكتەمىر جيەنىن باۋىرىنا تارتىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. — مانا كىرىپ شىققانىمدا ۇيدە جوق ەكەنسىڭ. وكپەلەپ قالدىڭ با، اينالايىن.
— ساباقتا بولعام. مامامنان پوەزعا مىنەتىنىڭىزدى ەستىپ، اسىعىپ جەتكەن بويىم. جەر تايعاق، تروللەيبۋستار ارەڭ جۇرەدى.
— ساۋلە، قىرىق سەركەشتىڭ جيىرماسى مەنىڭ موينىمدا عوي، ءا. الدە ءبارىن مىنا بەكتەمىر اعاعا جۇكتەپ قويىپ پەڭ، — دەپ بالتا ساۋلەنى قاسىنا وتىرعىزدى.
— بەكتەمىر اعا بەس-التى جىلدا ءبىر كەلەدى. قىرىق سەركەشتى ناعاشىمنان تۇگەندەگەنشە نە زامان. وڭدا جاقسى بولدى. بارلىق سالماقتى، بالتا ناعاشى، سىزگە سالام-اۋ دەيمىن.
بەكتەمىر كۇلدى.
— ساۋلەتاي، تاۋىپ كەتتىڭ. موينى جۋان. كوتەرەدى بۇل.
سول ەكى ورتادا پوەزدى ءبىرىنشى جولعا قويىپ، جولاۋشىلاردى وتىرعىزۋ باستالدى. ساۋلەنىڭ اقجارقىندىعى، كوڭىلدى جىميىسى بالتا كەۋدەسىندەگى توندى ءجىبىتتى مە، بۇكىل كۇدىگى سۋ سەپكەندەي ىدىرادى. بەكتەمىر اعانىڭ جۇگىن پولكانىڭ استىنا سالىپ بەرىپ، قاسىنا قاتارلاسا وتىردى دا، بالتا اۋزىن قۇلاعىنا توسا سىبىرلادى.
— بەكتەمىر اعا، مەنىكى ءارى بالالىق، ءارى شالالىق بوپتى. اپامنان مەن ءۇشىن كوپ-كوپ كەشىرىم سۇراڭىز. اپامنان ارداقتى ەشكىمىم جوق... بالاسىنىڭ ءبىر ەركە تەنتەكتىگى دەپ ۇقسىن دا، ءبارىن ۇمىتسىن. وسىمدى جەتكىزىڭىز.
بەكتەمىر بالتانىڭ باسىنان ۇستاي الىپ، كەۋدەسىنە قۇشىرلانا باستى دا، بۇيرا شاشىنا ەمىرەنە ەرنىن تيگىزدى. ەشتەڭەنى تۇسىنبەگەن ساۋلە ەكى ەركەكتىڭ بالاشا ايمالاسقانىن كورگەندە ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءولاي، ناعاشىلارىم قانداي تاتۋ! ءبىرىن-بىرى قيمايتىن ءتارىزدى. بىزدە ءقازىر قىزدار دا بۇيتپەيدى.
قىزارىپ كەتكەن بالتا اتىپ تۇردى.
— اعا، ءبىز تۇسەيىك. مىنا جيەننىڭ قالجىڭى بىتپەس. ايعانشا تاتەمە، الپامىسقا سالەم ايتىڭىز. اناۋ قاعازداردى ءوزىم قاداعالايمىن.
— جاقسى... ساۋ بولىڭدار. وي، پوەزد قوزعالدى. ساۋلەتاي، بايقا! بايقاپ تۇسىڭدەر!..
— ساۋ بولىڭىز، ناعاشى.
قول بۇلعاپ تۇرعان ەكەۋى ۆوكزال اينالىپ، الاڭعا شىقتى. ايالدامادا حالىق ءبىراز ەكەن. تايعاناقتاعان تروللەيبۋس تەبەگەن اتتاي بوكسەسىن قيرالاڭداتىپ، وڭعا-سولعا كەزەك لىقسىپ، قارعا ادىم جەرگە جەتە الماي جاتىر.
— جاياۋ كەتەيىك ناعاشى.
— جاياۋ كەتۋگە بولار ەدى، ساۋلەتاي. ماشينانى قايتەمىز؟
— نە ماشينا؟.. — ساۋلە ەندى عانا ءتۇسىنىپ، قۋانا كۇلىپ الا جونەلدى. — و-و، بالتا ناعاشى، سىزدە ماشينا بار ما؟ ءجۇرىڭىز، ءجۇرشى تەز. ماشيناڭىزعا ءبىر مىنگەنىم ءبىر سەركەش العانىم بولسىن!
— سەركەشتىڭ ءباسىن تىم ارزانداتىپ جىبەرگەن جوقسىڭ با، جيەن؟
— جوق! بالتا اعا، مەنىڭ ماشيناعا ءمىنۋدى، ەمىن-ەركىن سايراڭداۋدى قانشا ارمانداعانىمدى بىلسەڭىز... وي، ونى ايتىپ تاۋىسا المايمىن. — ساۋلە بالتانىڭ قولىنان تارتقىلادى. — كورسەتىڭىزشى! راس قوي؟ ماشيناڭىز شىنىمەن بار عوي؟
بالتا ساۋلەنىڭ ىنتىققانىنا ءماز. نە نارسەگە دە بار كوڭىلىمەن قۇلاي بەرىلەتىن وسى قىزدىڭ بۇكىل مىنەز-قىلىعى سونداي ۇنايدى، تابيعيلىقتىڭ وزىمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەندەي ىقىلاسى اۋىپ بارادى. بۇل دا كۇلىپ، ساۋلەنىڭ جىپ-جىلى ساۋساقتارىن الاقانىمەن جايلاپ قىسىپ قويدى.
— بىلاي قاراي، ساۋلەتاي. جەڭىل ماشينالار سول جاقتا. بايقا، مەنەن مىقتاپ ۇستاپ ال. مىناۋ ناعىز كاتوك قوي! جىعىلىپ قالما.
— ناعاشى، قايتا ءسىز ماعان سۇيەنىڭىز. تابانىڭىزدىڭ ءبۇرى جوق سياقتى.
— قايدان ءبىلىپ قويا قويدىڭ، جيەن.
— جان-جاعىڭىزعا تىم كوپ جالتاقتايدى ەكەنسىز.
"جيگۋليدى" كورگەندە ەسى شىققان ساۋلە، وتىرعانشا اسىقتى. وتىرىپ الىپ تا انا جەرىن، مىنا جەرىن الاقانىمەن سيپالاپ، اسىپ-تاسىپ بولار ەمەس.
— ءاي، كورمەيدى-اۋ! مەنىڭ ماشينادا شىرەنىپ وتىرعانىمدى كورسە عوي!..
— كىمدى ايتاسىڭ، ساۋلە؟
— اناۋ ءبىزدىڭ دومنىڭ بالالارىن. كوبىسى پاپالارىنىڭ ماشينالارىمەن، ءبىرازى ءوز "جيگۋليلارىمەن" ادامدى مەنسىنبەي زىر ەتكىزىپ جۇرگەنى... مىنە، ەندى مەن دە "جيگۋليمەن" زىرىلداتىپ جەتىپ بارام. Oh، بالتا اعا، ءا-ا، ناعاشى، ۆى پروستو ناستوياششيي كلاد! ماشيناڭىز بار! ال، مەن ىلعي ويلايمىن... ي مەچتايۋ، ي مەچتايۋ. بىلەسىز بە مەنىڭ "الىس پارۋسام" — "جيگۋلي" عوي! ي، ۆوت، چۋدەسنوە يسپولنەنيە جەلانيا! — ساۋلە كلاكسونگا قول سوزدى. — سيگنال بەرەيىن بە؟.. بولمايدى، ءا! ءرۋلدى بىلاي ۇستاپ، ءوزىڭ جۇرگىزىپ وتىرساڭ عوي!
— جۇرگىزەسىڭ، ساۋلەتاي!
— مەن بە؟
— سەن، ساۋلەتاي! ءوزىم ۇيرەتەم.
ساۋلەنىڭ كوزىندە وت ۇشقىندادى. قۋانعان كوزدىڭ، ۇلكەن كوزدىڭ نۇرى قۇددى ماشينانىڭ فارىنداي. كىشىرەك شالقاق... الدە تاكاپپار باستىڭ جۋان قارا بۇرىمى جەلكەسىندە شوقتانىپ ءتۇيىلىپتى. شوقپارداي. تونىنىڭ كۇلاپاراسى سىپىرىلىپ تاستالعان.
— وڭاي ما؟ جۇرگىزە الام با؟ راس پا، بالتا؟
بۇل جولى "اعاسىن" دا، "ناعاشىسىن" دا قوسپادى.
— جۇرگىزەسىڭ. ەش قيىندىعى جوق.
— سو كەزدە مەن ولارعا... — كىشكەنە جۇدىرىق ءتۇيىلىپ بارىپ كوتەرىلدى دە سىلق ءتۇستى. — دا، نۋ يح! منە بەز نيح لۋچشە! كورمەي-اق قويسىن.
ماشينا سىرعىپ كەيىن شەگىنىپ باردى دا بۇرىلىپ كوشەگە شىقتى. ساۋلەنىڭ جۇزىندە نۇر وينادى. وڭ جاعىنداعى تەرەزەنىڭ قىراۋىن سۇرتكىلەپ، ودان الدىنا ەڭكەيە قادالىپ، كوشەنىڭ ەكى جاعىنداعى جاعالارىن كوتەرە بۇرسەڭدەپ كەتىپ بارا جاتقاندارعا ءبىر شەكەدەن قارايدى.
— ءا، قالاي ەكەن! سولاي جاياۋ بۇرسەڭدەڭدەر! — شاتتانا ايقايلاپ جىبەردى.
— ساۋلەتاي-اۋ، ول بايعۇستاردىڭ كىناسى قانشا؟
— بۇرىن مەن دە سولاي بۇرسەڭدەيتىنمىن... — سىقىلىقتاپ كۇلگەنى كۇي يىرىمىندەي... — ءيا ولارعا دا وبال. اتتەڭ، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. بارىندە ماشينا بولسا عوي شىركىن. ەشكىم ەشكىمدى كۇندەمەس ەدى.
— نەگە كۇندەيدى؟
— جو-جوق، ناعاشى. مەن ەمەس كۇندەيتىن. مەن تەك قىزىعام. ماشينا مىنگىم كەلەدى. كەڭ، جارىق، بيىك پاتەردە تۇرعىم كەلەدى. مامامنىڭ كەتكەنىن تىلەيمىن... بىراقەشكىمدى كۇندەگىم جوق. — ءسال كۇرسىندى. كۇرسىنگەندە قاباعى كىربىڭ تارتتى. — كەيدە "ادامدار نەگە ءارتۇرلى؟ نەگە بىرىنەن ءبىرى بولەكتەنەدى؟ سوسياليستا قوعامدا دا باي مەن كەدەي بولعانى ما؟ ءبىزدىڭ ۇيدە ەكى-اق ادام بەس بولمەلى پاتەردە تۇرادى. ءبىز ۇشەۋمىزدە ەڭ بولماسا ەسكى ءۇيدىڭ بوساعان ءبىر بولمەسى دە جوق. سول نەلىكتەن؟" دەپ ويعا باتام. ناعاشى، وسى ادىلەتسىزدىكتىڭ جويىلار كۇنى بار ما؟ لەونيد يليچ بىلە مە؟ الدە ول كىسىگە ماڭايىنداعىلار سەزدىرمەي مە ەكەن؟ ءوڭى جىلى، ءيى جۇمساق. بىلسە، جويار ەدى تەڭسىزدىكتى. سوندا شىركىن الگى ەكى كىسىنىڭ ەڭ بولماسا بەس بولمەسىنىڭ ەكەۋىن بىزگە الىپ بەرسە... مەن ءتىپتى كۇن سايىن سولاردىڭ دا ءۇش بولمەسىن جۋىپ، تازالاپ بەرىپ تۇرار ەدىم...
— جوق، ساۋلە! جۋمايسىڭ! سەن نەگە ولاردىڭ بولمەلەرىن جۋۋعا ءتيىسسىڭ! كەرەك بولسا جۋسىن وزدەرى. بىلعاما قولىڭدى. ولار ابدەن جامان ۇيرەنگەن. بەس بولمەدە ەكى-اق باس! ۇياتتارى جوق! اردان بەزگەن ولار!
— وي، بالتا اعا! ءسىز اشۋلىسىز عوي.
— ولاردى ءبىزدىڭ... ءبارىمىزدىڭ جۋاستىعىمىز، كونبىستىگىمىز جامان ۇيرەتكەن. ابدەن باسىنتىپ، توبەمىزگە شىعارىپ العانبىز. — ماشينا سولق ەتە قالدى. تۇتىگىپ وتىرعان بالتا ءسال كەشىگىپ تورموز باسقان ەدى، سىرعاناعان "جيگۋلي" ەكپىندەپ كەلىپ الدىندا توقتاپ تۇرعان " ۆولگانى" سۇزە توقتادى.
— وي، بالتا-ا! وي، سوقتىق!
— ەھ، تاعى ءبىراز بوگەلەتىن بولدىق!
الدىنداعى "ۆولگادان" ايقايلاپ-اتتاندان شىققان ادام كابيناعا ءتونىپ كەلدى دە، كىلت ءۇنى ءوشتى.
بالتا باسىن شايقادى.
— ە-ە، ماگومەد، ۆىحوديت، سەن كىنالىسىڭ. "كاكوۆ پوپ، تاكوۆ ي پريحود". مەنى ۇيرەتكەن ءوزىڭسىڭ.
ماگومەد قولىن سەرمەدى. تومەن ەڭكەيدى.
— حال قالاي؟
— ءبارى ويداعىداي... قالاي، قاتتى سوعىپپىن با؟
— جوق! سەنىڭ ۆامپەرىڭ ءسال مايىسىپتى. ونى كوليا تۇسكە دەيىن جوندەپ بەرەدى. — ماگومەد جاقىنداپ كەلىپ، ىشكە ۇڭىلە قارادى. جالعىز ەمەس ەكەنسىڭ عوي. ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەم. البەتتە مۇندايعا ءارقاشاندا بيكەشتەر قاۋىمى كىنالى. ەسەنبىسىز، قارىنداس. ارينە قاسىندا ءسىز سياقتى ماگنيت وتىرعاندا بالتانىڭ كوزى جولعا... الدىنا تۇسە بەرمەيدى. سوندىقتان ابدەن كەشىرۋگە بولادى.
— ال، قايدا بارامىز، ساۋلەتاي؟
ساۋلە الگىندەگى وقيعادان ءالى دە ارىلا الماي وتىر ەدى، باسىن شايقادى.
— ۇيگە قايتايىق...
— نەگە؟ ءبىراز سايراندامايمىز با؟
— جول تايعاق... مىناۋ ماشينانىڭ وسىنداي وسال جاعى بولاتىنىن ۇقتىم. — ساۋلە جۋاسىپ، ءبىر ۋىس بوپ قالىپتى. بالتا اياپ كەتتى. وسى ءتۇرى ءوزى ىزدەگەن، ءوزى اڭساعان قيالداعى قارىنداسىنا ۇقساپ سالا بەردى. "قارىنداس! قانداي اياۋلى ءسوز. "تار قولتىقتان وق تيسە، تارتىپ الار قارىنداس". جاڭاعى ءسال بەيقامدىققا بولا جۇدەي قالعان، ءا. الدە مەنى اياي ما؟ ايايتىن شىعار. شىنىمەن اياسا عوي".
— نەگە جۇدەپ وتىرسىڭ، ساۋلەتاي؟
— ابايلاماسا ماشينا ءقاۋىپتى ەكەن-اۋ. مەن ءسىزدى... — ساۋلە وڭ جاقتاعى تەرەزەگە بۇرىلىپ، ساۋساعىمەن مۇزىن تىرنالادى.
— نەگە بوگەلدىڭ؟ مەنى قايتپەك ەدىڭ؟ — بالتا تاقىمداعانداي سۇراعىن توپەلەدى.
— ءسىزدى ايايمىن... ساپىرىلىسىپ جاتقان ماشينا كوپ.
"ايايمىن!" ءاي، اينالايىن قارىنداسىم! تىلەۋلەسىم! قامقورشىم! مەنى عوي مايسارا وسىلاي ءبىر اياپ كوردى مە ەكەن؟ ءاي، قايدام؟ ال بۇل ساۋلەتاي قارىنداس، ايايدى. ماعان بولا جانى كۇيزەلەدى. جۇدەگەنى سودان ەكەن-اۋ!"
تورموزدى وقىس بەردى. "جيگۋليدىڭ ارتى بوكسەلەي ىلگەرى لىقسىدى. ءبىر جاقسىسى ماڭايدا ماشينا جوق، تىنىش كوشە ەدى. قىزىل جارىقتى ماسايراپ وتىرىپ كەش بايقاپ قالعان بالتانىڭ وقىس تورموز بەرگەنى سودان ەدى.
— وي!
— قورىقپا، ساۋلەتاي! ەشتەڭە بولعان جوق. قىزىل جارىققا ءوتىپ كەتە جازداعانىم... سەن ءارى قاراپ وتىرماعاندا بۇلاي بولمايتىن ەدى.
— نەگە؟
— مەن ساعان قارايمىن دەپ، بۇرىلماس ەدىم. ال، سەن ماعان قىزىل سۆەت جانىپ تۇر دەپ ايتار ەدىڭ.
ساۋلە كۇلىمسىرەدى. ماشينانىڭ بۇلتالاق-بۇلتارىستارىنا ۇيرەنە باستاعان ءتارىزدى.
— قايدا بارا جاتىرمىز؟
— قالانىڭ شەتىنە. ءقازىر مەن ساعان ەلكانىڭ كوكەسىن كورسەتەم. اپپاق تونعا ورانىپ، مارشالى بوپ تۇر ول بار شىرشا اتاۋلىنىڭ.
قالا سىرتىنىڭ ساف تازا اۋاسى ماس قىلارداي. قول سوزىمداعى تاۋ اپپاق، ەتەكتەگى دالا اپپاق. اپپاق قارعا ورانعان كوك جاسىل شىرشا دا اپپاق. اينالا اپپاق دۇنيە.
— ءاپپاق الەم! اق الەم! — ساۋلە ەكى قولىن كوككە كوتەرە ايقاي سالدى. — ءاپپاق، ءاپپاق اق دۇنيە، اق الەم!
سودان كەيىن قالىڭ قاردى ومبىلاپ بارىپ-بارىپ كۇمپ ەتىپ قۇلادى. شالقاسىنا اۋناپ ەكى قۇلاشىن جايىپ جىبەردى. جاس بالاداي ءماز.
— ءاپپاق الەم، اق دۇنيە!.. الاتاۋ اسقاق، ب ا ق دۇنيە!
بالتاعا ساۋلە ولەڭ وقىپ جاتقانداي سەزىلدى.
كەنەت اتا-بابادان جىبەرگەن بەيپىل بوقتىق جۇرەكتەردى قارىپ ءتۇستى.
اپپاق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا اپپاق كوڭىلدىڭ قۋانىشىن لەكىلدەتكەن اپپاق قىزدىڭ ءۇنى ءوشتى. ورنىنان اتىپ تۇردى. مىنا جاقتان بالتا بوپ-بوز بوپ قۋارىپ كەتىپ، اناداي جەردە ەبىل-دەبىل قىرشاڭقى تورىسىن تەبىنىپ، ءالى دە بالاعاتتاۋىن ۇدەتكەن ادامعا قارسى ءجۇردى.
— اقساقال، سونشاما نەگە ايقايلايسىز؟
— وي، اتاڭا نالەت! كەت! كەتىڭدەر دەيمىن!
— اقساقال، ۇلكەن باسىڭىزبەن وسىنشاما دوكىر بولۋ ۇيات ەمەس پە؟ اناۋ بالاڭىزداي قىزدان ۇيالساڭىزشى.
— ۇيات، ۇيات! اكەڭنىڭ قاتقان قاق شەكەسى! سەندەرگە دەگەن ۇيات! كەت دەدىم عوي سەندەرگە! — شولاق قامشىسىن سىلتەي باستادى.
— اقساقال، بىزدە نەڭىز بار؟ قاراپ جۇرگەن ادامدى دا قارالايتىن بولعانسىز با؟
— ءاي، نايساپ! ءتىلىڭدى سۇيرەڭدەتپە. مەن بىلەم سەندەردىڭ قالاي قاراپ جۇرگەندەرىڭدى. بۇل سەندەرگە ايدالا ەمەس. بۇل ارا — لەسپرومحوز!
— لەسپرومحوز بولسا قايتەدى؟
— وي، اتاڭا نالەت! سەن ءوزىڭ نە دەپ شالدىرەكتەيسىڭ، ءا! قابىرعاڭدى سوگىپ، ءوتىندى جارىپ الايىن با وسى! لەسپرومحوز — زاپرەت زونا. بوتەن ادام اياق باسۋعا بولمايدى. قارا تىرناعىما دەيىن كۇيىپ تۇرسام، تالكەك قىلماقسىڭ-اۋ. قانداي نايساپ ەدىڭ. وياق-بۇياقتا تاپ سەندەي، سەن يتتەي نايساپ بولماس!
— اقساقال، جونگە كوشىڭىز. بۇنىڭىز جارامايدى.
— ءاي، سەن ماعان اقىل ۇيرەتەسىڭ بە. وتكەندە عوي ەلكانى قيىپ اكەتكەنسىڭ. الدە مەن سەنى تانىمايدى دەپ پەڭ، كاززاپ نەمە! مىنا ماشيناڭ دا، اناۋ شۇيكەباس شۇلدىرلەگىڭ دە سول. كانە، تانىپ كورشى، ءتىلىم-تىلىمىڭدى شىعارايىن! — دەپ قورىقشى ادام بۇجىر بەتىن قىزىل داقپەن شۇبارلاپ ات ۇستىنەن ءتونىپ كەلىپ، قامشىسىن سىلتەي بەرگەندە، ورىمنەن شاپ بەرگەن بالتا جۇلقىپ كەپ قالدى. الدە ەڭكەيگەن ەكپىنىمەن سىپىرىلىپ ءتۇستى مە، الدە تاقىم قىسپاي بەيقام وتىردى ما، قورىقشى اتىنان دومالاپ ءتۇستى. بالتا قامشىمەن ارقادان ەكى تارتتى.
— جازىقسىز ادامدى بەكەر جازعىرما. قازاق قىزىن ءارقاشاندا سىيلاعان. قىز بالانىڭ كوزىنشە بەيپىل سويلەمەگەن. ءما! مىناۋ دوكىرلىگىڭ ءۇشىن! ءما، مىناۋ نايساپتىعىڭ ءۇشىن!
قامشىنى قۇلاشتاپ لاقتىرىپ جىبەردى.
— ساۋلە، ءجۇر. ناداندىق وسىنداي اسەم تابيعات اياسىندا دا كەزدەسەتىنىن كوردىڭ. ەسىڭە تۇتىپ ال.
ساۋلە قورىقشىنىڭ قولتىعىنان كوتەردى.
— اعاتاي، ءبىزدى بىرەۋمەن شاتاستىردىڭىز. ءبىز بۇگىن مۇندا العاش كەلىپ ەدىك. كەشىرىڭىزشى ناعاشىمدى.
قورىقشى ساۋلەنىڭ بەتىنە جاپاق-جاپاق قارادى.
— سەن قازاقشانى قايدان بىلەسىڭ؟
— قازاق بولسام، نەگە بىلمەيمىن.
— ءا-ا، وندا مەن... قاپ! سەندەردى سولار عوي دەپ... ءاي، "اشۋ — دۇشپان" دەگەن راس-اۋ. قىزىم، سەن تۇسىنبەيدى عوي دەپ. انەۋكۇنگى ەكەۋ شۇلدىرلەپ جۇرگەن سوڭ... اپىراي، مەنەن ءبىر بىلمەستىك كەتكەن ەكەن. ءاي، جىگىتىم، قولىڭ قاتتى ءتيدى-اۋ. وزىمە دە سول كەرەك. كوزىم قاراۋىتىپ، جاۋ كورگەندەي ەكىلەنىپ نەم بار ەدى. وسى ءبىر تىز ەتپە مىنەزدەن-اق كورەسىمدى كورىپ كەلەم.
قورىقشى قىزاراقتادى. ءۇستىنىڭ قارىن قاققان بولدى. ساۋلەنىڭ تاۋىپ اكەپ بەرگەن قامشىسىنىڭ سابىن تىزەگە ۇرىپ قاق ءبولدى دە، قايتادان لاقتىرىپ جىبەردى.
— اتاسىنا نالەت وسى قامشىنىڭ كەسىرى ءبارى! قولىما ۇستادىم دەگەنشە، ايبالتا نە نايزا ۇستاعانداي دۇرلىگىپ شىعا كەلەم. قىزىم-اي، قارا باسىپ... سەنىڭ قۇلاعىڭ ەستىمەس جامان سوزدەردى ايتىپ قالعانىم، ءا... راس، راس... قازاق بار كەزدە قىز بالاسىن سونداي سىيلاعان. قادىرلەگەن... ءاي، جىگىتىم! ماشيناڭدى قىزدىر! مىنا توبەنىڭ استىندا ءۇيىم بار. قوناق بوپ كەتىڭدەر.
— اعاسى، نيەتىڭىزگە راقمەت. قاراڭعى ءتۇسىپ بارادى. جول تايعاق. تۇنگە قالۋعا بولمايدى.
ساۋلە بالتانىڭ قاسىندا كوپكە دەيىن ءۇنسىز وتىردى.
— نەگە جىم-جىرت قالدىڭ، ساۋلەتاي؟
— ەكى كەشتىڭ اراسىندا قانشاما وقيعاعا دۋشار بولدىم. اناۋ ماشيناسىن سوققىزعان ادام عوي... قانداي كەڭپەيىل! قاباعىن دا شىتقان جوق. ال، جاڭاعى كىسى... ءارى جىلاتتى، ءارى جۇباتتى. ءبارىبىر العاشقى ادامداي كەڭ ەمەس.
بالتا ىشتەي مىرس ەتتى. "ساۋلەتاي، سەن ماگومەدتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيسىڭ. بىلمەگەنىڭ دە دۇرىس. مەنىڭ ورنىمدا باسقا بىرەۋ بولعاندا ماگومەدتىڭ باسقاشا ونەرىن كورەر ەدىڭ. ال، قورىقشىنى بەكەر جازعىراسىڭ. بەكەر، ساۋلەتاي. ارينە بەيپىلاۋىزدانۋعا بولمايدى. ءبىراق جانى كۇيگەن ادام ءتاڭىرىسىن دە قارعايدى. قالادان ماشينامەن كەلىپ شىرشا ۇرلايتىندار كوپ. وزىنە تاپسىرىلعان شارۋاشىلىقتى قورعاۋ ونىڭ مىندەتى. شىرىلداعانى دا، قامشى ۇيىرگەنى دە ءجون. جوق! ونى ماگومەدپەن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. جانى تازا!"
— جانى تازا!
— كىمنىڭ؟
— الگى قورىقشىنىڭ، اپپاق دۇنيەنىڭ ورتاسىندا قارا كوڭىل جان جۇرمەسە كەرەك.
— بالاعاتتادى عوي. قامشى سىلتەدى. — ساۋلە سۇراۋى بىتپەس اۋەسقوي بالاداي قادالا ءتۇستى.
— جانى اۋىرادى. اركىم ءبىر اعاشتان قيىپ اكەتە بەرسە، قورىقتان نە قالادى. ال، اشۋ بيلەگەن ادام، كەيدە سابىردان ايرىلىپ قالادى. ارينە، بالاعاتتاۋى ءجون ەمەس.
— ءسىز نەگە ۇردىڭىز؟ — ساۋلەنىڭ وسى سۇراعىنىڭ بولارىن بىلسە دە، قويماسا ەكەن دەپ وتىرعان، جالت بۇرىلدى. قىز كىنالى كۇلىمسىرەدى. سول ءتۇرى: "ەكەۋمىز دە وعان ويلاماعان جەردەن كەزدەستىك. ءبىراق مەن ءالى دە دەل-سال كەلەم. تۇسىندىرسەڭىز ەكەن" دەيتىندەي.
— نەگە ۇردىم با؟ ۇلكەن كىسىگە قول كوتەرگەنىمدى ارينە اعاتتىق سانايمىن، ساۋلەتاي! ءبىراق زورلىققا ەكى بەتىمدى كەزەك توساتىن ۆسەحرەستيانسكوە ميلوسەرديە مەنىڭ بويىمنان تابىلا قويماس. شىن مانىنە ۇڭىلەتىن بولساق، سەمسەرگە قالقان توسۋ، قارۋعا قارسى قارۋ سىلتەۋ قانعا سىڭگەن ادەت. مۇمكىن مەن سول ادەتتى ۇستانعان شىعارمىن. مۇمكىن مەنى ساعان دەگەن ايانىش، سەنىڭ ۇجدانىڭدى قورعاۋ قاجەت دەگەن سەنىم سولاي ارەكەت جاساتقان بولار. ءدال سول قيمىلىما ءارى قينالام، ءارى قۋانام، — دەدى بالتا.
ساۋلە جىگىتكە ەندى باسقاشا كوزبەن قادالدى.
— وۋ، ناعاشى، مىناۋىڭىز فيلوسوفيا!.. ارينە، ۇلكەن كىسىگە قول جۇمساۋ اعاتتىق ەكەنى راس. ءبىراق ءسىز قيمىلداماساڭىز، ول ءسىزدى ۇرىپ تاستايتىن ەدى... ءاي، بۇگىن مەنىڭ كوپ نارسەگە كوزىم اشىلدى... — ساۋلە تاعى كۇرسىندى.
— ساۋلەتاي، سەنىڭ كۇرسىنۋىڭ كوبەيىپ كەتتى-اۋ.
— مامام ءومىردىڭ اششىسى دا، تۇششىسى دا بولادى. اششىسىنا مويىما، تۇششىسىنا قۇنىقپا دەپ وتىرادى ىلعي. ءاي، ءبىراق... قاشانعى قاراڭعى پودۆالدان شىقپاي تىعىلىپ جۇرەرسىڭ.
بالتا ساۋلەنىڭ نە ويلاپ كەلە جاتقانىن ءتۇسىندى. العاش سەرۋەندەپ شىققاندا-اق ءارتۇرلى ادامداردىڭ ءارالۋان مىنەزىن كورىپ، نازىك جانىنىڭ قىل پەرنەسىن دىرىلدەتىپ العانىن سەزدى. سول قىل پەرنە بۇدان بىلاي كۇي شەرتە مە، مۇڭ شەرتە مە — بالتانىڭ دا جۇرەگى شىمىرلاپ قويا بەردى.
4
تەلەفون ۇزاق بەزىلدەدى.
مايسارا ۇيقىلى-وياۋ بالتانى جۇلقىلادى.
— و نە؟
— تەلەفوندى الشى!..
بالتا باس جاعىنداعى شامدى جاقتى. مايسارا اشىق-شاشىق جاتىر ەكەن، جالاڭاش ءتوسى بۇرىنعىداي ىندىن قۇرتقان جوق. قايتا: "ۇيالمايدى، ءا!" دەيتىن قىجىرتۋ كەۋدەسىندە اۋناپ ءتۇستى.
تەلەفون بەزىلدەۋىن قويار ەمەس. بالتا ترۋبكانى جۇلىپ الدى.
— اللو! بۇل كىم ءتۇن ورتاسىندا مازالاپ تۇرعان؟
— شىراق! بالتا! سەن ونشا كىسىمسىنبە، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ شيرىقپاي ءسوز تىڭدا.
بالتا باراقتىڭ داۋسىن بىردەن تانىدى. ءبىراق تانىدىم دەگەن جوق، قيتىعىپ پىسىلداپ جاۋاپ قاتپادى.
— بالتا! شارۋانىڭ رەتى قيناعاندا، كۇندىز ياكي ءتۇن دەگەن ۋاقىت مولشەرى بولمايدى بىزدە. ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ نەگە جاۋاپ قاتپايسىڭ؟
— ءا، ءيا... ەستىمەي، مۇندا كەرەڭ ادام جوق!
— كەرەڭ بولماعانىڭ جاقسى. دۇرىستاپ تىڭداپ ال. ەرتەڭ، ازانمەن ماشيناڭا ءمىن دە، تۇپ-تۋرا ماعان كەل.
— جۇمىسىم شە؟
— شىراق، مەن ساعان ازانمەن كەل دەپ تۇرمىن عوي. "جۇمىس — قاسقىر ەمەس، ورمانعا قاشىپ كەتپەيدى" دەيدى ورىس ماقالى. ال، مەن ساعان ازىرشە ناز عانا ايتىپ وتىرمىن. مەنىڭ داۋسىمنان الدەبىر قاتقىلدىق سەزدىڭ بە؟
— جو-وق...
— سەزبەگەنىڭ، شىراق، ساعان جاقسى. ادامدى بەكەرگە ساباسىنان شىعارا بەرگەننەن تۇك ونبەيدى. بوسقا كوڭىل قالادى. ال قالعان كوڭىل كەشىرمەيدى. كەشىرمەسە، جاۋلىققا جول بەرەدى.
— سوندا دا تىعىز شارۋانىڭ قانداي شارۋا ەكەنىن بىلۋگە بولماس پا، باكە؟
مانادان "باكەنى" ايتپاي سىرەسىپ وتىرعان، اۋزىنان شىعىپ كەتىسىمەن ەكەۋى دە، سىم جەلىنىڭ ەكى ۇشىنداعى باسىڭقى مەن باعىنىڭقى ەكەۋى دە سىلق ءتۇستى. قۇلاق ۇرعىلاعان قاتقىل داۋىس كىلت جۇمساردى. باراق ەلجىرەدى.
— بالتاجان، ءقادىرلى ءبىر ازاماتتان ايرىلىپ، قايعىرىپ وتىرمىز. سوندايدا قاسىندا قاس-قاباعىڭدى تۇسىنەتىن ادامنىڭ بولعانى كەرەك تە.
— جارايدى، باكە. بارام عوي.
— مايساراجانعا سالەم دە... — ترۋبكاداعى ءۇن ءوشىپ كەتتى.
— كىم ول؟ — دەپ مايسارا بەرى لىقسىپ جالاڭاش دەنەسىمەن جاناسا تىعىلدى. داۋسىندا ەركەلىك پە، ءوزىمسىنۋ مە، ايتەۋىر، تىتىركەنىپ تۇرعان جىگىت جانىنا تۇرپىدەي تيەر جاساندىلىق بار. اشىق جاتقاندىقتان با قاتتى تىرەلگەن قوس انارى سۇپ-سۋىق ەكەن، بالتا العاش رەت قولتىعىنا كىرگەن كەلىنشەكتەن جەرىگەندەي كوڭىل تەتكۋىن پايىمدادى.
— جاپساڭشى ۇستىڭە!..
— نەنى جاپ دەيسىڭ؟
— جامىلعىڭدى!.. ايەلگە تىرداي جالاڭاش جاتۋ نەمە كەرەك.
مايسارا باسىن جۇلىپ الدى. قارا كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، اپپاق موينى اسەم ءيىلىپ بالتانىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. ءدال ءقازىر ءوز قۇلاعىنا سەنبەي، الگى قاتقىلدىقتى، قاتالدىقتى جىگىت جۇزىنەن كورگىسى كەلگەندەي كىرپىك قاقپايدى.
— بۇل نە؟ سالاڭ-سالاڭ ەتكىزىپ...
مايسارا اۋناپ ءتۇسىپ، بەتىن جاستىققا كومىپ، تىعىلىپ، تۇنشىعىپ ال كەپ جىلاسىن. اپپاق يىق، اق ءمار-مار يىق بۇلك-بۇلك. ءبۇرىسىپ، ءبىر-اق ۋىس بوپ، پاناسىز، يەسىز جاپان تۇزدە جالعىز قالعان مىسكىندەي جان اۋىرتا وكسىدى. بالتا شالقالاپ ءبىراز جاتتى. مويىمايمىن، جىبىمەيمىن دەسە دە كوز قيىعى ءاپپاق يىق، سۇلۋ قاز مويىندى قالت جىبەرمەيدى. شامدى ءوشىردى. ءبىراق ءبارى-بىر ءاپپاق يىقتىڭ بۇلك-بۇلك قيمىلىن سەزىپ جاتىر. تۇنشىعا جىلاعان كەلىنشەكتىڭ جان ازابىن سەزىپ جاتىر. اقىرى شىدامادى. اۋناپ بارىپ يىعىنان ۇستادى. جەلكەسىنە تۇمسىعىن كومدى. تۇمسىعىن كومدى دە قولاڭ شاشتىڭ ايەلگە ءتان جۇپار ءيىسىن قۇنىعا يىسكەدى...
* * *
باراقتىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا كەرجىك-كوليا ءجۇر ەكەن، قول بۇلعاپ توقتاتتى. دۇرسە قويا بەردى.
— نەگە كەشىكتىڭ؟
— كوليا، سەن الدىمەن ادامشا امانداس. ەكىنشىدەن، مەن ساعان وچەت بەرەتىن قىزمەتشىڭ ەمەسپىن. ۇشىنشىدەن، سەن نەگە دۇرسىلدەيسىڭ! — ماشيناسىنان ءتۇسىپ الاقانىن ۇسىنعان بالتانى اناۋ شاپ بەردى دە، قولىن قايىرىپ، بۇك ءتۇسىردى.
— بىرىنشىدەن، بۇدان بىلاي ايتقان ۋاقىتتان كەشىگۋشى بولما. ەكىنشىدەن، سەن ينجەنەريشكا ي الفونس، مەنىڭ، مىنا كوكەڭنىڭ يمەننو قاراۋىنداسىڭ! سوندىقتان ءوزىڭ ايتقان وچەتتى تالاپ ەتەم! ۇشىنشىدەن، سەن بيكەش ەمەسسىڭ قاتتى سويلەسە تالىپ تۇسەتىن! — كەرجىك-كوليا تىزەسىمەن كەۋدەدەن ءتۇيىپ جىبەردى. — تۇر! مەنىڭ ماشينامنان قالما! ءاي، سەن مىناۋ، تراكتورىڭدى قاشان جۋعىزىپ ەدىڭ؟
— قول تيمەي ءجۇر، — بالتا مىڭگىرلەدى.
— انە، اناۋ كولونكا! ءقازىر بەس مينۋت ۋاقىت بەرەم! تەز جۋ! جالتىرايتىن بولسىن. ايتپەسە شەفتەن سەن دە، مەن دە ءدۇمپۋ كورەمىز.
سۋىق سۋ الاقانىن قارىدى. مۇزداي تەمىر قولىنا جابىستى. ءارقايسىسى قىپ-قىزىل سوسيسكاداي باربيعان ساۋساقتارى سالدەن سوڭ يكەمگە كەلمەي قالدى.
— بول! تەزدەت! سەن ءۇشىن سوگىس ەستىر جايىم جوق.
كەرجىك-كوليا مۇلدە ءماتىبي بولىپ الىپتى، بالتانىڭ ءسال كىدىرگەنىن قالت جىبەرمەيدى.
— ءاي، سەن زاۆودتا ىستەپ پە ەدىڭ؟
— ءالى دە ىستەيمىن.
— جوق! سەنىڭ جۇمىس ىستەيتىنىڭ وتىرىك. سەبەبى مە، سەبەبى سەنىڭ، يجديۆەنەس بوگاتوي مولودۋحي، قارا جۇمىسقا تۇك يكەمىڭ جوق ەكەن.
"يجديۆەنەس بوگاتوي مولودۋحي"... بالتانىڭ اشۋى قوزدى. مىناۋ سۇرعىلت "جيگۋليدى" دە، اناۋ كەرجىكتى دە بالتالاپ-بالتالاپ يت سارىعان نامىستى تازالاعىسى، شايعىسى كەلدى. كەلىنشەكتىڭ... باي كەلىنشەكتىڭ نانسوعارى... اتالعىسى كەلمەدى. ءبىراق... باي كەلىنشەكتىڭ نانسوعارى ەكەنى دە راس. قارا جۇمىسقا يكەمسىز ەكەنى دە راس. مىناۋ ماشينانى قيمايتىنى دا راس. بالتالاماق تۇگىل، مىنە، سۋىق سۋ سورعان قىپ-قىزىل ساۋساقتارىمەن مايسارانى دا ءدال وسىلاي ايالاي سيپامايتىن شىعار. كولياعا دا قاباق ءتۇيىپ، سىزدانىپ قاراي الماي، قيپاقتاپ ءجۇر.
— كەتتىك. قالىپ قويما!
كوليا-كەرجىك ماشينانىڭ قۇلاعىندا وينايدى ەكەن. اناۋ جەردەن ءبىر شاڭ بوراتىپ، مىنا تۇستان ءبىر سۋماڭ ەتىپ جۇيتكىتىپ بەرگەندە بالتانىڭ كوزى اتىزداي بوپ كەتتى. قايداعى ىلەسۋ! كوليا ارىلداعان "كامازدىڭ" الدىنان كەسە كولدەنەڭ قىزىل جارىققا ءوتىپ كەتكەندە، تورموزىن ارەڭ باسىپ ۇلگەرگەن بالتا جاعاسىن ۇستادى. "مىناۋ قايتەدى؟ ولە الماي ءجۇر مە؟ اناۋ "كاماز" سوققاندا عوي..." سۋىق تەر ماڭدايىنان بۇرق ەتە قالدى. جاۋىرىن ورتاسى جىبىرلاپ قويا بەردى.
كوشەنىڭ قيىلىسىنان ءوتىپ، قىزىل "جيگۋليدى" ىزدەپ الاقتاپ كەلە جاتىر ەدى، قاتارىنان قۋىپ جەتكەن كوليانىڭ داۋسى ەستىلدى.
— نەگە قالىپ قويدىڭ؟
— ءاي، كوليا، سەن سياقتى كلاسسنىي جۇرگىزۋشى ەمەسپىن. ەگەر مەنى شەفقا اپارعىڭ كەلسە، اسىقپاي، جايلاپ ءجۇر.
كوليا ساق-ساق كۇلدى.
— بۇنىڭ دۇرىس. ەندى اداسىپ قالما.
بەس مينۋتتەن كەيىن بۇلار جەكەمەنشىك ۇيلەر ورنالاسقان كوشەگە بۇرىلىپ كەتىپ، ەڭسەلى ءۇيدىڭ قاسىنا توقتادى. ىعى-جىعى ادام، قاپتاعان ماشينا.
باراق بالتاعا اناندايدان باس يزەدى دە ءوتىپ كەتتى. كوليا "ەشقايدا كەتۋشى بولما" دەپ ول دا تايىپ تۇردى. بالتا ماشينالاردىڭ نومەرىنە كوز تىكتى. ءماسساعان!
فرۋنزەنىڭ، تاشكەنتتىڭ، شىمكەنتتىڭ، جامبىلدىڭ نومەرلەرى بار جيىرما شاقتى "ۆولگا" مەن "جيگۋلي" ەنتىكتەرىن باسىپ تۇر ەكەن. الماتىلىق "جۇيرىكتەر" دە وتىز، قىرىق شامالى. بىرتىندەپ كەلىپ جاتقاندارى دا بار.
"ءبىر مىقتى ازامات-اۋ قايتىس بولعان. حالىق ارتيسى، الدە حالىق جازۋشىسى ما ەكەن؟ الدە ەڭبەك ەرى، نە قوعام قايراتكەرى مە ەكەن؟ ءبىراق كەشە گازەتتەردە نەكوولوگ بەرىلمەپ ەدى عوي؟ الدە كورمەي قالدىم با؟ الگى باكەڭ دە كورىنبەي كەتتى. تۋىسقاندارىنا كىرىپ شىعىپ كوڭىل ايتۋ قاجەت شىعار؟ ءبىراق مەن ولاردى، ولار مەنى تانىمايدى عوي... قاپ، جاڭا كوليا-كەرجىكتەن سۇراپ الماعان ەكەم؟ الدە مىنا تۇرعانداردىڭ بىرىنەن سۇراسام، ۇيات بولا ما؟ قايدا كىمگە كەلگەنىڭدى بىلمەسەڭ، مۇندا نەڭ بار دەسە، قايتەم؟ اۋ، ولگەن ادامعا كەلەتىندەر ءبارىن بىلە بەرمەيدى عوي".
بالتا شەتتەۋ تۇرعان ونداتر بورىكتى ادامعا جاقىنداپ كەلىپ باس يزەپ امانداسقان نىشان تانىتتى. اناۋ دا ءتۇسىن جىلىتىپ، يشارات ءبىلدىردى.
— كەشىرىڭىز، مىناۋ... قايتىس بولعان كىسىنى بىلەسىز بە؟
— جوق. كورگەن ادامىم ەمەس.
— كىم بولىپ ىستەيدى... ىستەگەن ەدى؟
— وۆوشش دۇكەنىندە ساتۋشىنىڭ كومەكشىسى بولعان دەسەدى.
بالتانىڭ كوزدەرى دوڭگەلەنىپ ۇلكەيدى.
— بار بولعانى ساتۋشىنىڭ كومەكشىسى عانا ما؟
— ە، سەن، شىراق، شيكى ەكەنسىڭ. — الگى ادام بالتانىڭ يىعىنان ۇستاپ، وقشاۋلاپ اكەتتى. — شيكى ەكەنسىڭ، ىنىشەك. مىنالاردىڭ ورتاسىنا قايدان تاپ بولىپ ءجۇرسىڭ؟
— بۇلارىڭىز كىم؟
— ۇندەمە! دىمىڭ ىشىندە بولسىن. سەن ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىم دەمە. قولىڭنان كەلگەنشە ولاردىڭ شارۋا-تىرلىگىنە ارالاسپا. اۋلاق ءجۇر.
— بۇلار سوندا...
— ءيا، ءيا! ءتىلىڭ ۇشىنداعى... وينايدى، ۇتادى، ۇتىلادى. كارتاسى دا بار، باسقاسى دا... ءقازىر تابىس كوزى بۇلار ءۇشىن مولايىپ تۇر عوي.
— نەشەدە ەكەن؟
— كىم؟ ءا-ا، جيىرما توعىزدا... جاس قوي ءالى... ءبىر توپتىڭ ءدۇرى بولعان دەسەدى. ءقازىر بارلىق جەردە بيلىككە تالاس كۇشەيىپ تۇر ەمەس پە. مينيسترلىككە دە، ديرەكتورلىققا دا، بۇلاردا دا. سودان قاقاس ءتيدى مە، قاڭعىپ ءتيدى مە، اڭدىپ ءتيدى مە، تۇيمەدەي-اق قورعاسىن جۇلىپ ءتۇسىپتى...
— ءبىزدى نەگە شاقىرىپتى؟
— ونىڭ ءمانى بار. بۇگىندە بۇكىل تىرلىكتى اقشا بيلەيدى. اقشاعا يىلمەيتىن باس، ەڭكەيمەيتىن كەۋدە قالمادى عوي. جاي ادام ەمەس، قالتالى ادام قايتىس بولعانىن قاراپايىم جۇرتقا كورسەتۋ كەرەك دەپ ۇيعارعان كورىنەدى.
— كىمدەر؟
— وزدەرى. بۇلار ءار قالادا بار، ءار رەگيوندا ارەكەت جاسايدى. جانە بىر-بىرىمەن مىقتى بايلانىستا. وسىنداعى بىزدەر ولگەن جىگىتتىڭ ءوزى تۇگىل ءاتى-جونىن دە بىلمەيمىز عوي. ءبىراق، بۇلاردىڭ ءوز اراسىندا بەدەلى عالامات دەسەدى. موسكۆادان، كاۆكازدان، ورتا ازيادان قانشاما ادام كەلدى. ءبارى وسى جىگىتكە اقتىق قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن كەلدى. انە، بايلانىستارى...
ءجا، جارايدى... كوپ ويلاپ باس قاتىرمايىق. قولدان كەلگەنشە وسىلاردان نەعۇرلىم قاشىق جۇرگەن ابزال. ايتپەسە "ايران ىشكەن قۇتىلىپ، شەلەك جالاعان تۇتىلاردىڭ" كەبىن كيگىزە سالۋعا بۇلار شەبەر-اق.
— ءبىز نە ىستەيمىز؟
— ءبىز بە؟ ءوزىم دە ونشا بىلمەيمىن. اناۋ ايتقانداي دەيتىن بۇرىن ءبىزدىڭ قالادا جوق ەدى عوي بۇلار. ەستۋىمشە، ءمايىتتى جەرلەۋگە اپاراردا ماشينا بىتكەن ءتىزىلىپ، قارالى شەرۋدى باستايتىن بولسا كەرەك. نەعۇرلىم ماشينا سانى كوپ بولسا، سوعۇرلىم بەدەلى ارتاتىن كورىنەدى... ءاي، ونداي بەدەل مايىتكە ەندى قاجەت تە ەمەس قوي...
بالتا ماشيناسىنا كەلىپ وتىردى. ساۋلەمەن كەزدەسكەلى بەرى مازاسىز كوڭىلىنە جىرتىق ءۇيدىڭ جابىعىنان كۇن كوزى تۇسكەندەي بولىپ قالىپ ەدى، مىنا باراق، ماگومەدتەر شىرماۋىقتاي وراتىلىپ، اياق-قولىن ەركىن كوسىلتپەۋگە اينالدى. ءوز بەتىنشە قيا باسا الماي، بۇيداسىن ۇستاتىپ قويىپ، دەدەكتەپ جەلەدى دە وتىرادى. قاشانعى سويتە بەرەر. شىرەنىپ تارتىلىپ، اساۋسىپ سىرەسىپ بوساپ شىعار كۇن بولار ما؟
كەنەت... "ءاي، اناۋ مايسارا ما؟ مايسارا عوي؟! ول مۇندا نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟ ءاي، مايساراعا قالاي قۇرمەت كورسەتەدى مىنالار! تاپ ءبىر ۇلىبريتانيانىڭ كوروليەۆاسىن قارسى العانداي. انە، ىلعي ىعاي مەن سىعايلار ءۇيىرىلىپ كەلىپ قول قۋسىرىپ جاتىر. شىقسام با ەكەن؟ شىققاندا نە بىتىرەم؟ باي كەلىنشەكتىڭ نانسوعارى دەپ مازاقتاپ كۇلەتىندەر مەنى ءقايتسىن. مايسارا، انە، ۇيگە كىرىپ كەتتى. قوشامەتشىلەرى دە ىلەسىپ كەتتى. بەدەل دەگەن نە سوندا؟ اقشا عانا ما؟ بايلىق قانا ما؟ ابىروي شە؟ اتاق شە؟ باس پەن ءبىلىم شە؟ ونەر ادامدارىنىڭ بويىندا كەزدەسەتىن تالانت پەن دارىن اتتى قۇدىرەتتى قاسيەت شە؟ ولاردىڭ ءبارىن تارىك ەتەتىندەي بايلىققا سونشاما قۇنىعىپ بارامىز با؟ ونىڭ سەبەبى نەدە؟ مىناۋ دۇكەن، اناۋ ۋنيۆەرماگ، ۋنيۆەرسامدارداعى قاڭىراپ جاتقان بوس سورەلەردىڭ كەسىرى مە؟ سودان دا بولار... ءاي، تاپ سودان-اۋ. دۇكەندە جوقتاماقتى، ۋنيۆەرماگتا جوق دەفيسيتتى قالتالى ساۋداگەر، اقشالى بيزنەسمەن قايدان بولسا دا تابادى. سودان سوڭ ولاردىڭ سالماعى ارتپاعاندا قايتەدى. سەنىڭ اتاقتى اقىنىڭا، بەلگىلى عالىمىڭا، دارىندى ارتيسىڭە پىسقىرسىن با... انە، گاپ قايدا"...
ماشينانىڭ توبەسىن الدەكىم توقپاقتاپ جىبەردى. بالتا اتىپ شىقتى سىرتقا. ماگومەد ەكەن دۇمپىلدەتىپ تۇرعان.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ مايىستىردىڭ عوي!
— ءا، شىرىلدايدى ەكەنسىڭ! وزىمدىكى ءۇشىن وزگەنىڭ وندىرشەگىن جۇلىپ الام دەيسىڭ، ءا! — ماگومەد ساقىلداي كۇلدى. — ونىڭ ۇنايدى ماعان، بالتا، ۇنايدى.
بالتا ساقىلداپ كۇلگەن ماگومەدتىڭ كۇجىرەيگەن كەۋدەسىنە، جۋان موينىنا جاقتىرماي قادالدى.
— ەسىندە بولسىن، ماگومەد. كىم كورىنگەنگە توبەمنەن توقپاقتاتاتىن مەن سەندەرگە ويىنشىق ەمەسپىن. تىڭداماساڭدار، وندا باراقتىڭ الدىندا سويلەسەمىز.
— ءاي، دوس، سەن ويىندى تۇسىنبەي... سونشاما نەگە اشۋلاناسىڭ. انە، ماشينالار ءتىزىلىپ قالدى. ايقايلاسام ەستىمەيسىڭ. سودان... ۇيىقتاپ قالعان شىعار دەپ... توبەڭنەن قاشان توقپاقتادىم؟ — دەپ ماگومەد جۋاسىپ قالدى.
— مەن ەشكىمنىڭ ءدۇمپۋىن جاراتپايمىن، — دەپ بالتا ماشيناسىن وت الدىرىپ، ەي قاتار بوپ تىزىلگەن "ۆولگا"، "جيگۋليلەردىڭ" وڭ جاق لەگىنە قوسىلدى. ءدال وسى قوس لەك ماشينالاردى باسقارىپ جۇرگەن ۇزىن بويلى، قاراكول جاعالى پالتو، قاراكول بورىك كيگەن كاۆكازدىق ادام بالتانىڭ تەرەزەسىنە ەڭكەيدى.
— بۇرىن بۇنداي شەرۋدە ءجۇرىپ پە ەڭ؟
— جوق.
— وندا الدىنداعى ماشينا نە ىستەسە، سونى قايتالا. ديستانسيا بەس مەتر. كلاكسونىڭ قالاي؟
— ىستەيدى...
— وزگەرتپەپ پە ەدىڭدەر؟.. ءاي، سەندەر جاڭا تۋعان بالا سياقتىسىڭدار شەتتەرىڭنەن. ءقازىر كاۆكازدا ماشينا سيرەناسىن مۋزىكالى ەتىپ اۋىستىرىپ الۋ موداعا اينالعان. ال، سەندەر!... — قولىن ىزالانا سىلتەپ بۇرىلا بەردى دە، قايتا كىدىردى. — وكىرتە باس! اياما داۋسىن! ناعىز سيمفونيا... كاكافونيا بولسىن!
بالتا الدىڭعى جاققا مويىن سوزىپ قانشا قاراسا دا ەكى قاتارداعى ۇزىن سانى قىرىقتان اسىپ كەتكەن تەمىر "تۇلپارلاردىڭ" كەرۋەن باسىن كورە المادى. ارتىنا بۇرىلىپ ەدى... جاڭاعى ەكى ورتادا جيىرما شاقتىسى ءيىن تىرەسە ءتىزىلىپ قالىپتى.
"قالاي كوپ؟ مىنانىڭ ءبارى تەك وسى قالادان بولسا، ابدەن ەركىنە جىبەرىپ العان ەكەنبىز-اۋ! سىرتتان كەلگەندەر دە ءبىراز... ءاۋ، سوندا مەن دە وسىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلعانىم با؟ قوسىلعانىم عوي. مىناۋ شاشپاۋ كوتەرگەنىم — بىرگەمىن، ىرگەم قوسىلدى دەگەندىك ەمەس پە".
بالتا ەسىكتى اشىپ ءبىر اياعىن جەرگە ءتۇسىرىپ يىعىن ءوسىرىپ الدى-ارتىنا قارادى. ءيىن تىرەسكەن ءۇي، ءيىنى تىرەسكەن ماشينا، ىعى-جىعى حالىق. سىتىلىپ كەتەر جول جوق. ەرىكسىز ورنىنا وتىردى.
كەنەت... ارتىنداعى ماشينا سيگنال بەردى. سويتسە الدىنداعىلارى قوزعالعان ەكەن. بالتا دا ىلەستى. اراقاشىقتىق — بەس مەتر. بەس مەتر. مىناۋ ىلبۋمەن زيرات باسىنا قاي كەزدە جەتەدى. نەگە جىلدامداتپايدى؟ الدە كەڭ كوشەگە شىققانشا سول بولىپ جاتىر ما؟ وۋ، مىنا پروسەسسيا تار كوشەنى كەرنەپ، ءبىر باعىتپەن كەلە جاتقانى قالاي؟ سوندا قارسى بەتتەگى قوزعالىستى توقتاتىپ قويعانى ما؟ سولاي عوي... انە، جولدىڭ شەتىنە شىعىپ، ۇيلىعىپ تۇرعان اۆتوبۋس، ماشينالار...
بالتانى مىنا ءجۇرىس ەلىكتىرىپ اكەتتى. ساپتا كەلە جاتقان سولداتتاردا بولاتىن ءبىرتۇتاستىق سەزىم مۇنىڭ دا كەۋدەسىن جايلاپ الدى. مۇرنىنان ىڭىلداپ، ىڭىرانعان موتور اۋەنىنە ءۇن قوستى.
بۇنىمەن قاتارلاس ەكىنشى لەكتە "ۆولگا" كەلەدى ەكەن. قىراۋىتقان تەرەزەسىنەن ايەلدىڭ سۇلباسى ءبىلىندى. قوڭىر پالتو، اق جاعا، اق قوقيما. مايسارا كيىمىنەن اۋمايدى. "مايسارا ەمەس پە؟" وسى كۇدىك كەۋدەسىنە ءبىر ورالدى دا، بوساتپاي ورناپ، ۇلعايىپ الدى. "ءاۋ، ول قابىر باسىنا نەمەنەگە بارادى؟ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانى ەمەس... قايداعى ءبىر وۆوشش دۇكەنىنىڭ ەكىنشى... بەسىنشى ساتۋشىسى. مايسارانىڭ بارۋى مۇمكىن ەمەس. ءاي... ءقازىر كىمدى كىم ءتۇسىنىپ بولعانداي. بۇگىندە يەك قاعۋ، قاباق كەرۋ سياقتى قۇدىرەتتەر كوپ. تەلەفون ارقىلى بۇلتارتپاي كەلەتىن بۇيرىق تاعى بار. بۇرىن تەلەفون بۇيرىقتى تەك استىندا تاعى بار دوكەيلەر بەرۋشى ەدى. ەندى، مىنە، قولىندا توقپاعى بار جاسىرىن توپتىڭ اكىمدەرى دە بەرەتىن بوپتى. قيقاڭداي الماي، قينالا ەرەسىڭ، قيرالاڭداپ تومپاڭدايسىڭ... ارينە، ول مايسارا؟"
بالتانىڭ كوز قيىعى "ۆولگانىڭ" تەرەزەسىن اڭدۋمەن بولدى. وزىپ كەتۋگە، نە كەيىن قالۋعا بولمايدى. ال قاتارداعى اينەكتىڭ مۇزى ءتۇر-تۇسىن اجىراتقىزبايدى.
شەرۋ كەڭ كوشەگە شىقتى. سول-اق ەكەن ءارتۇرلى داۋىسپەن ماشينالار بوزداسىن. ماشينالار جيىرما توعىزدا قازاعا ۇشىراعان ساتۋشىنى بەزىلدەي جوقتاسىن. ماشينالار ساتۋشى قازاسىن بۇكىل قالاعا ازىناي حابارلاسىن. كۇركىرەپ جەتكىزسىن!
بالتانىڭ قولى كلاكسونعا جابىسىپ قالعانداي، ايىرىلمايدى. قۇلاعى بىتەلىپ قالعانداي. قاتارىنداعى "ۆولگانى" دا، "ۆولگاداعى" ايەلدى دە ۇمىتتى. مىناۋ الپىس-جەتپىس قارالى جەڭىل ماشينالاردىڭ ءبىر دەممەن، ءبىر لەپپەن اڭىراعانى بارلىق حور، بار جىلاۋ، بار داۋىس قويۋدان دا اسىپ تۇسەدى ەكەن، كلاكسوندى ودان سايىن ەكىلەنە باسادى.
"قالاي ويلاپ تاپقان، ءا! ناعىز كاكافونيا! رەكۆيەم عوي مىناۋ! بۇكىل قالانى اياعىنان تىك تۇرعىزعان جوق پا! جۇرت بىتكەن اناۋ جاس جىگىتتەردىڭ يىعىنداعى تابىتتا جاتقان ساتۋشىنىڭ كىم بولعانىن، قايدا ىستەگەنىن، نەشە جاستا قايتىس بولعانىن ەرىكسىز سۇراپ بىلەدى عوي... قالاي ادەمى ويلاپ تاپقان! ادام عۇمىرى تاۋسىلىپ، اناۋ زيرات باسىنداعى ماڭگى جايىنا اقتىق جولىن شالقالاپ قانا ءجۇرىپ بارادى عوي. كورسىن ەل، ءبىلسىن جۇرت. ازا جولى — اقتىق جولى. بۇدان كەيىن مىناۋ كوشەنى، اناۋ كۇندى كورمەيدى ول. كورمەيدى.
ماڭگى كورمەيدى! شالقالاپ يىقتان يىققا اۋىسىپ تابىت ىشىندە جاتقان ادام اقتىق جولىندا بۇكىل الەممەن قوشتاسىپ كەلەدى. جارىق دۇنيەمەن باقۇلداسىپ كەلەدى. ەندەشە ءدال وسىنداي قۇرمەت بۇكىل مايىتكە، بۇكىل قۇربانعا، بۇكىل ولگەن ادامعا الالانباي جاسالۋى كەرەك. مىناۋ كاكافونيا، مىناۋ رەكۆيەم سونى تالاپ ەتەدى. سونى!..."
ساۋساقتارى كلاكسونعا جابىسىپ قالدى. زيرات باسىندا ماقسۇتبەكتىڭ، وزىمەن اۋرۋحانادا بىرگە جاتقان ادامنىڭ ايەلىن كوردى. بارىپ امانداستى. ماقسۇتبەكتى بۇلار دا جەرلەپ ءجۇر ەكەن. نەبارى ونشاقتى-اق ادام. "قانداي ايانىشتى!" قايران ماقسۇتبەك اعا! سەن دە كەتكەن ەكەنسىڭ ومىردەن. ءبىراق سەنى شىعارىپ سالۋشىلار از. وتە از". بالتا سولقىلداپ جىلادى.
زيرات باسىندا سونسوڭ مايسارانى كوردى. مايسارا بۇنى كورگەن جوق.
جارقىن بالتامەن ءۇنسىز سالەمدەستى دە، ءلام دەمەستەن ەكىنشى قاباتتاعى كابينەتىنە ءوتىپ كەتتى. سۋحورۋكوۆ قول ۇسىنىپ امانداستى دا، باسىن شايقادى.
— بالتا مۇقاتوۆيچ، شەف سىزگە رەنجۋلى. جاڭا جىلدان بەرى ون شاقتى كۇندە ءۇش رەت جۇمىسقا شىقپادىڭىز. ەڭ بولماسا تەلەفون شالىپ، كەلە المايتىنىڭىزدى ايتپايسىز با؟
— كەشىرىڭىز... ەسىمە كەلمەپتى. — بالتا سىلتاۋ تابا الماي كۇمىلجىدى. — كەشە جولدا پروبكا بولىپ...
سۋحورۋكوۆ قولىن سەرمەدى.
— مافيا جوق دەيدى. كورسەتتى كەشە وزدەرىن. ءبىر ادامدى جەرلەيمىن دەپ ءبىر ادامدى قاعىپ كەتكەن... ميليسيا قايدا قارايدى؟
— ءبىر ادامدى قاعىپ كەتكەن دەيمىسىز؟ — بالتا سۋحورۋكوۆكە جاقىنداي ءتۇستى. ەنتىگە دەم الىپ، بوزارىپ كەتتى.
— اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى. دومالاپ جىعىلىپ جاتقان ادامعا توقتاپ قاراماپتى دا دەيدى. قانداي مەيىرىمسىز جاندار ەدى. بوزداتىپ، بەزىلدەتىپ ەلدىڭ زارە قۇتىن المادى ما. تاس جۇرەك قوي ولار. جولىندا اناسى تۇرسا دا باسىپ ەزىپ وتە بەرۋدەن، ءاي، تايىنباس. نە بوپ
بارامىز! شەتەلدەگى بۇكىل بۇزاقى تىرلىك — مافيا، ۇيىمداسقان قىلمىسكەرلەر توبى، الىپ-ساتارلىق، پارا الۋشىلىق بىزگە دە اۋىسىپ ءبىتتى. كىم تىيىم سالادى؟ كىم؟
سۋحورۋكوۆ كىلت توقتادى.
— ءسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ، بۇگىن ەكسپەريمەنتتىڭ جاڭا سيكلىن باستاڭىز. ەندى فوسفوريتتىڭ نەگىزىندە جۇرگىزەسىز تاجىريبەنى. كەشە فوسفوريت كەلگەن. لابورانتتارىڭىز ۋاتىپ، مايدالاپ، وكاتىش جاساپ جۇرگەن. ءوزىڭىز تەكسەرەرسىز، — دەپ سۋحورۋكوۆ تا كەتىپ قالدى.
"ناتاشانى" قايتادان دايىنداپ، فۋتەروۆكاسىن جاماپ-جاسقاپ جاتقان سەرگەي مەن قادىربەك بالتاعا جىمىڭداسا امانداستى.
— قالاي، بالتا مۇقاتوۆيچ، سىزگە پىلەسوس، شاڭسورعىش قاجەت ەمەس شىعار. ءبىراز سىلكىلەدى-اۋ، ءا! — سەرگەيدىڭ قۋاقىلىعى قالمايدى.
— كەيىن، سەرەجا، كەيىن!.. قادىربەك وكاتىشتار قايدا؟ قالاي دايىندادىڭدار؟
— ءوزىڭىزدىڭ ايتۋىڭىز بويىنشا، اعاي. ءبىر دە ءبىر بۇلجىتقان جوقپىز.
— بالتا مۇقاتوۆيچ، سوندا بۇگىن ءازىل-قالجىڭعا وت ۆوروت پوۆوروت پا؟ مەن، كەشىرىڭىز، شەف، مىنا ءقادىر يبن بەككە دە ءتىس جارماۋىم كەرەك پە؟ شەف، وندا ىشىمە سيماي جارىلىپ كەتسەم، وعان كىمدى كىنالايمىز؟
بالتا ۇندەگەن جوق. جايشىلىقتاعىداي كۇلگەن دە جوق. انانداي جەردە وزىنە قادالعان مارگاريتا-ريتانىڭ كوزىندەگى شىدامسىز سۇراقتى كورىپ ەدى، ءبىراق اڭعارماعان كىسىدەي كوزىن تومەن سالىپ، سىلبىر باسىپ، كيىم اۋىستىرار جەرگە كىرىپ كەتتى.
— مارگاريتا-ريتا، سەلياۆي، ءومىر دەگەن وسى. اناۋ انانى، مىناۋ مىنانى تۇرتكىلەيدى. جۇيكە سولاي جۇقارادى. نەمەسە اناۋ انانى ۇناتادى. مىناۋ مىنانى جاقتىرمايدى. تىرلىك زاڭى وسىلاي. جۇرەك سولاي اۋىرادى. سولاي سىزدايدى. سودان بارىپ ءتۇپتىڭ تۇبىندە ينفاركت الادى. مۇڭايما، ريتۋليا. سەن بىزگە قارا، بىزگە! كادير يبن بەك ناعىز جىگىت. ءتۇر قانداي! داۋىس قانداي! تۇلعا قانداي! ال، گيتارامەن ءان سالعاندا!.. ۆلاديمير ۆىسودكيي ءوزى كەلگەندەي سەزەسىڭ. ال، شەف... بۇگىن سول اياعىمەن تۇرعان بولۋى كەرەك. ايتپەسە، ول مارگونى، كوروليەۆا مارگونى ءسوزسىز كورەتىن ەدى. وعان بولا وكىنبە، — دەپ سەرەجا شۇبىرتا جونەلدى.
مارگاريتا بوكسەسىن بۇلتىلداتا تىق-تىق باسىپ تايىپ تۇردى.
— قالاي ويلايسىڭ، قادىربەك بالتا مۇقاتوۆيچ مەنىڭشە، وزگەرىپ بارا جاتقان جوق پا؟
قادىربەك يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
بۇگىنگى تاجىريبە جۇمىستارى ەش بوگەتسىز ويداعىداي ءوتتى. بالتا جۇمىسقا بارىن سالدى. بەت-اۋزىندا كۇيە بولماعان جەر قالمادى. سورعالاعان تەر الگى كۇيەنى ايعىزداي تىلگىلەدى.
— شەف، وسى كۇيىڭىزدە مايسارا تىلەۋعارينوۆناعا كورىنسەڭىز، جۇرەگىن ۇشىرار ەدىڭىز، — دەپ سەرەجا ايتىپ قالدى دا، تاڭەرتەڭگى ەسكەرتۋ ەسىنە ءتۇسىپ، ءتىلىن تىستەي قويدى.
بالتا كۇنۇزىن وي قۇرساۋىندا جۇرگەن-دى.
"مەن دە كىنالى بولعانىم عوي. اناۋ پروسەسسيا يرەلەڭدەگەن الىپ جىلان عوي... ءيا، جىلان ول. سونىڭ ءبىر بۋىنى مەنمىن! ەندەشە، اناۋ جازىقسىز جاپا شەككەن، ماشينا قاعىپ كەتكەن ادام ءۇشىن جاۋاپ بەرۋىم كەرەك..."
كوز الدىنا بورديۋرعا سوعىلىپ شاڭ-شاڭ بوپ قانعا بوگىپ دومالاپ جاتقان الدەكىم ەلەستەپ كەتپەي قويدى. نەگە شاڭ-شاڭ بولعانىن دا سەزبەيدى. "ءقازىر شاڭ جوق قوي. جوق!" دەيتىن ىشكى ىلگەشەك ىزدەگىش تۇيسىكتىڭ جاۋاپتان قاشىرتقىش اۋەنىن دە تىڭدامايدى. "قۇلادى عوي. مايىپ بولدى عوي. ولگەن بىرەۋدى...قىلمىسكەردى جەرلەيمىز دەپ سونشاما تىراشتانىپ ءجۇرىپ جازىقسىز ادامدى جارالاعانىمىز قاي جوسىققا سيار؟ قايداعى جوسىق! جاۋىزدىق قانا ول. جاۋىزدىق! شەكتەن شىققاندىق! قوعامدىق تارتىپپەن ساناسپاعاندىق! سەنىڭ قوعامدىق تارتىبىڭە پىسقىرادى دەگەن... انە، قوينىڭدا جاتقان مايسارانى دا جەتە بىلمەيسىڭ. بىلمەيسىڭ. ەشتەڭە كورمەگەندەي، ەشقايدا بارماعانداي بولدى كەشە. ماشينا شوفەرلارىنىڭ كوشەنى كەرنەپ، ازان-قازان شۋلاتقان قىلىعىن وزىنشە كىناراتتاپ، ءبىراز كەيىدى دە عوي. ال، ءوزى قابىر باسىنا دا باردى. مۇمكىن توپىراقتا سالعان بولار. ال، بالتانىڭ جالعىز شەشەسىن كورگىسى دە كەلمەيدى".
جۇمىستان شىققاندا مارگاريتا بۇنىڭ ماشيناسىنىڭ قاسىندا تۇر ەكەن.
— وتىر، ريتا. اپارىپ تاستايىن.
مارگاريتانىڭ جاسىل كوزدەرىنە كوگىلدىر ۇشقىن تۇتانىپ شىعا كەلگەن ەكەن. بىلەگىنە ءىلىپ العان سۋمكاسىن بۇلعاڭ ەتكىزدى.
— راقمەت، سىزگە... ماشيناڭىزدىڭ تەرەزەسىن سىندىرايىن دەپ ەدىم...
— نەگە؟ نە ءۇشىن؟
— مەن كەشە ءسىزدى كورگەم...
— قايدان؟ قاشان؟
— تۇسكى ۇزىلىستە... ءسىز... ءسىز... انالارمەن... سولارمەن بىرگە بولدىڭىز. قالاي ءداتىڭىز باردى؟ Ex، بالتا مۇقاتوۆيچ! مەن ءسىزدى جاقسى كورۋشى ەدىم عوي...
مارگاريتا بەتىن باسىپ وكسىپ جىبەردى دە، بۇرىلىپ الىپ جۇگىرە جونەلدى. بالتا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
التىنشى تاراۋ
1
مايسارا بالتانى ۇزاق توستى. تاماقتى قايتا-قايتا جىلىتتى. ۆاسيا اتايدىكىنە دە كىرىپ شىقتى. ونىمەن دە حابارلاسپاپتى.
"نەگە كەشىكتى؟ سوڭعى كۇندەرى كەشىگەتىندى شىعاردى. الدە ماعان وكپەلى مە؟ كەشە زالدا جەكە جاتتى. بۇرىنعى ءولىپ-وشۋى جوق. قاي جەردە كوڭىلىن قالدىردىم ەكەن؟ نەگە ماعان ءبىرتۇرلى قارايتىن بولىپ ءجۇر؟ تىم سەزىكتەنە بەرسە، وندا ەكەۋمىزدىڭ بىر-بىرىمىزگە دەگەن قادىرىمىزدەن نە قالادى؟ وزىمدە دە بار؟ كوپ نارسەنى جاسىرام ودان؟ بىلدىرمەۋگە تىرىسام. كەشە اناۋ ۇيگە، زيرات باسىنا بارماعان بولدىم... بارعانىمدى جاسىردىم. بارايىن دەپ باردىم با؟ عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ پارمەنى قاتتى. "بار! كىرىپ شىق. ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان كوڭىل ءبىلدىر" دەپ تەلەفون شىرىلداتتى عوي... سوناۋ كوپ ماشينانىڭ بىرىندە"...
مايسارانىڭ جۇرەگى زىرق ەتە قالدى. وتكەن تۇندەگى تەلەفون قوڭىراۋى ەسىنە ءتۇستى.
"سول! باراق! قالمايدى ول قىر سوڭىنان. ارينە بالتانى شاقىرعان. ماشيناڭمەن كەل دەگەن... بالتا مەنى كورگەن. كورمەسە، ماعان سەزىكتەنە قارامايتىن ەدى. ءاي، وتىرىك ايتا المايتىنىم بار، نەگە داۋرىقتىم سونشاما؟
كەلمەيدى. ەندى ول كەلمەي كەتۋى دە مۇمكىن. ماگومەد ونىڭ ءبىر جاس قىزبەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپتى. ادەمى ەكەن دەيدى. ارينە، بالتاعا اناۋ-مىناۋ قىز قىزىقپايدى. بالتاعا كوزى تۇسپەيتىن قىز بولماس. الدە بۇگىن دە سونىمەن ءجۇر مە ەكەن؟"
مايسارا شىداي الماي سىرت كيىمىن كيىپ، دالاعا ۇمتىلدى. اياز بۋىپ تۇر ەكەن. ءۇي سىرتىنداعى كوشەمەن ەرسىلى-قارسىلى ەكى-ۇش ءجۇرىپ وتكەندە سۇيەك-سۇيەگىن سۋىق قارىپ ءوتتى.
"سونشاما نەگە بۇلىنەم؟ ماعان دەسە ون قىزبەن ءجۇرسىن. نەكەلى ايەلى ەمەسپىن عوي..."
ايتۋعا عانا وڭاي. قىزعانىشى تۇتانعان كەۋدەنىڭ تىنىسى جيىلەگەندە وكپە اۋىزعا تىعىلىپ، جۇرەك قاپاستاعى قۇستاي تىپىرلايدى دا قالادى ەكەن.
اياز قاتايىپ بارادى.
الگىندە اسىعىس شىعام دەپ جەڭىل كيىنگەن ەدى، پالتونىڭ ەتەگىنەن جەل ۇرلەپ، قوينى-قونىشىن سۋىق الىپ كەتتى. تىستەرى ساقىلداي باستادى.
"اۋىرىپ قالارمىن".
وسى ويدان ۇرەيى ۇشىپ ۇيگە قاراي دەدەكتەي جونەلگەن. ەكىنشى ءبىر وي اياعىن تۇساعانداي بولدى، "ايالايتىنداي جالعىزباستى تىرلىكتىڭ نەسى ءقادىرلى. اۋىرعانىڭ جاقسى ەمەس پە. ءتىپتى ءولىپ كەتسەڭ، بار ازاپتان قۇتىلار ەدىڭ".
— مايسارا-ا!.،
داۋىس ءدال قۇلاق تۇبىنەن ەستىلدى.
— ءا-ا.„ — ءتىلى يكەمگە كەلمەي، مايسارا ۇستاي العان بالتاعا الاقتاي قاراپ، جىلاپ جىبەردى.
— نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— سەنى... ءوز-ى-ىڭ-دى توسىپ،.. — مايسارانىڭ كەزى بالتانىڭ جانىندا تۇرعان قىزعا ەندى عانا ءتۇستى. بوساعان جۇيكە بىردەن شيىرشىق اتتى. — قىدىرىپ شىققام. بارا بەر. جۇرە بەرىندە-ەر.
بالتا مايسارانىڭ ءحالىن تۇسىنە قويدى.
— وي، ابدەن قاتىپ قالىپسىڭ عوي! سونشاما توڭعانشا جۇرە بەرگەنسىڭ! مەنى توسىپ... كۇندە توساتىنداي... — بالتانىڭ ابدىراعانىنان ساۋلە سەزىكتەندى.
— ناعاشى!... مىناۋ ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەم بە؟
— ءيا! مايسارا عوي. ارعى قولتىعىنان ۇستاشى، ساۋلە "ناعاشى" دەگەندە مايساراعا قايتادان جان ءبىتتى. زاپى بولعان جۇرەگى جامانشىلىققا اۋا باستاپ ەدى، قارشاداي قىزدىڭ "ناعاشى" دەگەنى، وداڭ سوڭ جان ۇشىرا قولتىعىنا جارماسقانى بۇكىل كۇدىكشىل ويىن ءتۇرىپ تاستادى. الگىندەگى قىزعانىش تا، وكپە دە زىم-زيا جوق بولدى. ەشتەڭەنى بۇركەي المايتىن اشىق قاباقپەن كۇلكى رەڭىن تانىتتى.
— بالتا، سەنى توسام دەپ..، قايداعى جوقتى باستاپ كوشەگە شىقپايىن با... — يەگى-يەگىنە تيمەي، تىسى-تىسىنە ساقىلدادى. — كەلىپ قا-ا-لارمەن... جاۋ-را-اعانىمدى بايقاماپپىن. جۇرىڭدە-ە-ەر.
ەكى قولتىقتان سۇيرەتە جونەلگەن ەكەۋى مايسارانى تەز ۇيگە اكەلىپ، ديۆانعا جاتقىزدى.
— ءاي، قاتىپ قالىپسىڭ عوي. اۋىرىپ قالماساڭ جارار ەدى. سپيرتپەن ىسقىلايىن. ساۋلە، جەڭگەڭدى تەز شەشىندىرىپ جىبەر، — دەپ بالتا اسۇيگە كەتتى.
— مايسارا تاتە، ءتۇۋ، مۇز بوپسىز عوي. مەن ءسىز قۇساپ شىداي الماس ەدىم، — دەپ ساۋلە باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاقتى. كاپرون شۇلىقتى جىلان قابىعىنداي ءوڭىن اينالدىرا سىپىرىپ تاستاپ، كىشكەنە الاقاندارىمەن قىپ-قىزىل بوپ قۇسەتتەنىپ كەتكەن ەكى ساندى، جۇمىر بالتىردى سيپالاۋعا كىرىستى. — قانداي ءتۇپ-تۇزۋ ەدى اياعىڭىز، تاتە! ايامايسىز... ءوزىڭىزدى ايامايسىز.
بالتا قۇتى ۇستاپ كىردى.
— ماعان بەرىڭىز، ناعاشى، ءسىز شاي قويىڭىز. بال بار ما؟
— بار عوي.
— وندا ءسۇت ىسىتىپ، بال سالىڭىز. نەعىپ تۇرسىز؟
بالتا ساۋلەنىڭ ەركىن قيمىلىنا، جاتىرقاۋ بىلمەيتىن مىنەزىنە قىزىعىپ ەدى، تۇرا جونەلدى.
— ناعاشىم دا، ءسىز دە قىزىق ادامدار ەكەنسىز.
— نەمىز قىزىق؟
— اپام... مامام ايتاتىن. كوكەسىنىڭ... مامام پاپاسىن كوكە دەپ اتايدى. كوكەسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى بولعان. سول كىسىنىڭ وڭ قولىنىڭ مىنا ءتورت ساۋساعى ەكى بۋىنىنان جوق ەكەن. ەرتە كەزدە قىستاۋعا قىس تۇسكەندە كوشەدى ەكەن. سوندا جاڭاعى كىسى تۇيەنىڭ ۇستىندەگى كەبەجەدەن (جەمدى كورىپ وتىرام دەپ ءتورت ساۋساعىن شىعارىپ، تەمىر شەڭبەردەن ۇستاپ وتىرعان دەسەدى. قىستاۋعا كەلگەنشە ءتورت ساۋساعى ءۇسىپ ءتۇسىپ قالىپتى. سىزدەر دە ءبىر-بىرىڭىزدى ءسال كورمەسەڭىزدەر ساعىنىپ... ايازعا ءۇسىپ جۇرسىزدەر.
مايسارا كۇلىمسىرەدى. "بالا عوي ءالى. وسىدان دا قىزعاندىم-اۋ. تۋىس ادامدار ەكەن. اتى ساۋلە مە ەدى؟ قانداي تازا! ءاي، ءبىراق ەركەككە داۋا جوق. توسىنە باسىپ، جۇمارلاي سالسا، تازانى كىرلەتۋ قيىن با؟"
ءوز ويىنان ءوزى شوشىدى. اياعىن كوتەرىپ قالدى.
— اۋىرتىپ الدىم با، تاتە؟
— جوق! جوق، ساۋلەتاي!.. قولىڭ سونداي مايدا. سونداي جۇمساق. سەنى العان جىگىتتىڭ باعى جانار-اۋ...
ساۋلە قىپ-قىزىل بوپ، مايسارانىڭ بەتىنە كوز تىكتى. قۇرالايدىڭ جانارىنداي ۇلكەن قارا كوزدەر پاك مولدىرەپ: "قالاي ايتتىڭىز، تاتە؟ نەگە ايتتىڭىز؟ جاقسى تىلەۋمەن ايتقانىڭىز با، سىناعانىڭىز با؟" دەيتىندەي كىرپىك قاقپايدى.
— ساۋلەتاي، كەشىر اينالايىن. سۇيگەنىن — شۇناعىم دەگەندىك پە... ءتىلىمدى تىستەي الماي قالدىم.
— وي، تاتە! وعان بولا رەنجىمەڭىز. مامام دا كەيدە "باعىڭا قاراي جاقسى ادام كەزدەسسە ەكەن" دەپ وتىرادى... ال مەن... مەن بار عوي... — ساۋلە كۇلىمسىرەدى. ىسقىلاپ وتىرعان قولدارىن بوساتىپ، كەۋدەسىنە قىسىپ الا قويدى. — مەن بار عوي، تاتە!..
— ءيا! ايتا عوي، ساۋلەتاي!
— مەن گريننىڭ "القىزىل جەلكەنىندەگىدەي" شاھزادا كۇتەتىنمىن! ءيا-يا! كۇلمەڭىز... كوزىمدى جۇمسام، اپپاق-اپپاق ليمۋزيننەن سۇڭعاق بويلى قاپ-قارا كوستيۋمدى، قىپ-قىزىل بابوچكاسى مىنا جەرىندە كوز تارتىپ "مىڭ ءبىر ءتۇن" ەلىنىڭ شاھزاداسى ءتۇسىپ جاتادى... — سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. — قالاي، تاتە، قيالىم ونشا ۇشقىر ەمەس، ءا! جۇپار... جۇپار مەنىڭ اپكەم... جۇپار: "سەندە تۇك فانتازيا جوق. سەن ەرتەگى بويىنشا قيالدايسىڭ. ال، مەن پروفەسسوردىڭ ۇلىنا تۇرمىسقا شىعام... نە اكادەميكتىڭ بالاسىنا" دەيدى... ال ماعان ءبارىبىر ءوزىمنىڭ شاھزادامنان ارتىق ەشكىم جوق. وي، مەن ىسقىلاۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي!.. قالاي، تاتە، سىزداتىپ اۋىرماي ما؟
— جوق، ساۋلەتاي. اۋىرمايدى.
بالتا كىردى. قولىندا بۋى بۇرقىراعان كەسە.
— قايناتىپ اكەلدىم.
ساۋلە مايسارانىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، سۇيەمەلدەپ وتىرعىزدى. بالتانىڭ قولىنان كەسەنى الىپ، كەلىنشەككە ۇستاتتى.
— ىستىق-ىستىق ۇرتتاڭىز. مامام ءبىزدى وسىلاي ەمدەيدى. ەشقانداي سۋىق جولامايدى سونسوڭ.
— ءوزىڭ ءبارىن بىلەسىڭ-اۋ، ساۋلە، — دەپ بالتا وتىرا بەرىپ ەدى، ساۋلە وعان قولىن بەزەدى.
— وتىرماڭىز، ناعاشى. دەرەۋ ۆانناعا سۋ قۇيىڭىز.
— ونى قايتەمىز؟
— تاتەم ەندى سوعان كىرىپ، ازىراق بۋلانسىن. ايتپەسە، بولمايدى. وي، تاتە، نەگە ۇرتتاماي وتىرسىز؟ تاماعىڭىزدى كۇيدىرە جۇتىڭىزشى، ىشتەگى سۋىقتى ايداپ شىقسىن.
بالتا الاقانىن الاقانىنا سارت ەتكىزدى.
— مايەچكا، مىناۋ ءبىزدىڭ جيەن ءبارىن باستان وقىپ تۋعان. سۇمدىق بىلگىر. ايدان ۇل، كۇننەن قىز تۋعىزاتىن سيقىرشىلار ءبىزدىڭ ساۋلەنىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالادى.
— بارىڭىز، ناعاشى، بارىڭىز. مەن وندا ءسىزدى ەسەككە اينالدىرىپ جىبەرەرمىن اشۋلانسام، — دەپ ساۋلە ەكى قولىن كوز الدىندا ەربەڭدەتىپ سيقىرشىنىڭ كەيپىنە تۇسكەن بولدى دا، تاعى ساقىلداپ كۇلىپ الا جونەلدى.
— ءاي، مايسارا تاتە، مەن عوي بۇرىن ەشقايدا شىقپايتىنمىن. تىعىلىپ الىپ، كىتاپتان باس المايتىنمىن. ەندى، مىنە، ناعاشىمدى، ءسىزدى تاپتىم. ءومىر سونداي كوڭىلدى! مەن بىلتىر وقۋعا تۇسكەندە سەلحوز-رابوتاعا بارعام. سوندا دالانىڭ تاڭىن العاش كورگەم. تاڭ ءبىلىنىپ، توڭىرەك بوزامىقتانا باستاعان كەزدە جالعىز ءوزىم جاتاقحانانىڭ قاسىنداعى الاسا توبەگە شىققام. تەرىسكەيدەن سالقىن سامال ەستى. شىعىس جاق قىپ-قىزىل! تۋرا دالا ورتەنىپ جاتقانداي! قانداي كەڭىستىك ەدى، تاتە! مىنا قالادا كوزىڭ نە تاۋعا، نە ۇيگە تىرەلىپ، كەۋدەڭ قامالىپ تۇرعانداي سەزىنەسىڭ عوي. ال، وندا، دالادا مۇلدە باسقاشا. جان-جاعىڭ، ءتۇۋ-تۇۋ كوز ۇشىنا دەيىن كوسىلىپ كەتەدى. تىرەلەر ەشتەڭە جوق. سودان قاربىزدىڭ ءبىر تىلىگىندەي بوپ كوكجيەكتەن كۇن ۇمتىلدى. جازىق جەر بەتى قىپ-قىزىل داستارقان جايىپ جىبەرگەندەي بولدى دا كەتتى. وي، سونداي قۋانعانىم-اي، تاتە! دالانىڭ تاڭى اتقانى سونداي ادەمى بولادى ەكەن! سونداي سۇلۋ بولادى ەكەن! وي، بوزتورعايدىڭ اسپانعا شانشىلىپ الىپ سايراعانىن ەستىسەڭىز! مەن ءوزى ونشا ءان سالا المايمىن، تاتە. ال اندا، توبە باسىندا بۇكىل تۇلابويىم، بارلىق جان دۇنيەم تۇگەل اندەتىپ قويا بەردى. شىركىن، قالاي كوپ نارسەدەن قۇر قالعام! دالانىڭ بالالارى قانداي باقىتتى! ەندى مىنە، سىزدەرمەن كەزدەسىپ، تاعى دا كەنەلىپ قالدىم. — ساۋلە "شىنىم، راسىم!" دەگەنىن ۇشقىنداعان قۇرالاي كوزىمەن ءبىلدىردى.
— ساۋلەتاي، سەن مەكتەپتى قاي تىلدە ءبىتىردىڭ؟
— قازاقشا. مامام... مەنىڭ مامام بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن عوي. قازاقشاسى بۇرىن ونشا بولمايتىن. مامام جۇپار ەكەۋمىزدى قالانىڭ ول شەتىنەن بۇ شەتىنە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ وقىتتى. ءقازىر ءوزىم ماماما سونداي رازىمىن. اناۋ ءبىزدىڭ كۋرستا قازاق قىزدارى كوپ-اق. ءبىراق كوبىسى قازاقشا سويلەي الماي ۇيالىپ، كۇمىلجىپ تۇرعانى.
— سونداي تازا سويلەيسىڭ؟ نەگە ادەبيەتشى بولمادىڭ؟
— تاتە، ايتايىن با؟ — ساۋلە سىبىرلاي ەڭكەيدى.
— ايت.
— مەن توعىزىنشى كلاستا ولەڭ جازعام.
— راس پا؟
— راس. ءقازىر قويىپ كەتتىم. ول كەزدە جاس بولعام...
— ءقازىر قارتايىپ قالدىم دە.
ساۋلە سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. كۇلكىسى وزىنە سونداي جاراسادى.
— ءبىر بالا وقىعان. كەيىن ءۇيى باسقا قالاعا كوشىپ كەتتى. — ساۋلە تۇنجىرادى. قاباعى جابىلىپ بارىپ اشىلدى. — ارينە، ولەڭ كوڭىل كۇيگە بايلانىستى.
بالتا كىردى. قولىن شەكەسىنە تيگىزىپ قالت تۇرا قالدى.
— بۇيرىعىڭىز ورىندالدى، جيەن جولداس. ۆانناعا سۋ تولتىرىپ قويدىم.
— مايسارا تاتە، تۇرىڭىز. قالاي، دەنەڭىز قالتىراۋىن قويدى ما؟ — سۇيەپ بار جاتىپ، بالتاعا بۇرىلدى. — ءسىز، ناعاشى، شايدى جاساپ، دايىن وتىرىڭىز. ءبىز ون مينۋتتەن كەيىن شىعامىز.
— ساۋلەتاي، سەن دە كىرەسىڭ بە؟ مەن ءوزىم-اق...
— جوق، تاتە. مەن بىلەم عوي...
ساۋلە ءوز ۇيىندە وتىرعانداي ەمىن-ەركىن. داستارقان باسىندا دا ءازىل-قالجىڭدى قارداي بوراتتى.
— تاتە، سۇلۋلىق سۇقتاندىرادى دەيدى. سول راس پا؟
— قايدان بىلەيىن، راس شىعار سولاي دەپ جۇرت ايتسا.
— ال، كەي سۇلۋلىق كوز قارىقتىرادى دەسەدى عوي.
— ول جاعىنا جوقپىن.
— ءماسساعان! جوقپىن دەيسىز. جاڭا مەن ۆاننادا سىزدەن، ءسىزدىڭ مۇسىنىڭىزدەن كوز ايىرا السامشى!.. ناعاشىم قانداي باقىتتى! مۋزەيدىڭ دە، انتيكانىڭ دا قاجەتى جوق. ءبارى ءوز ۇيىندە، ءوز قاسىندا.
مايسارا قىزاردى. "مىنا بالەكەي قىز شىمشىپ العاننان ساۋ ما. قاي-قاي تۇسقا تاپىراقتاپ بارادى. ادامنىڭ ەڭ ءبىر جاسىرىن ۇستار جەرىنە تايراڭداتىپ كىرگىزىپ جىبەرگەن سوڭ "ءور دە مەنىكى، ءتور دە مەنىكى!" دەيتىن قىزىلكوزدىككە سالىنعانى ما؟ نەمىس حالقى گەتەنىڭ مۋزەي-ۇيىندەگى جاتىن بولمەسىنە كەلۋشىلەردى جىبەرمەي، تەك اندا-ساندا عانا ەسىكتەن سىعالاتادى ەكەن. ال، ءبىز توسەگىمىزدى دە اشىپ تاستامايمىز با. ول ازداي-اق جالاڭاش دەنەڭدى كوز الدىنا توساسىڭ".
مايسارانىڭ تومسارىپ قالعانىنان ءوزىنىڭ ارتىقتاۋ سىلتەپ كەتكەنىن سەزگەن ساۋلە الدىنداعى سۋىپ قالعان شايىن تاۋسىپ ءىشتى دە، كەسەسىن الاقانىمەن جاپتى.
— وي، تاتە، كوپ وتىرىپ قالىپپىن. مەن قايتايىن ەندى. مامام مەنى جوعالتىپ وتىرعان شىعار.
بالتا ساۋلەنى شىعارىپ سالىپ كەلدى.
سونداي اشىق ەكەن جيەنىڭ.
— ءا، ءيا... كىسى جاتىرقامايدى. — بالتا ودان ءارى سويلەسكىسى كەلمەيتىنىن اڭعارتىپ، تەز زالعا ءوتىپ كەتتى.
مايسارا سالدەن سوڭ ۇستىنە كىردى.
— مايسارا، مەن بۇگىن ءبىرازعا دەيىن وتىرام. ستاتيا جازۋعا دايىندالۋىم كەرەك. جاتا بەر.
مايسارا ءلام دەمەي شىعىپ كەتتى.
سودان باستاپ ەكەۋى توڭتورىس كۇيگە كوشتى.
"مايساراعا كىنا ارتاتىنداي نەمدى مىندەت قىلامىن؟ بار جازىعى جاقسى كورگەنى مە؟ جوقتان وزگەگە قيتىعىپ ىلىك ىزدەپ ءجۇرىسىم قالاي؟ جاقتىرماسام، كوستيۋمىمدى يىعىما ءىلىپ، باس ءيىپ قوشتاسىپ نەگە شىعىپ جۇرە بەرمەيمىن. قيمايمىن با؟ وندا نەمەنەگە شي شىعارماق بولام. ونسىزدا ىشتەي كۇپتى بوپ، جازىقسىز جاپا شەگىپ، بەتىمە تۋرا قاراۋعا دا ءداتى بارماي تومەنشىكتەپ جۇرگەن ايەلدى ودان سايىن تۇقىرتقاندا قاي ۇشپاققا شىعام؟ وسى مەنىكى نە؟ قاسىم مەن قاباگىما قاراعان سايىن مايسارانى ەلەمەي بارا جاتقانىم قالاي. ءسوزىن ساناتىپ، قيمىلىن ەسەپتەتىپ قوياتىن بۇرىنعىنىڭ قاتال ەركەگىنە اينالىپ كەتكەن سياقتىمىن. نەتكەن قاتال مىنەز ەدى. كوڭىلگە قاراۋ سونشاما قيىن با؟ ءبىر شاڭىراق استىندا ەكەۋدەن ەكەۋ تۇرىپ، ءبىر بىرىمەن سويلەسپەۋ — نەتكەن زورلىق. نەگە ىڭعاي بەرمەيمىن؟ جالىنىن ءسوندىرىپ، كوڭىلىن سۋىتام دەگەن قىلىق پا مەنىكى؟ ونداي قاتالدىق تانىتۋ ءۇشىن مايسارانىڭ ۇلكەن ايىبى بولۋى كەرەك قوي. قانداي ايىبى بار ەدى الدىمدا؟ قىزمەتى مە؟ كولدەنەڭ تابىسى ما؟ ودان زيان شەگىپ وتىرسىڭ با؟ ۇستىندەگى قابات-قابات قابىعىڭ قايدان كەلەر ەدى، مايسارا بولماسا. الدىنداعى سەرۆەلات، قىزىل، قارا ۋىلدىرىق، شۇجىق پەن قازى، جاس قيار مەن پوميدور باسقالاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيدى بۇگىندە. وسىلاردان نەگە بەزبەيسىڭ؟ قارا نان، سىلدىر سورپا، ۇسىگەن ەتكە قاراپ وتىر ەل قۇساپ، ادىلەت دەپ ارپالىسار بولساڭ. ايتپەسە قاسارىسا بەرمەي مايساراعا ءتۇسىڭدى بەر. تىستەنگەندەي بوپ سازارعان ءتۇسىندى جىلىت. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، ىرگەڭدى مۇلدە اۋلاقتا دا، ۆاسيا اتايدىڭ قاسىنا كەت. جالعىزدىق مۇجىگەن شالدىڭ كوڭىلىن داۋالا. ءوزىڭدى دە ءسويتىپ ءبىر سىنا. مۇمكىن قوجىراعان كەۋدەنىڭ باجى تابىلار. الدە..."
ساۋلەنىڭ اتىن ويىندا دا اتاعىسى كەلمەيدى. ساۋلە تازالىقتىڭ، پاكتىكتىڭ سيمۆولى. وعان قارىنداس رەتىندە عانا كوز سالۋ كەرەك. باسقاشا قاراۋ — قىلمىس. "ءاي، ءبىراق تالدىرماش قىزدىڭ بەينەسى ەسىنەن ءبىر كەتپەيتىنى قالاي؟ بۇكىل اقىل-ويىن بيلەپ العان قۇدىرەتىنىڭ توركىنى نە؟ اتتەڭ-اي، تۋعان قارىنداسى، شىن قارىنداسى بولار ما ەدى! قانداي سەنەدى. ناعاشىلاپ ۇزدىگىپ تۇرادى. ويىندا تۇك جوق. اناۋ پاپاسى مەن ماماسىنىڭ سەلتەكبايلارىنان دا قورىقپايدى".
ەرتەڭىندە بالتا اياق استىنان مازاسىزداندى. ءدال وسى قورقىنىشتى كۇدىك بۇرىن ورالماۋشى ەدى، تۇتقيىلدان ساپ ەتتى دە، ورنىنان اتىپ تۇرعىزدى. بۇگىن دە جۇمىستان كەلىسىمەن ستاتياسىن سىلتاۋراتىپ وڭاشا وتىرعان. ءبارىن جيىپ تاستاپ كيىنە باستادى. كەشە ساۋلە گرۋپپامىزبەن تەاترعا بارامىز دەگەن. كەش قايتادى. جالعىز قايتادى. ال انالار... ناشاقور شىركىندەر ەشكىمدى ايامايدى. ولارعا ەرمەك كەرەك. قۇلاعىنا ساۋلەنىڭ شىرىلداعان داۋسى جەتكەندەي بولدى. اسىعا باسىپ كوريدورعا شىقتى. اسۇيدەن باس قىلتيتقان مايساراعا قاراعان دا جوق. شارفىن موينىنا سالبىراتىپ سالا سالدى دا، پالتوسىنىڭ جەڭىنە قولىن سۇعار-سۇقپاستان شىعا جونەلدى.
— قايدا... قايدا كەتتىڭ، بال؟ — دەپ ارتىنان قولىن سوزا ۇمتىلعان مايسارا وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.
بالتا اسىعا باسىپ ساۋلەنىڭ ءۇي جاعىنا تارتتى. اياز سىنعان. تۇنگى قالانىڭ قار بۇركەنگەن شىرشالارى مۇلگىپ قاپتى. شىرشا شىرشانىڭ اراسىنداعى الاسا باعاناداعى اقشىل فونار جارىعى قار جىلتىراتادى. تروتۋارعا مۇز قاتقان. قارسى كەزدەسكەن ەكى-ۇش ادام تايعاناقتاپ جۇرە الماي بارادى. بالتانىڭ اياعى تايعانامايدى. مايسارا تابانى بۇجىر-بۇجىر، ءىشى جىپ-جىلى فين ەتىگىن الىپ بەرگەن. ءبىراق ءدال ءقازىر جىگىت مايسارانى دا، قالانىڭ تۇنگى كورىنىسىن دە، تايعاناقتاپ قۇلاپ-تۇرىپ جاتقانداردى دا ەلەر ەمەس.
ەسى-دەرتى — ناشاقورلاردىڭ تالكەگىندەگى ساۋلەنى قۇتقارۋ.
ءۇي ماڭى تىپ-تىنىش. بەيساۋبەت جۇرگەن ەشكىم كورىنبەيدى. ساباسىنا تۇسكەن بالتا ساعاتىنا قارادى. سەگىز جارىم عانا ەكەن. كۇلىپ جىبەردى.
"ءتۇۋ! سونشاما ەلىرىپ... ساعاتقا قاراۋ ەسىمنەن شىعىپ كەتكەنىن قاراشى. ونسىز قايتپايدى. ءالى ءبىر جارىم ساعات بار".
وسى ماڭداعى كافەگە كىرىپ وتىرا تۇرماقشى بوپ كەتە بەرگەندە تۇلىپ كيگەن ميليسيونەردىڭ قاراسى شالىندى. "ءاي، ميتيا سەرەگين ەمەس پە ەكەن؟ حابارلاسپاي كەتتى عوي. جاقسى جىگىت".
ميليسيونەرگە قاراي ءجۇردى.
— مەن ءسىزدى بىردەن تانىدىم. ەسەنبىسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ.
— ميتيا! سالەم. نەگە حابارلاسپاي كەتتىڭ؟
سەرەگين ەستىمەگەنسىپ سىرت اينالىپ، ءبىر كىسىلىك بۋدكاسىنا كىرىپ كەتتى دە، "پامير" قورابىن الىپ شىعىپ، بالتاعا ۇسىندى.
— جوق! راقمەت. شەكپەيمىن.
— مەن وسىنى تاستاي الماي ءجۇرمىن.
— دميتريي، سەن جاۋاپ بەرمەدىڭ عوي، — دەپ بالتا ەزەۋرەدى.
— كەشىرىڭىز، بالتا مۇقاتوۆيچ. ۋاقىتىم بولمادى، دەپ سەرەگين قيپاقتاپ تۋرا قاراي الماي، تەمەكىسىن تۇتاتا باستادى. بالتا ءبىر شيكىلىكتى سەزدى.
— جاسىرما، ميتيا... مەن كورىپ تۇرمىن قۋىستانعانىڭدى. سەن مەنەن قاشقاقتايسىڭ عوي سوندا؟ سولاي عوي.
— جو-جوق! ماعان ءسىز ۇنايسىز. ءبىراق... — ميليسيونەر تاعى كىدىردى. — مەن سىزدەردىڭ ۋچاسكەلىك ميليسيونەرلەرىڭىزدى بىلەم. سول ماعان ءسىز تۋرالى ايتقان...
— نە ايتتى؟
— ايتقاندا، ارينە، ءسىزدى جاماندامايدى... ماشينانى قالاي العانىڭىزدى... اناۋ رەكەتپەن بايلانىسقانىڭىزدى ەسكەرتكەن. و-و، ءسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ باراقتىڭ كىم ەكەنى بىلمەيسىز.
— سەن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم. بىزدە مالىمەتتەر بار ول تۋرالى.
— وندا نەگە ەركىندەپ ءجۇر ول. وندا نەگە مەن سياقتىلاردى شىرماتىپ قوياسىڭدار؟ نەگە ۇستامايسىڭدار؟
بىلەسىڭدەر، ءبىراق تۇك ىستەمەيسىڭدەر! - بالتا اشۋلانا باستادى.
— ال ءسىز ونىڭ كىمدەرمەن بايلانىستى ەكەنىن سەزبەيسىز. ءبىز... ميليسيا ونى باياعىدا-اق وتىرعىزار ەدىك ءبىراق ونىڭ ءوز ادامى بار انا جاقتا... جوعارىدا... — دەپ سەرەگين يەگىن كوتەردى.
— بولسا شە؟ سونىڭ ءوزىن قوسا قاماسىن.
— مەن دە سولاي ويلاعام. سترەلدوۆتى شىعارىپ جىبەرگەننەن بەرى ول ويىمنان اينىدىم.
— سترەلدوۆىڭ كىم؟
— ميليسيا مايورى. تەرگەۋشى. سونداي ءپرينسيپشىل ادام ەدى... انالار اقىرى قۋعىزىپ تىندى، — سەرەگين قايتادان تەمەكى تۇتاتتى.
— قايدا قۋدى؟
— الدىندا جۇمىستان جاي شىعارىپ جىبەرگەن. ءقازىر پارا الۋشى دەپ ءوزىن ءىستى قىلدى. — سەرەگين ءتۇتىندى اۋزى-مۇرنىنان ىتقىتتى دا، كۇرك-كۇرك جوتەلگە باستى — ورگانيزم قابىلداعىسى كەلمەيدى. ال ءتۇتىنسىز قاقيىپ تۇرا بەرسەڭ، قابات-قابات كيىنسەڭ دە، سۇيەك-سۇيەگىڭدى سۋىق سىندىرىپ جىبەرە جازدايدى. سترەلسوۆتى وتىرعىزىپ قويدى.
— بۇل اراعا پوست قويماسا قايتەر ەدى؟
— قاجەت. وتە ماڭىزدى ادام!.. سونسوڭ، بالتا مۇقاتوۆيچ، ينسترۋكسيا بويىنشا بىزگە بەيسەۋبەت ادامدارمەن كوپ سويلەسۋگە دە بولمايدى.
— جارايدى، سەرەگين جولداس. يشاراتىڭدى ءتۇسىن- ءدىم. ءبىر عانا ءوتىنىش. سەن مىناۋ ۇيدەگى ءبىر قىزدى... ءوزى ستۋدەنتقا، سونى بىلەسىڭ بە؟
— بۇل ۇيدە ستۋدەنتكا كوپ. ءسىزدىڭ ايتپاعىڭىز ساۋلە عوي. ونى وتە جاقسى بىلەم.
بالتا تاڭدانا قاراپ تۇرىپ:
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ قادالا سۇرادى.
— ءسىز ساۋلەنى ەكى-ۇش رەت اكەلىپ سالعانسىز. ال، ساۋلە... سونداي ءتارتىپتى قىز. اناۋ ەركەتوتاي بالالارعا ۇقسامايدى. بۇرىن ۇيىنەن شىقپاۋشى ەدى... ەندى...
— نەمەنە "ەندى؟"
— ءسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ، ساۋلەنى اۋرەلەمەڭىز. ساۋلە ونداي ەمەس. بەكەر وبالىنا قالاسىز.
بالتا قالشىلداپ كەتتى.
— ونى سەنەن سۇرامايمىن. ول — مەنىڭ ءوز شارۋام!
— سۇرايمىز، بالتا مۇقاتوۆيچ، ءبىز سۇرايمىز. ءسىزدىڭ جەكە شارۋاڭىز ەمەس. قاتەلەسەسىز. ادام تاعدىرى ءبارىمىزدى دە ويلانتۋى قاجەت. ال، ءسىز...
— ال، مەن... ايت، بۇكپە!
— ال، ءسىز تىركەلمەگەن ۇيدە زاگسكە وتىرماعان ايەلمەن تۇرىپ جاتىرسىز. ەندى مىنا ساۋلەنى...
— سەن جولداس ميليسيونەر! وتە ماڭىزدى ادامدى قورعاۋىڭدى ءبىل! باسقا جەرگە ارالاسپا! ادام تاعدىرىن كەيدە ەكى-اق ادام شەشەدى. ەكى-اق ادام! وزدەرى عانا!
بالتا بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. قوشتاسقان دا جوق. اشۋمەن دىرىلدەگەندە، كومەيىنەن لىقسىپ اۋىر كۇرسىنىس اقتارىلدى.ناۋقاس جاننىڭ قينالعان ىڭقىلىنداي كۇرسىنىس ەدى ول. جانىنىڭ اۋىرعانى راس بولاتىن. بار شىندىقتى وزىنەن جاس ادامنىڭ اۋزىنان ەستىگەندە، قارسى داۋ ايتقان بولعانمەن، ىشتەي جاسىپ، جۋاسىپ قالعانى دا انىق ەدى. ءبىراق وزىمشىلدىك دەيتىن بەتپاقتىق اشۋ شاقىرتىپ، دەنەنى قالش-قالش دىرىلمەن بۋىپ الدى.
"الىنە قاراماي اقىل ۇيرەتپەك ماعان. ول كىم سونشاما. بار بولعانى وتە ماڭىزدى ادامنىڭ ءۇيىنىڭ جەل جاعىنداعى كۇزەتشىسى عانا. ال، ول... جەر كىندىگى قولىندا تۇرعانداي شىرەنەدى... ساۋلەدەن اۋلاق ءجۇر دەۋگە قانداي قاقىسى بار؟ كىمنىڭ كىممەن كەزدەسۋىن ەندى ميليسيا شەشەتىن بولعان با... اقىلگويسىپ، تاناۋ شۇيىرگىشىن... تىركەلمەگەن ۇيدە تۇرسام شە... سول دا قىلمىس پا؟ اناۋ باراقتىڭ نەبىر ماحيناسيالارىن ءبىلىپ وتىرىپ، تايراڭداتىپ قويادى. مىقتىنىڭ قامقورىندا دەيدى. سوندا مىقتىنىڭ قامقورىنداعى قىلمىسكەر ويىنا كەلگەنىن جاساۋعا رۇقسات ەكەن عوي. سوندا ميليسيا وتە ماڭىزدى ادامنان باسقا جۇرتتى قورعاماي ما؟ اناۋ باراقتاردان، ماگومەدتەردەن قۇتقارماي ما؟
ساۋلەنى مەنەن ايىرماق... ءاۋ، مەن ونى سۇيسەم شە؟"
بالتا قالت توقتادى.
"سۇيەم بە؟!"
وسى ويىنان ءارى قورىقتى، ءورى قۋاندى. وزىنەن دە، وزگەدەن دە جاسىرىپ جۇرگەن سىرى وسىلاي وپ-وڭاي اشىلار دەپ كۇتپەسە كەرەك ەندى جۇرەگى اتشا تۋلاپ، الگىندەگى بار اشۋدان ادا بولدى. سول-اق ەكەن كوز الدىنا ساۋلەنىڭ كەڭ ۇلكەن كوزدەرىندەگى قۋاقى كۇلكى ەلەستەدى. "ناعاشى، ءتۇن قاتىپ نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ جەڭگەم جالعىزسىراپ قالدى عوي". ساۋلە ايتا بەرسىن. ساۋلە قاعىتا بەرسىن. بالتا بۇدان بىلاي بارىنە دە توزەدى.
بارىنە دە كونەدى. ويتكەنى ساۋلەنىڭ وسى دۇنيەدە بارلىعى، مىناۋ اسەم قالانىڭ سىزدى، ءيىستى تەحنيكالىق قاباتىڭدا تۇرۋىنىڭ، ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى جۇرەكتى رەنىشتەن قۇتقارىپ، شارق ۇرىپ الاسۇرعان كوڭىلدى راحات كۇيگە بولەيدى.
بالتا قافەنى دە ۇمىتتى. دميتريي سەرەگيندى دە، ونىڭ اقىلىن دا ۇمىتتى. ەرسىلى-قارسىلى كوشە كەزىپ، تۇنگى قىسقى قالانىڭ اياق استىنان وزگەرىپ، اسقاقتاپ، ادەمىلەنىپ كەتكەن كوركىنەن كوز ايىرمايدى.
ءتۇن دىبىسى ءارقيلى. كۇندىزگى شۋدان مۇلدە وزگەشە. ءتۇن قيمىلىندا قاربالاسى از. بۇلتسىز قاراكوك اسپانعا بويلاي سەرەيگەن بيىك ۇيلەردىڭ ءار تۇسپەن كوز اشقان تەرەزەلەرى — تىلەۋلەس جانارلارداي. ءدال وسى ىڭكار ءتۇندى بۇرىن قالاي بايقاماعانىنا تاڭىرقاعان بالتا قار بۇركەنگەن شىرشالاردان سونشالىق ءبىر تازالىق سەزىپ، جارىق شاعىلىستىرعان بۇتاعىنا مەيىرلەنە قادالادى.
"قانداي اسەم! ءارى تىنىس كەڭىتەردەي تازا اۋا! تاۋدان جۇپار قۇيىلعانداي! تۇنگى الماتى مۇلدە وزگەرىپ، مۇلدە ءايباتتانىپ، نازىك كوركەمدىكپەن قۇلپىرىپ كەتەدى ەكەن-اۋ! ءمان بەرمەيمىز. كوز الدىمىزداعىنى كورمەيمىز. ەلەمەي اسىعىپ جۇرگەنىمىز".
ارينە، قالا وزگەرگەن جوق ەدى، وزگەرگەن بالتانىڭ ءوز كوڭىل كۇيى ەدى. كوكىرەككە قۋانىش اكەلگەن جانعا دەگەن ىندىنى اۋعان، كوڭىلدىڭ قۇلاعان بەيىلى ەدى.
— ناعاشى! ءاۋ، ناعاشى، ۇيىقتاپ كەتكەننەن ساۋمىسىز؟
ساۋلەنىڭ اشىق ءۇنىن، اشىق ۇنىنە ىلەسە شىققان سىڭعىر كۇلكىسىن ەستىگەندە، بالتا ۇشىپ كەتە جازدادى.
— ساۋلە! ساۋلەتاي! ءوزىڭبىسىڭ؟! — دەپ قۋانا قارسى ءجۇردى.
— ەندى كىم دەپ ەدىڭىز، ءوزىم بولماعاندا. مۇندا نە عىپ تۇرسىز، ناعاشى-اۋ؟
— ءوزىڭدى توسىپ... توسقاندا... بۇزاقىلار كوپ، — دەپ بالتا كۇمىلجىگەنىمەن كوزى ساۋلەدەن ايرىلمايدى. ساۋلەنى كورگەنىنە دە، ساۋلەنىڭ جالعىز كەلگەنىنە دە ءماز. ءسال قىزارعان ەكى بەتتىڭ ۇشى وزىنە قىزىعا قادالعان كوزدەردەن قىمسىنىپ، الاۋلاپ كەتتى. قوس سامايىنداعى بۋدىراپ شىعىپ تۇرعان بالاپان شاشىن ەكى الاقانىمەن سيپالاپ، ساۋلە جىگىتتىڭ الگى سوزىنە ەندى عانا ءمان بەرىپ، تىلسىم قۋانىشقا شىم-شىم شومدى.
"مەنى توسىپ تۇر. مەنى! بۇرىن ەشكىم توسپايتىن. بۇزاقى بالالار كوپ دەيدى. بۇرىن دا كوپ بولاتىن. ءبىراق بۇرىن مەنى ەشكىم كۇتپەيتىن. ىزدەمەيتىن. ال بۇل... ناعاشىم!.. ناعاشى ما؟ ناعاشى عانا ما؟.. الدە تەك ناعاشىلىق رەتپەن قامقورلىق تانىتاتىن شىعار. جۇبايى سۇمدىق كەرىم! ەركەكتەر تۇگىل مەن ءتۇر-تۇلعاسىنا عاشىق بولا جازداعام. مايسارا تۇرعاندا"...
مايسارا اسۋ بەرمەس بوگەتكە ۇقساپ كەتتى. قىز ءجۇزى اپ-ساتتە جابىرقاۋ تارتىپ، قىزعىلت ءتۇس لەزدە ءوشىپ، جابىعىڭقى ءوڭ سۋىق سورعانداي بوزارا قالدى.
— ساۋلەتاي، نە بولدى؟ جاۋرادىڭ با؟ ءتۇسىڭ قاشىپ كەتتى عوي، — دەپ بالتا وزگەرىستى قاپىسىز بايقادى.
— ءسىز سوندا مەنى توسىپ ءجۇردىڭىز بە؟ الدە كۇزەتىپ ءجۇردىڭىز بە؟ سىزدىكى سونىڭ قايىسسى، ناعاشى؟
— ساۋلەتاي-اي، ادامدى قينادىڭ-اۋ. كۇزەتتى دەيتىندى قايدان شىعاردىڭ... ءوزىڭدى... تەنتەك بالالار مازالاي ما دەپ... ولار ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. ايتپەسە كۇزەتشىدەي باعىپ قايتەم...
— تەنتەك بالالار بولماسا، كەلمەيدى ەكەنسىز عوي، ناعاشى.
— جوق، ساۋلەتاي! سەنىڭ جالعىز جۇرگەنىڭدى ويلاعاندا... ءقازىر قىزدارعا تۇندە جالعىز ءجۇرۋ ءقاۋىپتى... ويلاعاندا جانىم تۇرشىگەدى. — بالتا ابدىرادى. ەكى قولى جازىلا اۋەدە اسىلىپ قالىپتى. جىگىتتىڭ وسى ىڭعايسىزدانعانى، قىسىلعانى ساۋلەگە سونداي ۇناپ كەتتى. ءوزىنىڭ ءدال ءقازىر بالتانىڭ بار ەرىك-ىرقىن قولىنىڭ ۇشىنا جيناپ العانىڭ الدەبىر سۇڭعىلا تۇيسىكپەن پايىمداي قويدى. سودان با ءالى دە ءبىراز قاجاي تۇسكىسى كەلدى.
— ناعاشى-اۋ، باس-اياعى ءبىر-اق اي بولدى ءسىزدىڭ مەنى بىلگەنىڭىزگە. وعان دەيىنگى ون سەگىز جىلدا جالعىز ءجۇرىپ تە ەشتەڭەگە ۇرىنباپ ەدىم. ەندى نەگە ۇرىنادى دەپ قاۋىپتەنەسىز. الدە قىز ون سەگىزگە كەلگەندە وزگەشە بوپ كەتۋشى مە ەدى؟
— كەشىر، ساۋلەتاي. مەن ساعان ونداي بوياۋ جاعايىن دەمەيمىن. ارينە، سەن مەنسىز دە جۇرە الاسىڭ، ال ءبىراق مەن...
— نەگە كۇمىلجيسىز، ناعاشى؟ ءسىز قورقاق ەكەنسىز عوي.
— ال ءبىراق، ساۋلە... ساۋلەتاي، مەن ەندى سەنسىز جۇرە المايمىن! — ايتارىن ايتقانمەن تىنىسى تارىلىپ، وكپەسى قابىنىپ، جۇرەگى اتشا تۋلاعان بالتا قىزعا تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماي، سىرت اينالا بەردى.
ساۋلە ءتىل قاتپادى.
"ءبۇلدىردىم. كوڭىلىن قالدىردىم. ناعاشى دەپ تۋىس تۇتىپ جۇرگەندە... ەمەشەم ءۇزىلىپ... الىستاتىپ الدىم. ءاي، نەتكەن ءوزىمشىل ەدىم. ەندى جولاماي كەتەدى. "سەنسىز جۇرە المايمىنىم" نە؟ ءوستىپ تە توتەسىنەن ءدۇرس ەتكىزۋگە بولا ما؟ ايالايمىن دەپ اياماعانىم قالاي؟ ايەلىڭ، جارىڭ بار دەسە شە؟.. مايسارا ەكەۋمىزدىڭ ارا قاتىناسىمىزدى بىلمەيدى. بىلگەن كۇندە دە كورسەقىزار ساناۋى ورىندى بولار ەدى. ارينە، باس-اياعى ءبىر ايدىڭ ىشىندە ولىپ-وشەردەي بولعانىما سەنبەيدى. ءبۇلدىردىم. ەندى ناعاشىعا دا جارامايمىن".
— ناعاشى، نەگە تەرىس قاراپ كەتتىڭىز. ءازىل ايتقان كىسى كوزىن الا قاشپايدى ەمەس پە؟
— ساۋلەتاي، كەشىر... سەنى رەنجىتكىم كەلمەپ ەدى.
— مەنسىز جۇرە المايمىن دەيسىز. ويناساڭىز دا ويىڭداعىڭىز دەيىك. سوندا مايسارا تاتەمدى قايدا قوياسىز؟ — دەگەندە الگىندەگى كەۋدەسىندە تۇتانعان ءتاتتى قۋانىشى ءسونىپ كەتتى.
انە، مايسارا اقىرى الدىنان شىقتى. ءقايتىپ تۇسىندىرەر؟ قالاي اقتالار؟ اقتالا الار ما؟ مايساراعا دا العاشقى كەزدەردە قۇلاي ىنتىعىپ، اڭساي ۇمتىلىپ ەدى عوي. ەندى نەگە بەزىندى؟ شىنىمەن بەزىنە مە؟ الاعىزعان كوڭىل گۇلدەن گۇلگە قونعان كوبەلەككە ۇقساپ بارا جاتقان جوق پا؟
— ساۋلەتاي، مەن ءبىر ارتىقتاۋ ءسوز ايتىپ قالسام، كوڭىلىنە اۋىر الما. ءدال ءقازىر اناۋ ەدى، مىناۋ ەدى دەپ جاتۋ ماعان قيىن. ءبىراق قاي قيىرعا ۇزاتساڭ دا، ايتقانىم ايتقان. تەك ءوزىڭ وكپەلەمە. وكپەلەپ كەتسەڭ، مەنەن تىنىشتىق قاشادى. مازا قالمايدى. باسقا قوسارىم جوق. بار ايتارىم وسى عانا، ساۋلەتاي، — دەپ قينالسا دا قيماي قارادى.
ساۋلە ەندى كۇلگەن دە، قاعىتقان دا جوق. بالتانىڭ ءوزى تۇسىنبەس شىتىرمانىڭ قىز ءتۇسىندى. تۇسىنگەن ساتتە كوڭىلىندە تيتىمدەي دە رەنىش قالعان جوق. قايتا مىناۋ كورىكتى، سىمباتتى جىگىتتىڭ ءوزى ءۇشىن قاي تاۋەكەلگە دە باس تىگەرىن سەزدى.
— ۇيگە قايتىڭىز، ناعاشى. ۋاقىت ءبىراز بولدى.
— رەنجىمەيسىڭ عوي...
— نەسىنە رەنجيمىن.
-— ءبىر ءوتىنىشىم بار، ساۋلە. سونى ورىندار ما ەدىڭ؟
ساۋلە ءبىراز بوگەلدى. مەدەۋ بولار تىلەك پە، جاندى قينار تالاپ پا — بەرە الار ما قولقاسىن. ىستىق ءۇمىت كەۋدەنى تولقىلداتىپ سوعىپ تۇرعاندا سۋىنىپ كەيىن شالقىسا، وكىنىشى ءومىر بويى قينار ما؟ قينالىپ بارىپ ءتىل قاتتى.
— ايتىڭىز، ناعاشى. قولىمنان كەلسە، ءسىز ءۇشىن ايانبايمىن.
— ءوتىنىشىم، ساۋلە، مەنى بۇدان بىلاي ناعاشى دەپ اتاماساڭ ەكەن... ارينە، مەن تۋىستىق كوڭىلدەن قاشقاقتامايمىن...
— سول-اق پا، ناعا... بالتا؟
— سول! سول عانا، ساۋلەتاي. راقمەت.
— ساۋ بولىڭىز.
— ساۋ بول، ساۋلە!
ساۋلە اقىرىن باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. تىق-تىق باسقانى اسفالتتا ەمەس، جۇرەگىندە جاڭعىرىپ، كەۋدەسىندە ءدۇرس-دۇرس ۇرىپ جاتقانداي.
"ءاي، ءوتتىم-اۋ ءبىر اسۋدان! سەرپكەن جوق! قاققان جوق قولىمدى. ءاي، بەكتەمىر اعا! كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى! اتپەسە، مەن مىنا ميلليون تۇرعىنى بار قالادان ساۋلەنى كورەر مە ەم. كەزدەسەر مە ەم. قولتىعىمنىڭ استىنان قانات بىتكەندەي بولدى-اۋ! ۇشىپ كەتەردەي، قالىقتاپ اسپانداپ كەتەردەي اسەرلەنۋىمدى قاراشى! ءدال وسىنداي قۇپيا سەزىمدى مايساراعا قىزىققان كەزدەردە سەزىنۋشى مە ەدىم؟ اناۋ تىق-تىق تيگەن وكشەسىنىڭ ءوزى سويلەپ بارا جاتىر عوي. كوز بايلاعان بەينەسىندە-اق ادام جانىن الديلەپ اقىرىن تەربەتكەن راقات تىنىشتىق بار عوي. بۇرىلار ما ەكەن؟ بۇرىلدى! ساۋلە بۇرىلدى! شىركىن-اي، قۇرالاي كوزدەرىنە قارار ما ەدى! كورەر مە ەدى ءومىر ۇشقىنىن! ناز تىرىلتكەن قاباق قيمىلىندا تىرلىكتىڭ بۇكىل قىزىعى سىعىلىسىپ تۇر-اۋ! بۇرىش اينالىپ كەتتى... ەرتەڭ كورەم عوي. ۋاقىت جىلجىمايدى وسىندايدا".
ىلگەرى باسقان اياعى كەرى تارتىپ قۇر سۇلدەرى كەلەدى. بار ىندىنى ارتتا قالعان ساۋلەگە مۇلدە اۋىپ كەتكەن.
* * *
مايسارا بالتانىڭ "بۇزىلعانىنا" كوزى ابدەن جەتتى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە مەدەۋ تىلەپ كىردى.
— جوعارى شىق، مايسارا. جۇدەۋسىڭ عوي؟ سىرقات ەمەسپىسىڭ؟
— جاي بەلگىلى عوي، اتا. بالتا جولاماي كەتە مە دەپ قورقام. ۇيدەگىسىنەن تۇزدەگىسى كوپ، — دەپ ىقىلاس كۇتكەن قاباقپەن قارادى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ توسىرقاعانداي ءبىراز بوگەلىپ قالدى.
— ورىستا "زورلاپ سۇيىكتى بولماسسىڭ" دەگەن ماقال بار. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋىڭ دە اسىعىستىق جاسادىڭدار. ەح، مولودەج، مولودەج! ارداق تۇتار نە قالدى سەندەردە؟ — ۆاسيا اتاي باس شايقادى. ورنىنان تۇرىپ شاينەككە سۋ قۇيا باستادى. — شاي قويىپ جىبەرەيىن.
— قاجەت ەمەس، اتا.
— اسىقپا. ەندى اسىققاننان پايدا جوق.
— جيەنىم دەپ... ءبىر جاپ-جاس قىزدى ەرتىپ العان. كوزىمە نەگە ءشوپ سالادى؟ — مايسارا وكسىپ جىلاپ جىبەردى. ۆاسيا اتاي سىلبىر باسىپ كەلىپ، ارقاسىنان قاقتى.
— جىلاما، قىزىم. ەرتەرەك ويلانعاندا وسىلاي بولمايتىن ەدى. سەميا — ەكەۋدىڭ وداعى. مىزعىماس بىرلىگى. ال، سەندەر شە... نە ىستەدىڭدەر مىزعىماس ءۇشىن؟ تۇك جاساعان جوقسىڭدار. كۇيىپ-جانۋ بىتپەيتىندەي، تاۋسىلمايتىنداي كوردىڭدەر... — شال بەلىن باسىپ، قيرالاڭ ەتىپ وتىرا كەتتى. — كوڭىلىڭە اۋىر الما، قىزىم. بايقاعانىمدى ايتام. سەن بالتانىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن ساتىپ الۋعا تىرىستىڭ. ءبىراق بۇل زاماندا دا كەي نارسەنىڭ اقشاعا دا ساتىلمايتىنىڭ ەسكەرمەدىڭ. قوناق ۇيدەگى كوڭىلدەس ەكەۋدەي ۋاقىت وتكىزدىڭدەر. سەميا بىرلىگىن قامدامادىڭدار، مايسارا. اقىرى، مىنە... وسىلاي بولدى. ارينە، بالتانى دا اقتامايمىن. جەڭىلتەك پە، تەز ەلىكتەگىش پە... جىگىتتىڭ تۇراقتىسى، ايەلدىڭ ۇياتتىسى جاقسى. ايتپەسە شە... ەركەكتىڭ ۇرعاشى اتاۋلىعا تەگىس ۇرىنعىسى كەلەتىنىن، وڭتايىن تاۋىپ بەل سۋىتىپ العاندى قالاپ تۇراتىنىن ەشكىم جاسىرمايدى. جاسىرا المايدى. ءبىراق ەركەكتىڭ قۇلپى — ايەلى. ايەلىنىڭ مىنەز-قىلىعى. نازى. ارى. سونىڭ ءبارىن جارىنا كورسەتە بىلسە، جەتكىزە بىلسە، يلاندىرا بىلسە، ەركەك ايەلدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەتىن جانۋارى عانا. ەحە-حە، بۇگىندە، كىمدى كىم تىڭداعانداي... كىمنىڭ اقىلىنا كىم ءزارۋ بولعانداي...
شال قيرالاڭداپ تۇرىپ، شاي سالعىشتى الىپ اققۇمانعا شاي دەمدەدى. داستارقانىنا ىڭقىلداپ ءجۇرىپ بارىپ سالعان بولدى. سودان كەيىن شاينەگىن قولىنا قويىپ، قايماق قاتىپ، كەسەنى مايساراعا ۇسىندى.
— شاي ۇرتتاپ جىبەر، قىزىم. قوبالجىعان كوڭىلدى، كىكىگەن جۇرەكتى باساتىن بىردەن ءبىر سۋسىن — وسى! كەيبىرەۋلەر اراق، شاراپ جاقسى دەپ قۇنىعىپ جاتادى. ءبارى بەكەر. سىرت سۇلۋلىققا قىزىققان سياقتى الدامشى تىرلىك ول. ماسەلەنىڭ نەگىزى ىشكى اردە. كوزىمە ءشوپ سالدى دەدىڭ، مايسارا. ادامدى قارالاۋ وڭاي، سارالاۋ قيىن. "جاقسىلىق كورسەم — وزىمنەن، جاماندىق كورسەم — وزىمنەن" دەگەن ولەڭ ءسوزى بار. ەسىڭدە شىعار، مايسارا. ادامنىڭ ارەكەتى ءاردايىم الدىنان شىعادى. الداسا — اراندايدى. القالاسا — ارىندايدى. ەحە-حە، زىمىراعان ءومىر. جيزنيا بىستروتەچنايا! تۋ سىرتىمنان كەشىكپەي سوڭعى قاقپاسىن جابادى. ماعان سوندىقتان، قىزىم، كولگىرسۋدەن وتەر قيامەت جوق. كوزىڭە ايتىپ وتىرعانىم سودان. ءشوپ سالدى دەدىڭ. ءوزىڭ باستاپ سالماپ پا ەڭ سول ءشوپتى. بۇگىن سالماساڭ، بۇرىن سالعانسىڭ. قينالماعانسىڭ. كۇيزەلمەگەنسىڭ سول كەزدە، — دەپ زىلدەنە قاراپ قادالىپ قالعاندا مايسارا ءجۇز توقتاتا المادى.
— مەن... مەن... — دەپ كەمسەڭدەپ كەتتى. — مەن بالتانى كورگەننەن بەرى، كەزدەستىرگەلى ونىڭ ءبارىن قويدىم عوي... مەن تەك سونى، بالتانى، جالعىز ءوزىن سۇيەم عوي، اتا!
شال مايسارانى بەكەر قيناعانىن سەزدى. كەلىنشەكتىڭ بالتانى شىن ۇناتاتىنىنا دا كوزى جەتكەندەي بولدى.
— وندا، قىزىم، كۇرەس. سەندىر ونى. ونسىز تۇرا المايتىنىنا يلاندىر. ايتپەسە،تىرلىكتە ءمان قالمايدى. ەحە-حە، مەن بىلەم عوي. بىلەم.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ وسى پىكىرى بۇل جولى مايسارانىڭ كوڭىلىنە ساي كەلگەن سياقتى. ەرتەڭىندە تۇسكە تامان عازيز قۇلتانوۆيچقا تەلەفون سوقتى دا، ۇعىنىسۋ تىلەگەن كوڭىلدىڭ پارمەنىمەن "ساياتتا" — كەزدەسەتىن بولدى.
عازيز قۇلتانوۆيچ وزگەلەر تاراپىنان تۋىندايتىن وسىنداي كەزەكسىز كەزدەسۋلەردى جاراتپايتىن. مايسارانى سالقىن قابىلدادى.
— نە شارۋامەن كەلدىڭ؟ تاعى دا تەكسەرىس پە؟
— جوق، عازيز قۇلتانوۆيچ! —دەپ الدىنداعى قاباعىن تۇكسيتە قاتتى ءتۇيىپ العان ادامعا "مىناۋ ءوزى قالاي قارايدى؟" دەگەن ءتارىزدى تاڭدانعانداي بوگەلدى دە، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ ىشقىنا وكسىپ، جىلاپ جىبەردى.
— ايت! نە بوپ قالدى؟ ءبارىن ايت!
عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ەڭ جەك كورەتىنى — جىلاعان ايەلدىڭ كەمسەڭدەگەن ەرنى. ءزابىر كورگەن بالانىڭ جاۋتاڭداعان كوزى. اقيقاتتى قورعاپ قارسى سويلەگەن وپپونەنتىنىڭ تايسالماس قايسار ءجۇزى.
مايسارا سول كەمسەڭدەگەن ادەمى ەرىندەرىن ارەڭ قوزعاپ ءبىر جىلاپ، ءبىر قورسىلداپ بالتادان كورگەن قورلىعىن، بالتانىڭ جاۋىزدىعىن، بالتانىڭ ارامزالىعىن، بالتانىڭ وپاسىزدىعىن، بالتانىڭ ارسىزدىعىن، بالتانىڭ ساتقىندىعىن ءتىلى جەتكەنشە جەتكىزدى.
— ءجا! ءتۇسىندىم. ونداي سۇمەلەكتىڭ ءوز وبالى وزىنە. "ءيتتىڭ ىشىنە سارىماي جاقپايدى" دەپ كوزىنىڭ ەتى وسكەن ەكەن. جازاسىن الادى. ەشكىم سۇيەگىن دە تابا الماس ەتىپ كوزىن قۇرتقىزام!
مايسارانىڭ كوزى اتىزداي بولدى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ اياعىن قۇشاقتاي قۇلادى.
— جوق! جوق! جوق! ول ولسە، مەن دە ولەم! ماعان ونسىز تىرلىكتىڭ ءمانى جوق.
عازيز قۇلتانوۆيچ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. كىلەمگە سۇلاپ جاتقان ايەلگە ءارى قىزىعا، ءارى جيىركەنە قاراپ، ىرعالىپ تۇر.
— جارايدى. جىلاما.
— كەشىردىڭىز عوي، عازيز قۇلتانوۆيچ؟ — دەپ جاس جۋعان ءجۇزىن جاسىرماي مايسارا "تاڭىرىنە" جالىنا قارادى.
— ايتتىم عوي. ءاي، ءبىراق ءسوز ۇعۋشى ما ەدى سونىڭ. "تاتۋلاستىق — تابىستىق" دەپ ەدىڭ وتكەندە. تابىسقان سيىقتارىڭ وسى ما. اتتەڭ سەن دەيمىن، مايسارا. اراعا سىنا بوپ كىردى. سىرىمىزدى الىپ، سىرتقا شاشسا، قايتەمىز؟ كوگەندەپ ۇستار دەگەن سەنىڭ ءتۇرىڭ مىناۋ. ەكى كوزدەن ءتورت پورا جاس اعىزعاننان باسقا دارمەنىڭ جوق. ولىكتىڭ اۋزىنا قۇلىپ قاجەت ەمەس. بۇيدا ۇزەم دەگەندەر تىپىرلاعان كەزدە اينالاسىنا قۇسىعىن شاشاتىن. شاشىپ جۇرمەسە...
— ۇندەمەيدى ول، عازيز. مەن كەپىلمىن وعان!
— ءجا! بولدى! بار جۋىنىپ كەل.
مايسارا عازيز قۇلتانوۆيچتى قۇدايداي كورەدى. اكەسىنەن ىقىلاس كورگەندەي ءوڭى قۇبىلىپ، جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، جايناپ كىرگەندە عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ اڭسارى اۋىپ سالا بەردى.
وتىر... وتىرا عوي، مايسارا! — داۋسىندا ءبىر كەزدەگى ەركەلەتە ەمەكسىتۋ بار ەكەن. مايسارا ۇركىپ كەتتى. ءبىراق سىر بەرگەن جوق. عازيز قۇلتانوۆيچ كەلىنشەكتىڭ تۋ سىرتىنان جاناسىپ كەلدى دە، ەكى قولدى يىقتان اسىلدىرا ىلگەرى سۇعىپ قوس تومپاقتى ۋىسىنا قىسىپ الدى. تۇمسىعىن مايسارانىڭ باسىن شالقايتا ءتۇسىپ، القىمىنا كومدى. يىسكەدى، ءسۇيدى. الاقانىنداعى اناردى ۋقالادى. ءيسىندى. ىڭىراندى. يىسكەلەدى. كۇرسىندى دە، كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
مايسارانىڭ سوندا عانا جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— بىلاي ىستە، مايسارا.
مايسارا بۇرىلدى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ سابىرلى جۇزىندە تۇك وزگەرىس جوق ەكەن. كەلگەندەگى قاتۋلى، قالىڭ تۇيىلگەن قاباق سول قالپىندا ساقتالىپ قالعانداي. الگىندەگى ىڭىرانعان دا، يسىنگەن دە بۇل ەمەستەي، مىنا سالقىن قاندى ءامىرشىسى ەمەستەي. مايسارا الاقانىمەن شاشىن سيپاپ ءوتىپ، بەيىل ءبىلدىردى.
— بىلاي ىستە. ميكرواۋدانداعى جاڭادان اشىلار رىنوكقا ديرەكتور كەرەك دەپ ەدىڭ عوي. ەرتەڭ ساعان بىرەۋ بارادى. مەنىڭ اتىمنان. ديپلومى جوق. ءبىراق ىسكەر. سىنالعان. وبلىستان كەلدى. سەنىڭ الگى بالتاندى دا مىقتاپ بەرەتىن سول. دوكۋمەنتتەرىن ءوزىڭ رەتتە، تەزدەتىپ.
— جارايدى، عازيز قۇلتانوۆيچ! ءا، عازيز...
عازيز قۇلتانوۆيچ قول سىلتەدى. تەڭسەلىپ ءجۇر.
— ءاي، جۇمباعى مول ءومىر! ەش التىنعا اشىلمايسىڭ-اۋ!
"عازيزى نە؟ عازيز قۇلتانوۆيچى نە؟ جىبىمەگەن كوڭىل، جادىراماعان قاباقتى قاي ىقىلاسپەن تارتارسىڭ. سەن بۇعان قۇشتارسىڭ، ول — باسقاعا. باسقا تاعى باسقاعا قۇمار. ەڭكەيتىپ-شالقايتىپ قويعان دۇنيە-اي!"
عازيز قۇلتانوۆيچ باس يزەپ قانا قوشتاسىپ، قايرىلماستان شىعىپ جۇرە بەردى.
2
— شىمكەنتكە بارامىز!
ساۋلەنىڭ قۋانعاندا كوزدەرى جايناپ كەتەدى ەكەن. بالتانىڭ قولىنان ۇستاپ الىپ، جاس بالاشا ءماز بولىپ ت9ر.
— وندا نە بار؟ — بالتاعا بۇل حابار ۇناعان جوق.
— ءپالى، بالتا، ءسىز... سەن... نە بار دەپ... ءبىزدىڭ گرۋپپا فاكۋلتەت ىشىندە ۇلگىرىمى بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا شىققانىن ايتپاپ پا ەم. كومسومول كوميتەتى مەن دەكانات گرۋپپامىزدى تۋريستىك ساياحاتپەن شىمكەنتكە جىبەرۋدى ۇيعاردى. وي، مەن، بالتا، تۋرا ون جىلدان بەرى پوەزعا مىنبەگەم. قانداي عاجاپ!
— سەلحوزرابوتاعا نەمەن بارىپ ەدىڭدەر؟
— اۆتوبۋسپەن. ال، پوەزد!.. تەرەزەسىنەن قاراپ تۇرساڭ — تۋرا كينوداعىداي كوز الدىندا الماسىپ جاتقان كورىنىستەر! — ساۋلە بالتانىڭ قولىن جىبەرەر ەمەس. — ءسىز، ناعا... سەن، بالتا، نەگە قۋانبايسىڭ؟
— نەسىنە قۋانايىن... باراتىن سەن، قالاتىن مەن. سەن كەلگەنشە قايدا سيام؟
بالتانىڭ شىنىمەن مۇڭايىپ تۇرعانىن بىلگەندە ساۋلە قۋانىشىنىڭ قالىڭ ورتاسىنان سىتىلىپ بەرى شىقتى. ءوزى دە بەس-التى كۇن بالتاسىز بولاتىنىن ەندى پايىمدادى. "ءاي، قالاي ويلاماعام؟ مەن دە ىزدەيتىن سياقتىمىن عوي. ىزدەيمىن بە؟ كورە الماسام، تۇرا المايتىنداي الاعىزىپ بىتەر مە ەكەم؟ بارعانىم دا دۇرىس ەكەن. وسى جولى ءوزىمدى ءبىر سىنايىن. ساعىنسام، شىداي الماي ىزدەسەم، وندا نارتاۋەكەلگە مەن دە بەكىرمىن".
— سياسىڭ، بالتا! بەس-التى كۇن وتە شىعادى. جۇمىسىڭ بار. مايسارا تاتەم بار...
— ايتپا ونى... تاتەڭ ەكەۋمىزدىكى باسقا تىرلىك.
— مەن سەندەردى تۇسىنبەيمىن... ۇيلەنبەدىك دەيسىندەر — بىرگە تۇراسىڭدار. سۇيمەيمىز دەيسىندەر — بولەك كەتپەيسىڭدەر.
ساۋلە قۇرالسىز، ءالسىز كوڭىلدىڭ ءوز تۇيگەنىن ايتتى. جاقتىرماي، جاتىرقاپ ايتتى. سۇيىسپەنشىلىك جوق جەردە ەسەپقورلىق باستاۋ السا، ونداي تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان. نەسى ءقادىرلى؟ نەسىنە قىزىعادى؟ ەڭ ءبىر ايالاپ ۇستايتىن نازىك سەزىمدى ساۋدالاعان جاننىڭ جۇرەك بۇلقىنىسىنا سەنۋگە بولا ما دەيتىن كۇدىك ءوز كوڭىلىندە دە بۇلقىنىپ قالاتىن بوپ ءجۇر. ساۋلە بالتانىڭ قولىن قويا بەردى دە، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
— ەرتەڭ "الاتاۋ" پوەزىمەن جۇرەمىز، — دەدى ءۇيدىڭ قاسىنا تاقالعاندا. — بالتا، وسى ارادان قايت.
— نەگە؟ ماماڭ با؟..
— جوق! مامام بىلمەيدى. مامام مەنىڭ ەركىمدى تۇساپ كورگەن ەمەس. سەنەدى ول ماعان.
— ەندى كىمنەن قورقاسىڭ؟
— قورىقپايمىن. ءبىراق ىڭعايسىز.
— نەمەنە ىڭعايسىز؟
— اناۋ پوستىدا...
— سەرەگين بە؟
— ءيا. سول سەنى بىلەدى. "مايسارانى الداپ ءجۇر. سەنى مەن الداپ كەتۋى مۇمكىن" دەيدى. بالتا، سەن مەنى الدايىن دەپ ءجۇرسىڭ، ءا؟ — ساۋلە جىميدى.
— مەن سەنىڭ ول ميتيا — ءدميتريىڭنىڭ جاعىن ايىرىپ بەرەم ءالى. نەگە ول يتارشىلانادى؟ الدە ساعان؟..
— مۇمكىن. جىگىت ەمەس پە؟... ارامدىقپەن ءوش.
بالتا نە دەرىن بىلمەي، ىزا بوپ تىعىلىپ قالدى.
ساۋلە سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
— و-و، وتەللو دۆادساتوگو ۆەكا! ءبىراق مەن دەزدەمونا ەمەسپىن عوي. مۇمكىن بولماسپىن دا.
— نەگە؟ نەگە، ساۋلەتاي؟ — بالتا كۇيىپ كەتتى.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن. مۇمكىن سەنبەيتىن شىعارمىن. مۇمكىن... — "سۇيمەيتىن شىعارمىن ءالى" دەگەندى بۇگىپ قالدى.
— جارايدى، ساۋلە. ونىڭدى دا كورەيىن. تۇبىندە ءبىر سەنەتىنىڭە ەش كۇمانىم جوق. ال، اناۋ سەرەگينىڭە ايتىپ قوي، ەگەر ساعان ەندىگارى جاقىندايتىن بولسا، اياعىن سىندىرام.
— ال، ول سەنىڭ ماشيناڭدى كۇزەتكەن. تەنتەك-تەلىلەردى جولاتپاعان. سوندا سەنىكى جاقسىلىققا جاماندىق قوي، ءا.
—سەن قۇساپ ءسوز باقپايمىن مەن. — بالتا بۇرتيدى. بالتانىڭ بۇرتيعانى ساۋلەگە ۇنايدى. سونداي ساتتە بالتا شەشەسىنە وكپەلەگەن ەركە بالاعا ۇقساپ كەتەدى.
"ءاي، بالا سياقتى. بۇكپەسى جوق. ءبىراق مايسارامەن بىرگە تۇرادى. مەنى شىن سۇيسە، ىرگەسىن نەگە اۋلاقتامايدى. الدە كەلىنشەكتى اياي ما؟ وندا مەن كىنالى بولمايمىن با؟ مۇمكىن ەكەۋىنىڭ اراسىنا سىنا بوپ كىرگەن مەن شىعارمىن؟ ءبۇتىن كوڭىلدى جارىم قىپ، جالىندى جۇرەكتى جارالاپ، وت تۇتەتكەن ەكەۋدىڭ جاس وتاۋىنا بۇلىك سالعان مەن شىعارمىن؟ وندا نەگە نەكەگە وتىرماعان؟ نەكەگە تىركەلمەسە، شاڭىراق كوتەرىلمەس پە ەدى؟ قاي قازاق زاگس-كە وتىرىپ، نەكەسىن قيدىرىپ، كۋالاندىرىپ قوسىلۋشى ەدى. كوڭىلدەرى جاراسپاسا قانداي كۋالىك بىرىكتىرە الار؟ مەنىكى قيانات ەمەس پە؟"
وسى كۇدىك تاعى دا ساپ ەتە قالدى. بالتانى ۇناتاتىنىن بىلەدى. ادەمى جىگىتتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى ەشكىمدە جوق. قاسىندا قولتىقتاسىپ كوشەمەن ءجۇرىپ وتسەڭ، سەنەن باقىتتى جان بولماستاي. كوز بىتكەننىڭ بالتاعا قادالىپ، كىرپىك بىتكەننىڭ شانشىلارى انىق. ءبىراق ۇناتۋ بار دا، ۇزدىگۋ بار. ماحاببات بار. ولاردىڭ توبەسى ءازىر كورىنبەي تۇر عوي. ەندەشە بالتانى نەگە ۇمىتتەندىرە بەرەدى. كۇدەرىن ۇزدىرسە، وزىنە دە تىنىش، وزگەگە دە ءتيىمدى بولماس پا؟ ءوزىمشىل تىلەك قايدا سوعار؟ سوعارى اقيقات".
— ءسوز باققان باسقا دا، بالتا، وي باققان باسقا. مەن سەنى جازعىرايىن دەگەم جوق. ەستىگەنىمدى عانا ايتتىم. سەرەگين جاقسى ازامات. ودان ءوزىڭ الىس ءجۇر. ايتپەسە ول سوعىپ تاستاۋى مۇمكىن.
بالتا قالت توقتادى. ءتىل قاتپاي ساۋلەگە باستان-اياق سۇزە قارادى دا، بۇرىلىپ الىپ، ادىمداي جونەلدى.
"ويلانسىن. ويلانعانى ءجون. وكپە سىزدى وتكىزبەيمىن. تەرىم قالىڭ". ىشتەي وسىعان بەكىنسە دە، ساۋلەنىڭ كوزىنە ءمولت-مولت جاس ءۇيىرىلدى.
ەرتەڭىندە ۆوكزال باسىندا ساۋلە الاقتاۋمەن بولدى. بالتا كورىنەر ەمەس. پوەزدىڭ جۇرۋىنە بەس مينۋتتاي ۋاقىت قالدى. ساۋلە تاعى دا پەررونعا ءتۇستى.
— احمەتوۆا، سەن نەگە شوشاڭداپ كەتتىڭ، — دەگەن كۋراتورىنىڭ ەسكەرتۋىنە دە قاراعان جوق.
"كەلمەي مە؟ شىنىمەن وكپەلەگەنى مە؟ كەتەتىن ۋاقىتىمدى ايتتىم عوي. قولى تيمەي قالدى ما ەكەن؟ بالتانىڭ قانشا وكپەلەسە دە كەلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ەمەس... ءاي، كەلمەگەنى دە جاقسى بولدى. ءبىر جاعىنا شىعۋى كەرەك قوي... مايسارانى ءبارىبىر قيمايدى. ال مەن مايسارامەن تالاسپاقپىن.
نەگە كەلمەدى؟ كەلمەسە كەلمەسىن".
— ساۋلە، نەگە جۇدەدىڭ؟ — گرۋپپا ستاروستاسى اسقار ەكەن. ارتىنان ىلەسە شىعىپ تۇر. — بىرەۋ كەلەم دەپ پە ەدى؟ ماماڭ با؟
— جوق! ەشكىم دە كەلمەيدى. ءجۇر. تاتەي رەنجىپ جاتقان شىعار، — دەپ ساۋلە ۆاگون ەسىگىنىڭ جاقتاۋ اعاشىنا قول سوزدى. اسقار قولتىعىنان دەمەپ جىبەردى.
— سەن، ساۋلە، ۋايىمداما. ۋايىمداعانىڭدى كورگىم كەلمەيدى، — دەپ ىلەسە كوتەرىلگەن اسقار قىزدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
* * *
اياق استىنان ماشيناسى قىزباي قويدى.
جۇمىستان ءمىنىپ كەلگەن. ۇيگە كىرىپ، تاماق ءىشىپ شىققانشا نە بوپ قالعانىن بىلمەدى. ستارتەردى قايتا-قايتا باسقانىمەن موتور وت الماي گۇر-گۇر ەتتى دە، اقىرى شىرىلداپ، شيقىلداپ قالدى.
" قوي اككۋمۋلياتوردى بوسقا وتىرعىزىپ تاستارمىن" دەگەن بالتا ماشيناسىن كىلتتەپ، تروللەيبۋس ايالداماسىنا جۇگىردى. ارتىنان كولەڭكەسىندەي ىلەسە كەلگەن ەكەۋ، ءىلبىپ بارا جاتقان تروللەيبۋستىڭ ەسىگىنەن بالتانى ىشكە كەۋدەلەي ەندى. "مىنالار قايتەدى؟ باسا-كوكتەپ جامان ۇيرەنىپ قالعان ادەتىن جاسايدى-اۋ! قانداي ناحالدار! كەشىرىم سۇراۋدىڭ ورنىنا كوزىمەن مازاقتاپ تۇر". بالتا بۇرىلىپ كەتتى. اسىققان ادامعا تروللەيبۋستىڭ ءجۇرىسى ونبەيتىندەي بولادى ەكەن، ايالداماسى دا كوبەيىپ، تۇرىسى دا ۇزارىپ كەتەدى. اقىرى جەتتى. ەسىكتەن سىعىلىسىپ تۇسە بەرگەنى سول ەدى، الگى ەكەۋ تاعى دا كيمەلەپ، كەۋدەلەپ قاعىپ قاقپاقىلداپ اكەتتى.
— جىگىتتەر، جەتتى عوي!
— جەتپەسە، نە ىستەيسىڭ؟
— كەشىرىم سۇراتقىزىپ، ەتىگىمدى سۇيگىزەم.
— وھ، ۋمورا! مىنا جامان قايتەدى ەي! ۋايس، نە عىپ تۇرسىڭ؟ بول، تەزىرەك كەشىرىم سۇرا، ايتپەسە ەتىگىن سۇيگىزىپ جۇرەر، — دەپ ءتورتپاق دەنەلى شويقارا بالتانىڭ قولىنان شاپ بەرىپ، قايىردى دا، تروللەيبۋستىڭ سوڭعى ايالداماسىنىڭ وڭ جاعىنداعى قاراعاي شارباق تاساسىنا قاراي يتەرە جونەلدى. قارسىلاسام دەگەن بالتانىڭ قولىن جوعارى لىقسىتىپ ەدى، جانى كوزىنە كورىندى.
— جىگىتتەر، جىبەرىڭدەر، — دەپ جالىنا باستادى.
— جو-وق، بالتاجان، كۇيەۋجان، ازىراق سويلەسىپ الۋ كەرەك بوپ تۇر وزىڭمەن.
"مەنى بىلەدى. ادەيى ىزدەگەن بولدى عوي. كۇيەۋجان دەگەندەرىنە قاراعاندا باراقتىڭ كىسىلەرى-اۋ. بۇلارعا مەنەن نە كەرەك ەكەن؟" دەپ العاش شوشىپ كەتكەن بالتانىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسە باستادى.
— بوسات قولىمدى. سويلەسسەك سويلەسەيىك.
شويقارا قويا بەردى. قۇرىلىستىڭ سىرتىن قورشاعان شارباقتىڭ ءبىر قۋىسىنان ۇشەۋى ىشكە كىردى.
— ال، نە ايتاسىڭدار؟
بالتا ايتىپ اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، شويقارانىڭ قاسىنداعى ۋايس اتالعان سەرەيگەن ارىرى جۇدىرىعىن قۇلاقشەكەدەن سارت ەتكىزدى. بالتا قالپاقتاي ۇشتى. سودان ءارى ەكەۋ سارت-سۇرت تەپكىلەدى. ەكى قولىمەن باسىن قورعاعان بالتانىڭ باسقا دارمەنى قالمادى. اياق استىندا بىلعاڭ-بىلعاڭ دومالادى.
— توقتا، ۋايس! ءاي، كۇيەۋجان! ءبىراز تىڭدادىڭ بىلەم، ءا. قۇلاق سال ەندى. دۇرىستاپ تىڭدا.
— قولىما ءبىر تۇ-سەر-سىڭ!..
— و، شىرىك! الدىندا-اق تۇرمىن عوي. ىستەرىڭدى ىستەپ قال كەيىنگە سوزباي، — دەپ شويقارا قارقىلدادى.
— كۇلدىرەم ءالى...
— ءجا، قىسقارت! ۋايس، تىستەتشى ءتىلىن!
ۋايس سوزگە جوق، قيمىلعا جىلدام ەكەن، دوبالداي تۇمسىعى بار قالىڭ تابان ەتىگىمەن بۇيىرىنەن ىڭق ەتكىزدى.
— سەن، كۇيەۋجان، بۇگىن مەنىڭ قولىمداسىڭ، مەنىڭ! ولتىرەم بە، بوساتام با، مايىپ قىلام با — ول سەنىڭ وزىڭە بايلانىستى. ەرەگىسەم دەپ ورشىتپە بوسقا. ءبىز سەنى ىزدەپ شىققانبىز. ماشيناڭنىڭ نەگە جۇرمەي قالعانىنان ونى سەزىپ جاتىرسىڭ. اڭگىمەنىڭ توق ەتەرى: ايەلىڭنەن جەرىپ ءجۇر دەگەندى ەستىدىك. ونداي بەيباستاقتىقتان تىيىل! وت باسىنىڭ بىرلىگىن، اماندىعىن ويلا. ساۋرىكتەنگەنىڭدى قويماساڭ، ناسىبايىڭدى شاقشاڭمەن قوسا وتاپ تاستايمىن! بۇل قورقىتۋىم ەمەس، سەرتىم! ونىڭ ۇستىنە اناۋ سەن ساۋىرلاپ جۇرگەن شۇيكەباستى لاقشا ءبىر-اق رەت ب ا ق ەتكىزىپ باۋىزداپ، ادام تۇگىل شايتان تاپپاستاي جەرگە تىققىزا سالامىز.
بالتا ىڭىرانىپ باسىن كوتەردى. كەۋدەگە قانجار سۇعىپ العانداي تۇرشىكتى. "مىنالار ايامايدى. سويتەدى. ساۋلەنى ءولتىرۋى مۇمكىن". ساعاتىنا قارادى. پوەزد كەتىپ قالعان ەكەن.
— ءتۇسىندىڭ بە؟ — شويقارا ۇستىنە ءتونىپ كەلىپ، تالتايا ەڭكەيدى. اۋزىنان اراقتىڭ، تەمەكىنىڭ قولقا قابار ساسىق ءيسى اڭقىدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ۋايس!
ۋايستىڭ قيمىلى بەلگىلى. بالتانى جاعادان الىپ تىك كوتەرىپ، القىمىنان بۋىندىرا سىعىپ ۇستاپ تۇردى دا، قۇلاقشەكەدەن تاعى قونجيتتى. ۇراتىن جەردى، قالاي ۇرۋدى بىلەدى. بالتانىڭ باسى دىڭىلداپ، كوز الدى قاراۋىتىپ، ەسەڭگىرەپ قالدى. شويقارانىڭ گۇرىلدەگەن داۋسىنان ىزىڭى عانا قۇلاعىنا جەتىپ، ماعىناسى ساناسىنا وتپەدى.
"مۇنان دا ولتىرگەنى جاقسى ەدى عوي... ولتىرۋلەرى دە مۇمكىن. مىنا قۇرىلىس باسىنا ەرتەڭگە دەيىن جان كەلمەيدى. ايقايلاسام ەشكىم ەستىمەيدى-اۋ!.. ولتىرەدى بۇلار. تۇك ەمەس... تۇك ەمەس. ولەم بە؟.. مىناۋ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسام با؟.. نە كوردىم؟.. قانداي قىزىق كوردىم؟" بالتانىڭ كوزىنەن جاس پارلادى. سونى كورگەندە شويقارا ۋايسكە قويا بەر دەگەندەي ىم جاسادى.
— "ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق" دەپتى بىرەۋ، كۇيەۋجان. مىنە، مىنە، وسىلاي ءىش بوساتىپ جىلاپ العانىن جاقسى. ەركەكتىڭ جىلاعانى — جەر بولعانى، جاسىعانى — مويىعانى. ۋايس، سەن ەندى بۇل شىركىنگە قول بىلعاما. ابرويدان ايرىلعان نەمەگە اۋرە بوپ قايتەسىڭ. تىم وسال ەكەن. تەز سىندى.
ۋايس قولىنىڭ قانىن بالتانىڭ ۇستىنە سۇيكەپ ءسۇرتتى.
— ءاي، كۇيەۋجان! سونىمەن ساۋرىكتەنبەيمىن، ايەلىمنەن ەكى ەلى اجىرامايمىن دەپ ۋادە بەرەسىڭ بە؟
— جا-ا-راي-دى-ى...
— جوق! ونىڭ ويىن بالاسىنىڭ وتتاعانى. ۋايس، سەرتىن ال.
ۋايس باس يزەدى، اياعىن-اياعىنا سارت ەتكىزدى. سونان سوڭ قونىشىنان الدەنەنى سۋىرىپ الدى. ءبىر جەرىن بارماعىمەن باسىپ كەپ قالىپ ەدى، سارت ەتىپ قانجاردىڭ سۋىق ءجۇزى جارقىلداپ شىعا كەلدى. جارقىلداعان قانجاردىڭ ۇپ-ۇشكىر ۇشىمەن بالتانىڭ كوز الدىندا كرەست سىزدى دا، ماڭدايىن، مۇرنىن، يەگىن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ ءوتىپ، وندىرشەگىنە تاقاي قويدى. قيمىلداسا، قورس ەتىپ قادالاتىن ءتارىزدى.
— بەر سەرتىڭدى!
— قا-لا-اي؟.. — بالتانىڭ ءتىلى كۇرمەلدى. كوزدەرى شويقاراعا جالىنا جاپاقتادى.
— قانە، قايتالا وندا. سەرتتى بۇزسام، سەل ۇرسىن! كەر داۋىلدى جەل ۇرسىن! جەر تىتىرەنتكەن كوك ۇرسىن! قاندى قانجار كەك ۇرسىن!
بالتانىڭ كۇرمەلگەن ءتىلى "كەك ۇرسىندى" بۇراتىلىپ ارەڭ ايتتى. قادالىپ بارىپ قانجار بوساپ كەتتى.
— بۇل تۋرالى، ءبىز تۋرالى ايەلىڭە ءلام دەمەيسىڭ. ەستىدىڭ بە؟
— ءيا...
— بار، جوعال، سۇمىرەيمەي! سەنىڭ قاي جەرىڭە قىزىعادى بۇل ايەل شىركىندەر. ناعىز ەز ەكەنسىڭ!
شويقارا جيىركەنگەنىن انىق ءبىلدىرىپ، تۇكىرىپ جىبەردى. سول تۇكىرىك ۇستىنە تيگەندەي بالتا اقساڭداي باسىپ شارباقتىڭ تەسىگىنە جەتۋگە اسىقتى.
ەرنى كونتيە ءىسىپ، كوزى جۇمىلىپ، ءوزى اقساپ كىرگەن بالتانى كورگەندە مايسارانىڭ جان داۋسى شىقتى.
— بالتا!؟ ويپىرماي، نە بولدى، جانىم؟!
العاش رەت "جانىم!" دەگەن ءسوز اۋزىنان جالىنداي شىعىپ ەدى، بالتانى ەرىكسىز باس يدىرگەندەي سولقىلداتىپ جىبەردى. "جانى ىشقىندى-اۋ! جانىم دەدى-اۋ، مايسارا!" كوڭىلى الاي-تۇلەي ۇيتقىدى. كوشە-كوشەنىڭ قاراڭعى تۇسىن ساعالاپ ۇيگە جەتكەنشە مايساراعا دەگەن وكپە قىجىلى كەۋدەسىن كەمىرىپ كەلىپ ەدى، ساسكەنىڭ تۇمانىنداي بوي-بوي ىڭىرادى. كەۋدەدە ەندى وزگەشە قۇيىن سوقتىرعان كۇيدى كەشتى.
— نە بولدى، بال؟! — قۇشاقتاي العان مايسارانىڭ قولى بۇكىل دەنەنى تىمىسكىلەپ جۇگىرىپ كەتتى. كوزدەگى ۇرەي، بالتاعا جانى اشىپ شوشىعان ۇرەي ءدال ءقازىر بالتاعا سونداي ىستىق. الگىندە بۇكىل دۇنيەنى تارك ەتكەن پاناسىز، ءالسىز، جالعىزسىراعان كوڭىلى جاناشىر تاپقان سوڭ اكە قۇشاعىندا ەلجىرەگەن بالاداي ارقالاندى.
— امانسىڭ با؟ سۇيەگىڭ امان با؟ نە بولدى؟ ايتساڭشى ەندى؟ الگىندە جۇرەگىم سۋىلداپ وتىرا الماپ ەدىم. ءاي، بال! كەشتەتىپ ءجۇرىپ الاتىن بولدىڭ عوي... — مايسارانىڭ جانى اۋىرعان ءۇنى قۇلاققا مايداي جاعادى. جوق. كەرەكسىز ەمەس ەكەن. ىزدەيتىن، جوقتايتىن بىرەۋ بار ەكەن. كومەيىنەن وكسىك توگىلەر، مۇڭ سورعالار جارى بار ەكەن.
بالتانىڭ كوزىنەن جاس مونشاقتادى. الگى مونشاق جاستى مايسارا الاقانىمەن ءسۇرتىپ الىپ، ءوزى دە سەلك-سەلك ەتىپ ەگىلىپ تۇر.
— ماشينا...
ماشينانى نەگە ەسىنە الدى. سىرتتا قالىپ قويدى دەگىسى كەلدى مە، ءوزى دە بىلگەن جوق. ءبىراق ونى مايسارا باسقاشا ۇعىندى.
— اۆارياعا ءتۇستىڭ بە؟! سول ماشيناسى قۇرعىردى ساتىپ جىبەرشى! اپىراي، جانىن قالعانىن ايت! ءوزىڭ ءجۇرشى! قوزعالشى بىلاي. — مايسارا كىلت كەيىن سەرپىلىپ، بالتانىڭ قولىنان تارتقىلادى. — ە، اتتا! اتتاشى تاعى. ويباي-اۋ، اقساپ ءجۇرسىڭ عوي! اياعىڭ عوي! قاي اياعىڭ؟
— ەشتەڭە جوق، مايسارا... — بالتا ىڭعايسىزدانا تەرىس اينالدى. — جەڭىمدى تارتشى...
مايسارا جاپوندىق كۋرتكانى شەشىپ الدى. ورىندىق اكەلىپ قويدى.
— وتىرشى، بال! — ەتىگىنىڭ شىتىراشىن تارتىپ اعىتىپ، ەتىكتەردى سىپىرىپ تاستاپ، بالاقتاردى ءتۇرىپ جىبەردى. مايسارا ساۋساقتارى باقايدان باستاپ سيپالاپ، سىلاپ، ءتۇرتىپ بايقاپ جوعارى ورلەپ بارادى. بالتانىڭ قىتىعى كەلە باستادى. جۇرەلەپ وتىرعان مايسارانىڭ حالاتىنىڭ تومەنگى تۇيمەسى سالىنباپتى، اپپاق ساندارى بۇلتيىپ كوزدىڭ جاۋىن الدى. "قانداي اپپاق! سوناۋ العاشقى كۇننەن كەيىن دۇرىستاپ قاراماپپىن- اۋ! ءاي، سۇلۋ-اۋ، ءباتشاعار! قانداي سۇلۋ! مەن دەگەندە شىعاردا جانى بولەك"... ەڭكەيىپ بارىپ قۇشاقتاي الدى دا، قوبىراعان شاشىنا تۇمسىعىن كومدى.
— ماي، قايدا ءجۇرسىڭ، ماي؟
— وسىندامىن... وزىممەن ءوزىممىن.
— نە ءبىتىردىڭ؟ — ەكەۋىنە ءدال قازىرگى كۇيلەرى سونداي ۇنايدى.
— سويلەستىك...
— كىممەن؟
— وزىممەن... سەنىمەن. جىلادىق. كۇلدىك... شۇيىركەلەستىك. ەسكە الدىق... كۇمىلجىدىك... قايتا جىلادىق، بال.
— مەن شە؟ مەن دە جىلادىم با؟
— سەن تەرىس قاراپ وتىردىڭ... وتكەندى كوپ وگەيسىدىم. كوڭىلىم كۇرسىندى. جانىم جىلادى مەنىڭ، بال.
— ال، مەن شە؟
— سەن كوپ سويلەمەدىڭ... مۇمكىن سويلەسكىڭ، شۇيىركەلەسكىڭ كەلمەگەن شىعار. كەيدە كۇرسىنگەن دە جاقسى... جابىققان دا جاقسى. ءوز كەمشىلىگىڭدى ءوزىڭ كورەسىڭ وندايدا.
— ماي، ادام قاربالاسى، ويلاپ وتىرسام، كەيدە تۇككە تۇرعىسىز. سونى سەزبەيمىز دە جانتالاسىپ تىرباڭدايمىز، تىرباڭدايمىز. ءبارى وتكىنشى! توبەڭنەن الدەبىر كىرپىش ءتۇسىپ كەتسە، نە ماشيناڭ تايعاناپ كەتسە — قاربالاس تا، جانتالاس تا ودان كەيىن قاجەت ەمەس. ەشقاشان دا. سەن ءۇشىن ماڭگىلىك. ءبىراق ءومىر وشپەيدى. الەم وزگەرمەيدى. دۇنيە مىزعىمايدى... نەگە، ماي؟ ءبىز بولماساق، سەن بولماساڭ — دۇنيە بۇرىنعى قالپىندا نەگە قالا بەرەدى؟
— باسقالار بار عوي... ادامزات...
— ادامزات... مەن شە؟ ادامزات ەمەسپىن بە مەن؟ ەندەشە مەنى كەرەكسىز تاستاي لاقتىرا سالا ما؟ مەن تاس ەمەسپىن عوي، ماي. تاس ەمەسپىن. مەن جوق بولسام، نەگە بىرگە جوعالمايدى ءبارى؟
— بىلمەيمىن. ادامزات — ءبىر ادام عانا ەمەس، بال... ال، ادامسىز جەر... — مايسارا باسىن جۇلىپ الدى. — ادامسىز جەر بولماۋى كەرەك... جەر ادامسىز بولمايدى...
مايسارانىڭ كوزىن... قۇپ-قۇرعاق كوزىن كورگەندە بالتا الگى ابستراكسيالىق دۇنيەسىنەن بەرى ورالدى.
— تۇيمەڭ ءۇزىلىپتى...
— ءا-ا؟ تۇيمە؟.. نە تۇيمە؟ قانداي تۇيمە؟
— حالاتىڭنىڭ تۇيمەسى... الدىڭ اشىلىپ كەتىپتى.
مايسارا اتىپ تۇردى. تەرىس اينالىپ كەتتى.
— ۆانناعا سۋ قۇيايىن. جۋىنىپ ال.
ەكەۋى اسۇيدەگى داستارقان باسىنا ەندى وتىرا بەرگەندە ەسىك قوڭىراۋى شىلدىرادى.
مايسارا ەسىك اشتى.
— كەش جارىق، مايسارا تىلەۋعارينوۆنا!
— جوعارى شىعىڭىزدار. شەشپەڭىز. وتە بەرىڭىز... ءا، وندا مىناۋ جورگەمدى ءىلىڭىز اياعىڭىزعا.
— شەف ۇيدە مە؟..
— ۇيدە... ۇيدە بولعاندا... ەكى كەشتىڭ اراسىندا ازداپ... ماشيناسى تايعاناپ كەتكەن بە، بالتا بەتىن سوعىپ الىپتى.
— نە؟ — وقىس شىققان مارگاريتانىڭ داۋسىن تانىپ، بالتا بەرى شىقتى.
— وۋ، سىزدەر... سەندەر؟.. بىردەمە بولدى ما؟
— كوزىڭىز امان با، بالتا مۇقاتوۆيچ؟ — دەپ مارگاريتا ءبارىن ۇمىتىپ قاسىنا جەتىپ باردى. — جۇمىلىپ كەتىپتى...
— امان، ريتا-مارگاريتا. — بالتا كۇلگەن بولدى.
— اسا قۇرمەتتى ءھام ءقادىرلى بالتا مۇقاتوۆيچ، ياعني قادىرمەندى شەف. لابوراتوريا اتىنان، ينستيتۋت اتىنان ءھام لابورانتتار اتىنان ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا قۇدىق ۇرىپ، تۋعان كۇنىڭىزبەن قۇتتىقتاپ قويۋمىزعا رۇحسات ەتىڭىز! — دەپ سەرەجا داۋسىن سالتاناتتى تۇردە سوزىپ، كەۋدەسىن ءيدى دە، وڭ قولىن جەرگە تيگىزدى.
— و-و، مەن ءتىپتى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ماي، مايەچكا! ويپىراۋ، ءبىز مۇلدە الاڭسىز قالىپپىز عوي. بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم! راحمەت، سەرەجا! جوعارى وتىڭدەر! بەرى'، مۇندا! — دەپ بالتا قالبالاقتادى.
— ءقازىر، شەف، ءقازىر. ءبىز بۇگىن قۋساڭىز دا كەتپەيمىز. ءقادىر يبن بەك "ناتاشاۋسكيي!" ەندىگى ۋا قۇرمەتلۋ ۆا عيززاتلۋ ءسوز ايتۋ، تو بيش، ۇلۋع داراجالى ادرەس پاپكاسىن تاپسىرۋ مىندەتى ءسىزدىڭ اسا بيىك ۆا زاڭعار وسوباڭىزعا تاپسىرىلادى، — دەپ سەرگەي وكشەسىن وكشەسىنە سارت-سۇرت سوعىپ، باسىن كەگجەڭ ەتكىزدى.
— بالتا اعا، ءسىزدىڭ تۋعان كۇنىڭىز ەكەنىن الگىندە عانا ەستىپ، قۇتتىقتاپ شىعايىق دەپ... پاپامنىڭ جاقسى كورەتىن ماقالى "ورامال تون بولمايدى، جول بولادى". سونى ايتامىز سىزگە. مىناۋ ۇشەۋمىزدىڭ اتىمىزدان... مارگاريتا... — دەپ قاسىنداعى قىزعا يەك قاققان قادىربەك گازەت وراۋىن اشىپ بۇلعاڭداپ تۇراتىن قولدى ۇسىندى. مارگاريتا گۇلىن مايساراعا ۇستاتتى.
— وھ، جىگىتتەر! ءدال وسىنداي قولدى ىزدەگەنىمدى بىلسەڭدەر. ماشينانىڭ ارتقى تەرەزەسىنىڭ الدىنا تاستاساڭ، سوڭىندا كەلە جاتقان جۇرگىزۋشىلەرگە: "بايقاڭدار! اسىقپاڭدار! اقىرىن-اقىرىن، اعايىن!" دەپ جاسقاپ تۇرار ەدى. راقمەت.
مايسارا مەن مارگاريتا زالداعى ستولدى جايىپ، تەز داستارقان جاساپ جىبەردى. سەرەجا تۇگىل ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنىڭ بالاسى قادىربەكتىڭ ستول ۇستىندەگى ءارتۇرلى تاعام مەن ىشىمدىكتەن كوزى تۇندى.
سەرەجا الاقانىن الاقانىنا سارت ەتكىزدى.
— تورەلەر مەن بيكەشتەر! ءار تويدىڭ اساباسى، ءار وتىرىستىڭ كىناگەرى بولادى. سونىڭ ەكەۋى دە ارامىزدا وتىر. كىناگەرى — بالتا مۇقاتوۆيچ، ءبىزدىڭ مەنشىكتى شەف. اساباسى — سەرگەي، ياگني مەن. ولاي بولسا، ىدىستاردىڭ شولپىلدەپ تۇرۋىن كومەكشىم ءھام ءبىرىنشى ورىنباسارىم — بەك يبن كاديري عۇلاماعا تاپسىردىم.
ءبىرىنشى تىلەك مارگاريتانىڭ، تو بيش كوروليەۆا مارگونىڭ دەنساۋلىعىنا ارنالادى. سەبەپ نە؟ سەبەبى: ەگەر مارگو بولماعاندا، مارگونىڭ فەنومەنالنايا پامياتى بولماعاندا، ءبىز بۇگىن مىنا مايسارا تىلەۋعارينوۆنانىڭ باي داستارقانىنىڭ باسىندا، جەڭگەمىزدىڭ قولىنان ءدام تاتىپ، اعامىزدىڭ تۋعان كۇنىن قۇتتىقتاپ وتىرماس ەدىك. كەشىگىپ كەلگەن ايىبىمىزدى بىلەمىز. ءبىراق مارگو ديسكوتەكادا وتىرعانىمىزدا عانا ايتتى. ارينە ونىڭ دا ەسىنە كەش تۇسكەن. الدىمەن مارگو ءۇشىن!
حرۋستال سىڭعىرى — بوگەت بۇزار. حرۋستال سىڭعىرلادى دەگەنشە، وڭەشتەن العاشقى تىلەك سۋسىنى سىرعانادى دەگەنشە، كوڭىلدەر جادىراپ، تىلدەر شەشىلىپ، جۇرەكتەر اشىلىپ جۇرە بەرەدى.
— ءسىز سونداي باقىتتى ادامسىز، مايسارا تىلەۋعارينوۆنا! نەگە دەيسىز عوي ماعان. جاۋابىم دايار. بۇگىندە تالعامى كۇشتى ادام تاڭداعانىڭ سۇيسە، تاڭداعانىن كيسە، ودان وتەر باقىتتى جان بولمايدى.
— سەرەجا، كەشىرىڭىز ءسىزدى سەرەجا دەپ جاتقانىمدى.
— ايتا بەرىڭىز، مايسارا تىلەۋعارينوۆنا! اسىرەسە ءسىز سەرەجا دەگەندە ماعان بەيىس ءۇنى ەستىلگەندەي سەزىلەدى، — دەپ اپەلسيننىڭ مولتەگىن اۋزىنا تاستاپ جىبەرگەن سەرگەي راقاتتانا تامساندى.
— سەرەجا، داۋ ايتام. مەنىڭشە، ادام ەشتەڭەنى تاڭدامايدى. تاڭدايتىن دا، تالعايتىن دا تاعدىر بولسا كەرەك. ءسىرا، تاعدىردىڭ تالعامى بىزدىكىنەن گورى كۇشتىرەك سياقتى-اۋ. ال باسقانى باقىتتى سانايتىنداردىڭ وزدەرى باقىتتى عوي دەيمىن، — مايسارا كوز استىمەن بالتاعا قاراپ قويىپ، فين كولباساسى تۋرالعان تارەلكەنى قادىربەككە قاراي ىسىردى. — تاماق الىڭىز.
— راحمەت، جەڭەشە. مەن ايتسام... باقىت — ومىردەن ءوز ورنىڭدى تاۋىپ، وزىڭە دە، وزگەگە دە پايدا كەلتىرۋ. كۇيكىلىكتەن ارىلۋ. ونداي باقىت — ونەر ادامدارىندا، تۆورچەستۆو قايراتكەرلەرىندە مول بولسا كەرەك — دەدى قادىربەك.
بالتا ەكى لابورانتىنا ءارى سىناي، ءارى تاڭىرقاي قارادى. كۇندەلىكتى جۇمىس بارىسىندا ەكى جاس جىگىتتىڭ وي-ورىسىنە، تىرشىلىك بولمىسىنا ونشا ءمان بەرمەيتىن.
قانداي ينتەللەكتۋالدار! ءارقايىسسىنىڭ ءوز پايىمى بار. ءوز تۇيسىگى بار. جانە سونى پىكىر تالاسىندا قورعاي الاتىن پارمەندىلىك تانىتاتىن سياقتى. ءبىراق قادىربەكتىڭ پىكىرىنە ءوزى كەلىسپەي وتىر ەدى.
— سوندا تۆورچەستۆو ادامدارىنان باسقالاردا شىنايى باقىت ونشا كەزدەسپەيدى دەيمىسىڭ، قادىربەك؟ قارابايىر جۇرت جايىلىپ كەتكەن مالمەن تەڭ بولعانى ما؟
— بالتا اعا، مەن ونداي سالىستىرۋعا بارعام جوق. ايتارىم، يسكۋسستۆو، ياعني كوركەم ونەر — ادامزاتتى تاربيەلەۋدىڭ بىرەگەي قۇرالى. سوندىقتان دا ول قوعام ومىرىندە، الەۋمەتتىك كۇرەستە ۇلكەن رول اتقارادى. ەندەشە تۆورچەستۆو ادامدارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە كۇشتى، سول جاۋاپكەرشىلىكتەن تۋىندايتىن باقىتى دا ەرەكشە، — دەپ قادىربەك كەنەت وزىنە قادالىپ قالعان مارگاريتانى كورىپ قىزارىپ كەتتى.
— ە، جوق، شىراق! قاتەلەسەسىڭ. يسكۋسستۆو — تۆورچەستۆو ادامىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ ساتتىك كۇيىن، وزىندىك "مەنىن" كورسەتەتىن ءادىسى مەن قۇرالى عانا. باسقا تۇك تە ەمەس. ادامزاتتى تاربيەلەيدى دەيسىڭ. بoc ءسوز ول. ناسيحات قانا ول. ەشقانداي شەديەۆر ەشقاشاندا زۇلىمدى مەيىربان، قورقاقتى باتىر ەتكەن ەمەس. ەتە المايدى دا.
— ءسىز... ءسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ، ادامدارعا نەگە سەنىمسىز كوزبەن قارايسىز؟ كوزىڭىزدە كۇدىك تۇرعانداي بولاتىنى قالاي؟ كۇدىكتىڭ ارتىندا... — مارگاريتا كىبىرتىكتەپ تۇردى دا، باسىن سىلكىپ قالدى. — كۇدىكتىڭ ارتىندا جەك كورۋ بار توي.
— و-و، مارگاريتا باتكوۆنا! مەن سىزدەن تاپ وسىنداي تۇتقيىل شابۋىلدى كۇتپەپ ەدىم، — دەپ بالتا ازىلدەگەن بولدى.
— وح، كوروليەۆا مارگو! باس قارقىنعا! وسىلاي سەرمە ءارقاشان! ءيا، ادام — قۇدىرەت! ال، جازۋشى، بالتا مۇقاتوۆيچ، قۇدىرەتتىڭ قۇدىرەتى! ول جىلاتادى، جۇباتادى! يلاندىرادى. سەندىرەدى! قادير يبن بەق سەن دە وسىلاي ويلايسىڭ عوي؟
— ءيا، سەرەجا.
— جوق! ماكسيماليست جاستار! ماكسيماليست دوستار! ەموسياعا بەرىلمەڭدەر. سەندەر قۇدىرەت ساناعان وتىزىنشى جىلداردىڭ يسكۋسستۆوسى كۋلت ماشيناسىنىڭ قاندى دوڭگەلەگىن توقتاتا الماسا دا، ەڭ بولماسا نەگە كىدىرتپەگەن؟ بىلمەيسىڭدەر. بوسقا تالاساسىڭدار. وندا دا، ول كەزدە دە اركىم، جاڭاعى سەن، سەرەجا، سەن، قادىربەك قۇدىرەتتىڭ قۇدىرەتىنە بالاعان جازۋشىلارىڭ، اقىندارىڭ، ارتيستەرىڭ، سۋرەتشىلەرىڭ كوركەمونەردەگى ءوز ورنىن، ءوز كارەراسىن عانا ويلاعان. ءقازىر ولار كارەريستەردىڭ كوكەسىنە اينالدى. سەرەجا، سەنىڭ تاسىلىڭمەن دالەلدەپ بەرەيىن. سەبەبى مە؟ سەبەبى: وسى وتىرعان ءبارىمىز "كىشى جەردى" دە، "قايتا ورلەۋدى" دە، "تىڭدى دا" وقىدىق. قانداي شىعارمالار ەكەنىن شامالاي الامىز، ءا. ال وسىلاردى جەر-كوككە سيعىزباي ماقتايتىندار كىم؟ "قۇدىرەتتى" جازۋشىلار! "قۇدىرەتتى" تۆورچەستۆو قايراتكەرلەرى. نەگە ماقتايدى؟ لەونيد يليچتىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلەدى. قۇلاعىنا جەتكىسى كەلەدى. قازاقشالاساق، سىي مەن سىباعا دامەتەدى. ال ونەر وسىنداي ساۋداعا تۇسكەن جەردە ونىڭ جوعارى جاۋاپكەرشىلىگىنەن نە قايىر.
— ە، جوق، بالتا مۇقاتوۆيچ، ءسىز جەكەنى كوپپەن، كوپتى تاقپەن الماستىرماڭىز. ماقتاسا، بەسى، ونى ماقتادى. ال اناۋ، مىڭداعان جازۋشى مۇمكىن باسقاشا قارار، باسقاشا ايتار.
— نەگە ۇندەمەيدى وندا؟ نەگە شىندىقتى باتىل ايتپايدى؟ قۇدىرەت بولسا نەگە تايساقتايدى؟ تايساقتايتىنداردان قۇدىرەت شىققانىڭ كوردىڭ بە؟
— مۇمكىن ايتىپ جۇرگەن شىعار... — دەپ مارگاريتا باتىلسىزداۋ ءتىل قاتتى. — بىلمەي، كورمەي قالعان بولارمىز. ءوزىم جازۋشىلارعا سەنەم. ويتكەنى قوعامدىق پىكىردى ءبارىبىر سولار قالىپتاستىرادى.
— سەنى، مارگو، دۇرىس ايتتىڭ دەپ قوشتاۋعا دا بولادى. ءبىراق... ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىنە ۇڭىلەر بولساق، وندا ءار ينديۆيدۋم وزىنشە ويلاپ، وزىنشە ارەكەت ەتۋى قاجەت. ەگەر اركىم دايىن وي، دايىن پىكىر، سارا باعىتپەن قيمىلداپ، ساپ قۇرىپ، قاتار تۇزەپ، لەك-لەك قوزعالار بولسا، ول توبىر عانا بوپ قالادى. ال توبىردىڭ تابىننان ايىرماسى شامالى. سوندىقتان اركىمنىڭ ءوز ويى، ءوز پىكىرى، ءوز ورەسى، ءوز مەجەسى، ءوز باعىتى بولعانى ءجون. ءتىپتى، كەرەك دەسەڭىز، اركىم وزىنشە كۇلە ءبىلسىن. وزىنشە جىلاي ءبىلسىن. بىرەۋگە ۇقسادى دەگەنشە ينديۆيد جوعالادى. ەرەكشەلىك قۇريدى. ايىرماشىلىق ازايادى. ال مەن، قۇرمەتتى ۆا گيززاتلۋ جولداستار وسىنداعى ءار ءينديۆيدتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كوتەرىپ قويۋلارىڭىزدى سۇرايمىن، — دەپ سەرگەي ريۋمكاسىن كوتەرىپ، مايساراعا ءىلتيپات ءبىلدىردى. حرۋستال سىڭعىرى كەزەك الدى دا، كومەيلەرگە كۇرەڭ قوڭىر، اققايران شاراپتار قۇيىلدى.
— تاماق الىڭدار. ريتا، ءسىڭلىم-اۋ، تۇك الماي وتىرسىڭ عوي. مىناۋ قۋىرىلعان كاشتان. مىناۋ بۇزاۋ ەتى.
الدە گوللاند سىرىن جەرسىڭ. جىگىتتەر، سۋىق قازى جۇرەككە تيمەيدى. انە، بالتا قۇساپ اساڭدار... — دەپ مايسارا قوناقجايلىق تانىتتى.
بالتا اۋزىنداعىسىن اسىقپاي شايناپ وتىرىپ، تولعاپ جۇتىپ جىبەردى دە، شۇبەرەك سالفەتكامەن ەرنىن بيپازداپ ءسۇرتتى.
— ءوز قابىعىڭدى ءوزىڭ سۇيرەپ ءوت دەيسىڭ، سەرەجا، ءا. ءبىراق سەن ءومىردىڭ وتە كۇردەلىلىگىن ەسكەرمەي وتىرسىڭ عوي. ماسەلەن مىنا سكۋمبريانى الايىق. قاي جەردىكى؟ شەتەلدىكى! بۇرىن وسى سكۋمبريا قارا تەڭىزدىڭ اتىن الەمگە جايعان. نەگە سوڭعى ون شاقتى-اق جىلداعى ەكولوگيالىق وزگەرىس ىندەتكە اينالىپ بارادى؟ سول ىندەت قارا تەڭىزدەگى بالىقتى عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى ادامزاتتى دا جايلاپ بارادى. سوندىقتان، سەرەجا، سەنىڭ ءوز قابىعىڭدى ءوزىڭ سۇيرەتىپ، وزىڭشە جىلاپ، وزىڭشە كۇل دەۋىڭە كۇلكىم كەلەدى. بۇكىلپلانەتالىق قاسىرەت پەن كاتاكليزم الدىندا ەرەكشەلىك ساقتالسىن دەۋ — شەكتەن شىققان دونكيحوتتىق.
— سوندا، بالتا مۇقاتوۆيچ، سىزدىڭشە نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەپ مارگاريتا تەسىرەيدى.
— ءومىردىڭ ءلاززاتىن تاتۋعا ۇمتىل، ريتا-مارگاريتا! ءدامدىنى تاتىپ، ءساندىنى كي، ريتۋليا! قىزىقتى بەلشەدەن كەشىپ، راحاتتا عۇمىر وتكىز، مارگو!
— جوق، بالتا مۇقاتوۆيچ! جوق! ءسىز مىنا سكۋمبريانى... ءوزىڭىز ايتقان شەتەلدىك سكۋمبريانى قايدان تاپقانىڭىزدى، قالاي تاپقانىڭىزدى ءوزىڭىز عانا ءبىلىڭىز. بىزگە ول قاجەت ەمەس. ءبىز... ءبىز كەشىرىڭىز، كاتاكليزم بۇگىن كەلسە دە، ەرتەڭگى كۇننىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن، تازالىعى ءۇشىن، ەكولوگيالىق ىندەتتىڭ بولماۋى ءۇشىن كۇرەسەتىن، وزىنشە جىلاي بىلەتىن، وزىنشە كۇلە بىلەتىن ازاماتتارى بولۋعا تىرىسىپ جۇرگەن جاستارمىز. ماكسيماليست جاستارمىز!
سەرەجا ورنىنان اتىپ تۇرىپ مارگاريتانىڭ يىعىنان بۇرە ۇستاي الدى.
— اي دا، مارگو! كوممۋناركا مارگو! جارايسىڭ! ءومىردىڭ ءمانى كۇيكىلىك ەمەس. ەمەس، بالتا مۇقاتوۆيچ!
دەفيسيت تە، بايلىق تا ەمەس. ءومىردىڭ ءمانى — قۋانىش. ازاماتتىعىڭدى اقتاۋدىڭ قۋانىشى. ۆوت قايدا جاتىر گاپ! ال، ايتپەسە، قانشاما كابينەت بار. قانشاما كەڭسە بار، مەكەمە بار! سولاردا قانشاما چينوۆنيك بار! كەشىر، قادىربەك سەنىڭ پاپاڭ دا سولاردىڭ ىشىندە!.. ايتىڭدارشى، كىمگە قاجەت سولار؟
قادىربەك قاباق استىنان مارگاريتاعا قارادى. مارگاريتا سەرەجاعا بەيىل قويىپ باس يزەپ وتىر ەدى. قادىربەك ورنىنان كوتەرىلدى.
— مەنىڭ پاپام چينوۆنيك ەمەس. مەن پاپامدى بىلەم، سەرەجا. ءبىراق ول دا چينوۆنيكتەردى جاراتپايدى. ول: الگىلەردى "كرەسلولارىنا ەكى قولىمەن جابىسىپ قالعان ارامتاماقتار" دەپ وتىرادى. كەشىرىڭىز، بالتا مۇقاتوۆيچ، كەشىرىڭىز، مايسارا تىلەۋعارينوۆنا، ءبىز ازداپ قىزىپ كەتىپپىز. تۋعان كۇنىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز دەپ كەلىپ ديسكۋسسيا جاساپ جىبەردىك... ەگەر رۇحسات بولسا، مايسارا تاتە، ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن دەپ... سونسوڭ تۇرساق...
— ءيا، ءيا، ءقادىر يبن بەك، سەن ءوزىڭنىڭ ماعان ورىنباسارلىعىڭدى تانىتتىڭ. سول ءۇشىن العىس جاريالايمىن. قۇرمەتتى مايسارا تىلەۋعارينوۆنا، ءار نارسەنىڭ شەگى بولاتىنى راس، ءتىپتى ماحابباتتىڭ دا اسقازانى بولادى. ماحابباتتى قالپىندا ساقتاۋ ءۇشىن ونىڭ اسقازانىڭ تىقپالاپ تولتىرماۋ كەرەك دەگەندى ءبىر جەردەن وقىل ەدىم، ارتىق كەتسەك ايىل ەتپەڭىز. گۇل ءنارلى، ايەل ءارلى، ەركەك ارلى بول سىن دەگەن دە بار. سىزدە مايسارا تىلەۋعارينوۆنا، سول ۇشەۋى دە — ءنار دە، ءار دە، ار دا مول. وسى ءۇش قاسيەتتىڭ ءسىزدىڭ بويىڭىزدا ماڭگى ساقتالۋى ءۇشىن! — سەرەجا ورنىنان تۇردى. بالتا مەن قادىربەك يىق ءوسىردى. ىدىستار ورتادا ءتۇيىستى.
..."ەركەك ارلى بولسىن" نەگە ايتتى؟ قالاي ايتتى؟ ارسىزسىڭ دەگەنى مە؟ انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەي جاتىپ اقىل ۇيرەتىپ، ءدارىس وقىماق پا؟ وۋ، مەنىڭ بەدەلىمە قاراماعانى ما؟ قول استىمدا ءجۇرىپ وسىنى ايتادى. كوزىمە ايتادى. سىرتىمنان نە دەمەيدى بۇلار؟" مايساراعا كومەكتەسىپ جۇرگەن بالتانىڭ ميىن شاققان وسى ويلار ەدى. بالتانىڭ ءۇنسىز ويعا شومعانىن سەزگەن مايسارا قىبىرىن بىلدىرمەيدى.
"كورە المايدى. بۇل جۇرت نە دەگەن قىزعانشاق، ءا. قايدان العانىڭدى، قالاي العانىڭدى بىلەمىز دەمەدى مە. ارينە، وزدەرى قاڭسىپ وتىرعان سوڭ وزگەنى كۇندەمەگەندە قايتەدى. قۋام! ەرتەڭ... جوق ەرتەڭ سەنبى. دۇسەنبىدە جارقىنعا ايتىپ ەكەۋىن دە ايداپ شىعام... جارقىندا دا كەيىنگى كەزدە قىزعانۋشىلىق پايدا بولا باستاعانداي. ارينە مايسارا كىم، ونىڭ اناۋ موجان-توپاي قاتىنى كىم. مايسارا پەرىشتە عوي. مايسارانى ەشكىم جامانداي المايدى. ءتۇر قانداي! ءمۇسىن قانداي! ءاي، مەن نەگە جولاماي كەتتىم وزىنە؟ تۇلىپ ەمەسپىن، كۇرەك قانىم تۋلايدى عوي. نەگە وكپەلەتەم؟"
— ماي!.. — داۋسى سونداي ەلجىرەپ شىقتى.
— نە؟.. — دەگەن مايسارانىڭ قولى دىرىلدەپ، كوتەرە بەرگەن ۆارەنەنى توگىپ الا جازدادى.
— ماي! مايەچكام!
بالتا ۇمتىلىپ كەلىپ قۇشاقتادى دا، ۇلبىرەك ەرىنگە ەرنىمەن ىسىلداي قادالدى. مايسارا وتتاي جانىپ، قىپ-قىزىل بوپ الاۋلاپ، باۋىرىنا ىپ-ىستىق بوپ كىرە بەردى. ۇزاق ءسۇيىس ەكەۋىن دە ەلىكتىرىپ جىبەردى.
— ءجۇرشى-ى، ما-اي!.. — دەدى قۇشاعىن جازباعان كۇيى ەنتىگە سىبىرلاعان بالتا مايسارانى يكەمدەي سۇيرەپ.
— اسىقپاشى، بال!..
— بولشى-ى، ما-اي!
3
جارقىن ەكەۋى سوزگە كەلىسىپ قالدى.
— بۇل ساعان اكەڭنىڭ ءتورى ەمەس تايراڭدايتىن. بۇل ارا — ءوندىرىس ورنى. كەرەك پە، دۇرىستاپ ىستە. ودان سوڭ، بالتا مۇقاتوۆيچ، سەن لابورانتتارعا اكىرەڭدەۋدى قوي. ادامنىڭ قاسيەتىن اياق استى ەتكىزبەيمىن. تيمە نامىسىنا!
— ولار دا تاناۋلارىن كوتەرە بەرمەسىن. قايداعى ءبىر بوقمۇرىندار كىسىنى كىسى ەكەن دەمەيدى.
— كىسى بولۋ كەرەك ول ءۇشىن. لابورانتقا مۇرىن ءشۇيىرۋدى قويۋ كەرەك. ولار بۇگىن لابورانت، ەرتەڭ — ينجەنەر. ەكەۋى دە سىرتتان وقيدى.
— ماعان قاشان تاقىرىپ تاعايىندالادى؟ بىرەۋ ءۇشىن وتقا كۇيىپ، ۋ جۇتقىم كەلمەيدى، — دەپ ەندى بالتا قاباعىن قاتتى ءتۇيىپ باسقا قىرعا كوشتى.
— اسىقپا. كەشە كەلىپ، بۇگىن بەر دەۋىڭ ەرتەرەك... مۇندا كەزەك دەگەن بار. الدىمەن سۋحورۋكوۆ قورعاپ السىن. سودان سوڭ ساعان جول اشىلادى.
— سوندا مەن الدەبىرەۋ ءۇشىن جانىمدى نەگە قينايمىن؟ نەگە ولىپ-وشەم؟ كەرەك يە، سۋحورۋكوۆتىڭ ءوزى "ناتاشا" سياقتى پەش جاساسىن. تەحنولوگياسىن ءوزى قاراستىرسىن. ال مەنىڭ بۇكىل ەڭبەگىم بىرەۋ ءۇشىن كەتپەسىن. كەتكىزبەيمىن.
— ءاي، بالتا، بالتا! سەن قانداي جىگىت ەدىڭ. قانداي ازامات ەدىڭ بۇرىن! ەندى قالاي وزگەرگەنسىڭ! مەن سەنى... بۇرىنعى بالتانى بىلمەسەم، بۇيرىق شىعارتىپ، جاۋىرىنىڭنان قاعىپ، بوساتىپ قويا بەرەر ەدىم. ايايمىن. اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تابار دەگەن دامەم بار ءالى، — دەپ جارقىن قينالا قاباق شىتىپ، باسىن شايقادى.
— ءسىز ءويتىپ ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز دامەلەندىرمەڭىز بوسقا. مەن بۇرىن دا، بۇگىن دە سول باياعى ءوزىممىن. ال تالابىم تالاپ. ەگەر مايعا دەيىن ماعان ديسسەرتاسيا تاقىرىبى بەلگىلەنبەسە، ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭسىز-اق شىعام دا جۇرە بەرەم. اسپان استى كەڭ. كەڭقولتىق اعالار دا جەتكىلىكتى. بىرەۋگە قۇل، بىرەۋگە جالىنىشتى بولۋ جانىمدى جارالايدى. وسىنى ەسىڭىزگە مىقتاپ ءتۇيىپ الىڭىز، — دەدى دە، بالتا كىلت بۇرىلىپ كابينەتتەن شىعىپ كەتتى.
"ايتقانىم جاقسى بولدى. ۇندەمەسەڭ، جەلكەڭە ءمىنىپ الادى. ءبىرىن ءبىرى اۋىزدىقتاپ ۇيرەنگەن تورەسىماقتار جۇندەۋگە جاقسى جۋاس تۇيەنى تاپتىم دەيدى عوي. جارقىندىكى دە بەلگىلى تىرلىك. سۋحورۋكوۆ ونىڭ ءتورتىنشى كانديداتى بولادى. سول ءتورت كانديداتتىڭ ديسسەرتاسيالارىنىڭ باسىن قۇراپ مونوگرافيا شىعارىپ، دوكتورلىق قورعاماق. سۋحورۋكوۆقا تەزدەتىپ قورعاتۋدىڭ بارلىق امالىن جاسايدى. جارقىننىڭ اعاسى اتاقتى اكادەميك. اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. سونى تۋ قىلىپ، ماعان ءبىر شەكەدەن قاراماق. نە بىلەدى ءوزى؟ اقىل-كەڭەس بەرە الا ما ماعان؟ قايداعى بەرگەن. تايىز. سۇمدىق تايىز. ءبىلىمى ءۇشىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتىنىڭ ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىندە عانا. كەۋدە كەرگەندە كەرەمەت. اعاسى وتىرماسىنشى، ارتى ءبىر-اق كۇندە اشىلار ەدى. مەنى انا بوقمۇرىندارعا جىعىپ بەرگەنى جانىما باتادى-اۋ. ىزا قىلعاندا مايساراعا اناۋ مىقتىسىمەن نەگە تانىستىر دەمەيمىن وسى. جىعىلساڭ ناردان جىعىل دەگەن بار. قاشانعى يتشىلەي بەرەم. قولجاۋلىق بولماعان نەم قالدى. ءاي، اناۋ شوپجەلكە مارگاريتا دا مۇرنىن شۇيىرەدى. ويباي-اۋ، باسقا باسقا بولسىن، بۇل شوشاقاي قىزعا نە جوق. ساۋساعىمدى بۇلعاسام-اق جەتىپ كەلەر ەدى باياعىدا. اياعانىمدى نەگە بىلمەيدى-ەي. مەنەن باسقا بىرەۋ بولعاندا وبالسىنىپ جاتپايدى، باۋىرىنا باسادى دا، شارۋاسىن تىندىرادى. ال مەن... مەن عانا ەلدەن ەرەك سۇيۋ-كۇيۋسىز قادام باسپايتىن. اناۋ ساۋلەنى دە ۇمىتتىم. اي بولدى كورمەگەنىمە. ءبالسىنتىپ قايتەم ونى. بۇ شىركىندەردىڭ شەتىنەن اۋليەمسيتىندەرى نەسى ەكەن، ءا.... مەنى كورگەننىڭ وسقىرىنىپ تۇراتىن جىنى بارىن بىلمەيمىن... جوق. مايسارانى كوندىرۋىم كەرەك. اناۋ قۇدايىمەن تانىستىرسىن مەنى. بۇدان ءارى ەشكىمگە قولجاۋلىق بولا المايمىن. سۋحورۋكوۆ كىم، مەن كىم، ءا. قولىما سۋ قۇيۋعا دا جارامايدى ول. شالبارىنىڭ قۇيرىعى تەسىلىپ ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن كىتاپحانادان شىقپاي، اركىمنەن ءبىر ۇرلاپ ستاتيا جازعاننان باسقا بىلەرى بار ما؟ "ناتاشانى" كىم جاسادى؟ جۇزدەن اسا بالقىمانى كىم العىزدى؟ ءارتۇرلى رەجيمدى تەحنولوگيانى... جاڭا تەحنولوگيانى كىم تۇزەدى؟ مەن! ال سوندا مەن نەگە قاعاجۋ كورىپ، شەتتەپ قالۋىم كەرەك. مەنىڭ ۇلەسىمدى نەگە باسقا بىرەۋ كۇيسەۋى كەرەك. قازىرگى ءومىر زاڭى وسىلاي دەيدى ءبورى. ەندەشە مەنىكىن ەمەس، مەن باسقانىكىن نەگە اسامايمىن؟ جاۋىرىنىما مەن ەر سالعىزباي، قايتا سول ەردى باسقالاردىڭ ارقاسىنا مەن نەگە سالمايمىن؟ اۋىزدىعىن قارشىلداتىپ، تىزگىنمەن تۇقىرتىپ مەن يەگە ەكى وكشەمدى وكپەسىنە قاداپ قونجيىپ المايمىن؟ قونجيام! سەبەبى مەندە سونداي العىرلىق بار. ىسكەرلىك مول. قاجىر كۇشتى. مەن كورىنگەنگە كوز ءسۇزىپ، قولىن جالاپ، قۇيرىق بۇلتاڭداتار سۋحورۋكوۆ ەمەسپىن. مەن سىباعانىڭ مايلى تۇسىن بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان تارتىپ الاتىنداردىڭ ساپىنانمىن. بوناپارتتىڭ: "سولداتتار، سەندەردە تۇك جوق، جاۋدا ءبارى بار!" دەگەن ۇرانى مەنىڭ دە ۇرانىم. ازىمدە جوقتى وزگەدەن الام. ول ءۇشىن ەشتەڭەدەن دە تايساقتامايمىن".
ءبارى ءوزىن ءوزى قايراۋ عانا. ارينە كوپ مىقتىلاردىڭ الدىندا، ءتىپتى باراق ەمەس ماگومەدتىڭ الدىندا كۇمىلجىپ، جاعالاتىپ قانا سويلەيتىنىن ءوزى دە اڭعارادى. سونى سەزگەندە ىشتەي قورلانىپ، كۇيىپ كەتەدى. كەشكە قاتۋلانىپ كەلدى.
— مايسارا، ابدەن تيتىقتادىم. وزىڭنەن تومەندەر توبەڭدە ويناقتاعانى جامان ەكەن. شىداي الار ءتۇرىم جوق. اناۋسى ءبىر تۇقىرتىپ، مىناۋسى ءبىر دانىشپانسىپ ولتىرەر بولدى. قاشانعى يتشىلەيمىن. مەنى مىقتىڭمەن ءبىر تانىستىرشى. ارجاعىن ءوزىم كورەم سونسوڭ، -دەپ توتە تىلەك ءبىلدىردى.
مايسارا سىلق ءتۇستى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ اۋقىمى كۇشتى، تەگەۋرىنى قاتتى. تىلەك تە، تالاپ تا، قالاۋ دا سونىڭ تاراپىنان عانا شىعۋى ءتيىس. باسقالار باس شۇلعۋشى، ورىنداۋشى، بارماق جالاۋشى عانا. ول كىشىرەيگەندى كىسى تۇتىپ، ەڭكەيگەندى ەركەلەتەتىن ءتاڭىر. تاڭىرگە تالاپ قويۋ — قيامەت. تۇسىنەر مە؟ تۇسەر مە بيىگىنەن قاتارىڭا؟ اقىل تاپپاس اعايىندى ەكىنشى سونسوڭ ماڭىنا جولاتار ما؟ قالاي ايتا الادى؟ جەتكىزە الادى؟ بالتاعا ونشا ىقىلاسى اۋا قويماعان ەدى اۋەلدەن-اق. ەندى مۇلدە تۋلاپ، موڭكىپ شىعا كەلسە، قايتەمىز. "سىرىمىزدى ءبىلدى. قۇپيامىزدىڭ كىلتىن ۇستاعانداي بولدى. كوپ بىلگەنى ءقاۋىپتى" دەگەندى سەزدىردى وتكەندە. تايعاناق ماشينانى قاتتىراق سىرعاناتىپ جىبەرسە... بۇلاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. ال، بالتا... قايتادان يكەمدەلىپ بەتى بەرى قاراعان كوڭىلىن تاعى سۋىتىپ السا، وندا مۇلدە قايرىلماي كەتەدى. ءبىرجولا كەتەدى. وندا بۇل تىرلىكتىڭ نەسىنە قىزىعادى؟ نەسىن قيمايدى؟ ايت پەن تويدان نە قالادى؟"
مايسارانىڭ توقىراپ قالعانىن بالتا وزىنشە ۇعىندى. "ارينە، قاتىنعا كۇشىك كۇيەۋ كەرەك. مەنىڭ دۇرىلدەگەنىم بۇعان قولايسىز. ءوز قولىم ءوز اۋزىما جەتسە، تاستاپ جۇرە بەرەدى دەيدى عوي. ول دا مۇمكىن. اپا قىلام با؟ وتكەلدەن ءبىر ءوتىپ السام... ءاي، بۇ نە تىرلىك بىرەۋدىڭ تاعدىرىن بىرەۋدىڭ قولىنا ۇستاتىپ قويعان؟ جاۋعا جالىن، قاتىنعا جالىن — قايدا بارىپ وڭاسىڭ. ءاي، قور قىلعان ءومىر-اي!"
جاساپ قويعان داستارقانعا قاراماي، زالعا باردى دا ديۆانعا تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى.
مايسارا كوپ وتىردى، كوپ ويلاندى. اقىرى عازيز قۇلتانوۆيچتان قول ۇزسە دە، بالتاسىنان ءبىر ەلى اجىراماۋعا بەكىندى. ءبىرى ينە، ءبىرى ءجىپ — ساباقتالعان ءومىر ەسكىنى جاماسا دا، جاڭانى جورگەسە دە، اجىراتپاسا، ايىرماسا بولعانى ەكەۋىن.
مايسارا زالعا كىرىپ بالتانىڭ قاسىنا وتىرىپ، يىعىنا بەتىن توسەدى.
— بال!.. ءا، بال!
— نەمەنە؟
— قاي جەردە ءجۇرسىڭ؟ قاي تۇسقا بارىپ قالدىڭ؟
— جەتە المايسىڭ، اۋرە بولما.
— وتكەل سالسام شە؟
— وندا ءسوز باسقا، ماي. — بالتا بەرى اۋنادى. بەرى اۋنادى دا، مايسارانى ۇمار-جۇمار باۋىرىنا قىستى.
— بايقا، بال! كوپىردى سىندىرىپ الارمىن.
— سىنبايدى. سەن ايتقان سوڭ سىنبايدى ول، ماي. ءتۇۋ، نەسىنە بۇلىنگەم. اشىلدى عوي تىنىسىم! ماي - سەن ەكەنسىڭ سول تىنىسىم! بارىم!
ءناسىر-ناسىر جانىم-اي،
جانى قۇرعىر ءفاني-اي! —
دەپ انگە باستى. مايسارا ءىلىپ اكەتتى:
ينە وتكەننەن ءجىپ وتەر،
بۇل جالعاننىڭ قىزىعىنا كىم جەتەر؟
— ءبىز جەتەمىز، ماي. ءبىز. ەكەۋمىز جەتەمىز. ەسىك قوڭىراۋى بەزىلدەپ الا جونەلدى.
مايسارا زالعا تاسىر-تۇسىر باسقان الدەكىمدى ەرتىپ الىپ كىردى.
— وۋ، الىستان اعاڭ كەلگەندە شالجيىپ جاتىسىڭ قالاي؟ نە كۇتىپ الۋ جوق، نە قارسى الۋ جوق، — دەپ سىزدانىپ كىرگەن ماقان ەكەن. بالتا ورنىنان تۇرىپ قول ۇسىنىپ امانداستى.
— جوعارى شىعىڭىز، ماكە.
— شىعام. ادەيى كەلگەن سوڭ اسىقپايمىن. مىناۋ كەلىن بە؟ ءسالامات پا، كەلىن شىراق. اياعىڭ قۇتتى بولسىن، قاراق. مەن مىناۋ بالتانىڭ اۋىلداسى بولام. اعاسى دەسە دە ارتىق ەمەس. — جان-جاعىنا ءسۇزىلىپ-سۇزىلىپ كوز تاستادى دا، تاڭداي قاقتى. — تۇرمىستارىڭ جامان ەمەس ەكەن. كورىنىپ تۇر. اۋىلدان كەلگەن سوڭ ءبىر قويدى ءۇيتىپ اكەلۋ كەرەك ەدى. بۇگىندە بىردەمە كوتەرىپ ءجۇرۋ دە قيىنداپ بارادى. ءاي، اقشا بولسا، قوي تۇگىل ودان زورعىسى دا تابىلادى. كەلىنجان، مىناۋ وتاۋلارىڭنىڭ كورىمدىگى. بازاردان تاڭداپ قوي ساتىپ الىڭدار، — دەپ ماقان كوكالا ەلۋ سومدىقتىڭ تورتەۋىن پول ۇستىنە بىر-بىرلەپ كارتا قۇساتىپ تارسىلداتىپ ۇردى.
مايسارا قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. سونى كورگەندە بالتانىڭ "اعاسىنا" اشۋى قوزىپ، يت ارقاسى قۇرىستى.
— ماكە! ەل ولەتىن اشتىق جوق. قالاداعىنىڭ قازانى قاڭسىعىش دەگەندى قاشان قوياسىزدار. ەسىكتەن ەنبەي جاتىپ، ەڭبەگىمدى ويارداي ستولدى ءدۇرس-دۇرس توقپاقتاعانىڭىز قالاي. قويان سويامىز با، قوي سويامىز با — اركىمنىڭ ەركى وزىندە ەمەس پە. قازانىمىزعا ءسىز اس سالىپ بەرىپ ءجۇر مە ەدىڭىز بۇرىن. الدە قوناقاسى تاۋىپ بەرە المايدى دەپ قورقاسىز با بىزدەن، — دەپ بالتا زىركىلدەگەندە، ءبىر ەزۋدەن مىسقىل كۇلكىنى بۇلك ەتكىزگەن ماقان اقشاسىن جيناپ الىپ، قالتاسىنا جىتىردى.
— قايتقان مالدا قايىر بار دەگەن. وقاسى جوق. ۇسىنعان قولىمدى سەرپىسەڭ، "اعا بوردان، ءىنى زوردان" شىعار. ءبىراق، بالتا شىراق، تەز تاسىدىڭ. مەن — ءوزىڭمىن. وزگەنىڭ الدىندا مۇنداي كۇيگەلەكتىك جاساما.وندا وماقا اساسىڭ. كەلىنجان، ۇياتىڭ بار جان ەكەنىڭ بەتىڭنىڭ قىزىلىنان كورىنىپ تۇر. قالادا وسكەن ءتارىزدىسىڭ. بۇدان بىلاي اۋىل ادەتىنەن سەن دە اتتاما. قالعان كوڭىل سۇيەك-ساياقپەن الدانار بۇرالقى كۇشىك ەمەس. سونى مىقتاپ ەسكەر، كەلىنجان.
ايتپاقشى، بالتاجان، شەشەڭ كۇيلى. ساۋ-سالامات. جاعدايى جاقسى دەۋگە دا تاياۋ. وسىلاي جۇرەردە كىرىپ شىعايىن وزىڭە قانداي بۇيىمتاي ايتار دەپ ءبىر وقتالدىم دا، تەز اينىدىم. سەنىڭ ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتكەنىن كورگەن سوڭ شەشەڭ وزىنشە تىرلىك وزگەشە تىرلىك باستادى. كەلىنجاننىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، جاسىرعان سىر جاتپايتىنى بەلگىلى. قۇدايدان جاسىرماعاندى ادامنان نەسىن جاسىرامىز. قاتيرا بيكە بەكتەمىرمەن امپەي. العاش اۋىل بوپ ءۇرپيىسىپ قالساق تا، ەت ۇيرەنەدى ەكەن، ءقازىر كادىمگىدەي كەندىگىپ كەتتىك. تەك باسقا ادام تابىلماعانداي اناۋ بەكتەمىر يتپەن شاتاسقانى كوڭىل قوڭىلتاقسىتادى. ناعىز داۋكەس تە، ناعىز ءدىنسىز دە، ناعىز قىزىلكوز دە ءقازىر اۋىلىمىزدا سول بەكتەمىر بوپ تۇر بۇگىندە. "مۇقاتتىڭ ءارۋاعىن سىيلا، بەيباستاعىڭدى تىي" دەپ وڭاشا دا، پراۆلەنيە ماجىلىسىندە دە ايتىپ كورىپ ەدىم، سودان مەنىمەن ۇستاسسىن. ۇستىمنەن جازباعان جەرى قالمادى. مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس. وندا شاقىرىپ، مۇندا شاقىرىپ مازالاعانى ازداي، اۋلىمىزدا كۇندە تەرگەۋ، كۇندە تەكسەرىس...— ماقان كۇرسىندى. سونىسىنان ۇيالعانداي، سەرپىلىپ كۇلىمدەگەن راي تانىتتى. — اققا قۇداي جاق دەگەن. ادالدىعىمدى ارقا تۇتام، بالتاجان. سوندا دا ىشىنە قان قاتقانداي سوڭىما ءتۇسىپ الدى. اناۋ قوبلاندى قۇرداسىڭدى تاپ ءبىر مەن ولتىرگەندەي-اق ءبىر قويمايدى. ءاۋ، اڭعا شىققان باسقالار، قاڭعىعان وق قاپىڭا ءتيدى دەپ انىقتاما جاساعان اۋداندىق كوميسسيا. سوندا بۇل بەكتەمىردىڭ "بۇك تۇسسە دە مەنىكى، شىك تۇسسە دە مەنىكى" دەۋى قاي زورلىق... ءا-ا، اركىم قىشىعان جەرىن قاسيدى دەپ مۇڭىمدى شاعىپ كەتتىم بە. ءوزىڭدى ءوزىمسىنىپ جاتقانىم عوي. ءيا، سولاي. اۋىل ءوزىڭ كورگەندەي. ءبارى ورنىندا. ايتپاقشى سەن نويابر تويىندا كەلىپ-كەتىپ ەدىڭ-اۋ. ءبىزدىڭ پارتورگ ءوزىڭدى كوردىم دەگەن. سەن، بالتا شىراق، تۇرعاندى بەكەر كىنالاعانسىڭ. بەكەر.
— ونى سىزدەن سۇرامايمىن، — دەپ مانادان تىعىلىپ وتىرعان بالتانىڭ تالاعى تارس ايرىلدى. — تۇرعانىڭ دا، تۇرعاننىڭ ايەلى ءنازياڭ دا بار بولسىن. ادام قانىن جۋماستان ارام قولىمەن... قاندى قولىمەن قالاي تاماق جەيدى. قالاي ەسىرەدى. قالاي توي تويلايدى.
— وۋ، بالتا! بالا ەكەنسىڭ عوي ءالى. دۇنيەدە ءۇش ارسىز بار. ۇيقى — ارسىز، كۇلكى — ارسىز، تاماق — ارسىز. سونى ەسكەر. تۇرعان مەنىكى-اق بولسىن. ءنازياڭ نە؟.. ال تۇرعاننىڭ مىلتىعىنىڭ وعى ءتيسىن-اق. ءبىراق ول نەگە كىنالى بولماق؟ اقىماق بولماسا ءوزى قايىرعان اڭنىڭ ءوزى وكپە تۇسىندا وققا كەۋدەسىن توسىپ نەگە جۇرەدى. اڭشىلىقتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ ول دا ازارتتىڭ ءبىرى. ەركىڭدى باۋراپ، كوزىڭدى بايلاپ تاستايدى. ونىڭ ۇستىنە اجالدىڭ قاندى قاقپانى قۇرىلىپ قويسا، قوبلاندى سول كۇنى شەشەسىنىڭ ارقاسىندا وتىرسا دا ولەر ەدى. سونى پايىمدا، شىراق. ءا-ا، كەلىنجان، رۇحسات، رۇحسات، بارا بەر. اس-سۋىڭا سۋىعا بەر. كەيدە ەسىلىپ كەتكەندە بايقاماي قالاتىنىم بار.
مايسارا شىعىپ كەتتى. مايسارانىڭ ارتىنان قىسىلىپ-قىمتىرىلماي قىزىعا قاراپ قالعان "قايىناعا" بالتاعا بۇرىلدى.
— جەسىر كەلىنشەك پە ەدى؟
— كىم؟
— الگى كەلىن شە؟ جەسىر مە ەدى؟
— جوق.
— قالاي؟ سوندا مىنانىڭ ءبارىن كۇيەۋسىز ءوزى جالعىز جيناعان با؟ ءاي، پىسىق بولار وندا. ءجون-جون، بالتا. تىرباڭداعانىڭ دۇرىس. ويتپەسە بولمايدى بۇ زاماندا. شاڭنىڭ اراسىندا كوزىڭدى اشا الماي، تۇرالاپ قالاسىڭ. ءوزى سەنەن ۇلكەندەۋ مە، قالاي؟ — ماقاننىڭ كوزدەرى ىندەتە قادالدى.
— ءۇش جاس ۇلكەن...
— قوي، ودان كوپ بولار. ايەل شىركىندەر وتىزعا دەيىن وڭايلىقپەن ءوڭىن بەرمەيدى... ءجا، تۇز-دامدەرىڭ جاراسسا، ءبىز نە دەيىك. تۇرا بەر. شەشەڭنەن ەندى قايىر جوق. ول دا ءوز قىزىعىمەن ءوزى، — دەپ ماقان ورىندىعىنا شالقايدى.
— قوياسىز با، جوق پا؟ ءسۇيىنشى سۇراعاندايسىز عوي ءتىپتى، — دەپ شاتىناعان بالتا اتىپ تۇردى. بۇنداي تىپىرشۋلاردى تالاي كورگەن ماقان ايىلىن دا جيعان جوق.
— وتىر! كورگەنسىزدىك جاساما. مەن — قوناقپىن. قازاق قوناعىن قۇدايداي سىيلاعان. قايتا-قايتا ايتسام، كۇيگەندىگىمنەن ايتام. كەشەگى مۇقات دوسىمنىڭ اتىن، ورنىن جوقتاپ ايتام. مەن سەنىمەن اقىماق بوپ، اڭعال بوپ ءتىلىمدى تىستەپ سويلەسكەندە نە شىعاتىن ەدى. ءبىر شاۋگىم شايىندى ونسىز دا بەرەسىڭ. ءبىراق شىندىقتى جاسىر دەۋىڭ قالاي؟ اناڭ ەكەنى راس. ال سول انا ەلۋگە تاقالعاندا ەركەكسىرەگەنى قالاي؟ بۇلىنگەنى قالاي؟ سونى ويلايمىن مەن. سونى سەنىمەن بولىسكىم كەلەدى. ال، سەن جاتىپ تۋلايسىڭ. مەن بە ەكەم مەكەرلىك ەتكەن، زيناقورلىق جاساعان.
— بولدى! ءسىزدى ەندى تىڭدار شامام جوق. دوعارىڭىز! — دەپ بالتا قالشىلدادى. ءدال ءقازىر قاسىندا بولسا بەكتەمىردى دە، شەشەسىن دە ءتۇتىپ جەردەي تۇتىگىپ الىپتى. مىناۋ جىپسىك كوزدى جەرلەسىن دە قولىنان جەتەكتەپ، ەسىكتەن شىعارىپ جىبەرمەك بوپ تۇرا بەرىپ، قايتا وتىردى.
— ۇيىندە تەمەكى تارتۋعا دا بولمايتىن شىعار؟
— نەگە؟
— كۇلسالعىشتى كورمەي وتىرمىن. — ماقان "مالبوراسىن" سۋىرىپ، بالتاعا ۇسىندى.
— شەكپەيمىن.
— ءجون. اراق تا ىشپەيتىن شىعارسىڭ؟
— ءسىز مەنى تەرگەۋگە كەلدىڭىز بە وسى؟ — بالتا جۋرنال ستولىنىڭ استىنان اۋىر ۇلكەن حرۋستال كۇلسالعىشتى اكەلىپ قويدى. ماقان الگىنى قولىنا ۇستاپ، سالماقتاپ كوردى.
— اۋىرىن... كۇل سالۋعا دا قيمايدى ەكەنسىڭ مىناعان... بەكەر تارىلاسىڭ، بالتا، بەكەر. تەمەكى تارتپاساڭ، اراق ىشپەسەڭ، ءومىردىڭ قاي قىزىعىن كوردىم دەيسىڭ. ودان سوڭ ويناپ-كۇلۋ بار...
ماقان كەڭك-كەڭك كۇلدى. كوكالا ءتۇتىندى ەرنىنەن ساقينالاتا ىتقىتتى.
— ءسىزدىڭ "راحاتحاناڭىزدى" سالا المايمىز ءبارىبىر، دەپ بالتا قوناعىنىڭ كوزىنە شانشىلا قارادى. جىپسىك كوزدەر وتكىر ەكەن. "كەلسەڭ كەل!" دەيتىن جەكپە-جەك مىنەز تانىتتى. بالتانىڭ كىرپىكتەرى جىپىلىقتادى.
— قولىڭنان كەلسە سەن دە جاسا. كەشەگى سالعارالار قۇرلى جوقسىڭ با. دۇنيەنى بىلعاپ ءوت. جيىرما بەستى قور قىلما. سۇلۋلاردىڭ قاسىنا جامباستاۋدان جالىقپا...
مايسارا جىلجىمالى ستول-اربانى سۇيرەتىپ كىردى.
— وۋ، كەلىنجان، جىلدام ەكەنسىڭ... ءاۋ، وزدەرىڭ مىقتىسىندار عوي، ەي. مىنا تاعامدار ءمينيسترىڭنىڭ داستارقانىنا دا جولامايدى... "ۆارسيحا" ما مىناۋ؟.. ءاي، كەلىنجان، مەنىڭ ءدال وسىلى جاقسى كورەتىنىمدى بالتاجان ايتىپ قويعان-اۋ وزىڭە. كراب، كريەۆەتكي دەگەندەرىڭ كوزدى قىزىقتىرىپ تۇرا بەرسىن دەمەسەڭ، مىنا قازى-قارتالاردىڭ قاسىندا، بۇيىم با. بالتاجان، "جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيدى" بولىپ بارا ما... قانە، دوڭگەلەتىپ جىبەر ءوزىڭ.
شاي جينالا بەرە ەسىك تارسىلدادى.
— قوڭىراۋدى نەگە قاقپايدى، ەي... اپىراۋ، قالادا دا توپاس جۇرت بولادى ەكەن-اۋ. توقپاقتاۋى جامان عوي، بالتاجان، سەن ەسىكتى اشا قويشى، — دەپ ماقان "كەلىنىن" قاس قاعىمعا بولسا دا وڭاشا الىپ قالعىسى كەلدى.
مايسارا ءبىراق ونى تۇسىنبەدى. ەسىككە ءوزى جۇگىردى.
— بالتانىڭ ءۇيى وسى ما؟ — دەگەن دۇڭكىلدەگەن داۋىس ەستىلدى.
— وسى! جوعارى شىعىڭىز..
زالدىڭ ەسىگىنەن حايروللا كىرىپ كەلدى.
— ماكە! تاپتىم-اۋ ءسىزدى.
بالتا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قولىن ۇمسىنا ىلگەرى اتتادى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، حايرەكە! تانىماي قالدىڭىز-اۋ، شاماسى. ايتپەسە، ءسىز قالانىڭ كەيبىر توپاس جۇرتىڭداي ەمەس سياقتى ەدىڭىز.
حايروللا جاپاق قاقتى.
— ۋاعالايكۇمسالام... ءا، بايقاماي... بالتا ەكەنسىڭ عوي...
— وتىرىڭىز.
ماقان قاھارعا ءمىندى.
— ءاي، سۇمەلەك! ەل ىشىندە وسپەپ پەڭ! ۇيگە سالەم بەرىپ كىرىپ، قوشتاسىپ شىعاتىن اتاڭ قازاقتىڭ ادەمى ءداستۇرىن نەگە ۇمىتاسىڭ! اسىر-تاسىر جاۋ قۋعانداي. مادەنيەتكە قاشان جەتەسىڭدەر وسى؟ سەندەردى ۇيرەتە-ۇيرەتە ابدەن شاشىم اعاراتىن بولدى عوي.
بالتا مەن مايسارا بىر-بىرىنە قاراپ جىمىڭ- جىمىڭ ەتىستى.
— شاي الىڭىز، حايرەكە! مىنادان... ءا؟ وندا مەن ۇلكەندەۋىنە قۇيايىن. وۋ، اۋىلدان بۇكىل تۋىستارىم كەلگەندە، مايسارا، ءبىز دە ازداپ ۇرتتايىق، — دەپ بالتا ىدىستاردى تولتىردى. — قانە، حايرەكە، سۋىقتان كەلدىڭىز، تارتىپ جىبەرىڭىز.
حايروللا كونياكتى كومەيىنە توڭكەرە سالدى. الگىندەگى "ۇلكەن" ىدىسى وسى ما دەگەندەي الاقان قۋىسىنداعى ويماقتاي ريۋمكاعا تەسىلىپ قاراپ وتىردى دا، ماقانعا بۇرىلدى. سول-اق ەكەن كەلگەن شارۋاسى ەسىنە ءتۇستى مە، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ويباي، ماكە! قۇرىدىق!
— ءاي، نەمەنە دەيسىڭ؟ — ماقان شاتىنادى.
— قۇرىدىق، ماكە!
— ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟ "قۇرى-دى-ىەك!" دەپ قۇر قىلعىنا بەرگەنشە، ايتساڭشى ادام قۇساپ.
— قۇرىدىق دەگەندە... ماكە-اۋ... جوق قوي ول... جوق!
— كىم؟
— قىز... قالىڭدىق!.. — حايروللا بوتەلكەنى ءوزى الىپ، ستول ۇستىنەن ۇلكەندەۋ ىدىس ىزدەدى دە، تاپپاي فۋجەرگە قۇيدى. فۋجەردى اۋزىنا اپارىپ قىلق-قىلق جۇتتى. ەرنىن الاقانىمەن ۋىستاي ءسۇرتىپ، "جان شاقىردى". — قىز دەگەندە... ءوزىمىزدىڭ گۇلبادان شە... جوق!
— قايدا جوق؟ قاي جەردە جوق؟ نەگە جوق؟ — ماقان دەگبىردەن ايرىلا باستاسا كەرەك سۇراعى تاقىل-تۇقىل شىقتى.
— جوق بولعاندا الگى كۇيەۋ بالا... — حايروللا ىرجيدى. — كۇيەۋ بالا دەيمىز. مەنەن دە ۇلكەن. ماكە، سول ءوزى ءسىز قۇرالىپتاس بولار...
— وتتاما بوسقا! گۇلباداندى ايت.
— ايتسام، رىستى جەڭگەي ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا كۇيەۋ بالانى گۇلبادانعا كورسەتۋگە ماعان اپارامىز دەدى... اپارساق اپارايىق دەپ... وبشىعا كەلسەك قىزدار گۋ-گۋ. "كۇيەۋ بالا مىناۋ ما؟" دەپ بىرەۋلەرى مازاقتاپ... بىرەۋلەرى جىرتىڭداپ...
— ءاي، كۇيەۋ بالانى قوي دەدىم عوي ساعان!
قىزدار گۋ-گۋ... ول جەردە دە گۇلبادان جوق. ۇشتى-كۇيلى جوق. ولاي كۇتتىك — جوق. بىلاي توستىق — جوق، دەپ حايروللا ورنىنا سىلق وتىرىپ، سۋىق قازىنىڭ دوڭگەلەنگەن ءتۇيىرىن اۋزىنا تاستاپ جىبەردى.
— "ءولاي كۇگتىك — جوق، ءبۇلاي توستىق — جوق!" قايدا جوق؟ قاشاننان جوق؟ قايدا ءجۇر؟ وۋ، سۇرامايسىڭدار ما، قوس كەڭكەلەس-اۋ؟ — ماقان بۇكىل ماڭعازدانۋىن ۇمىتىپ، كۇيگەلەكتەنىپ شىعا كەلدى.
— ۇشەۋمىز... ءۇش كەڭكەلەسپىز... كۇيەۋ بالامەن...
— ءاي، سەنىڭ دە، كۇيەۋ بالاڭنىڭ دا تاپ قاق شەكەسىن... ءا، كەلىنجان، سەن وتىر ەكەنسىڭ عوي... وسىلارعا ادام تۇتىپ بىردەمە تاپسىرساڭ، جاسايتىندارى وسى ىلعي. سوندا گۇلبادان جاتاقحانادا جوق بولىپ شىقتى عوي... وۋ، سۇرامايسىڭدار ما. مۇمكىن باسقا بولمەلەردىڭ بىرىندە شىعار.
— سۇرادىق... كەتىپ قالعان دەيدى.
— قايدا؟
— ونى بىلمەيدى. قىزدار گۋ-گۋ. كۇيەۋ بالانى جابىلا قۋىپ، جابىلا مازاقتاپ، "قىز كورەتىن جىگىتتى ءبىز كورەلىك" دەپ... قىزدار گۋ-گۋ.
— "قىزدار گۋ-گۋ". وي اتاڭا نالەت! سودان باسقا ءسوز اۋزىڭا تۇسپەي مە سەنىڭ. "قىزدار گۋ-گۋ". ولار گۋىلدەمەگەندە مەن گۋىلدەيمىن بە. كۇيەۋدىڭ قويىن-قونىشىن تىنتكىلەدى مە؟ كورەر ەم سونان كەيىن گۋىلدەگەندەرىن.
— ويباي، ماكە! جۇلمالاپ ءولتىرىپ قويا جازدادى. كۇيەۋ بالانى بىرەۋى ولاي تارتىپ، بىرەۋى بۇلاي تارتىپ... وزىنە دە سول كەرەك دەپ مەن بولىسقام جوق... كۇيەۋ بالا دەپ... قايداعى بالا؟ شاشى ءتۇسىپ، ويما تاز بوپ قالعان... مۇرنى كارتوپياداي، ءوزى بۇجىر-بۇجىر. بۇقا مويىن. بادىراق كوز. ءبىزدىڭ قوبلانجاننىڭ ساداعاسى كەتسىن!..
— ءاي، قىرت، قوبلاندىڭ نە، ەي سەنىڭ؟
— پالە، ماكە، ءسىز بىلمەيدى ەكەنسىز عوي. ءبىزدىڭ گۇلبادانجاننىڭ قوبلاندى دەگەندە شىعاردا جانى بولەك ەدى عوي. قوبلاندى دا گۇلبادان دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ءاي، نە كەرەك... تاعدىر جازبادى عوي، — دەپ ءتۇسى وزگەرىپ، ەرنى كەمسەڭدەپ حايروللا كونياكقا تاعى جارماستى. ماقان جۇلىپ الدى.
— كونىڭ كەپكىر-اۋ، تاڭ اتقالى ىشۋدەسىڭ عوي. جەتەر! نە بولدى سونسوڭ؟
— كۇيەۋ بالا شە؟ الگى بۇقامويىن مىرتىق...
— مەن ساعان كۇيەۋبالانى قوي دەدىم عوي. قىز قايدا؟ گۇلبادان قايدا؟ — دەپ ماقان شىج-بىج بولدى.
حايروللا ەكى الاقانىن جايىپ بالتاعا قارادى. مايساراعا قارادى. سونسوڭ يىعىن قيقاڭداتتى.
— وۋ، ماكە-اۋ! ول سورىق دەيدى مەن قىرىق دەيمىننىڭ كەرى بولدى. ايتقىزبايسىز عوي اۋزىمنان قاعىپ... الگى كۇيەۋبالا شە...
بالتا مەن مايسارا تەرىس اينالىپ، يىقتارى سەلكىلدەپ، بۇيىرلەرى بۇلكىلدەپ كۇلكىدەن ءولدى دە قالدى. ءبىراق ونى ەستىپ تە، ەلەڭ قىلىپ وتىرعان دا حايروللا جوق. كورگەن-بىلگەنىن اقتارعانشا اسىق.
— الگى كۇيەۋبالا شە؟ سونى قىزدار جۇلمالاپ، جۇلقىلاپ بوي بەرمەي قويدى. قىزدار گۋ-گۋ... وزدەرى قانداي كوپ، ماكە. قىزداردىڭ باسى قۇرالعانىڭ كورۋىم سول عوي. بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇلۋ. ءبىراق قىزداردىڭ اشۋلانعانى جامان بولادى ەكەن، ماكە! سىزگە وتىرىك ماعان شىن ءارقايسىسى ءبىر-بىر قانشىرداي اتىلعاندا، كۇيەۋبالانىڭ بۇتىن بۇت، قولىن قول قىلا ما دەپ ەم، ايتەۋىر كوستيۋمىنىڭ جەڭىن جۇلىپ الىپ، شالبارىنىڭ بالاعىن قاق ايىرىپ شات-شالەكەيىن شىعاردى. سودان، ماكە، قوينى-قونىشى دەگەنىڭىزدەن شىعادى. كۇيەۋبالانىڭ الدەبىر قالتاسىنان ءبىر بۋما ءۇش سومدىق توگىلسىن. شاشىلسىن! وي-با-اي! قىزدار ودان سايىل گۋ-گۋ! "ماحابباتتى ساتىپ الماق بولعان عوي!" "بويى ءبىر قارىس، ساقالى قىرىق قۇلاش شال-شاۋقاننىڭ دامەسىن قاراشى!" "مىناۋ اقشامەن ءبىزدىڭ كومەيىمىزدى بىتەمەك بولعان عوي!" "جىرتىڭدار! ورتەڭدەر!" "جو-جوق! جىرتپاڭدار - ايعاق بۇل، ايعاق!" دەپ قىزدار گۋ-گۋ. — حايروللا بالتاعا بۇرىلدى. — بالتاجان، كوپ سويلەپ جىبەردىم بە، تاماعىم قۇرعاپ كەتتى... ءسال تامىزىپ قوياسىڭ با مىنادان... كەلىنجان، وزىڭمەن دە دۇرىستاپ سويلەسە الماي جاتىرمىن. اياق استىنان گۇلباداندى ۇزاتامىز دەپ ءوستىپ جۇمىستى بوپ قالعانىمىز. — بالتا ۇستاتقان ريۋمكانى اۋزىن كەڭ اشىپ، كومەيگە بىردەن توڭكەرە سالدى. — سودان، ماكە، اقشانى قاتتاپ جيناپ، ساناپ، اكت جاسادى. وزدەرى شەتىنەن پىسىق. ايتەۋىر رىستى ەكەۋمىزگە تيىەكەن جوق. كۇيەۋبالادا سيىق قالمادى. البا-جۇلبا. ويما تازى كەرەمەت تەرلەيدى ەكەن.
— ءاي، حايروللا، مالتاڭدى قاشانعى ەزەسىڭ! – ماقان ءوزىن ارەڭ-ارەڭ تەجەپ وتىرعانىن بالتا سەزدى. ءبىراق ىشىنەن "شوق، شوق!" دەپ وتىر. قوبلاندىنىڭ گۇلباداندى سۇيەتىنىن بىلمەيتىن. مىنا حايروللادان ەستىگەنى كوپ جايدىڭ بەتىن اشقانداي بولدى. قوبلاندى ءولىمىنىڭ باس سەبەبى — ەكەۋىنىڭ، گۇلبادان مەن قوبلاندىنىڭ قوسىلعان كوڭىلدەرىندە جاتقان بوپ شىقتى. ماقان — ۇلكەن ەسەپ، مىقتى شەشىمنىڭ ادامى. ماپەلەپ وسىرگەن قىزىن اۋىلدىڭ قارابايىر مەحانيزاتورىنا ۇستاتپايدى. نەگىزدى، تەكتى، مىقتى ارانىڭ ەڭ بولماعاندا ءبىر ەسەگىنە قوساقتايدى. "كۇيەۋبالا" — سونداي بيىك استاۋدىڭ يەسى. ەندەشە ماقانعا سول كەرەك. جاتقانىنان تۇرماسىن.
— اپىراي، ماكە، ءسوزىمدى بولە بەردىڭىز عوي، — دەپ حايروللا رەنجىدى.
— ءيا، ماكە، ءسىزدىڭ ءسوزدى ءبولىپ، كيلىگۋىڭىز كوپ ەكەن، دەدى بالتا ادەيى. سونى ارقا تۇتقان حايروللا مۇلدە ەسىردى.
— كۇيەۋبالانىڭ ويما تازى تەرلەپ، قامىت اياعى دىرىلدەپ، ۇسقىنى ابدەن قاشىپ كەتتى. ءوزى اۋرۋ بولسا كەرەك ەكى يىعىنان دەم الىپ، القىندى دا قالدى. كوزدەرى مەڭدۋانا جەگەن ادامنىڭ كوزىنە مە، الدە وقالاق تيگەن سيىردىڭ كوزىنە ۇقساي ما، بۇرىنعى بادىراعى بادىراق پا — قۇداي باسقا بەرمەسىن، شاراسىنان بەرى ىتقىپ شىعىپ، دومالاپ-دومالاپ ءتۇسىپ كەتەردەي. قىزدار گۋ-گۋ. اقىرى كۇيەۋبالانى سورلاتىپ سۋىق بولمەگە قاماپ تاستادى. "ميليسياعا بەرەمىز. سوتقا بەرەمىز. قىز الىپ قاشپاق. سۇيمەگەن قىزدى زورلاپ الىپ قاشپاق" دەپ ءبىر اكت جاسادى.
— گۇلبادان قايدا؟ تاپتىڭدار ما؟
— ويباي-اۋ، ماكە، گۇلبادان تۇرماق كۇيەۋبالادان دا ايرىلىپ كەلىپ وتىرعام جوق پا؟ ايتپادىم با گۇلبادان ۇشتى-كۇيلى جوق دەپ. قىزدار گۋ-گۋ. ءجونىن ايتۋ قايدا. كۇيەۋبالا قۇساتىپ جۇلقىلاسا قايتەر ەدىك. ايتەۋىر بىزگە تيىسپەدى. ءاي، بەتتەرى جامان! كۇيەۋبالانى نە ءولتىرىپ قويۋى مۇمكىن، نە تارتتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. قورقام-اۋ، ماكە، قورقام، — دەپ حايروللا قوپاڭداپ قويدى.
ماقان ورنىنان تۇردى. مايسارا ىزەت ءبىلدىرىپ قوسا تۇرەگەلدى... ماقان حايروللاعا شۇقشيدى.
— نەعىپ ومالىپ وتىرسىڭ؟
— ءسىز، ماكە، قازاقتىڭ ادەمى داستۇرلەرىن ساقتاعىش ەدىڭىز. Ac قايىرۋدى ۇمىتتىڭىز. سونسوڭ كەلىنجان تۇرىپ ىزەت كورسەتىپ ەدى، ونى دا ەلەمەي، ماعان دۇرسە قويا بەردىڭىز. مەن ەجەلدەن قولىڭىزداعى قولجاۋلىقپىن. ءبىراق توپاس قىلىق كورسەتە بەرسەك قالالىقتار بىزدەن ابدەن جەريدى عوي، — دەپ بالتاعا كوزىن قىسىپ قويىپ حايروللا شالقايا ءتۇستى.
— ءا، راس، راس! ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىڭدار. داستارقاندارىڭنان ىرىس كەتپەسىن، جاماندىق جەتپەسىن. ءاۋمين! — دەپ اسىعىس بەت سيپاعان ماقان مايسارانى جىپسىك كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ ايمالادى. — كەلىنجان، الدارازى بولسىن. جاعىڭ تۇسپەي جاماندىق كورمە... حايروللا! بول ەندى. شالجيىپ وتىرىسىڭ قالاي؟
— مەن دايىنمىن عوي.
— ماكە، تاماق ءپىسىپ قالدى. نەگە اسىقتىڭىز؟
— اسىقپاي... ءبىز ءوزى... داستارقانىڭنان ءدام تاتتىق قوي. راقمەت، ۇلىقسات ەتىڭدەر... حايروللا، سەن نەمەن كەلدىڭ؟
— تاكسيمەن...
— ول قايدا، تۇر ما؟
— قاراعان جوق. تاكسيستەر — قۇداي بىزگە. مەنسىنبەيدى.
— قاپ! زاكاز بەرەمىز ەندى. تەلەفون بار ما ۇيدە، كەلىنجان.
— بار عوي، بالتا، سەن ماشيناڭمەن اپارىپ سالارسىڭ، — دەپ مايسارا بالتاعا قيىستادى.
بالتانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. ماقاندى بۇرىن دا سۋقانى سۇيمەيتىن. مانادان قۇتىلعانشا اسىق بوپ وتىر. مايسارانىڭ قىستىرىلماس جەرگە قىستىرىلعانىن جاقتىرعان جوق.
— جەردىڭ تۇبىندەگى ستويانكاعا بارۋ ءۇشىن دە تاكسي شاقىرۋ كەرەك قوي، مايسارا-اۋ. سونى بىلمەۋشى مەڭ.
— ءجا! ءجۇر، حايروللا! كوشەدەن-اق ۇستايمىز.
حايروللا مىناۋ بوتەلكەلەر سامساعان جەردەن كەتكىسى كەلمەي، "قۇيساڭشى!" دەگەندى كوزى-قاباعىمەن يشاراتتاپ بالتاعا جاپاق-جاپاق قارادى. بالتا سەزە قويدى دا ىدىستاردى تولتىردى.
— ال، حايرەكە، وندا ءوزىڭىز بىردەمە دەپ جىبەرىڭىز.
حايروللا ريۋمكاسىن ۋىستادى.
— بالتاجان، كەلىنجان! ويدا جوقتا وتاۋلارىڭنىڭ ەسىگىن اشىپ قالدىم. سونداي قۋانىپ وتىرمىن. اۋىلىمىزدىڭ ءبىر ءۇيى، مىنە، الماتىنىڭ تورىندە قونىستانىپتى. اناۋ قاتيرا شەشەڭ سەنىڭ ءۇي بولعانىڭدى ەستىگەلى سونداي قۋانۋدا. سەنەن باسقا ونىڭ قانداي قۋانىشى بار ەدى.
— حايروللا، قىسقارتا، قىسقارتا سويلە! — دەپ ماقان تىقاقتادى.
— ماكە، مەن ءوزى ونسىزدا سوزگە جوق ادام ەدىم. مىنە، جاڭىلىپ قالدىم... ءا-ا، قاتيرا شەشەڭدەي جان جوق! ناعىز ازامات انا عوي. مارقۇم مۇقاتتىڭ ارتىن سىيلاعانى قانداي. ەر ءقادىرىن قۇرمەتتەگەن ءبىر ايەل سونداي-اق بولار. سەن دە ازامات بولدىڭ، بالتاجان. ورنىندا بار وڭالار دەگەن وسى. شاڭىراقتارىڭ بيىكتەي بەرسىن. كەلشى، كەلىنجان، ۇيالما، سوعىستىرىپ، تاشلاپ جىبەرەلىك — دەپ ورنىنان قوپاڭداپ تۇرىپ مايساراعا ريۋمكاسىن سوزىپ، ەرنەۋلەتە ءتيىستىردى دە، الگىندەگى قيمىلىن اينىتپاي قايتالاپ، اپانداي اشىلعان اۋىزعا توڭكەرە سالدى. سودان سوڭ قيمىلسىز قالعان بالتاعا تەسىرەيدى.
— سەن نەگە المادىڭ، باۋىرىم؟
— حايرەكە، ءسىز اپامدى پەرىشتە قىلىپ جىبەردىڭىز. وتىرىك ماقتاۋ — قىلمىس جاسىرۋدان دا جامان. مەنىڭ شەشەم، قولىڭىزدى كوكىرەگىڭىزگە باسىپ تۇرىپ ادالىڭىزدى ايتىڭىزشى، شىنىمەن ىڭ-شىڭسىز وسەك جوق، تازا پەرىشتە مە؟ — دەپ بالتا جالىنعانداي كوزدەن كوز ايىرمادى.
حايروللا اتىپ تۇردى.
— ءاي، بالتا بالا! سەن... سەن اقىماق، قاتيراعا قارا تىرناقتاي كۇمان كەلتىرەتىن بولساڭ، ونداي انادان تۋماي كەت!
— حايروللا، تىم قىزىنبا... قىسقارتا، — دەگەن ماقانعا دا قولىن سەرمەپ قالعانىن حايروللا بايقامادى.
— قاتيراداي ادال ايەل جوق. بولمايدى! بۇ زاماننىڭ قوزىسى مەن بايانى مۇقات پەن قاتيرا! قاتيرا ءتىرى مۇقات تۇگىل ءولى مۇقاتتىڭ ءارۋاعىنا شاڭ جۋىتپايدى. بۇكىل اۋىل اناڭدى اۋليە تۇتاتىنىن سەن... بالتا شىكىرەيىپ الىپ بىلمەيسىڭ. ەششە ماسكەۋدە وقىعانسىڭ! سەن... سەن قاعاز كەمىرگەن وقىمىستى، انا سىيلاماۋدى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟ وتكەندە كەلىپ الىپ، قاتيرانى نەگە جەر قىلىپ كەتتىڭ؟ اتتەڭ داستارقانىڭدا وتىرمىن، ايتپەسە بار عوي، ءتىلىم-تىلىمىڭدى شىعارار ەدىم. سەن اقىماق بولماساڭ قىزعانشاق قاتىننىڭ... ايعانشانىڭ جەل سوزىنە سەنەر مە ەدىڭ؟ ال ول ايەلگە... ول شۇيكەباس قاتىننىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن بىرەۋ بار. ارينە مەن بەكتەمىردى يت ەتىنەن جەك كورەم. ءشوپ قورىعان توبەت قوي ول. ءوزى دە جەمەيدى، وزگەنى دە جولاتپايدى. ال بەكتەمىر مۇقات ءۇشىن، قاتيرا ءۇشىن جانىن دا ايامايدى. دوستىقتى جۇرت ءدال سونداي قادىرلەسە... دۇنيەدە يتتىك قالماس ەدى. قۇي، قانە، اناۋىڭنان ساراڭدانباي! سەن ورتەگەن وزەگىمە ويماقپەن بولسا دا ۋ سەبەيىن! — دەپ ىدىسىن توستى. بالتا كونياكتىڭ شىنىسىن حايروللانىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى دا، ورنىنان تۇرىپ، موينىن سوزىپ، ستولدىڭ ەكىنشى جاعىنداعى ماقاننىڭ ءدال توبەسىنەن ءتونىپ باردى.
— ال، ماكە، بۇعان ءسىز نە ايتاسىز؟ سەنىڭ شەشەڭ اردان بەزىپ بەكتەمىرمەن تامىر بوپ الدى، اۋىل تۇگەل ۇرىكتى دەپ قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن جەپ ەدىڭىز الگىندە عانا. قايىسسىڭىزدىكى راس. شىندىقتى قايسىڭىز ايتتىڭىز. ءسىز بە؟ حايرەكەڭ بە؟
ماقان ءجۇز تايساقتاتپادى. تومەننەن بالتاعا قاباعىن تىك سەرپە قادالدى.
— مەن ەستىگەنىمدى ايتتىم. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق.
حايروللا قالشىلداپ كەتتى.
— ماكە! ماقان! سەن مەنى قۇل قىلىپ الدىڭ... شوقپارىڭ بولدىم!.. بولىپ كەلەم. ءبىراق قاتيراعا ءتىل تيگىزبە! سەن! سەن ەكەنسىڭ وسى قاۋەسەتتى تاراتقان! ويلاۋشى ەم كىم دەپ؟ نەگە دەپ؟ سەن بەكتەمىردى قارالايمىن دەپ جازىقسىز قاتيرانى جارالادىڭ! سەن ماقان!
— حايروللا! كوپ ءىشتىڭ. ارتىق ءىشتىڭ، حايروللا. ەندى ىشپەيسىڭ. ىشە المايسىڭ، حايروللا! — دەدى ماقان.
حايروللا سىلق ءتۇستى. الگىندە عانا ادىلەت تىلەپ شوق شاشقان قارا كوزدەر زاماتتا يەسىنەن سۇيەك دامەتكەن ءيتتىڭ كوزىندەي ءموليدى دە قالدى.
— ءا، ماكە!.. ارتىق ىشكەنىم راس ەندى. تەك ءسىز تىيىم سالماڭىزشى. بۇ شىركىنسىز بولا ما... باس اۋىرادى دەگەندەي... نە ىستەسەڭىز دە، ماكە، تەك ىشپە دەپ تىيىم سالماڭىز!..
بالتا ورنىنان شىعىپ، ماقاننىڭ قاسىنا باردى.
— جاۋىز! شىق! قۇرت قاراڭدى، جاۋىز!
مايسارا بالتانىڭ قولىنا جارماستى.
— قوي، بالتا! ۇيات بولادى، بال. قوناق قوي...
— قوناق ەمەس بۇل، جاۋىز! قانىشەر! قوبلاندىنى ولتىرتكەن سەن! سەنسىڭ، جاۋىز! سەنىڭ بۇكىل قىلمىسىڭدى بىلەتىن ول. سەنىڭ قىزىڭدى سۇيەتىن ول. سەن قىلمىسىڭدى بۇركەمەك بولدىڭ. قوبلاندىنى ءولتىرتتىڭ! سەن قىزىڭدى بەرگىڭ كەلمەدى. قوبلاندىنى ءولتىرتتىڭ. ادام قانى موينىندا! شەشەمدى قارالادىڭ. ادام ارى، انام ارى موينىندا! شىق ۇيىمنەن، جاۋىز!
ماقان ىسىلدادى.
— كۇشى-ىك! بالتىرىمدى قاناتپاق بولدىڭ عوي. ءتىسىڭدى تۇگەل شاعارمىن! — دەپ ماقان ەسىككە ۇمتىلدى.
حايروللا بۇكەڭدەپ ارتىنان ىلەستى.
— ءاۋ، ماكە! قايتەسىڭ بالانىڭ سوزىنە بولا ءبۇلىنىپ. ادام سىيلاپ كورمەگەن شىركىندەر نەنىڭ پارقىن ءبىلۋشى ەدى. ويماقپەن اراق بەرگەندە-اق كوڭىلىم شوشىعان. وكپە تۇراتىن جەر بار ما بۇلاردا...
ماقاندار كەتكەننەن كەيىن دە بالتانىڭ اشۋى، رەنىشى ءبىرازعا دەيىن تارقامادى.
— ءاي، نەتكەن جاۋىز! ءجۇزى بۇلك ەتپەيدى. تۋعان قىزىن ساۋدالاعان سوڭ ودان نە قايىر...
— بوسقا تاۋسىلما، بال. ماعان حايرەكەڭ مىنەزى ۇنادى. جاعىمپاز بولسا دا، جاندايشاپ بولسا دا، ءبىر ادالدىعى بار. ارىن جوعالتپاعان. ال ءبىز... ءاي، ءبىز ونداي دا ارەكەتكە بارا الماسپىز-اۋ. جالتاقتاۋىمىز كوپ...
"ءيا، جالتاقتاۋىمىز كوپ. حايروللا قۇرلى كەيدە ادىلەت دەپ داۋىس كوتەرۋگە جارامايمىز. ول نەلىكتەن؟ الدە قۋلىق-سۇمدىقتى تىم ەرتە... تىم ەرتە ءبىلىپ، سەزىپ، ۇيرەنىپ شىعاتىن بۋىنعا اينالدىق پا؟ بەكتەمىر، حايروللالاردىڭ ادالدىق دەيتىن ءبىر ەلگەزەك قىلى بار جۇرەكتەرىندە. ءبىز وندايدان مۇلدە ماقۇرىمبىز. ەسەپشىل، پايداشىل، ساق بوپ قالىپتاسقانبىز. ءجالاڭتوس جاۋعا شابۋ جات بىزگە. الگىندە ماقانعا قۇر زىركىلدەۋدەن باسقاعا شامام كەلگەن جوق. ايتپەسە شىقشىتتان ءبىردى قونجيتسام، انامنىڭ داق تۇسكەن ارىن تازارتار ما ەدىم. ءتىپتى انام ءۇشىن دە اتتانداپ شىعا الماعانىم عوي. مايسارا دۇرىس ايتتى. جان كۇيتتەگەن، جىلى جەرگە تۇمسىق تىعۋعا دانىككەن ۇرپاقپىز بىزدەر. بىزدەن كۇرەسكەر شىقپايدى. قولى شورقاق، ءتىلى ماقاۋ، باسى يزەلگىش، كەۋدەسى يىلگىش جاعىمپازدارمىز. شەتىمىزدەن. ال، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز كۇندەگىشپىز. اناۋ نەگە وزىپ كەتتى. مەن ودان كەممىن بە؟ ماعان دا جايلى ورىن، بيىك دارەجە، جەكە ماشينا، دەربەس حاتشى قىز كەرەك. مىنە، ءبارىمىزدىڭ كۇيتتەيتىنىمىز. باقاستىق بالالاعان زامان كەۋدەدە وردەن بولماسا، باستا بەدەل بولماسا سەنى ازامات تۇگىل ادام ساناتىنا دا قوستىرمايدى. يەكپەن نۇسقاپ، كوزبەن ىمداپ، سىبىرلاپ داعدىلانعانىمىز سونداي، داۋىس كوتەرۋدىڭ نە ەكەنىن ۇمىتقانبىز. ءبارىن، ءبارىن ۇمىتقانبىز. ۇمىتپاعانىمىز باس قامى".
* * *
"كۇشىك قىڭسىلاتىپ اياعىمدى جالاتپاسام با؟"
ءدال وسى زۇلىم تىلەك ماقاننىڭ بۇكىل ويىن، ساناسىن كەرنەپ الدى. ەندىگى جاۋى — بالتا عانا. بەكتەمىردىڭ جاراسى جەڭىل. ول قولداعى قويانى. كوكىرەگىن قۇرتتان دا جامان دەرت كەمىرگەن دىمكاس. ءتىرى ولىك. كوپكە ۇزامايدى. قاتيرامەن امپەي ەكەن دەگەندى اناۋ قوبلاندى ولەتىن كۇنى بەكتەمىر قاتيرا ۇيىنەن تابىلعانىن ەستىگەن سوڭ ءوزى تاراتىپ جىبەرگەنى راس بولاتىن. ويتكەنى ماقان ايعانشانىڭ قىزعانشاق ۇرعاشى عانا ەكەنىن بىلەتىن. ءوز ۇيىندە بەرەكەسى بولماعان ەركەك ەركەك ەمەس. قاراپ ءجۇرىپ ءجۇنجىپ كەتەدى. بەكتەمىر دە ءجۇنجىسىن. قوبلاندىنىڭ كەگىن قۋماق تۇگىل ءوز باسىمەن قايعى بولسىن. سوندا قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش دەگەنگە سايعان. بۇگىن بالتانى ۇيىنە ىزدەپ كەلىپ، بەكتەمىردى شەشەسىنىڭ تامىرى دەپ كورسەتىپ، كوزى اشىق، ۇلكەن جەردە وقىعان جىگىتتى بەكتەمىردەن بەزدىرۋدى كوزدەگەن-دى. وعان سەنىمى دە كۇشتى بولاتىن. ويتكەنى بالتا شەشەسىنەن ءتۇڭىلىپ، ۇيىنە دە قونباي كەتىپ قالىپتى دەگەندى ەستىگەن. بەكتەمىر مەن بالتانى بىر-بىرىنەن اجىراتسا، ماقان بەكتەمىردىڭ ساعىن سىندىرادى، قارۋىن الادى. ودان كەيىن بەكتەمىر اعاش وعىن مىڭ جەردەن اتا بەرسىن. ماقاننىڭ مۇرتى دا قيسايمايدى. جاپ-جاقسى بوپ ءيىلىپ، شەڭبەرلەنىپ كەلە جاتقان ءتۇيىندى مىنا حايروللا يت كەستى دە جىبەردى.
"كۇشىك شاۋىلدەگەن بولادى. شاۋىلدەتەرمىن ايعا! قاڭسىلاتارمىن تۇمسىعىڭنان سوعىپ. قىڭسىلاتىپ اياعىمدى جالاتارمىن سونسوڭ".
ازۋ ءتىس ەگەلدى. شىقشىت جۇگىردى. سونى كورگەندە حايروللانىڭ ماستىعى تارقاپ كەتتى. كوشەدەن اعىلىپ جاتقان كوپ ماشينانىڭ اراسىنان بوس تاكسيدى قالاي تاپتى، قالاي كەلىستى — ول وزىنە عانا ايان — ماقاننىڭ، ماكەسىنىڭ الدىنا سارى "ۆولگانى" كولدەنەڭدەتە توستى.
ەكى-ۇش كۆارتال شىققاندا ماقاننىڭ كوزىنە الدەبىر ميليسيونەر شالىندى. جۇمىستان قايتىپ بارا جاتتى ما، ايتەۋىر جالعىز ەكەن.
— توقتاتا تۇرىڭىزشى، — دەپ ماقان ماشينادان تۇسە سالا ميليسيونەرگە جەتىپ باردى. نە سويلەسكەنى، نە دەپ كەلىسكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ميليسيونەر ماقانعا ەرىپ كەلىپ، تاكسيگە وتىردى.
حايروللا جىمىڭدادى. "ءاي، ماكەم! باسىڭ باس-اۋ! ميليسيونەر دىكىڭدەپ جەتىپ بارسا، گۋ-گۋ قىزدار پە ءبىتىرسىن، ويما تاز كۇيەۋ بالا سۋىق بولمەسىنەن سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى. ءاي، ازامات! ءاي، ماكەم! ءبىر ون سومدى قالتاسىنا تىعا سالدىڭ-اۋ!"
حايروللا ميليسيونەردى بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالدى. اناۋ جالت قارادى. جالت قاراعان ميليسيونەرگە اقىرعان اراق ءيسى مەن قۋاقى كۇلكىلى كوز قىسۋىن جولدادى. تاقالىپ قۇلاعىنا جانە سىبىرلادى:
— قانشا تاپتىڭ؟
— ءا-ا... ءسىز ماسسىز، — دەدى ميليسيونەر.
— ماسپىن، ال، سەن سىبايلاسىمسىڭ! — سىبىرىن كەڭك-كەڭك كۇلكىمەن اياقتادى.
— جايىڭا وتىر، حايروللا! — دەپ ارتىنا الارا بۇرىلعان ماقان تىيىپ تاستاماعاندا، قولىنا وپ-وڭاي مىقتاپ تۇسكەن ءتارتىپ قورعاعىش قىزمەتكەردى حايروللا ءبىراز اۋرەلەيتىن ەدى.
كوپ جىلاعان با، رىستىنىڭ كوزى قىزارىپ كەتىپتى. ماقانعا تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماي، دالىزدە تۇرعان بەس-التى قىزعا قولىن نۇسقادى.
— انالار... قىزدى دا قۇرتقان. كۇيەۋبالانى دا قاماپ قويعان.
ماقان ميليسيونەرگە ىم قاقتى. سول-اق ەكەن اناۋ دەرەۋ ءتۇسىن سۋىتىپ، پاپكاسىن ىڭعايلاپ، ىسكە كىرىستى دە كەتتى.
— بۇل نە تارتىپسىزدىك! زاڭسىزدىق! سوۆەت ازاماتىن پروكۋروردىڭ سانكسياسىنسىز قاماۋعا سىزدەرگە كىم رۇحسات ەتتى؟ زاڭسىزدىق جاساعاندارىڭ ءۇشىن جازاعا تارتىلاتىندارىڭدى بىلەسىڭدەر مە؟ قانە، قايسىڭ ۇيىمداستىرۋشى بولعان؟ فاميليالارىڭدى اتاڭدار! تەز!
قىزدار كۇبىر-كۇبىر ءوزارا سويلەستى دە، الدەبىرەۋسى بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، دىرىلدەگەن كۇيەۋبالانى سىرتقا شىعاردى.
— ءبىز... ويناپ ەدىك. جەزدە بولعان سوڭ...
— "كۇيەۋ اتىمەن كۇل تاسى" دەمەي مە...
— بىزدىكى قالجىڭ عوي...
— مىناۋ اقشاسى! ءۇش ءجۇز سوم... تۇگەل.
اقشانى الىپ، كۇيەۋبالانىڭ البا-جۇلبا ءتۇرىن كورگەن ماقان ميليسيونەرگە:
— اكت جاساڭىز. مىناۋ بەيباستاقتىق! قول جۇمساعان. كيىمىن جىرتقان، — دەدى.
ميليسيونەر قاعازىن جايا باستادى. حايروللا مانادان تالدىرماش قىلشا بەل، قاراقات كوز قىزعا قىزىعىپ تۇرعان، وندىرشەكتەپ شىعا كەلدى.
— جولداس ميليسيونەر! مىناۋ ازاماتشا ءبارىنىڭ باستاۋشىسى! دەم بەرۋشىسى! — دەپ الگى قىزدى كورسەتتى. م وسى ازاماتشا! ەشكىمدى تىڭدامايدى وزىنەن باسقا. العاش قول جۇمساعان دا ءوزى. مەن كۋامىن عوي!
— فاميلياڭ كىم؟ — ميليسيونەر ءرولىن ۇمىتىپ، شىنداپ كىرىستى.
— مەن بە؟ اعاي... اعاي... مەن الگىندە عانا كەلگەم. بۇگىن پودرۋگامنىڭ تۋعان كۇنى بوپ... سونىڭ ۇيىندە بولعام، — دەپ قىز جىلامسىرادى.
— تانۋىن! سەنبەڭىز جولداس تەرگەۋشى! — دەپ حايروللا ودان سايىن قىت-قىتتادى.
— فاميلياڭ كىم؟ — دەپ ميليسيونەر قاتايدى.
— مەنىڭ بە؟ اعاتاي-اۋ، مەنىڭ كىرگەنىمە ون-اق مينۋت بولدى. مىنا اعايدى كورگەنىم وسى. — قىز جىلاپ جىبەردى.
ماقان قولىن سەرمەدى.
— بارا بەر، قىزىم. ال، سەندەر ايتىڭدارشى، گۇلبادان قايدا؟
— گۇلبادان كەتىپ قالعان.
— كەتكەندە... شىن كەتتى اعاي. سىزدەر كەلدى دەگەندى ەستىگەن سوڭ، وسىندا ءبىر جىگىت كەلىپ جۇرەتىن وزىنە. گۇلبادان سونىمەن...
نۋ چتو ج، ماحاببات ءۇشىن بارىنە بارۋعا بولادى!
— جوق، باقىت. گۋليا، گۇلبادان ول جىگىتتى ونشا ۇناتىڭقىرامايتىن. مەن بىلەم عوي. مىناۋ كارليك نوستان كۋدا لۋچشە بولعان سوڭ تايدى دا تۇردى قول ۇستاسىپ! مولودەس، گۋليا!
— سۇيمەگەن بىرەۋگە قوساقتار بولسا، مەن دە سۇيتەر ەدىم...
— سىزدەر... سىزدەر ەششە اتا-انا اتالاسىزدار! بالالارىڭىزدى، گۋليانى ساتپاق بولعانسىزدار... ءسىز قارابايدان دا پاسىقسىز! ۆوت مەنىڭ سىزگە ايتارىم. جولداس تەرگەۋشى، پروتوكولعا جازىڭىز. ي ۆەزدە ي ۆسيۋدۋ قايتالايمىن. قاراباي نادان، قاراڭعى بولعان. ا ەتوت نوۆوياۆلەننىي قاراباي زانيماەت رۋكوۆودياششيي پوست، iu-رحوۆوديت ليۋدمي ي يگراەت سۋدبوي سۆوەي سوبستۆەننوي دوچەري. ناعىز فەودالسىز! ۆوت! — قوس بۇرىمى تىلەرسەگىن سوققان بويجەتكەن ماقانعا ءتونىپ كەلىپ، جيىركەنە قاراپ تۇردى دا، رىستىعا بۇرىلدى. — ال، ءسىز، اناسىز! جانىنىز اشىماي ما؟ مىناۋ جەنيح ەكى ەسە ۇلكەن ەمەس پە؟ ەح سىزدەر... سىزدەر. گۋليا جوق ەندى اۋرە بولماڭىزدار.
ماقان ءلام دەگەن جوق. گۇلباداندى باسقا بىلمەسە دە ءوزى بىلەدى. العان بەتتەن قايتپايدى ول. جەر سوقتىرعان ەكەن اقىرى قۋ قىز. وكىنگەنمەن نە شارا. ماقان بۇرىلىپ الدى دا، ەسىككە قاراي بۇكەڭدەپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىر عانا ساتتە كەۋدەسى ەڭكەيىپ، جاۋىرىنى بۇكىرەيىپ شىعا كەلگەن كۇيەۋىن رىستى قاتتى اياپ كەتتى. اسىعا باسىپ كەپ، قولتىعىنان سۇيەدى.
— ۇستاما! — دەدى ماقان تىستەنە ىسىلداپ.
ماقاننىڭ كورگەن قۇقايى بۇل عانا ەمەس. ءبىراق تۋعان قىزدان ءدال وسىنداي وپاسىزدىق كۇتپەپ ەدى. اشىنعان، اشۋلانعان جانى قاتتى ىشقىنا تۋلاپ، كوزىنەن العاش رەت جاس ىرشىتتى. ەلۋ جىلداي قۇمىر كەشىپ ءجۇرىپ، بەلىنەن باسقان دۇنيەدەن وسىنداي ماڭدايدان سوعار، جانىنا تيەر سوققى كورمەپ ەدى. ەسەڭگىرەپ قالعانداي ەس جيا الماي كەلەدى. ىشتەن شىققان شۇبار جىلان. ءبىراق موينىندا وسىرگەن جالعىز قىزى ەدى عوي. قالاي قيعان؟ اياماعان. ءجونىن، جولىن بىلدىرمەي تايىپ تۇرعان. كۇشى قايتتى ما، سەسى ازايىپ ءارۋاعى قاشقانى ما؟ قالاعا كەلسە-اق قۇتى قاشىپ، بەرەكەسى كەتەتىنى قالاي؟ الدىمەن اناۋ كۇشىك شاۋىلدەپ بالاعىنا جارماستى. ەندى مىناۋ قانشىق ۇيلىعىپ قاشىپ تىنعان. ەل بەتىنە، جۇرت كوزىنە قاراعىسىز ەتىپ قارالاپ كەتكەن. الگى شوشتاقايلار تابالادى-اۋ ەڭ ءارىسى. ءوزىمشىل جاننىڭ وزگەنى كىنالايتىن ادەتى عوي. كىم ءبىلسىن كەيبىرەۋلەر وزىمەن بىرگە تۇراتىن جاقىندارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن راقىمىن تابا الماي، قۋىس كەۋدەسىنىڭ سۋىق ىزعارىنا ءوزىن دە، وزگەلەردى دە توڭعىزاتىن بولار. سودان دا بارىپ بالا-شاعاسىنىڭ ىشىندەگى بۇعان دەگەن اياۋسىز قىجىلىن، جەك كورۋىن سەزىپ، سول قاتاڭ كەسىكتى جۋىپ-شايۋ ءۇشىن جۇرتتىڭ الدىندا مەيرىمدى ءھام قايىرىمدى بولىپ كورىنۋگە تىرىساتىن بولار. سول ءۇشىن وزىندە جوق جىلىلىقتى سۋىق كەۋدەنىڭ اڭىراعان قۋىسىنان تاپپاق بوپ تىراشتانار، مەيىرىم تۇنەمەگەن جۇرەكتەن ىزگىلىك ىزدەپ اۋرەلەنەر. كەيدە ءتىپتى سولاي كورىنىپ، جاقسى اتالىپ تا قالار. ءبىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە الگى شىركىن ءوز قاتىگەزدىگىنىڭ شىرماۋىنان قۇتىلماي، جات پەن جاقىننىڭ بارىنە دە سىرىن الدىرىپ، سىرتىنان جۇرگىزبەس سۇمىرايعا اينالار. سودان كەيىن توڭىرەگىن قورشاعان تىرشىلىك يەسىنەن تەك جاماندىق كۇتىپ، وپاسىزدىق توسىپ، ەل ىشىندە وتىرىپ تا جالعىز قالار. جانى قۇلازىپ، كوڭىلى سۋىپ، كەۋدەدەگى قىتىمىر ىزعاردى توڭعا اينالدىرار. قۇلازىعان جاننىڭ قىجىلىن ەندى بالا-شاعادان الۋعا جانتالاسار. سۋىعان كوڭىل مەن مەرەز ءىشتىڭ كەگىن جاقىن مەن جاتتان، كورشى مەن قولاڭنان قايتارۋعا كىرىسەر. سودان كەيىن-اق ايەلىنىڭ كوزىنەن جاس كەتەر مە، بالالار ەركەلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەر مە. كورشى-قولاڭ، تۋىس-جاقىن سالقىن قاباق، ساتۋلى قاباق، سۋىق كوڭىلدەن باس كوتەرەر مە.
ماقان ءدال وسىنداي ادام ەدى. قازىرگى اۋىرلاعان كوڭىل كۇيىنە بالتا دا، گۇلبادان دا، قىزدار دا، بۇكىل الەم دە كىنالى ەدى. ايازى قاتايا باستاعان تۇنگى قالانىڭ قاي تۇسىنا كەلگەنىن پايىمداعانداي كىلت توقتاپ جان-جاعىنا قاراندى دا، ارتىنا بۇرىلدى. سوڭىندا ءۇنسىز ىلەسىپ كەلە جاتقان ايەلىن، حايروللانى جانە كۇيەۋبالانى (ەندى ول كۇيەۋبالا ەمەس، بولا المايدى. ويتكەنى ءبىر قىزدا ەكى كۇيەۋ بولمايدى عوي) كوردى. شىتىنىپ كۇيەۋ بالاعا اتىرىنا قادالدى.
— سەن، شىراق! تاكسي ۇستا دا ۇيىڭە قايت. ءبىزدى قۇدالار... ءا-ا... اعالارىڭ توسپاسىن. قايتا بەرسىن. جاعدايدى بىلەسىڭ. ءتۇسىندىرىپ ايتقىن. بار.
"كۇيەۋبالا" ەشكىممەن قوشتاسپاستان پالتوسىنىڭ سالاقتاعان جەڭىن ءبىر قولىمەن قىسا ۇستاپ، جىرتىلعان بالاقتان بالتىرى اعاراڭداپ كورىنىپ بۇكەڭدەي جونەلدى.
"ءاي، اناعان اق بورىقتاي گۇلبادانىمدى قور ەتە جازدادىم-اۋ!.. نادان ەكەن عوي. مىلقاۋدان دا بەتەر. وگىز عوي، وگىز" دەپ ماقان ىشتەي جيرەنە ۇزاتىپ سالدى دا، ەندى حايروللاعا تاقالىپ كەلدى.
— وي، اتاڭا نالەت! وي، اراققا باتىل ولگىر! وي، مالعۇن! قۇداي-اۋ، وسىنداي جىتىككە ساياقتاردان قۇتقاراتىن كۇنىڭ بولا ما ءبىر. نە اجەتكە، نە قاجەتكە جاراماس بۇل اراق قۇيار ءتىرى شولمەكتەن نە قايىر. نە ءسوزى، نە ءبوزى، نە دۇسپانىمدى كورەر كوزى جوق. ءبارى سەنىڭ كەسىرىڭ. اناۋ كۇشىككە دە تابالاتتىڭ-اۋ، سەن سۇمەلەك!
— ماكەسى، اۋىز نە دەمەيدى، يت نە جەمەيدى. ۇرساڭ - اۋزىم مىنە، مىنسەڭ — جەلكەم مىنە! كوك ەسەككە كوپ وسەكتىڭ كەرەگى نە، كوپ ەسەپتىڭ كەرەگى نە. اندا-ساندا ءبىر اقىرعانىن كەشپەسەڭ، مىقتىلىعىڭ نەگە سەپ. - حايروللا "ۇسىنعان باستى قىلىش كەسپەستى" ابدەن تۇتىنعان ەكەن، تاعى دا سول ءتاسىلىن كولدەنەڭدەتتى. ماقان ءبىر ادامدى ەسەك قىپ تۇقىرتقانعا كادىمگىدەي اسەرلەندى دە، ىشتەگى كەرنەۋدى ءبىراز بوساتتى.
— رىستى! سەندەر ۇيگە قايتىڭدار. مەن بولەمە كىرىپ شىعام. مۇمكىن سوندا قونىپ قالارمىن.
— جارايدى، — دەدى رىستى امان قۇتىلعانىنا قۋانىپ.
— مىناعان بۇگىن ءبىر گرامم تاتىرما!
— وۋ، ماكەسى! ونان دا مەنى قۋىر دا شىجعىر. ءپىسىر دە قاينات! ءدال مىناۋ جازاڭدى قايتىپ ال!
ماقان قاراعان جوق. ادىمداي باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
"ۇيىندە مە ەكەن؟ ۇيىندە شىعار. گازەتتەردە ءبىر جاققا كەتتى دەگەن حابار جازىلماپ ەدى عوي".
ون بەس مينۋتتان كەيىن تىنىش كەڭ كوشەگە ءتۇسىپ، تومەن اياڭدادى. انە، ءۇيى كورىندى. تەرەزەلەرىندە جارىق بار ەكەن. ەشقايدا كەتپەپتى. كەتپەسىن. دۇرىستاپ بۇگىن ءبىر سويلەسەر ەمىن-ەركىن. بۇنى تىڭداماسا دا، ساۋىلداپ قالتاسىنا قۇيىلىپ جاتاتىن اقشاسىن تىڭدار. بولە دەگەنمەن كەيدە جاتتان دا جامان بوتەنسىرەتەتىنى بار. قارا شالدىڭ ءبىر قىزىنان ول تۋسا، ءبىر قىزىنان بۇل تۋعانىن بىلمەيتىندەي شىرەنەتىنىن قايتەرسىڭ. قاباعىنان مۇز توڭدىرىپ، كرەسلوسىندا شىرەنە شالقايىپ، تاپ بۇگىن ءبىرىنشى رەت كورگەندەي سىزدانا قالعاندا، كاپىردىڭ مىسى باسا ما، قول جەتپەس بيىگى جۇرەك سۋىلداتا ما، ارقاسى مۇزدا-اپ، جاۋىرىن ورتاسى جىبىرلاپ سالا بەرەدى-اۋ. سول كەزدە اناۋ قارسى الدىندا اۋىز كەرگىلەگەن ءتىرى قۇدايدىڭ بۇنى ارقالاعانى، ەركەلەتكەنى ءبارى-بارى ۇمىتىلادى. تەك كرەسلومەن بىرگە تۋعانداي، كرەسلوعا جابىسىپ قالعانداي ءقۇداي-مۇسىن، ءمۇسىن-تاڭىر عانا كوز الدىندا ايدىندانا مىزعىماي وتىرادى-اۋ.
ماقان شىرت ەتكىزىپ تۇكىرىپ تاستادى دا، ميليسيا پوستىنا جاقىندادى. سىڭعىر ەتكەن قىز كۇلكىسىن ەستىدى. "گۇلبادان ەمەس پە؟" كەۋدەدە كۇدىك وياندى. "باسە، ول قىز كەتپەسە كەرەك ەدى. اقىلدى ەدى عوي گۇلبادان. مىناۋ بولەگە كەلگەن شىعار".
ميليسيونەر الدىن كەسكەستەدى.
— توقتاڭىز، ازامات!
— مەن عوي بۇل، مەنمىن، — دەدى ماقان ميليسيونەردەن گورى ونىڭ تاساسىندا تۇرعان قىزعا كوبىرەك موينىن سوزىپ.
— مەن دەگەن كىم؟
قىز تاعى سىقىلىقتادى.
— ميتيا، بىلمەيسىڭ بە، مەن دەگەن — "مەن!"
— ساۋلە، قويا تۇر. ازامات، بۇل ۇيگە كىرۋگە بولمايدى. ەرتەڭ كەلىڭىز.
— نەگە؟ مەن بۇرىن كىرەتىنمىن. مۇندا مەنىڭ تۋعان بولەم تۇرادى. بولەم! — ماقان كەۋدەلەدى. — ءاۋ، جولداس، ءسىز ماعان دۇرىستاپ قاراڭىز... مەن تۋىسى، بولەسى بولام.
— ميتيا، بولەسىن كىرگىزبە دەگەن زاڭ بار ما ەدى، — دەپ ساۋلە تاعى دا كۇلدى. كۇلكىسى گۇلباداننىڭ كۇلكىسىنەن اۋمايدى ەكەن. ءبىراق ماقان تەتكىپ قالدى. "ءاي، كۇلەگەش شىركىن! نەمەڭە جەتىسەسىڭ؟ مىناۋ ورىس جىگىتىمەن ويناعانىڭا ءمازبىسىڭ؟ بۇل شىركىن ۇيلەنسە جاقسى، ايتپەسە اۋناتىپ، ۋماجداپ تاستاپ، تايىپ تۇرسا قايتەسىڭ. ۇيلەنسە جاقسى دەيمىن. ونىڭ نەسى جاقسى بولسىن. ونسىز دا ءار ۇلتتىڭ ىشىنە ءبىر ءسىڭىپ كەتكەن قازاقتىڭ باسىن كوبەيتە الماي، بارىنىڭ ءوزىن قازاقشا ءوز تىلىندە سويلەتە الماي جۇرگەندە، كوزىن كوكشيتىپ... قازاق تۋاتىن ءپاتشاعار-اۋ... كوزىن كوكشيتىپ ورىس تاۋىپ دىڭكەنى قۇرتاسىڭ عوي. جىرتاقتا، جىرتاقتاي بەر. سەن تۇگىل تۋعان قىزدان نە وپا كورىپ كەلەم. قاشىپ كەتتى دەيدى. كىممەن قاشتى؟ قايدا قاشتى؟ قاي ۇلتتىڭ بالاسىمەن قاشتى؟ ءبىرىن بىلەم بە؟ ەندەشە ساعان نەگە قيمام قىشيدى؟ قاي قازاق ءقازىر ەل نامىسىن جىرتىپ، حالىق قامىن ويلاعانداي. ءبىرىن-بىرى كوتكە ءتۇرتىپ، ءبىرىن-بىرى جامانداۋدان الدىنا جان سالار ما. سودان دا عوي، ءتىپتى مىنا اراعا دا قىديتىپ كوك كوز شىركىندى قاقشيتىپ قويعانى".
— ءسىز، ازامات، ۇيىقتاپ تۇرمىسىز؟ — دميتريي سەرەگين ماقاننىڭ يىعىنان ءتۇرتتى.
— ءا-ا، ءيا... He؟
— دوكۋمەنتىڭىز بار ما؟
— شىراق، دوكۋمەنتسىز ءبىزدىڭ جاقتا شولمەك كوز بيچتەر عانا جۇرەدى. ءما، دوكۋمەنت! قايىسسى كەرەك؟ — دەپ ماقان پاسپورتىن، وبلىستىق سوۆەتكە دەپۋتاتتىعىنىڭ كۋالىگىن، تاعى ءبىرازىن ۇسىندى.
سەرەگين پاسپورتتى الدى دا، كوز جۇگىرتىپ ءوتىپ، قايتارىپ بەردى.
— بارا بەرىڭىز، بايداۋلەتوۆ جولداس!
— سەن ساۋلەسىڭ عوي، — دەدى بۇرىلا بەرگەن ماقان ءجىلت قاراپ قازاقشالاپ.
— ءيا، ساۋلەمىن.
ساۋلە بولساڭ، دەرەۋ قاراڭدى قۇرت! ءاحاحۋ-ۇحاحۋ تۇبىڭە جەتەدى. ورىستىڭ استىنا جايالىق بولعانىڭدى بىلمەي قالما.
— ءسىز... ءسىز... قانداي قاتىگەزسىز. قاتىگەزسىز، اعا...
— مەن اعا ەمەسپىن! اۋلاق! مەن سەندەي ەلدەن بەزگەن بەتباقتارعا اعا بولا المايمىن. سەندەيلەر، ءجۇزىقارا، حالقىن ساتاتىن! ءتىلىن جوياتىن، قاسيەتىن قاشىراتىن!
— اعا، مەن سىزگە... سىزگە نە جازدىم؟ — دەپ ساۋلە بەتىن باسىپ جىلاپ جىبەردى دە، جۇگىرە جونەلدى.
ميتيا سەرەگين ايقايلادى.
— ساۋلە! نە بولدى؟ توقتا!
— ساعان دا ساۋلە كەرەك ءا! قاراشى ەي، بۇعان دا ءبىزىڭ داستارقاننان ءدام تاتۋ كەرەك — دەپ كۇڭكىلدەگەن ماقان شارباقتىڭ ەسىگىنەن كىرىپ كەتتى.
بولەسى ۇيدە ەكەن. ونشا قۋانا قويماسا دا كىرپىشە جيىرىلعان جوق. ەكەۋىنە تاماقتى كابينەت بولمەگە وڭاشا جاساتتى.
— جەڭگەڭ سىرقاتتانىپ جاتىر. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ يمانداسارسىڭ. قاشان كەلىپ ەدىڭ؟ جاي ءجۇرسىڭ بە؟
— عازەكە-اي، بۇگىندە بوس ءجۇرىس بولۋشى ما ەدى؟ ءوزىڭىز جاقسى كورەتىن گۇلباداندى ۇزاتامىز با دەپ...
— پالە! گۇلبادان دا بويجەتىپ قالعان ءا! ۋاقىت-اي، ۋاقىت! زىمىراپ باراسىڭ-اۋ.
— سوندا قالاي، گۇلبادان سىزدەرگە... وسى ۇيگە كىرمەي مە؟ — دەپ ماقان كادىمگىدەي تاڭداندى.
— كەلسە كەلەتىن شىعار... مەن كۇندىز-تۇنى جۇمىستامىن. جەڭگەسىنە كەلىپ جۇرەتىن شىعار. ءوزىم كورمەگەنىمە كوپ بولعانىن ايتام، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ ىڭعايسىزدانىپ قالدى. ىشىنەن ايەلىنىڭ كىم كورىنگەندى (ال گۇلبادان زۇبايدا ءۇشىن كىم كورىنگەن ەكەنىن بىلەدى) جۋىتپايتىنىن سەزىپ وتىر. — قۇدالار كىم؟ مىقتى ما؟
— قۇدا دا جوق، قىز دا جوق، عازەكە. ءبىر كەشتە ەكەۋىنەن ايرىلىپ، ساندالىپ قالدىم. — ماقان تاماققا سامارقاۋ عانا قول سوزدى. "مەنسىنبەيدى. ايەلى ءتىپتى امانداسۋدى دا كوپسىندى. باياعىدا جىرتىق كويلەكپەن ءتانى اعاراڭداپ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىن بوپ تۇسكەندە شەشەمنىڭ ءبىر قابات كيىمىمەن بوي جاساپ ەدى. سىرقاتتانا قالىپتى. مىناۋسى دا تويعان مىسىقتاي پىرىلدايدى. سۇمدىعى قاي تەسىكتەن سىعالاپ تۇر ەكەن؟ گۇلباداندى ەسىگىنەن قاراتپاعان جانعا جىل سايىن ەلۋ مىڭ سومدى ۇستاتىپ كەلدىم-اۋ. ءاي، جەگەنىڭ جەلكەڭنەن شىعىپ، جۇتقانىن جۇمىرىڭا جۇقپاعىر! مەنى قورعادىم، قولپاشتادىم دەيدى-اۋ. ەلۋ مىڭدى جىل ارالاتپاي بەرىپ وتىرايىنشى جەتى اتا تۇرماق جەتپىس اتادان قوسىلمايتىن كەز كەلگەن دوكەي اكىم تۋىسىم بوپ تۋىمدى كوتەرىپ شىعا كەلسىن. بۇل نەسىنە كىسىمسيدى، ەي؟.. اكەسى اكەمنەن، شەشەسى شەشەمنەن ارتىق پا ەدى؟ ەڭ بولماسا داستارقانىن دا دۇرىستاپ جايماي، ءوز بەرەكەسىن وزدەرى قاشىرىپ، شوشايتىپ-شوشايتىپ مىنا بىرەۋسىلەرىن اكەلىپتى. ەرەگىەكەندە ءبىر-بىر اساپ، تاباعىن بوساعاعا قاراي لاقتىرىپ جىبەرەيىن بە. وسىنى دا ەل باسقارىپ، ۇكىمەت بوپ وتىر دەپ سىرتتاي دارىپتەيمىز-اۋ. استىنا تىشىپ قويعان بالاداي مانادان ءالى وتىر جالپيىپ. نە جاقىندىق، نە اعايىنشىلىق مەزىرەتى جاساسا تاعىنان ۇشا ما، اۋزى قيسايا ما؟ نەمەنەگە كەلدىم؟ قول جايىپ، كوز ءسۇزىپ كەلدى دەپ، بالدەنەدى- اۋ. ارينە بالدەنەدى. نەگىزى بولماسا دا، بيلىگى بار. تەكسىز بولسا دا پارمەنى مىقتى. ءاي، وسىنداي ىشمەرەزدەردى قايدان تاۋىپ، قالاي وسىرەدى، ءا؟ مىناۋ بولەم مەن تۇگىل تۋعان اكە-شەشەسىنە دە يلىكپەس، ەلجىرەمەس ەدى-اۋ".
— ەكەۋىنەن دە ايرىلىپ قالدىم...— تاعى قايتالادى. عازيز قۇلتانوۆيچ ەرىكسىز سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى.
— قالاي ايرىلىپ ءجۇرسىڭ؟
— ءوزىڭىز عوي گۇلباداندى تەگىن جەرگە بەرمە دەپ... سودان وبلىستاعى الەكەڭە...
— ءاليحانعا ما؟ اۋ ونىڭ بالاسى، ۇلى بار ما ەدى؟ وي، سول شىركىندە ۇل تۇگىل قىز دا جوق. باۋىرى قۇتسىز ساۋرىك ەمەس پە. ىنىسىنە ايتتىرىپ قويماعان سوڭ، قاشانعى قاسارىسام، وسى دەمالىستا تويىن جاساماق بولىپ الەكەڭ بار، ءىنىسى بار ءبارىمىز ساۋ ەتىپ كەلە قالمايمىز با.
— ول ءاليحاننىڭ ءىنىسىنىڭ ايەلى بار ەدى عوي. ءاليحان ەكەۋمىز وبكومدا ىستەپ جۇرگەندە ءىنىسى وبلفينوتدەلدە ىستەيتىن. جاسى ءبىرازدا عوي ونىڭ، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ ەجىرەيدى. — كەيدە ماقان، نە قاباتىنىڭدى دا بىلمەي قالاسىڭ-اۋ.
— ەندى قايتەيىن، بولەم العاننان باسقانى بىلمەيدى. ۇستىمنەن ارىز توپەلەگەن جاۋىم قاسىمنان تابىلدى. جاندارمەن دالباسا جاساماسا بولا ما. ايەلى ولگەن، ءوزى كارتامىس ءاليحاننىڭ ءىنىسى گۇلباداننان باسقاعا كوز سالماسا، قايدا قاشىپ قۇتىلام، — دەپ ماقان شابۋىلىن باستادى.
— قىسقارتا ايت، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ قاباق شىتتى.
— قىسقارتا ايتسام، گۇلبادان جەر سيپاتىپ الدەكىممەن قاشىپ كەتىپتى. قايدا باردى، كىمگە باردى؟ قۇدام كىم؟ ءبىرىن بىلمەيمىن. ول ەندى باسقا اڭگىمە، عازەكە، مەنى باسقا جاعداي قيناپ كەلدى، وزىڭىزگە. اناۋ بەكتەمىر دەگەن...
عازيز قۇلتانوۆيچ ىڭىراندى. دومبىراسىنا قول سوزىپ الدىنا وڭگەردى. ون ساۋساق باياۋ قيمىلدادى. بيپىل اۋەن بولمەدە تىپىرلادى. ساعاقتان تەمەن كەنەت بەس ساۋساق قۇلىنداي ويناقتادى. سول-اق ەكەن دۇلەي داۋىل سەرپىنى شاناقتان شاپشىپ توگىلدى. اسپانداپ اتىلدى. جارتاسقا سوعىلدى. ءتورت قابىرعادا اتويلاعان ءۇن جاڭعىردى. اينەكتەردە، كىتاپ سورەلەرىنىڭ شىنىسىندا ءدىرىل جاڭعىردى. ماقان كەۋدەسىن وكىنىش تولقىنى ۇرعىلادى. ماقان كەۋدەسىندە ىلە وكسىك تۋىندادى. دۇنيەنىڭ جالعاندىعى، دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعى، دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعى ەكى ىشەكتىڭ بەبەۋىمەن كوكىرەگىندە سارنادى. كوكىرەك سارناعاندا جۇرەك بۇلقىندى. قينالدى، تۋلادى، ورەكپىدى. اقىرى باياۋلاپ تىنشىدى. سابىر تاۋىپ بايىرقالادى. ساۋساقتار كىبىرتىكتەدى.
مايدا بيپىل بەبەۋىن ازايتتى. ءۋىلىن كۇشەيتتى. كەيۋانانىڭ قوڭىر كەشتەگى نەمەرەسىن الديلەگەن مۇڭلى كويگويىندەي. تاۋسىلماس ۋىلدەۋىندەي.
عازيز قۇلتانوۆيچ دومبىراسىن ىرگەگە سۇيەي سالدى.
— بىلەم. ونىڭ ماسكەۋگە دە، ورتالىق كوميتەتكە دە جازعان ارىزى قولىمدا... كوپ بىلەدى جازعان كىسى. جانە دەرەكتەرى دە ايعاعى دا مول. دۇرىس تەكسەرەتىن كوميسسيا شىقسا، شاڭىڭدى بۇرق ەتكىزەدى.
ماقان الگىندەگى سەسىنەن ايرىلىپ موليە قارادى.
— ۇلىندا نەڭ بار ەدى؟ ولتىرمەسە بولماس پەد؟
— ويباي-اۋ، بۇكىل قىلمىسىمدى اقتاراتىن بولمادى ما. ىشتەن شىققان جاۋ جامان دەگەن راس. باسقا امال قالمادى عوي، — دەپ شىرىلدادى.
— بەكتەمىرىڭ قانداي ادام؟ ورىسشا وقىعان با؟
— قايداعى. اكەسى وتىز جەتىنشى جىلى سوتتالعان. ءوزى اتىلىپ كەتكەن اقىننىڭ بالاسىمىن دەيدى.
— ارىز مىقتى جازىلعان.
— ونى جازعان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وسىنداعى ءبىر شەلتىرەگى. جەسىر ايەلدىڭ بالاسى ەدى. باي كەلىنشەكتىڭ قولىنا كۇشىك كۇيەۋ بوپ كىرىپ الىپ، بولدىم-تولدىم دەپ قالىپتى. "جامان اتقا جول بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس" دەگەندى اينالايىن بۇرىنعىلار قالاي ءبىلىپ ايتىپ كەتكەن. ءقازىر جال بىتكەن جامان اتتار مۇلدە كوبەيىپ كەتتى عوي، — دەپ ءسوز اياعىن ەكىۇشتىلاۋ قايىردى.
— سەنىڭ ول جىگىتىڭنىڭ اتى بالتا ەمەس پە؟ — دەدى بولەسىنىڭ قىزىل كوزدەنگەنىنە دە ءمان بەرمەگەنسىپ.
— ءدال سونىڭ ءوزى. كەسىپ السا قان شىقپاس بەزبۇيرەك! تۋعان شەشەسىن كورمەي كەتپەدى مە. اناۋ بەكتەمىرگە جەل بەرىپ، ارىزىن جازىپ ءجون سىلتەۋشى سول! سول بالەكەت! — دەپ ماقان ەندى قىزىنىپ، عازيز قۇلتانوۆيچكە دەگەن وكپە سىزىن دا ۇمىتىل، ەلەۋرەپ سويلەي باستادى. — عازەكە، وسى جىگىتتى ەبىن تاۋىپ تاۋبەسىنە ءبىر كەلتىرىپ بەرىڭىزشى. الگىندە ءتىپتى وزىمە دە ءتىل تيگىزىپ، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي ەتتى.سول مىنەزىن ولسەم ۇمىتارمىن با! ولسەم كەشەرمىن بە!
كابينەتتىڭ ەسىگى سارت ەتىپ اشىلدى دا، ۇزىن اتلاس جاپون حالاتىنىڭ ەتەگى شۇباتىلعان ءزۇبايدا جەڭگەي كىرىپ كەلدى.
— ي-ي، ءتاڭىر! شۋشى قازاقلار توزاقلادا ايقايلاپ سۇيلەسەدي بيت. بيك عاجاپ ميللاتسىڭدەر!
عازيز قۇلتانوۆيچ ورنىنان قالاي اتىپ تۇرعانىڭ بىلمەي قالدى.
— وۋ، ءزۇبايدا حانۋم! مىناۋ ماقان عوي. بولەم عوي! تانىماي جاتىرسىڭ-اۋ، ءا... سەن ازداپ سىرقاتتانىپ قالعان سوڭ... ءا-ا، ءسال داۋىسىمىزدى قاتتىراق شىعارىپ العانىمىز راس... ماقان، ءزۇبايداحون ءوزىڭدى بيك ۇناتادى، — دەپ ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ قيپاقتاپ قالدى.
ماقان ءزۇبايدا حانۋمنان ايىلىن دا جيعان جوق. تەك ىشىنەن: "ءاي، عازيز، عازيز! كۇنىڭ قۇرسىن! ايەلدىڭ ۋىسىنداعى تىرلىگىڭنىڭ اناۋ دالاداعى دارداي اتاعىڭنان ساداعاسى كەتسىن. ابدەن ءبىتىپسىڭ عوي، بايعۇس. مىناۋ تىك باقاي قاتىنىن ەرتتەپ مىنگەن-اق ەكەن. ەندى تۇسە قويماس" دەپ كوپە-كورنەۋ بولەسىنە مۇسىركەپ قارادى.
— شۋشى قاينىم بيك تاكاپپار. يسەنبىسىڭ، ماقان. عازيز، سەن، ي-ي پاقىرىم، دومبىرادا، مىناۋ ودنا پالكا دۆە سترۋنىدا ويناعانسىڭ بيت. ال مەنىڭ باسىم اۋىرا... — دەپ ءزۇبايدا جەڭگەي جاقىنداپ كەلىپ جۋرنال ستولىنىڭ بەتىن اپپاق ساۋساعىمەن سيپاپ ءوتتى. — ي-ي، سكاتەرتني سالماعان!..
— جەڭگەي، باسىڭىز اۋىرعانى قيىن بوپ قالعان ەكەن. ءسىز ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەڭىز، مىنا بولەمنىڭ كۇنى نە بولار ەدى؟" ويتپە، بۇيتپە، ودنا پالكا دۆە سترۋنى تارتپا، قازاقني مالاي بۋلما" دەيتىن شەشەسىندەي وبەكتەيتىن جاننان ايرىلىپ، قۇرىپ كەتەر ەدى... — دەپ ءسال بوگەلدى دە، قالتاسىنان الىپ، بالتا قايتارعان ءتورت ەلۋ سومدى ستولعا تاستاي سالدى. — مىناۋ سكاتەرتني سالماعان ايىبىمىز ءۇشىن، ءزۇبايدا جەڭەشە.
ءزۇبايدا كۇلىپ، ماقاندى ارقاعا قاقتى. ەڭكەيىپ بارىپ اقشانى ءىلىپ الدى.
— ي-ي، قاينىم، بارەكەلدە! سەن، ماقان، بيىك مىرزاسىڭ. ي-ي جانىم، شۋشىلاي ۋىستاپ شاشا بەرەسىڭ اقشانى. عازيز، سەن شۋشى قاينىما كونياك قۇيماعانسىڭ بيت؟
— راقمەت، جەڭەشە، ءىشىپ ءجۇرمىز عوي. ءوزىڭىز بارىپ، دەم الىڭىز، — دەپ ماقان ءزۇبايدا حانۋىمدى يىعىنان دەمەپ ەسىككە دەيىن جەتكىزىپ سالدى.
عازيز قۇلتانوۆيچ قايتادان نىعىزدانا قالىپتى.
"وي، پورىمىڭدى... قاتىنعا قاباق كورسەتە الماي ءجۇرىپ، قاي جەرىنەن پاڭدانادى. الگىندە عانا ايەلىنىڭ اياق سۇرتەتىن شۇبەرەگى بولعانىن مەن كورمەگەندەي مىنا شىكىرەيۋى قاي شىكىرەيۋ. ءاي، تەكسىز! قولدان قۇدىرەت جاسايمىز-اۋ!"
— عازەكە، وسى ءزۇبايدا تىم ەركىنسىپ بارا جاتقان جوق پا؟ "بالانى جاستان، قاتىندى باستان" دەپ ەركەك ەمەسسىز بە. مەن — ءوزىڭىزبىن. باسقا جەردە ءدال بۇيتسە، نە بەدەلىڭىز قالادى؟ — دەپ ماقان نامىس جىرتتى.
— ءجا! سەن اۋىلدىق بوسپەلىگىڭدى سالما بۇل اراعا. شاڭىراققا قارا! كىممەن سويلەسىپ وتىرعانىڭدى ءبىل! — دەدى عازيز قۇلتانوۆيچ زىلدەنىپ. داۋسىندا ادامدى قاراداي قالشىلداتاتىن قاتالدىق پا، قاتقىلدىق پا، ايتەۋىر، ەس تۇسايتىن قۋات بار ەكەن. ماقان سۇمىرەيدى دە قالدى. — سەن ءزۇبايدانىڭ زايرا حانۋمنىڭ تۋىسى ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟ بىلمەيسىڭ! ەندەشە، بۇدان بىلاي ونىڭ الدىندا تاپسىنىپ قىرتۋىڭدى قوي!
— سولاي مەدى، عازەكە! ءا-ا، بىلمەگەن ۋ ىشەدى دەگەن وسى. باسە! باسە! ءزۇبايدا حانۋمنىڭ بويىنان ءبىر سەس تاراعانداي بولۋشى ەدى، زايرا جەڭگەمىزدىڭ جاقىنى ەكەن-اۋ. — ماقان شىن باس ۇردى. "بولەمنىڭ تاسى ورگە قالاي دومالادى دەسەم، وسىنداي ءبىر كىلتيپانى بار ەكەن-اۋ. ءاي، ايەلدەر، ايەلدەر! بيلىك بۇگىندە سەندەردە عوي. سەندەردىڭ ادام تۇسىنبەس ەرىكتەرىندە عوي. سەندەرگە جاعۋ دا وڭاي، جاقپاۋ دا وڭاي. ءاي، ءعازيزدىڭ ءبىر ەنى ىشىندە ەكەن عوي. وسى ۋاققا دەيىن بۇل سىردى مەنەن نەگە بۇگىپ كەلدى ەكەن؟ بۇگىن نەگە ايتتى؟ الدە اناۋ تىرەگىنىڭ... ا-ا-نا-اۋ ءتاڭرىنىڭ مىزعىماس قۇدىرەتىنە كوزى جەتىپ، ءوزىنىڭ دە كىشىگىرىم تاڭىرگە اينالعانىن بىلدىرگەنى مە؟ مىنا نىعىزدانۋى سونى ايعاقتاعانى عوي. ەندەشە مەن نەگە شاپتان تۇرتەم. "بولە، بولەم!" دەپ ەمەشەم قۇرىعانىن جاقتىرماي، ىشىنەن: "قاپ، بالەم!" دەپ وتىرماسىن. بۇگىندە تۋىس تۋىس ەمەس، سىبايلاستار تۋىس. ىڭعايىنا جىعىلا بەرەيىن دە".
— جارايدى. سەن الگىندە بالتانى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادىڭ-اۋ. ويتپەسەك قازاق بولامىز با. "وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-بىرى باتىر دەر. وسپەس ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-بىرى قاتىن دەر". بالتا — جاڭادان قاۋلاپ كەلە جاتقان وسكىن. بولاشاق كادرىمىز. تامىرىنا بالتا شاپ دەيسىڭ، ماقان. سوندا قۇيرىقسىز، شوپ-شولاق بوپ قال دەيمىسىڭ؟ — ادامعا وڭمەنىن تەسىپ وتەردەي شانشىلا قادالۋدى ۇيرەنگەنى سونداي، ماقاننىڭ ەشتەڭەدەن قايتپاس ءجۇزى بەت قاراۋعا شىدامادى.
— ونىڭىزدى بىلمەدىك قوي... اناۋ بەكتەمىرگە قول ۇشىن بەرگەنگە...
— بەكتەمىرگە دە شۇقشيا بەرمەگىن. ال، اناۋ ارىزداردى تۇگەل جاپقىزام. ودان قام جەمە. ال، الگىندەگى "قازاق مالاي، دومبىرا-سومبىرا" سياقتى شولاق پىكىرلەردەن اۋلاق بول. قازاقتى سەن تۇزەپ، سەن بۇزا المايسىڭ. بوسقا كۇيىپ كەتەسىڭ. سەن ءوزىڭنىڭ جاسىرىن فەرماڭدى، پياز-سيازدى عانا ءبىل. حالىق قامىن سەنسىز دە جەيتىندەر تابىلادى.
ماقان شىداي المادى.
— ءتىلىمىز قۇرىپ بارادى عوي. شۇلدىرلەكتەر كوبەيدى. قازاقشا مەكتەپتەردى جاۋىپ جاتىر، جاۋىپ جاتىر...
— جالعىز بىزدە ەمەس ول تىرلىك. ۋكراينا مەن بەلارۋسسيادا ۇلت تىلىندە ءبىر دە مەكتەپ جوق. وتىر عوي ەشتەڭەسى قۇرىماي. ال، سەن ماقان، وزىڭشە نامىس جىرتقىش حالىقشىل بولىپ كورىنگەندى قالايسىڭ. سەنىڭ ارزان اتاق جامىلعىڭ كەلەرىن مەن بىلمەيدى دەيمىسىڭ، —دەپ عازيز تۇقىرتا تۇسپەك بولىپ ەدى، ماقاندى تۇلەن ءتۇرتتى. دومبىرانى جۇلىپ الىپ، قۇلاق كۇيىن قايىردى دا بەلگىسىز ءبىر ادۋىن ءاندى شىرقاي جونەلدى.
اتقام جوق، مەن حالقىمدى اتا المايمىن!
ساتقام جوق، ۇلتىمدى مەن ساتا المايمىن!
سىرتىمنان مەنى بىرەۋ "ساتقىن!" دەسە،
كورىمدە تىنىش ۇيىقتاپ جاتا المايمىن!
دومبىرا بۋىرقاندى. ءان كەك قايرادى. جارالى جۇرەكتىڭ سەمسەردەي سەرتىن ايتتى. لاپىلداپ جانىپ، ورتەنىپ كۇيىپ ايتتى. سودان سوڭ دومبىرا تىنشىپ، ون تىيىلدى.
عازيز قۇلتانوۆيچ ماقاننىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى.
— قايدان بىلەسىڭ؟ كىمنەن ەستىدىڭ؟
— بۇل ءان — بەكتەمىردىڭ اكەسىنىكى. الگى رەپرەسسياعا ۇشىراعان اقىننىڭ سوڭعى ءانى. سوڭعى ءسوزى ەكەن! ءبىزدىڭ اۋىلداعىلار تەگىس ايتادى. شىركىن مىقتى اقىن عوي! سولاردى تۇرتپەكتەپ، سولاردى قارالاعان ءبىز، قازاق، قايدان وڭارمىز.
— نە دەپ وتتاپ وتىرسىڭ!؟ نە بىلشىلدايسىڭ سەن؟! قايداعى ءبىر زارجاق ءۇشىن جانى اۋىرا قالىپتى. ەششە بۇكىل قازاققا ءتىل تيگىزەسىڭ. ءاي، سەن كىمسىڭ سونداي-اق؟ — دەپ قالش-قالش ەتكەن عازيز قۇلتانوۆيچتى كورگەندە ماقاننىڭ قۇتى قاشىپ، ەدىرەيگەن قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن بوزارىپ بارا جاتتى.
— نە وتتايىن، عازەكە؟.. وسى ءاندى بۇكىل اۋىل، اۋدان ايتقان سوڭ... جامان اقىن بولسا، كىتابىن قايتا-قايتا شىعارىپ... مەكتەپتە وقىتا ما؟ اناۋ جامان بەكتەمىردىڭ سودان تۋعانىنا قورلانام. "قاسقا ايعىردىڭ قۇلىنى قاسقا تۋماسا دا توبەل تۋار" دەپ... نەگىزىنە تارتپاعان... ءا-ا، وتتاماي قالايىن، — دەپ ماقان ساسقالاقتادى.
مىنا الاقتاعان بولەسىنە ورىنسىز كيلىككەنىن سەزدى مە، عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ داۋىس ەكپىنى باسەڭدەپ شىقتى.
— بەكتەمىردىڭ اكەسى دە... سوتقارلىعى قايدان دەسەم، ءتۇبى تەرەڭدە جاتىر ەكەن-اۋ. — عازيز ماقانعا سىعالاي سىناي قارادى. انانىڭ ءدال ءقازىر بار قۋلىق-سۇمدىقتان ايرىلىپ قالىپ، دەل-سال وتىرعانىن بايقاپ، قىبى قاندى. — سەن، ماقان، بەكتەمىردىڭ سوڭىڭا مىقتاپ ءتۇسىپ العانىن سەزەسىڭ.
— وۋ، سەزگەنىڭىز نە، بىلەم! ول سۇمىراي ايانبايدى. ايامايدى. بۇكىل قالعان عۇمىرىن مەنى اشكەرەلەۋگە... ءسىزدى اشكەرەلەۋگە سالادى. — "ءسىزدى" قاساقانا قوسىپ ايتتى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ءجۇزى جىبىرلاپ كەتتى... "ءا، قورقامىسىڭ! قۇدايعا دا جان كەرەك ەكەن،ءا!"
— ماعان نە دەپ تيسەدى ول؟
— ءسىزدىڭ مەنىمەن بولە ەكەنىڭىزدى بىلسە... — ماقان قيپاقتادى. "جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ نەم بار ەدى؟" — ول قاراپ جۇرگەن ادامعا ءتىسىنىڭ قانىن جاعىپ جۇرەتىن داۋكەس ەمەس پە...
— بەكتەمىردىڭ اكەسىن بىلەتىن، سىيلايتىن ازاماتتار كوپ. سولارعا ارقا سۇيەسە، ماقان، سەن سۋ تۇبىنە كەتتىم دەي بەر. وندا مەنىڭ دە شامام كەلمەيدى.
ماقاننىڭ كوزى باقىرايدى. يەگى بوساپ قايتىپ، بوساپ قايتىپ وكسىگەن بالانىڭ تۇرىنە ۇقساپ قويا بەردى.
— عا-عا-ا-زە-كە! سوندا مەنى سۋ تۇبىنە باتىرىپ قويىپ قول قۋسىرىپ وتىرا بەرەسىز بە، — دەپ ماقان ەندى تۇگىن بەتىنە شانشىپ، تۇتىگىپ الدى. "جالعىز كەتپەسپىن! الا كەتەرمىن تالايىڭدى قۇردىمعا!" دەگەنى شاتىناعان كوزدەردەن ءبىلىندى.
"ءاي، مىناۋ قايتەدى؟ تۇپ-تۋرا ادامعا شاباتىن كوكجالدىڭ قاراسىنداي ەكەن!" دەگەن شۇعىل ويدان سەسكەنگەن عازيز قۇلتانوۆيچ جانارىنان سۋىق ساۋلە ۇشقىنداپ الگى قاراستى شىمىرىكپەي قابىل الدى. ارباسقان كوزدەر كوپكە دەيىن ءبىرىن-بىرى جەڭىسە الماپ ەدى. ماقان كىشىلىك تانىتتى ما، ىرگە سالىستىرا المادى دا، ىعىپ كەتتى.
— بەكتەمىردى وندا تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنان سىعالاتۋ كەرەك ەكەن...
ماقان وتىرعان جەرىندە قوپاڭ ەتىپ، ەندى ىرزا بولعان ءتۇرىن تۇگەل كورسەتىپ، جادىراي قارادى.
— ويباي-اۋ، عازەكە-اۋ، اعاتاي-اۋ، ول تەمىر تورعا ءبىر تۇسسە، ودان كەيىن جاۋعا جىلقى العىزام با، جاعاما قول جاعالاتام با. جىعىلماي جىعامدى جىققىزام با! كۇتكەنىم وسى ەدى عوي مانادان.
— بىلاي بولسىن، ماقان. سەن ەندى وعان سىر بەرمە. قايتا تۇك بىلمەگەنسىپ، وڭ قاباعىڭدى بەرگەن بول. قاپىدا قانسىراتايىق. مەن وبلىستىق ميليسيا مەن پروكۋرورعا تاپسىرىپ قويام. قالاي، قايتىپ ءىستى قىلۋدى ولار وزدەرى بىلەدى. سونىمەن بەكتەمىرىڭ وتىراتىن... مىقتاپ وتىراتىن بولادى. ول ءۇشىن الگىلەرگە، وبلىستاعىلارعا...
— وعان تابام، عازەكە! ونىڭ تولەمى بولەك! ايانام با. سوڭىمنان سۇعىن قاداعان سۇعاناق توبەتتى شىنجىرلاپ بايلاپ تاستايمىن دەگەندەردەن نەمدى ايايىن! — دەپ ماقان عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ەمەۋرىنىن ايتقىزباي ءتۇسىنىپ، قۇراق ۇشتى. ءوزىنىڭ كوزدەگەنى وسى ەمەس پە. بەكتەمىردەن قۇتىلسا، وندا باسقا مايدا-شۇيدەلەر وزدەرى دە جىم بولادى. وندا ول توڭىرەكتە ماقاننىڭ الدىنا كەلمەك تۇگىل ماڭايىنان جۇرەتىن جان تابىلمايدى. وندا ماقان مىڭدى دا ايدايدى. ىسقىرىعى دا جەر جارادى. ارينە، ءبىراز شىعىندالۋىنا تۋرا كەلەدى. ونسىز ءىس بىتپەيدى. بۇگىندە كومەي كومەي — ەمەس اپان. اربالاپ تولتىرا المايسىڭ. "كامازبەن" اۋدارىپ تاستاماساڭ — بىتەۋ قيىن. ودان ارعىسى ماقانعا كوز قىسقانداي-اق. كارىس ديحانشىلارعا ون بەس — جيىرما گەكتار جەرگە جىلداعىدان ارتىعىراق پياز ەكتىرسە — كەتىك تە تەگىستەلەدى. قويىن-قونىشى دا سىقالادى. ەڭ الدىمەن باس اماندىعى كەرەك. شوشاقاي قىزدىڭ جەر سيپاتىپ قاشىپ كەتكەنى بولماسا، ازىرگە بۇلىنە قويعان ەشتەڭە جوق ەكەن-اۋ. قانشا دەگەنمەن ءتۇبى بىرگە تۇتپەيتىنى راس. عازيز قارىن بولەلىگىن جاسادى. جاقىندىعىن اقتادى. بەكتەمىردىڭ باسىن ءبىر شىرماپ بەرسە، اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، دۇنيەنى شايقاپ تاستاماس پا.
— وندا، ماقان، ۇزاتپايىق. الگى "تولەمدى" تەزدەتىپ اكەلىپ تاستاعىن، — دەپ عازيز ورنىنان تۇردى.
اتقام جوق — مەن حالقىمدى اتا المايمىن،
ساتقام جوق — مەن ۇلتىمدى ساتا المايمىن.
سىرتىمنان مەنى بىرەۋ "ساتقىن" دەسە،
كوردە دە تىنىش ۇيىقتاپ جاتا المايمىن.
ايتقان ەكەن، ءا. ايتا العان ەكەن. ءقازىر سونداي اقىندار بار ما، ماقان؟
ماقان، و دا تۇرەگەلگەن ەدى، تومەننەن يەك كوتەرە، كوز جىپىلىقتاتتى. قاي اقىننىڭ جاقسى ەكەنىن بىلمەك تۇگىل ءبىر اقىننىڭ ولەڭىن بىلمەيتىن شىركىن ءدال وسى ارادا قۇلاعىنا دەيىن قىزاردى.
— وقىمايمىز... ءوز اقىن-جازۋشىلارىمىزدى بىلمەيمىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ ۇلت قامىن جەگەنسيمىز. اقىن، جازۋشىلاردى ءبىلۋ كەرەك. ولار ەلدىڭ نامىسى، ارى عوي، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ بولەسىنە باس يزەپ تە قوشتاسپاستان شىعىپ كەتتى. ماقاننىڭ وسىندا كەلگەندە ءوزى تۇنەپ شىعاتىن بولمەسى بار، دالىزدەن سولاي قاراي بۇرىلدى.
عازيز قۇلتانوۆيچ كوپكە دەيىن توسەگىندە دوڭبەكشۋمەن بولدى. قاتقان قان، قايتپاس كەك كەۋدەدە ۇيىپ جاتىر. جۇرەك سىزداتقان بىتەۋ جارا بولىپ، مىنە، اتتاي جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە كوڭىل توڭىنا اينالدى. جىبىتە الار ما؟ جىبىتە الماسا، اكە اماناتىن ورىنداي الماي ومىردەن وگەيسىپ وتەر مە؟ "ايتىس-تارتىستى الاۋىزدىقتى ەش ادام قالامايدى. سوعان تىرلىك بولمىس، جاعدايات يتەرىپ اپارادى. ەرىكسىز داۋ-دامايعا تۇسىرەدى. توپ قۇرعىزادى. قاتار كوبەيتكىزەدى" دەپ وتكەندە قابىلداۋىندا بولعان ءبىر بەلگىلى جازۋشى ايتىپ ەدى. سول راس ءتارىزدى-اۋ. قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن قىرسىق ادەت — ءبىرىن ءبىرى تۇرتپەكتەۋ، بىرىنە ءبىرى ور قازۋ، ءبىرىنىڭ اياعىنان ءبىرى شالۋ، ءاي، اقىرزامانعا دەيىن وزىڭمەن بىرگە كەتەر. وعان ەشقانداي قۇدىرەت، ەشبىر بيلىك ەش كەڭەس وتپەيدى. ەندى، مىنە، ءوزى دە بارماق تىستەۋمەن ىشتەي كىجىنىپ كەلىپ ەدى، اقىرى، اياق استىنان كوز كورمەس، قول جەتپەسكە جونەلگەن جاۋىنىڭ قاراسىن شالىپ قالدى. بالاسى بار ەكەن. بالاسى ءتىرى ەكەن. اكەسى ءۇشىن بالاسى كۇيمەيدى دەۋ بەكەر. اكە كەگىن بالاسى قايتارادى. اكەسى ءۇشىن بالاسى وتقا تۇسەدى. قاندى كەكتىڭ ارىدەن، سوناۋ ىقىلىم زاماننان ۇزىلمەي كەلە جاتقان سۇرلەۋىنە بۇل نەگە ءشوپ وسىرمەك. جوق! ونداي جانكەشتىلىكپەن ار مەن جاندى ساقتاماي-اق قويسىن. الادى كەكتى. ورىندايدى اكەسىنىڭ اماناتىن. بەكتەمىردى تەمىر توردىڭ تەسىگىنەن سىعالاتىپ، سول كۇنى ىشكى جەگىسىنەن قۇتىلادى. قۇتىلادى!
ءاي، ءومىر جولدارى قالاي توعىسادى، ءا. قانشاما تاعدىر قىم-قيعاش شاتاسىپ، ءبىرىن-بىرى سۇيرەلەپ جاتادى-اۋ. شىتىرمان تىرلىك دەگەن سول. اناۋ بەكتەمىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇنيەدە بارى، جوعى بەلگىسىز، قاراپايىم كوپتىڭ ءبىرى بوپ عۇمىر كەشىپ جاتتى. ارينە، بۇنىڭ ارىز يەسى بەكتەمىردى بىلەتىنى راس. ءبىراق وزىمەن ونىڭ تىكەلەي قاتىسى بولمايتىن... ال ەندى عوي بەكتەمىر ءبىر-اق ءساتتىڭ ىشىندە بۇنىڭ ەجەلگى قاس جاۋىنا — اتا دۇشپانىنا اينالىپ شىعا كەلدى.
ءبىر كەزدە ەكەۋىنىڭ اكەلەرى قارا ستولدىڭ ەكى جاعىندا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرعان. قارا ستول — جولايىرىق بولعان. شەكارا بولعان. اق پەن قارانى بولگەن ول ستول. كۇن مەن ءتۇندى، ب ا ق پەن سوردى، قايعى مەن قۋانىشتى بولگەن. ءبىر جاعىندا ادىلەت، ادالدىق، ەركىندىك تىلەپ، كىناسىز، جازىقسىز اقىننىڭ ۇلكەن جۇرەگى بۇلقىنعان. ەكىنشى جاعىندا بولماعاندى بولدىرتۋعا، ىستەمەگەندى ىستەدى دەۋگە، اقتى قاراعا اينالدىرۋعا، حالىق پەرزەنتىنەن حالىق جاۋىن جاساۋعا تىرىسقان تەرگەۋشىنىڭ پارمەنى بەل العان. ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس ەدى. ءبىرى ازاتتىق، تەندىك بوستاندىق اكەلگەن الەۋمەتتىك جاڭا قوعامنىڭ جارقىراپ تۋعان تاڭىن تامسانا جىرلاپ، دالاسىن، كەڭ دالاسىن، كەڭ دالاسىنىڭ توسىندە وسىپ-ونگەن، كوشىپ-قونعان حالقىن جاڭاشا تىرلىككە جاڭاشا ەكپىنمەن ەنىڭدەر دەپ ۇندەگەن ەدى. ۇلى ەلىن ءسۇيۋشى ەدى. ەلى ۇلىن ماقتان تۇتۋشى ەدى. اقىن جۇرەگىندەگى جالىندى وت حالقى ءۇشىن مازدايتىن. اقىن جۇرەگىندەگى ماحاببات حالقىنا ارنالعان ەدى.
ەكىنشىسى مىڭدى ايداعان بايدىڭ ەركەسى ەدى. جەكە ءمۇعالىم جالداپ ەرتە وقىتقان اكەسى بۇنى پەتەربۋرگتىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە جىبەرىپ ەدى. جالعاندى جالپاعىنان باستى. باي ازياتتى ەكزوتيكاشىل تالعامپاز ەۆروپالىقتار بىرىنەن-بىرى قىزعاندى. تالاسىپ دوس بولدى. تالاسىپ ءارتۇرلى "ونەگە" ۇيرەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول ەلىم دەگەندى ۇمىتىپ، ەرمەك ىزدەدى. حالقىنان جيىركەنىپ، ايتتىرعان قالىڭدىعىنان بەزىندى. ءسويتىپ جۇرگەندە الاساپىران تىرشىلىك باستالىپ، پەتەربۋرگتەن جىلىستادى. اكەسى جەر اۋدارىلىپ، بۇل ومبىعا سيمادى. ىشكى ءبىراز قالانى جاعالاپ ءجۇرىپ، سۇلتان اتىن قۇلتان عىپ وزگەرتىپ، شىققان تەگىن كەدەي ەتكىزگەن قاعاز تاۋىپ الىپ، اقىرى الماتىعا كەلىپ تەرگەۋشى بوپ ورنالاسقان. اقىننىڭ اتى دۇرىلدەگەن سايىن بۇنىڭ كوكىرەكتەگى قىجىلى كوبەيەتىن. ەل ىندىنى قۇلاعان اقىننىڭ بەدەلى اسقان سايىن، ەشكىم ىزدەمەس، ەشكىم ماڭايىنا ۇيىرىلمەس مىناۋ بۇيىعى تىرشىلىگىنەن جەرىپ، پەتەربۋرگتىڭ ءساندى سارايلارىندا اقسۇيەك دۆوريانكالارمەن سايرانداعان كەزدەرىن وگەيسيتىن.
ادىلەت بار ەكەن. الاتاۋدان اتاعى اسىپ كەتكەن الاقانداعى اقىن ءبىر-اق كۇندە بۇنىڭ ۋىسىنا ءتۇستى. ءاي، سودان شەڭگەلى ءبىر بوساعان جوق. ەزۋدەگى اششى كەكەسىن مىسقىل ءبىر اجىراعان جوق. بۇنى مىسىق ەتكەن راقىمسىز رەپرەسسيا زامانى تاكاپپار اقىندى تىشقان عىپ الدىنا سالىپ بەردى. ەندى تەرگەۋشىنىڭ كۇنى تۋدى. ساعاتى سوقتى. كەشەگى بۇنى كوزىنە دە ىلمەيتىن سۇڭقار اقىن بۇگىن، و، جاساعان، ءتاۋبا، بۇنىڭ يلەۋىندە جاتتى. ال ەندى اياناتىن نە بار، جەڭدى ءتۇر، بىلەكتى سىبان! قامشىڭدى ءۇيىر، قاباقتى ءتۇي! قايىرىمنان اۋلاقتان. بۇيرەكتى بەز ەمەس، تاسقا اينالدىر! كەبەنەك ەمەس كەبىن ءپىش! بۇرىن قۇداي پىشسە، ەندى ءوزىڭ ءپىش! ىشتەگى بارلىق ىزا مەن كۇيىكتى اقتار! اقىندى دا، اقىنىڭ القالاعان اۋقىمىن دا بۇركەپ كومىپ كەتسىن!
سودان ال كەپ كىرىسسىن! ەلىن ارداقتاعان اقىنعا ەلىن ساتقان دەگەن قىلمىستى تاڭسىن. حالقىن ماداقتاعان اقىنعا حالقىڭدى ساتقان جاپون تىڭشىسىسىڭ دەگەن كۇيەنى جاقسىن. تاڭعان قىلمىس جاققان كۇيەنى ءسىڭىرۋ ءۇشىن، جۇققىزۋ ءۇشىن نەدەن ايانسىن. اقىننىڭ سۇلۋ مۇرتى، قويۋ قارا مۇرتى ءبىر تالداپ جۇلىنسىن. — ءبىراق قاسارىسقان اقىن قايىسپاپ ەدى. اقىننىڭ قالام ۇستايتىن اسەم ساۋساقتارىنىڭ ءار بۋىنى كەزەكپەن ۋاتىلسىن. — ءبىراق سىرەسكەن اقىن مايىسپاپ ەدى. قالا تىستەرى شاعىلىپ، قىزىل يەگى ءمايميىپ، جاق سۇيەگى شاتىناسىن. — ءبىراق رۋحى جەڭىلمەس اقىن مويىماپ ەدى. ءار تىرناقتىڭ كوبەسىنە ينە سۇعىلىپ، تەپكىدەن قابىرعالارى كۇيرەسىن، — ءبىراق اسقاق ويلى اقىن يىلمەپ ەدى. تەرگەۋشىدەن ۇيقى قاشتى، مازا كەتتى، بەرەكە قالمادى. اقىننىڭ... ازاپتاعى اقىننىڭ رۋحى اسقاقتاعان سايىن تەرگەۋشىنىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، سەسى دە، كۇشى دە قايتا باستادى. ءتاندى كۇيرەتۋگە بولادى ەكەن، جاندى ءى ءۇنشىقتىرۋعا بولادى ەكەن. ءبىراق اسقاق رۋحتى جەڭۋ، اقىن ويىن جەڭۋ، اقىن جىگەرىن جەڭۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس ەكەن. سول-اق ەكەن اقىن قۇدىرەتكە اينالدى دا،تەرگەۋشى پەندەلىك كۇيدى قابىلدادى. بار قولىنان كەلگەن امالى: جازىقسىزدى جازىقتى عىپ ءولىم جازاسىنا كەسكىزىپ، كەبىن ءپىشىپ، ءتاندى جەرگە، جاندى جاھاننامعا جونەلتپەك بولدى. ەڭ سوڭعى كەزدەسۋدە ۇرتى سۋالعان، اۋزى وپىرايعان، بەتىندەگى تۇك اتاۋلىسى بوزارعان اقىن تەرگەۋشىگە سۇرعىلت ءجۇزىن تۇنەرتە وتكىر جانارىن وقتاي قادالتا قاراپ تۇرىپ، اقىرعى ءانىن، اققۋ ءانىن ايتىپ ەدى.
اتقام جوق — مەن حالقىمدى اتا المايمىن!
ساتقام جوق — مەن ۇلتىمدى ساتا المايمىن!
سىرتىمنان مەنى بىرەۋ "ساتقىن" دەسە،
كوردە دە تىنىش ۇيىقتاپ جاتا المايمىن!
ۋاقىت توقتامايدى. ۋاقىت جۇردەك. زامان وزگەرگىش. ادىلەت جەرگە كومىلمەيدى ەكەن. ادىلەت اقىرى جەڭەدى ەكەن. 1956 جىل — تەرگەۋشىگە زاۋال جىلى بوپ جەتتى. جيىرما جىلداي ەسىمى ەل قۇلاعىنان تىسقارى قالعان اقىن باسقا ۇلدارىمەن بىرگە ەلىنە قايتا ورالدى. سۇيىكتى اقىنى، ارداقتى ۇلانى بوپ ورالدى.
ەلى ۇلىن سۇيەدى ەكەن. ارداق تۇتادى ەكەن. ەل وپاسىزدى ۇمىتپايدى ەكەن. حالىق جادى جاۋىزدىقتى تەرگەيدى ەكەن. تەرگەۋشى سونى بۇكىل بوساتپاس ازابىمەن سەزدى. مويىنعا قىلعىندىرا ورالعان ەل قارعىسىمەن ءتۇسىندى. اقىندا دوس كوپ بولادى ەكەن. شىن تالانتتى حالقى جوقتايدى ەكەن. تەرگەۋشىنىڭ كابينەتىنە كىرۋشىلەر جيىلەدى. اپىراي، اقىننىڭ سوڭعى ءانىن، سوڭعى ولەڭىن تەك تەرگەۋشى عانا تىڭداماپ پا ەدى؟ سونى، سول ءاندى ەلگە، حالىققا جەل جەتكىزگەن بە؟ جەر جەتكىزگەن بە؟ كىرۋشىلەردىڭ ايتارى وسى ءان! وسى ولەڭ! تەرگەۋشىنىڭ كەسىگىندەي ايتىلادى. تەرگەۋشىنىڭ ۇكىمىندەي ەستىلەدى! اقىندا تىلەۋلەس كوپ بولادى ەكەن. اقىنمەن سىرلاس كوپ بولادى ەكەن. اقىن ولمەيدى ەكەن. ولمەيتىن ءسوزى قالادى ەكەن. وشپەيتىن رۋحى ەل جۇرەگىندە ساقتالادى ەكەن. اقىن مەن جازۋشى، شىنايى قالامگەر ەلىنىڭ ەلەۋلىسىنە، حالقىنىڭ قالاۋلىسىنا اينالادى ەكەن. اقىننىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتايتىندار مولايادى ەكەن. كىرۋشىلەر دە، كورۋشىلەر دە تەرگەۋشىگە الگى ءبىر اۋىز ولەڭدى بەتىنە سوعىپ، ماڭدايىنا ۇراتىن بولدى. ار كەسىگى، ادىلەت كەسىگى، حالىق كەسىگى سوت كەسىگىنەن مىقتىراق ەكەن. تەرگەۋشى كۇننەن كۇنگە جۇدەي باستادى. بالتىردان ەت قاشتى، تويىپ ءىشىپ، كومەيلەپ قۇسىپ جۇرگەن توقمەيىل تىرلىكتەگى شارتاباقتاي ەكى بەتتىڭ ۇرتى سۋالدى. بەت تەرىسى شالبارلانىپ، قوس شىقشىت شودىرايىپ ءبىلىندى. ماڭدايعا قاتار-قاتار ءاجىم سىزىعى تەرەڭدەپ جول تارتتى. بۇرىنعى بيىك بويلى، كەڭ جاۋىرىن، اسقاق كەۋدە، جۋان مويىن اقجارقىن تەرگەۋشى ءبىر-اق ايدىڭ ىشىندە قالشىلداپ دىرىلدەگەن بوپ-بوز شالعا اينالىپ شىعا كەلدى. قوي كوزدەردەن بۇرىن كۇلگىن وت ۇشقىندايتىن، ءبىر اي وتەر وتپەستە جانارى ءوشىپ، كىرپىگى سيرەپ، قىزىل جيەكتەنىپ قالىپ ەدى. سول-اق ەكەن الىس-جاقىنى تەرگەۋشىنى ەمەس، ءتىرى ولىكتى كورەتىندەي سىرتتاپ، جيىركەنىپ، بەزىنىپ كەتتى.
تەرگەۋشى ءوزى ارىز بەرىپ جۇمىسىنان بوساپ، پەنسياعا شىقتى. ەندى اقىننىڭ دوستارى تەرگەۋشىنىڭ ءۇيىن توڭىرەكتەدى. ءبىر اۋىز ولەڭ قىر سوڭىنان ءبارىبىر قالمادى. كوشەدە سوڭىنان ىلەستى. پاتەرىندە ەسىك تىقىرلاتقان بالالاردىڭ قوسىلا اندەتكەن ۇنىمەن جەتتى.
تەرگەۋشى توسەك تارتىپ قالدى. ءۇي ىشىندەگىلەرمەن دە سويلەسۋدى قويىپ، ۇزاق-ۇزاق كوز جۇمىپ قالىڭ ويعا شومۋدى شىعاردى. بىرەۋلەر ەسىنەن اداسقان دەستى. بىرەۋلەر الجىدى دەستى. ءبىراق تەرگەۋشىنىڭ جان ازابىن بولىسەر ادام از بولاتىن. عازيز وندا وتىزداعى قىل-شىلداعان جىگىت ەدى. جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقيتىن. كانيكۋلعا كەلگەندە اكەسىن تانىماي قالدى. ۇلىن كورگەندە قۇلتان بوي-بوي بوسادى. عازيزدىڭ بىلەگىنەن تاس قىپ ۇستاپ الىپ، ال كەپ جىلاسىن. ءۇنسىز سولىقتاپ جىلاسىن. كورگەن ازاپ، تارتقان كۇيىگىن شاعىنار جان تاپقانىنا ءسۇيىنىپ جىلادى ما، الدە ىشكى شەردى بولىسەر ۇلى كەلگەنىنە جىلادى ما، ءبىرازعا دەيىن نۇرسىز كوزدەن كەسەك-كەسەك جاستاردى ىرشىتتى. اكەسىنىڭ سۇيىق شاشىنىڭ اراسىنان جىلتىراعان اق قۇيقاسىنداعى قايىزعاقتى كورگەندە جىگىتتىڭ جانى تىزىلداپ كەتتى. قۇلتان ەشۋاقىتتا قايىزعاقتى جولاتپايتىن. سانكت-پەتەربۋرگ تاربيەسىن كورگەن زيالىلىعىن بويى-باسىن سىلاپ-سيپاۋ ارقىلى بالا-شاعا، كورشى-قولاڭعا سەزدىرىپ وتىرۋعا تىرىساتىن. ءبىر كەزدە ءبىر قالادا ەكى كەربەز ازامات بولعان دەسەدى بىلەتىندەر. ءبىرى — اقىن، ءبىرى — تەرگەۋشى ەكەن ول ەكەۋ. اقىننىڭ كەربەزدىگى — تابيعات سىيى بولسا، تەرگەۋشى كەربەزدىگى — تاربيە جۇقاناعى، بەكزادالىق تىراشتانۋ. عازيزگە اكەسىنىڭ كۇرىس-تۇرىسى ۇنايتىن. كىرپيازدىعىن ءوزى دە سىڭىرۋگە قۇشتار ەدى. سول اكە مىنە موينى قىلقيىپ، كوزى ۇڭىرەيىپ، بۇكىل سۇيەگى ارسا-ارسا بوپ الدىندا جاتىر.
— كەلدىم دە... قانشاسى قالدى؟
— ءالى ءبىر جىلىم بار.
— ەندى ونى قويا تۇرارسىڭ، بالام...
— نەگە، پاپا؟
— ءاي، بالام-اي، "دۇنيە — كەزەك" راس بوپ شىقتى عوي. ەندىگى ارقىراۋ كەزەگى بىزدەن كەتپەدى مە. بوي تاسالاي تۇرعانىڭ قالاي بولار ەدى.
— اكەسى ءۇشىن بالاسى كۇيمەيدى.
— سول كەزدە دە ايتاتىن. ءبىراق ونى كىم ەسكەرىپ ەدى. ءاي، جەتتى-اۋ، اقىرى. تاپتى-اۋ! — دەپ قۇلتان قيسايىپ ءبۇرىسىپ قالدى. ەندىگى اڭگىمەگە قۇلىقسىز تارتىپ، كوزى جۇمىلىپ، شەڭگەلى ءبۇرىلىپ بارا جاتتى. "ابدەن جۇدەگەن ەكەن! سوندا بۇنىكى قاي اۋرۋ؟ دارىگەرگە نەگە كورىنبەيدى؟ مەنى نەگە شوشىتتى. ءالدى وزدەرى جاساعاندى وزگەدەن كۇتە مە؟"
ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، ءسىڭىرلى ساۋساقتار سانىنان جۇلقىپ قالدى.
— وتىر، بالام. وزىڭە ايتارىم بار. امانات پا، ءوتىنىش پە، وكسىك پە، — ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءبىراق دالباسام سول. كوپ كۇتتىم سەنى. — كىشىرەك كوزدەر شىڭىراۋداعى جىلتىراعان سۋداي تەرەڭنەن سۇزىلە قالدى. عازيز ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى.
— ايتىڭىز، پاپا.
— مەنى ءبىر عانا ءان، ءبىر عانا شۋماق جۇلىپ ءتۇستى. اجالىم بوپ تۋرا كەلگەن ەكەن، ەندى قۇتقارماس، — دەپ اكەسى ۇشكىر يەگىن شوشايتا شالقالادى. سودان ءۇنسىز ءبىراز جاتتى. "ۇيىقتاپ قالدى ما؟" دەپ بەتىنە ەڭكەيە بەرگەنى سول ەدى، كىرپىكتەرى جىپىلىق قاقتى. ەرىن كوبەسى سوگىلدى. — بىرەۋگە ىستەگەن ءزابىرىڭنىڭ زاۋالىن تىرىدە تارتادى ەكەنسىڭ. مەن، مىنە، زاۋالىمدى تارتىپ جاتىرمىن، بالام. مەن ونى ءبىر-اق رەت ءولتىرىپ ەدىم. ول مەنى كۇنىنە سان ءولتىرىپ كەلەدى، — دەپ اقىننىڭ ءبىر اۋىز ولەڭىن ايتىپ، سول ولەڭنىڭ تاريحىن بايانداپ بەردى بالاسىنا.
— ايتا بەرسىن، وندا نە تۇر؟ — دەدى عازيز.
— نە تۇر دەيمىسىڭ، بالام؟ مەنىڭ جان ازابىم تۇر عوي. اناۋ ولەڭ ايتىلعان سايىن وپىرىق اۋىزدى، كوزى اعىپ تۇسكەن اشۋلى اقىن ماعان وسى ولەڭىمەن قارعىس جازامدى وقىپ تۇرعانداي سەزىلەدى عوي، بالام. ءار وقىلعان سايىن مەنىڭ قازام جاقىنداي تۇسەدى عوي، بالام، — دەگەندە ىزالى اجاردان شاراسىزدىق ءبىلىنىپ، تاناۋلارى قۋسىرىلىپ كەتتى.
— مەن نە ىستەيىن، پاپا؟ ماعان نە تاپسىراسىز؟ — دەپ عازيز تەرى قاپتاعان قۇر سۇيەك بىلەكتەن ۇستاي الدى دا، تاستاپ جىبەردى.
— سەنەن بە؟ اقىندى ءبارىبىر ولتىرە المايسىڭ. ءبىر ولگەن جان ەكى ولمەيدى. ولىگىن قورلا دەيتىن قابىرى دا جوق. قولىڭنان كەلسە، وسى ءانىن تىي، بالام! وسى ولەڭىنىڭ كوزىن جوي! جۇرتتىڭ اۋزىنان جۇلىپ الىپ، كومە الساڭ، قارا جەرگە تىق! وسى دالباسام، بالام!
ەرتەڭىندە قۇلتاننىڭ جۇدىرىعىن كوككە بىلەمدەپ قاتىپ قالعانىن ءبىر-اق كورىپ ەدى...
كىمگە تۇيىلگەن جۇدىرىق؟ تالاس-تارتىستى تاعدىرىنا ما؟ اۋمالى-توكپەلى زامانىڭا ما؟ اقىنعا ما؟ ولەڭگە مە؟ عازيز كوكىرەگىندەگى ءتۇيىنىن ۇستاتپاس كوپ جۇمباقتىڭ ءبىرى وسى.
اكەسىنىڭ ءتۇيۋلى جۇدىرىعى جازىلماي، سول قالپىندا كورگە تۇسكەن ەدى.
قۇلتان بىلگەن ەكەن، عازيز تىرلىگىنەن بەرەكە قاشتى. جوق! عازيزدى وقۋدان دا، جۇمىستان دا ەشكىم قۋدالاعان ەمەس. عازيزدى كوپتىڭ اۋقىمى، حالىقتىڭ قاھارى دەيتىن قۇدىرەت تۇقىرتتى. جەلكەدەن كوز قادالاتىنداي كوشەدە جالتاقتاۋى كوبەيدى. قۇلاعىنا ءان ىزىڭى جەتەتىندەي ەلەگىزۋى مولايدى. اسىرەسە ستۋدەنت جاستاردان كورەسىنى كوردى-اۋ. اقىندى الگىلەر قانشا ارداق تۇتسا، بۇنىڭ اكەسىنە، اكەسى سياقتىلارعا دەگەن جەككورىنىش سونداي ءورشيتىن. سول جەككورۋدىڭ سالقىنى عازيزگە دە جەتىپ ەدى. ءسۇيىپ قوسىلعان جارى بەزىپ كەتتى. ايرىلىسىپ تىندى. قاتىگەز قايىن-اتادان اياۋلى اقىندى ارتىق سانادى. ار سوتىنا جۇگىندى دە، فيلولوگ كەلىنشەك وپاسىزدىقتى كەشىرمەيتىن تازالىق دەيتىن كەسەلگە سالىنىپ، ءعازيزدى تاستادى دا كەتە باردى.
عازيز كەلىنشەگىنە جان تەڭگەرمەۋشى ەدى. سودان با، ەسەڭگىرەدى دە قالدى. جوعارى پارتيا مەكتەبىندەگى وقۋىن دا جالعاستىرعان جوق. جۇمىستىڭ دا ءتيىمدىسى كەزدەسپەي، ماقاننىڭ اكەسىنىڭ ۇيىندە (ءوز ءۇيىن، اكەسىنىڭ پاتەرىن اۋىر ماشينا جاسايتىن زاۆودتىڭ ءبىر جۇمىسكەرىنە اۋدارىپ بەرگەن-دى) جارتى جىلداي تۇرىپ قالعان-دى. وبالى نەشىك ناعاشى اپاسى دا، جەزدەسى دە ءعازيزدىڭ تۇسكەن ەڭسەسىن كوتەرۋگە، جابىلعان قاباعىن اشۋعا بارىن سالىپ ەدى. اقىرى مىناۋ ءزۇبايداعا تەلىگەن دە سولار. ءبىر قىرسىقتىڭ ءبىر پايداسى بار بولاتىنى اقيقات. كەيىن ءزۇبايدا بۇنىڭ قۇتىلا اينالدى. نەمەرە اپكەسىنىڭ كۇيەۋىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ كەپ بەرىپ ەدى، ءعازيزدى دە قوسا سۇيرەتە جونەلدى. الدىمەن اۋدانداعى پارتيا جۇمىسىنان باستاتتى. سودان وبكومعا اپارىپ، تورت-بەس جىل تاجىريبە جيناقتاتتى. كەيىن استاناعا اۋىستىرىپ، مينيسترلىكتەردە سىننان وتكىزىپ الدى دا، اسا جاۋاپتى، بيىك كرەسلوعا سارت ەتكىزدى.
سودان بەرى عازيز قۇلتانوۆيچ اتاندى.
سودان بەرى قۇلتان اتى ەشكىمنىڭ قۇلاعىنا قىرناپ تيمەيتىن بولدى.
سودان بەرى عازيز قۇلتانوۆيچ قول جەتپەس تۇعىردان تۇسپەي كەلەدى.
سودان بەرى اقىننىڭ سوڭعى ءانى، سوڭعى ولەڭى ۇمىتىلىپ ەدى. حالىق جادىنان، ەل ەسىنەن جۇلىنىپ الىنىپ تاستالىپ ەدى. اقىن اتى، اقىن اتاعى كومەسكىلەنىپ بارا جاتقان ەدى. ەندى مىنە، الدەبىر اۋىلدا، الدەبىر ايماقتا ءانى ايتىلادى ەكەن. ول ول ما، اقىننىڭ بالاسى بار ەكەن! ءتىرى ەكەن!
عازيز قۇلتانوۆيچ ۇزاق دوڭبەكشىدى. كىرپىگى كىرپىگىنە جابىسپاي، تالاي ويدىڭ باسىن شالعىزدى. كەلىنشەگىنىڭ... العاشقى كەلىنشەگىنىڭ ءمولدىر قارا كوزدەرى ەلەستەدى. مايسارادان اۋمايتىن. ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى، ءا. العاش مايسارانى كورگەندە، كەلىنشەگىن كورگەندەي بوپ، اۋديتوريادا ءوزىن ءوزى ازەر تەجەپ ەدى... ەندى مايسارا دا جوق...
جاستىق دىمقىل تارتتى. ساۋساعىمەن سيپاپ ەدى، كوزى جاساڭعىراپتى.
ءاندى جويا المايدى ەكەن-اۋ. جويدىم، ۇمىتتىردىم دەگەنى بەكەرشىلىك ەكەن. قۇدىرەتكە اينالماپتى ءوزى. اينالا الماپتى. سوندا اقىننىڭ سول ولەڭىن ءبىر اۋىل ەمەس، باسقا اۋىل دا ايتاتىن شىعار. بىلەتىن شىعار. بىلسە ءبىلسىن. ەندى بۇل اكە اماناتىن ورىندايدى. مىقتاپ ورىندايدى. بەكتەمىردى... اقىننىڭ بەلبالاسىن اقىننىڭ ءوزى قۇساتىپ تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنان تەلمىرتىپ قويادى.
وسى ويدان... وسى زۇلىم ويدان عازيز قۇلتانوۆيچ جۇبانىش تاپتى. جۇزىندە راقات كۇي قالقىدى. الگىندەگى دىمدانعان كوز قۇرعادى. اناۋ جازىقسىز، كىناسىز ادامدى بۇندا جاتىپ بەس، ون جىل ەركىنەن ايىرۋعا بەكىنۋىن وزىنە زور بەدەل تۇتتى. ازاماتتىڭ جايىن، كۇيىن، جاعدايىن قاپەرىنە العان دا جوق. جازىقسىز جاپا شەگىپ، كىناسىز ءزابىر كورەر-اۋ دەپ قينالعان دا جوق. ءولى اقىن ءتىرى اكەسىن جەڭىپ ەدى، ەندى اكىم ۇل اقىن ۇلىن جەڭەدى. "دۇنيە — كەزەك" وسى. اتكەنشەكتىڭ ەكى باسى كەزەك كوتەرىلەدى. رەتىمەن بيىكتەيدى. بيىكتەگەننىڭ مەرەيى ۇستەم. دەگەنى بولادى. ءامىرى جۇرەدى. ەندەشە بۇل بۇيىرادى. بۇل نىعارلايدى. بەكتەمىردىڭ ەجەلدەن تاعدىرىنا وسىلاي جازىلعان. عازيز سونى ورىنداۋشى عانا. ورىنداۋشى عانا.
ميىعىنان كۇلدى دە ىرگەگە اۋناپ، سالدەن سوڭ جانى جايلانىپ قور ەتە ءتۇستى.
بۇل كەزدە ەكىنشى بولمەدە ماقان دا ۇيىقتاي الماي، جاستىقتى بۇكتەپ باۋىرىنا باسىپ الىپ، قالىڭ ويدىڭ شيىرىن كەزىپ كەتكەن-دى.
"كون قاتايسا قالىبىنا..." دەپ... ءاي، ءزۇبايدا، ءزۇبايدا! سەن عوي سول كەزدە... العاش كۇيەۋگە شىققان كەزىندە-اق سۇعاناق ەدىڭ-اۋ. اپامنىڭ جۇزىگىن، شكاتۋلكاداعى جۇزىگىن جىمقىرىپ جاتقان ۇستىڭنەن ءتۇسىپ قالعانىمدا... ءاي، ءزۇبايدا حانۋم! وندا سەن جاي عانا ءزۇبايدا ەدىڭ-اۋ... سوندا، ءزۇبايدا، مەنى شاپ بەرىپ قۇشاقتاپ... ءتىلىڭدى... ءتاتتى ءتىلىندى كومەكەيىڭە دەيىن اۋزىما سۇڭگىتىپ. تاپا-تال تۇستە وڭاشا بولمەگە سۇيرەلەپ... "ي-ي، جانىم! ي-ي، ماتۋر مالايىم!" دەپ... اڭكى-تاڭكىمدى شىعارىپ ەڭ-اۋ! سول سەن اۋىزداندىرعاننان بەرى ۇرعاشىعا دەگەن قۇشتارلىقتان ءبىر ارىلماي كەلەم... ءاي، ءزۇبايداحان! ءزۇبايدا حانۋم! مامامنىڭ سول جۇزىگى قايدا ەكەن؟ ءالى وزىڭدە مە؟ الدە بىرەۋگە وتكىزىپ جىبەردىڭ بە؟.. كوزى ەدى-اۋ شەشەمنىڭ!.. نە قىلار ەدى سۇراسام؟ الدە سونداعىسى ەسىنە ءتۇسىپ شاڭىمدى قاعار ما؟ الدە سونىسىن قايتالار ما؟.. ءزۇبايدا حانۋممەن امپەي بولۋ شىركىن...
ءاي، ەكى ءجۇز سوممەن كومەيىنە قۇم قۇيىلدى عوي. اناۋ بالتانىڭ كەلىنشەگى قۇرلى بولمادى-اۋ...
بالتا... بالتىردان قابام دەيدى كۇشىك. قاپقىزام وعان مەن! ەندىگى ۇستاسارىم سەن بولارسىڭ. ماقان شاۋىلدەگەندى كەشىرمەيدى. شەشەسىن جەرگە قاراتىپ كەتكەن دە ءوزى. سول شەشەسىن قىزعىشتاي قورعايتىن دا ءوزى. ساسپا، بالەم. ءدال سول شەشەندى قارالاپ... ايتقانىمدى راستاپ كوزىڭدى جەتكىزەرمىن. اۋليە تۇتاسىڭدار عوي. پەرىشتە سانايسىڭدار عوي. قاتيرا — پەرىشتە دە، اۋليە دە ەمەس ايەل، قار ەكەنىن كوزدەرىڭە كۇيىك قىلىپ دالەلدەرمىن..."
ماقان شالقاسىنا اۋناپ ءتۇسىپ، سىرتتاعى كوشە جارىعىنىڭ توبەدە ويناعان ءدىرىلدى جارقىلىنا نازار تىكتەدى. اناۋ دىرىلدەگەن جولاق ساۋلەدەن قاتيرانى، ابىرويدان ايرىلعان قاتيرانى كورگەندەي كوزدەرى كەڭ اشىلىپ بارادى. "نەسى بار، بىتەۋ ەمەس. اقشاعا قىزىعاتىن بىرەۋ تابىلادى. ءالى تۇعىردان تايا قويعان جوق. بودەندى ايەلگە اقشاسىز دا ءبىر شوگىپ كەتۋدەن تايقىمايتىن كورسەقىزار قالالىقتار جەتكىلىكتى. "راحاتحاناعا" ءبىر جەتكىزىپ بەرسەم...
Aھ، بالتا! سودان كەيىنگى اۋسەلەڭدى كورسەم-اۋ!"
جەتىنشى تاراۋ
1
ساۋلە بالتانى ساعىنا باستادى.
"مەن ونى شىن ۇناتام-اۋ، شاماسى... نەگە جولاماي كەتتى؟ وكپەسى قاتتى ەكەن ءوزىنىڭ. ءتىپتى سوندا شىعارىپ سالۋعا دا كەلمەدى-اۋ!"
ءبىراق ماگومەد ساۋلەنى ول ويىنان تەز اينىتتى.
ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعىپ كەلە جاتقان. كەشكە سەگىزىنشى مارتتىڭ قۇرمەتىنە ديسكوتەكا بولادى. سوعان دەيىن ۇيىنە بارىپ، ماماسىنا ايتىپ، كيىمىن اۋىستىرىپ شىعۋى كەرەك. قاس قىلعاندا بوس تاكسي كەزدەسپەي، باسقا جەڭىل ماشينالار توقتاماي قويىپ ەدى. كەنەت سۇر "ۆولگانىڭ" قۇداي توقتاي قالعانى. بەرگى ەسىگىن اشقان شوفەر:
— كەلىڭىز، وتىرىڭىز، ساۋلە، — دەدى.
تانىمايتىن ادامنىڭ ءوزىن تانىپ تۇرعانىن ساۋلە ونشا جاقتىرماسا دا، اسىققان سوڭ امالسىزدان وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى.
— ءسىز مەنى تانىمادىڭىز، ءا؟
— تانىمادىم.
— بالتا ەكەۋىڭىز "جيگۋليمەن" ماشينامدى سوعىپ ەدىڭىز عوي.
— وي، سول ءسىز بە ەدىڭىز؟! — ساۋلەنىڭ ءارى تاڭدانعان، ءارى قۋانعان داۋسى سىڭعىرلاپ شىقتى.
— مەنمىن. بالتا ەكەۋىڭىز سوندا كەشىرىم دە سۇراعان جوقسىز، — دەپ شوفەر كۇلگەن بولدى.
— ءا، كەشىرىڭىز...
— "ەشتەن كەش جاقسى" دەگەن. ەندى كوڭلىم جايلاندى. ايتپاقشى مەنىڭ اتىم — ماگومەد.
— تانىسقانىما قۋانىشتىمىن، ماگومەد.
— بالتا انادا ءسىزدى شىعارىپ سالام دەپ ءجۇرىپ تاياق جەگەن بە؟
— نە؟ نە دەدىڭىز؟ — دەپ ساۋلە ماگومەدگىڭ قولىنان شاپ بەرگەندە، "ۆولگا" بۇلعاڭ ەتتى.
— وي، ساۋلە، بايقاڭىز! اۆارياعا ۇشىرايمىز.
— كەشىرىڭىز... بالتانى ۇردى دەيمىسىز؟
— بالە، ءسىز نەمەنە؟.. — بىلمەيسىز بە؟ بالتا ايتپاعان با؟ تۇرىنەن كورمەدىڭىز بە؟..
— ايتقان جوق... — دەدى ساۋلە جاي عانا.
— ءسىرا، ءسىزدىڭ ۋحاجەرىڭىز قىزعانشاق بولار. ۆوكزالدا بالتا ءسىزدى ءبىر جاققا شىعارام دەپ جۇرگەندە ەكى ادام ۇستاپ الىپ... ولتىرمەگەن، ءبىراق اياماعان.
— ءوزى قالاي؟ بالتا قالاي؟ امان با؟
— ءاي، سەندەر كورمەيسىڭدەر مە ءبىر-بىرىڭدى؟ — ەندى ماگومەد تاڭ قالدى.
— ول... ول — ناعاشىم... كانيكۋلدەن كەيىن كورگەم جوق، — دەپ ساۋلە شىنىن ايتتى. — راحمەت، مەن ۇيگە كەلدىم...
كەشكە ساۋلە ۋنيۆەرسيتەتتەگى ديسكوتەكاعا بارعان جوق. بالتانىڭ ءۇيىن توڭىرەكتەۋمەن بولدى. پاتەرىنە بارۋعا مايسارادان يمەندى، ءارى سىلتاۋسىز كىرىپ بارۋدى ىڭعايسىز كوردى.
بالتانىڭ ماشيناسىن ساۋلە كوشەدەن اۋلاعا بۇرىلا بەرگەندە-اق بايقادى. قاراعايدىڭ تاساسىنان ىلگەرى شىقتى. ساۋلەنى ماشيناداعى بالتا دا تانىسا كەرەك قاسىنا كەلىپ ماشيناسىن توقتاتتى. ەسىگىن اشىپ ەدى، قاراكولەڭكەدە بەتىن تاڭىپ العانداي بوپ كورىندى ساۋلەگە. سول-اق ەكەن ەسىككە ءبىر-اق ۇمتىلدى.
— ءسىز... ءسىز، بالتا! ايتپايسىز!.. ءوزىڭىز... ءوزىڭ امانسىڭ با؟ قول-اياعىڭ ساۋ ما، بالتا؟ — دەپ ەسىكتەن ىشكە باس سۇعا بالتانىڭ دەنەسىن ءسۇزىپ ءوتىپ، بەتىنە قارادى.
— نە بولدى، ساۋلە؟ وتىرشى.
— سەنى... ءسىزدى بىرەۋلەر ۇرىپ كەتتى دەپ..، — ساۋلە الدىڭعى ورىنعا سىلق ەتىپ وتىردى.
— كىم؟ قاشان؟
— بۇگىن... ماگومەد ايتتى. وتكەندە ءسىز ۆوكزالعا مەنى... ەكى ادام سىزگە جابىلىپتى دەيدى. راس پا، اياق-قولىڭىز امان با؟ ساۋ ما؟ — دەپ ساۋلەنىڭ ءالى سەنىڭكىرەمەي وتىرعانىن كورگەندە بالتانىڭ جۇرەگى ءلۇپىل قاعىپ كەتتى. "مەنى شىن سۇيەدى ەكەن! ەستىگەن بويدا جۇگىرگەن. ءاي، ساۋلەتاي! ساۋلەتاي!"
ماحاببات — ءتاڭىر عوي. تابىندىرۋى دا، جاڭىلدىرۋى دا تەز. ال سەزىم بايلىعى اسىرەسە پودۆالدا، ۇيشىكتە، قاپاستا تۇراتىنداردا مەيلىنشە مول بولاتىنى ەجەلدەن اقيقات. ارپالىستى تىرلىكتەن، بيلىك تالاسىنان الىس تۇراتىن، زاڭ — نيزام سياقتى تەجەگىش، بوگەگىش وتكەلەكتەردەن cay، ءمولدىر باستاۋدان سۋسىندايتىن، تابيعاتتىڭ اياسىندا تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى قالپىنان ءالى قاشىقتاي قويماعان قاراپايىم جاندار كەۋدەگە دۇنيەنىڭ ىڭكار ءلاززاتىن تولتىرىپ جەتەر سۇيىسپەنشىلىكتى ۇلكەن توزىممەن توسىپ الىپ، اقىرى سول ءسات ساعاتى سوققان كەزدە بۇكىل جانىمەن شيىرشىق اتا تۇلەپ، بۇكىل بولمىسىمەن سول سەزىمنىڭ وزىندە ەرىپ، بالقىپ كەتەدى عوي. بالتا ساۋلە جۇزىنەن سونى ۇقتى. ءوزى دە ءدال وسى مينۋتتى اڭساي ىزدەگەن ەكەن.
"ساۋمىل، ساۋلەم، ساۋلەتايىم!"
بالتادان باسقا ەشنارسە سۇراعان جوق. ساۋلە جىگىتتىڭ يىعىنا باسىن توسەدى. ءدال ءقازىر ەمىرەنگەن قىز جانى تۇگەل سايراپ، ءار تۇيىرشىك قانى اتقىپ تۋلاپ، جۇرەك سوعۋى اندەتىپ كەتىپ ەدى. بالتا ساۋلەنى قاۋسىرا قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىسىپ، سىپىرىلىپ تۇسكەن ونداتر بوركىن ارتقى ديۆانعا تاستادى دا، شاشىنان ۇزاق يىسكەدى.
— ساۋلەتاي-ىم!..
سەۋلە ىشىنەن عانا: "بالتام!" دەدى. سىرتىنا شىعارعان جوق. جىڭىشكە ساۋساقتارىمەن جىگىتتىڭ الاقانىن تاۋىپ الىپ، قۇشىرلانا قىستى.
— قاتتى قورىقتىم!.. ءوزىڭدى كورگەنشە شىدامىم جەتپەي... ايتەۋىر، امان كوردىم.
— ءاي، ماگومەد، بىلمەيتىنى جوق-اۋ. كىم ۇردى دەيدى؟
— مەنىڭ ۋحاجەرىم دەيدى؟ قايداعى ۋحاجەر؟
بالتا كۇلدى. كۇلدى دە باسىلدى. "ءاي، ءبىر عاجابى ايەلدەر... بيكەلەر جىنىسى ءارقاشاندا شىنىن ايتادى. شىندىقتى ايتادى. قانشاما ادام نانعىسىز ايلاكەرلىك جاساسا دا، شىندىقتى ايتۋدان جالىقپايدى. بىزدەردەن گورى تازالاۋ. ءسۇيىپ تۇرسا دا، سىر بەرمەۋگە بەيىم. كەيدە ءتىپتى ءىشى ورتەنىپ جاتسا دا، سىرتقى سالقىندىعىمەن تۇزاقتايتىنىن قايتەرسىڭ. ال سەنسە، يلانسا، تاعدىرىن تۇگەلدەي بۇكىل ار، نامىسىمەن قوسا ءبىرجولا قولىڭا ۇستاتا سالادى. سەنى ءپىر تۇتادى، تاڭىرىنە اينالدىرادى".
ساۋلە بالتاعا تازالىعىمەن، پاكتىگىمەن اسقاقتاپ سالا بەردى. سونى ۇعىنعاندا، ىشتەي ءبىر: "بىلعاپ المايمىن با، تۇنىعىن شايقاپ، لايلاپ جىبەرمەيمىن بە" دەيتىن سەزىكتەنۋ تۇتانا جازداپ، تەز ءوشتى. جوق! تازاعا شاڭ جۋىتپاۋعا، ءمولدىردى لايلاماۋعا، لايلاتپاۋعا بارىن سالادى. بىر-بىرىنە دەگەن ادالدىق ەش كۇدىكتى جولاتپاۋعا ءتيىس.
بالتا موتوردى قىزدىردى دا، بۇرىلىپ كوشەگە شىقتى.
— قايدا بارامىز، بالتا؟
— قىدىرايىقشى ءبىر، ساۋلەش! تاۋعا بارايىق. تابيعاتقا بارايىق.
— بۇگىن كۇننىڭ اشىق بولعانى-اي! كوكتەم لەبى ەستى.
— ءيا، ساۋلەش. كوكتەم تۋدى! جان كوكتەمى! سول كۇنى ساۋلەدەن باقىتتى ادام جوق ەدى. ەسىگىنىڭ الدىنا اكەلىپ سالعان بالتاعا قولىن ۇسىنىپ قوشتاسىپ جاتقان. بالتا باۋىرىنا تارتا بەرىپ ەدى، جىپىلىقتاعان كىرپىكتەردەن ۇرىككەندەي تەز بوساتتى. ساۋلەنىڭ رازى قاراسى شارپىپ ءوتتى.
— ساۋ بول، بالتا!..
"ءوزى سۇيىسە بىلەر مە ەكەن؟" دەگەن ءبىر ساۋال سوڭىنان قاراپ قالعان جىگىت كوكىرەگىندە ءتىرىلدى دە سەيىلىپ كەتتى.
* * *
"سەگىزىنشى مارتپەن دە قۇتتىقتامادى!"
مايسارا وكىنىشى وسى وكپەدەن تۋىنداپ، وسى ماڭدى عانا توڭىرەكتەدى. ساۋلەدەن كۇدىكتەنگەن جوق.
"سەن ەلەمەسەڭ، مەن دە قاراپ جاتپايىن" دەگەن ەرەگىسپەن مالىنا كيىنىپ وتىردى دا، بالتا ەسىكتەن كىرگەندە مايسارا سىرتقا بەتتەدى.
بالتا ءوز قىزىعىمەن ءوزى بوپ ءجۇرىپ، ەرتەڭ سەگىزىنشى مارت ەكەنىن دە، كەلىنشەگىن قۇتتىقتاۋدىڭ قاجەتتىگىن دە، ءتىپتى بۇكىل جىلتىراق كيىمدەرىن كيىپ، اسىل تاستى التىندارىن تاعىنعان مايسارادان "قايدا كەتتىڭ؟" دەپ سۇراعان دا جوق. باس يزەدى دە وتە شىقتى.
— مەنى توسپاي جاتا بەر. كەش كەلەم، — دەدى مايسارا بالتانىڭ ارتىنان قاساقانا.
بالتا يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
مايسارا ەسىكتى قۇلاشتاپ لاقتىرا جاپتى.
"مىناعان نە بولعان؟ سىندىرا ما؟ Aھ، ساۋلە! ساۋلەش قانداي بيازى! ەكى اي قالاي شىداپ ءجۇردى ەكەن، ءو؟ ماگومەدتەن ەستي سالا جۇگىرگەنىن ايتسايشى! قۋانعانى-اق جاقسى! بالا! ءالى بالا! ءاي، ءسۇيىسۋ بىلە مە ەكەن؟ باۋىرىما تارتا بەرگەندە ءدىر ەتە قالعانى- اي!.. داق تۇسپەگەن شىمقاي كوك-اۋ! سۇيەتىن قىزىڭنىڭ ناعىز ۇيالشاق يناباتتىلىعىنان ارتىق نە كەرەك؟
دورەكىلىگى جىگىتتەن دە اسىپ ءتۇسىپ جاتاتىن قىزدار ار، ۇيات ءتارىزدى قاسيەتتەردى توسەكتەرىمەن بىرگە جيناپ، قالدىرىپ كەتەتىن سياقتى-اۋ. ساۋلەش، ساۋلەتاي، نەتكەن سەزىمتال ەدىڭ! ءار مىنەزىڭنەن، ءار قيمىلىڭنان بۇكىل شىنايى بولمىسىڭ قالتقىسىز كورىنىپ تۇرادى-اۋ. قانداي ءمولدىرسىڭ! قانداي نازىكسىڭ! سەنى مايىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. سەنى شىتىناتىپ سىندىرىپ الۋ وڭاي! وڭاي! شىركىن، باقىتىڭدى كورسەم-اۋ! باقىتتى بولساق ەكەۋمىز!.. ال، مايسارا شە؟ ءاي، وسى مەن قىلشا موينىما دەيىن ۇيىققا باتىپ كەتكەم جوق پا؟.. ۇيىق قوي مىناۋ مەن قىزىققان ماقتاۋلى تىرلىك. قاباق باعۋ، مىقتىلاردىڭ كوزىنە ءتۇسۋ، شاشپاۋىن كوتەرۋ، الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەۋ، كەرەك جەرىندە كادەسىنە اسۋ، سەمىز جەڭگەي، ارىق جەڭگەيلەردىڭ كوڭلىن تابۋ، سىي-سيالات كورسەتۋ — ابدەن جالىقتىردى. قىل ۇستىندە جۇرگەندەي اناۋ باراق، ماگومەد، كۇرجىكتەر قاي تۇسىمنان ۇسكىرىگىن بوراتادى دەپ قىلپىلداعان جانىندى قايدا قوياسىڭ؟ اناۋ اۋىلداعى قاس پەن قاباقتان تۇسىنىسەتىن وت باسىنىڭ مامىراجاي قۋانىشتى ءومىرى قايدا؟ سولار ىستەگەن ءىسىن، جاساعان جۇمىسىن، قىزىقتاعان قۋانىشىن عانا ءبىلۋشى ەدى عوي. سولاردان بويعا قۋات، جانعا ءنار الۋشى ەدى عوي. ال، مىناۋ مايسارا ەكەۋمىزدىكى نە تىرلىك؟ ماحاببات قۇدىرەتى ەكەۋارا بولاتىن شىنايىلىق، تازالىق، تاتۋلىق، ءبىرىن-بىرى ءپىر تۇتۋ ەمەس پە. ال بىزدىكى... ءوزىمشىل تىلەكتەن ول دا، مەن دە اسا الماي، بىر-بىرىمىزدەن تەك قانا دەگەنىمدى جاسا دەيتىن سىنار جاق ۇستەمدىكتى تالاپ ەتەتىنىمىز قالاي؟ شىنىمەن-اق ادەمىلىك اسەمدىك مولدىرلىك اڭساعان جانىمنىڭ كۇيرەگەنىن سەزبەيمىن بە؟ ءوزىمدى ءوزىم الداپ، كورگىم دە، سەنگىم دە كەلمەي، وجدانىمدى سۇلۋ ايەلدىڭ سۇيكىمدى قىلىقتارى مەن تيىن-تەبەنىنە ايىرباستاپ جىبەردىم بە؟.. ەھ، مايسارانىڭ كىناسى دا جوق ءتارىزدى-اۋ... اڭسارىڭدى قاتايتىپ شەگىنە جەتكىزەر... تۇلا بويىڭدى قالشىلداتا قۇشتارلىق سەزىمىنە بولەر قۇدىرەت بار وندا. بوساتپايدى. نەعۇرلىم الگى اساۋ قۇشتارلىقتى باسايىن، تارقاتايىن دەپ تىلەسەڭ دە، جالىن توسەكتە راقات كۇي كەشەتىنىڭ... بۇكىل وي-بويىڭدى ءتاتتى ۋىمەن جايلاپ الاتىن تىلسىم كۇي كەشەتىنىڭ، وسى تاۋسىلماس قۇشتارلىقتى ودان سايىن كۇشەيتەدى-اۋ... ءاي، مايسارا، قان تاسىتقان سەزىم... جو-جوق، جەلىك قۋانىشىن كەۋدەمە شەلەكتەپ قۇيعان جومارتتىعىڭدى ۇمىتا الارمىن با؟
قۇنىققان ماسكۇنەمدەي، ءاي، بوساي الماسپىن-اۋ قۇشاعىڭنان، بوساي الماسپىن...
ساۋلەش، ساۋلەتاي! نەگە كەزدەستىك؟ بىلعانعان وي-بويىمنان تازارا الارمىن با؟ تازارا الماسام، ءوزىڭدى قوسا بىلعاپ كەتسەم شە؟" بالتا مايسارانىڭ كەلگەنىن دە، كىرگەنىن دە سەزبەي قالدى. ەلەكتر قوسقىشتىڭ تۇيمەسىن باسىپ قاپ، ليۋسترانى جارقىراتىپ جىبەرگەن مايسارا ديۆانعا تەسىرەيە قاراپ تەڭسەلىپ كەتتى.
"ءاي! مىناۋ ماس پا؟!" بالتا اتىپ تۇردى. مايسارا بۇل كورگەلى ىشىمدىكتەن اۋىز تيەتىنى بولماسا، جارىتىپ ىشپەيتىن.
— نە بولدى، مايسارا؟
— ماعان با، — مايسارا شايقالاقتاپ بارىپ، قابىرعاعا سۇيەندى. — ماعان با، ماعان... جو-جوق، بالتا، ماعان ەشتەڭە بولمايدى.
— ءىشىپ الىپسىڭ عوي.
— ءىشتىم. نەگە ىشپەيمىن. ەرتەڭ سەگىزىنشى مارت. ال، بۇگىن، بۇگىن، بالتا... مەنى ەشكىم قۇتتىقتامادى. ال، مەن ءىشتىم... نەگە ءىشتىم بە؟.. ىشكىم كەلدى. سونسوڭ جىلاعىم كەلدى... ال، سەن... ال، ەندى كۇلەم...
— وتىرشى، مايسارا! ماي!.. — بالتا سۇيەپ اكەپ ديۆانعا وتىرعىزدى. پالتوسىن شەشتى.
— مەن... مەنىڭ تارس ەسىممەن شىعىپ كەتىپتى. ماي... ويتپەسە... سەگىزىنشى مارتىڭمەن قۇتتىقتايتىن ەدىم.
— سەن، بالتا، ەندى ۇمىتپايسىڭ، ءا.
— ۇمىتپايمىن، ماي...
— مەن سەنى توستىم، توستىم. تەرەزەدەن قارادىم. قاراپ تۇردىم... ءبارى، ءبارى اكەلدى. ەركەكتەر گۇل اكەلدى. پوداركا... سەن جوقسىڭ، بالتا... سەن قايداسىڭ، بالتا؟
— وسىندامىن. قاسىڭدامىن، ماي.
— وتىرىك. سەن جوقسىڭ! سەن باسقا جەردەسىڭ.
— وسى ءقازىر وسىندامىن.
— كەلمەدىڭ. ەركەكتەر ايەلدەرگە... باسقا ايەلدەرگە گۇل اكەلدى. تەرەزەدەن كوردىم. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ تە جوق.
— ول قايدا؟
— ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى اكەتكەن... اۋرۋحاناعا سالۋعا اكەتكەن... سەن كەلمەيسىڭ. قايدا بولدىڭ، بالتا؟ — مايسارانىڭ شارشاعان، جىلاعان، قىزارعان كوزدەرى جىگىتكە ازاپ تارتقان پەرىشتەنىڭ جانارىنداي بوپ سەزىلدى. وتىرىك ايتىپ، بۇلتارا الماي قالدى.
— ساۋلەنى كەزدەستىرىپ... ەكەۋمىز قىدىردىق.
مايسارا كومەيىمەن ىڭىراندى. الگى تەلمىرگەن كوزدەرگە دومالاپ-دومالاپ جاس ىرشىپ شىعا كەلدى.
— ساۋلە... تاعى دا ساۋلە... — كەۋدەسىن سىعىمداي قاتتى كۇرسىنگەندە ليۋسترانىڭ جارىعىندا جىلتىراعان دومالاق تامشىلار تومەن سىرعانادى. — مەن... مەن سەنى قۇر ۇمىتتى... كەلمەدى دەپ... سەن ساۋلەمەن قىدىردىڭ... وندا مەنى ۇمىتاسىڭ، بالتا.
مايسارا اعىل-تەگىل ەڭىرەدى. جاسپەن بىرگە ماستىعى دا ىدىراي باستادى. "جىلاعاننىڭ اۋزى جامان" دەگەن بوس ءسوز ەكەن. مايسارا جىلاعان كەزدە ءتىپتى ەرەكشە كورىكتەنىپ كەتەدى ەكەن. بالتا قاسىنا وتىرىپ، كەلىنشەكتى قۇشاعىنا قىستى.
— ءاۋ، ماي، مايەچكام، جىلاماشى. قويشى، مايەچكا!
— سەن مەنى ۇمىتتىڭ عوي؟
— جوق! ۇمىتا المايمىن.
— راس پا، بال؟! — مايسارا بۇلقىنىپ جىگىتتىڭ كوزىنە قارادى. سەنگەن بولۋى كەرەك اسىعا سويلەپ كەتتى. — بال، مەن بار عوي، مەن ماحابباتىمنان ايرىلىپ قالام با دەپ سونداي قورقام، سونداي قورقام. مەن ءۇشىن سەن، بال، ءبارى-بارىسىڭ! ءومىرىم، قىزىعىم، قۋانىشىم سەنىڭ عانا قولىڭدا. سەنىڭ ىرقىندا عانا. مەن تەك سەنى جوعالتپاسام، سەنەن ايرىلىپ قالماسام، باسقا ەشتەڭەنى قالامايمىن. ماعان ساعان دەگەن ماحابباتىمنان ءقادىرلى تۇك جوق... مەن ساعان قاجەت بولسام، سەنى بال، سەنى قۋانتا السام، وندا ما، وندا مەنەن باقىتتى ەشكىم بولمايدى. مەن ساعان ۇناسام، ۇنەمى ۇناي السام... سەن مەنەن جەرىمەسەڭ، بال، وندا مەن تەك ءومىر ءۇشىن جارالعان، ءسۇيۋ ءۇشىن جارالعان جەر بەتىندەگى ەڭ تاعدىرىنا رازى جالعىز ايەلگە اينالار ەدىم. ماعان جۇرتتىڭ ءسوزى، كىنالاۋى، جازعىرۋى وتپەيدى. ويتكەنى سەن ماعان بۇكىل قاۋىمنان دا، بۇكىل جۇرتتان دا، بارلىق عۇمىرىمنان دا ارتىقسىڭ. ءقادىرلىسىڭ! مەنىڭ تۋىس-تۋعانىم، اعايىن-جاقىنىم، قۇربى-قۇرداسىم — ءوزىڭ عاناسىڭ، بال! سىرتىمنان مەنى قارالاي بەرسىن! قارا كۇيەسىن جاعا بەرسىن! مەن سەنى كورگەلى تازامىن! ساعان كەزدەسكەن ساتتەن بەرى مەنىڭ ينەنىڭ جاسۋىنداي قاراۋلىعىم بولعان ەمەس! سەن مەنى ۇمىتپاساڭ، بال، سەن مەنى ۇمىتا قويماساڭ، بال، مەن، مەن سەن ءۇشىن بارىنە... بارىنە دايىنمىن. ال، بۇگىن... سەنى كوپ توستىم. سەن مەنى ۇمىتتى دەپ ويلادىم. سودان... رەستورانعا باردىم. زاۆزالوم مەنىڭ پودرۋگام. ول مەنى قۇتتىقتادى. ول مەنى كونياكپەن سىيلادى. ول دا جالعىز. مەن... مەن، بۇگىن، بال، سونداي جالعىز بولدىم. سەنى ىزدەدىم، بال! مەن سەنى ىزدەپ جىلادىم، بال! پودرۋگام ەكەۋمىز قوسىلىپ جىلادىق. ول ءوز كۇيىگىن اراقپەن كومدى. مەن شە؟.. مەن دە كۇيىك تارتتىم. سەن، بال، ايەل جۇرەگىنىڭ ەڭىرەگەنىن تىڭداساڭ عوي. جۇرەك شەرى عالامات! عالامات، بال! ومىردەن مۇلدە ءتۇڭىلىپ كەتەسىڭ وندايدا. ءوزىڭدى ءوزىڭ تۇزاققا اسا سالعىڭ كەلەدى، بال... سەن ۇمىتپادىڭ عوي مەنى، بال؟
— ۇمىتقام جوق، ماي...
— راقمەت، بال! جو-جوق، مەن ساعان كىنا تاقپايمىن. كەيدە تىرلىكتىڭ زاپىران ىشكىزەتىنى بولماسا... سەن مەنەن جەرىمەسەڭ، مەن قانداي باقىتتى ايەل بولار ەدىم. بەگە بولار ەدىم دەيمىن. مەن ءقازىر — كەرەمەت باقىتتىمىن، بال! كەۋدەمدە جاز كۇنى شۋاق توگىپ تۇرعانداي. جانىمنىڭ ەلجىرەگەنىن بىلسەڭ! اناسىنا ەمىرەنگەن، قول جايعان ءسابيدىڭ كۇلكىسىندەي دەنەمدە دۋىلداعان قاننىڭ تاسقىنى!
سەن مەنى ۇمىتپاشى، بال!..
بالتاعا مايسارا وسى ساتتە ەش بۇكپەسىز اشىلۋىمەن، ۇرعاشىلىق شىندىعىمەن، جايدارىلانعان جان تىنىشتىعىمەن اسقاقتاپ، بيىكتەپ كەتكەندەي سەزىلدى. ءوزىن الدەنەگە قوراش تۇتقان سەزىك وياندى. "مەن مىنا مايساراعا دا سەرىكتىككە جارامايمىن-اۋ، ءسىرا. نيەتى تازا، قىلىعى جۋاس، ارەكەتى ادال. مەن شە... نەگە اۋرەلەيمىن. نەگە ءارى-سارىمىن. بىردە ساۋلە، بىردە مايسارا دەپ بۇلقىنام. ءوزىم عانا بۇلقىنام. جۇرەك ءامىرى بەرىلمەيدى. بەرىلگەن جوق. نەگە سولاي؟ مۇمكىن ناعىز تاسجۇرەك مەن ەمەسپىن بە؟ مەنىكى الاشاق-بەرەشەكتى عانا سالىستىرۋ سياقتى عوي. "قاي جاعىنا بۇلتارسام، قانشا الام، قانشا جوعالتام" دەيتىن ەسەپقورلىق قانا. شىن ماحاببات سانانى سەزىمگە جىعىپ بەرەدى..
مايسارا! مەن ءۇشىن جانىندى دا قۇربان ەتۋگە دايىن ەكەنىڭدى بىلەم. مۇمكىن سونى پايدالانىپ ءجۇرمىن بە؟ وندا ساۋلەگە نەگە ءبىرجولا بوي ۇرمايمىن. الدە اناۋ... تار قاپاس، تەحنيكالىق ساسىق قۋىس ۇرەيلەندىرە مە؟.. مەنى سول جۇرەكسىندىرەتىن شىعار؟"
بالتا ءارى-سارى تىرلىگىنىڭ جاۋابىن تاپقانداي بولعاندا، ءوزىن-وزى جەك كورىپ، وزىنەن-وزى جيىركەندى. كوڭ اراسىنان شىققان تىرلىك يەسىنىڭ سول كوندى نەگە جاراتپايتىنىن، نەگە جاتىرقايتىنىن ەندى ءتۇيسىندى. اناۋ تىرلىك اناۋ قوڭتورعاي تىرلىك قۇلاتوبەل تىرشىلىك ءومىر بويى بالالىق داۋرەندە دە، ءوسپىرىم كەزدە دە ءوزىن وزگەلەردەن كەم تۇتقىزعان، وكسىتە قورلانتقان كەبى ەكەن عوي. سودان ەندى قۇتىلدىم با، ەندى ەركىن بوي جازدىم با دەگەندە قايتادان بۇرىنعى تاز قالپىنا تۇسۋدەن جانى ىشقىنا بەزە قاشادى ەكەن-اۋ.
— مايسارا، تۇر. ەتىگىڭدى، كيىمىڭدى شەش.
— سەن تاماق ءىشتىڭ بە؟
— جوق.
— مەن تورت ءپىسىرىپ كەتكەم.
— مەن كۋحنياعا كىرگەم جوق.
— ەھ، بال، بال! سەن مەنسىز تاماق تا ىشپەيسىڭ، ءا؟ سەن مەنى توستىڭ عوي، ءا؟ مەنى عانا!..
— ءي-يا...
مايسارا قۋاندى. ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ماعان، بال، سەگىزىنشى مارتقا وسىدان ارتىق سىيلىق قاجەت ەمەس! مەن اس دايىندايىن، شاي قويايىن.
مايسارا شىعىپ كەتتى.
"ساۋلەگە قانداي سىيلىقالسام ەكەن؟ وي، مەن بۇگىن ونى دا قۇتتىقتاماعان ەكەم عوي. قاپ! ءاي، ساۋلەگە ەرتەڭ قانداي سىيلىق السام ەكەن؟ كۋلونى جوق. سول دۇرىس بولار. وي، ءتاتتى تاماقتىڭ ءيسى كەلدى عوي مۇرىنعا! مايسارا كەرىم كۋلينار! بۇگىن اراق ىشكەنى جارامادى. وتكەندە ءبىر جىگىت "تەمەكى تارتقان قىزبەن سۇيىسكەنشە، پەپەلنسانى ءسۇي" دەپ كۇلدىرىپ ەدى. "اراق ىشكەن ايەلدىڭ قاسىنا جاتساڭ، زاكۋسكاعا تويىپ ال" دەۋ كەرەك شىعار. ءاي، مىناۋ ادەمى شىقتى. ۇمىتپايىن. جىگىتتەردى كۇلدىرۋگە جاقسى بولدى. ءتۇۋ، شەگىم شۇرقىراپ بارادى عوي. ءماسساعان! ساعات ون ەكى. سوندا ون ءبىر ساعات ءنار سىزباپپىن عوي...
ساۋلەش! مەنى ويلاپ جاتىر-اۋ. "جاستىقتىڭ ءوزى — سۇلۋلىق" دەگەندى قاي جازۋشى ايتىپ ەدى؟ بىلگەن-اۋ! ساۋلە — اشىلىپ كەلە جاتقان جۇپار شاشقان گۇل!..
كۋلون العانىم دۇرىس بولار. ءسال اقشام جەتىڭكىرەمەيدى. جارايدى، اناۋ شكاتۋلكادان جيىرما بەس سوم، ەلۋ سوم الىپ قوسسام... مايسارا قايتا قۋانادى مەن شىعىندالسام... "باي كەلىنشەكتىڭ نانسوعارى". ايتقىش-اق. ايتا بەرسىن. قىزعانشاقتىڭ قايسىسىنىڭ اۋزىنا قاقپاق قويارسىڭ. ءىشى كۇيسە، ءتۇز جالاسىن".
— ماي! ماي-ەچ-قا-ا! — ايقاي سالدى. — دايىن با تاماعىڭ؟
2
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ەكى كۇننەن بەرى ەسىك اشىلسا، باسىن كوتەرىپ الاڭداۋمەن بولدى. بالتا ەستىگەن ساتتە جەتىپ كەلەتىنىنە سەنىمدى. ىشىنەن تەك: "ايتسام با ەكەن، ايتپاسام با ەكەن؟" دەيتىن تالاسىن جەڭە الماي جاتىر.
اقىرى ءبارى انىقتالدى. اناليز تۇگەل سول اۋرۋدى... بەيداۋا اۋرۋ - راكتى - دالەلدەپ بەردى. ەمحاناعا بارىپ، قارالىپ جۇرگەن. اۋرۋدىڭ بەتى انىقتالعان سوڭ ءتورتىنشى باسقارمانىڭ اۋرۋحاناسىنىڭ" جەدەل جاردەمى" الدى دا كەتتى. ەكى-ۇش كۇن دايىنداپ، وپەراسياعا جاتقىزباق.
ءومىر... ءولىم. اتكەنشەكتىڭ ەكى باسى. دۇنيەگە كەلگەن ادام تۇبىندە ءبىر ولەدى. ءبىراق جۇرەر جولىڭدى وتكەرىپ بارىپ، بەرەرىڭدى بەرىپ بارىپ، مولىراق تىندىرىپ بارىپ كوز جۇمعانعا نە جەتسىن. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ولىمنەن قورىقپايدى. قورىقپايدى دەۋ ارتىقتاۋ بولار. دارىگەرلەردىڭ شەشىمىن ەستىگەندە ونشا ۇرەيلەنە قويعان جوق. "قانداي جىلدام ەدى!" دەگەن ءتىل ۇشىنا ورالعان سويلەممەن تاڭدانعانىن ءبىلدىرىپ ەدى. نەمەنەنىڭ جىلدام ەكەنىن اجىراتپاعان. اۋرۋدىڭ با، ءالىمنىڭ بە، الدە دارىگەرلەر تۇجىرىمىنىڭ با.
سەگىزىنشى مارت تا، توعىزىنشى مارت تا ءوتتى. بالتانىڭ توبەسى كورىنبەدى. "ءاي، ءىشىپ قويىپ، ماشيناسىن سوعىپ الدى ما؟ كەلەر ەدى عوي. تويدان كەيىن نەگە جاتپادىم؟ نەسىنە اسىقتىم؟ مەن ۇيدە وتىرسام، بالتا ىشپەس ەدى. ارينە، ول مەنى سىيلايدى. جاسقانادى".
ەسىك تاعى اشىلدى. ەسىك اشىلعاندا باسىن جۇلىپ الىپ ەلەڭدەگەن قاريانى كورگەندە پالاتالاس كورشىسى شىدامادى. ىشىنەن: "ءاي، كىمدە بولسا ناعىز بەزبۇيرەك- اق ەكەن! بالاسى الدە كەلىنى بولار. وسىدان كەلسە، توبەسى كورىنسە، ءاي، وڭاشالاپ الىپ، سىباپ بەرەرمىن-اۋ!" دەپ وزىنە ءوزى ۋادە ەتكەندەي بولدى.
سەسترا ەكەن كىرگەن. ءشپريسىن دارىگە تولتىرا كەلىپتى، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە ءۇنسىز ىم قاقتى. ءبىر جامباستاعان شالدىڭ كۇدىرەيگەن قۋ سۇيەك جاۋىرىنىن، قىلقيعان موينىن، تەرەڭدەپ كەتكەن جەلكە شۇڭقىرىن كورگەندە كورشىسى: "قانداي ايانىشتى، قانداي قيىن جاسى جەتكەن دىمكاس ادامعا" دەپ ويلادى. ۇشكىر ينە سۇيەككە قادالعانداي. مەدبيكە قىز قانى بۇرق ەتكەن جامباستى ماقتا تامپونمەن ءبىر سۇيكەدى دە، تايىپ تۇردى. كورشى جىگىت قاننىڭ توقتاماعانىن بايقاپ قالدى دا، ايقاي سالدى.
— مەدبيكە! بەرى قايتىڭىز، سەسترا!
مەدبيكە ەدىرەيىپ ورالدى.
— نە؟ ءسىز بە مەنى شاقىرعان؟
— الدىمەن قاندى توقتاتىڭىز. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، وتكينتە، پوجالۋيستا ودەيالو... انە، نەگە اسىعاسىزدار؟ دۇرىستاپ نەگە ۋكول سالمايسىزدار. ونسىزدا اۋرۋ ادامدى ودان سايىن اۋىرتقاندا بىردەمە تۇسە مە؟ سىزدەر عوي مەيىرىم پەرىشتەلەرىسىزدەر. ال، مىنا جاسايتىندارىڭىز... — جىگىت كۇرسىندى.
مەدبيكە باسقا ماقتا تامپونمەن ۋكول ەككەن جەردى ءبىراز ۋقالادى. ۇياتى بار ەكەن، قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزاردى.
— راقمەت، قاراعىم. بارا بەر، — دەدى ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، تازا قازاقشاسىمەن. — سىزگە دە راحمەت، بالام.
— وۋ، اتاسى-ay، ءوزىڭىز مىعىم شىقتىڭىز عوي! ءتۇۋ، ءتىپتى قىزىق بولدى-اۋ. قازاقشاڭىز اعىپ تۇر عوي!
— ول راس ەندى. ءبىر قاقپايىم بار، بالام. پايداسىنان باسقا زيانىن كورگەم جوق ءتىل بىلگەننىڭ. قازاق دەيتىن تاماشا حالىقتىڭ دارقان جانىن جەتە تانىدىم. ءوز تىلىمەن سويلەپ كەتكەنىمدە ءوزىمسىنىپ ءىشتارتا سەن قۇساپ قۋانعانىن كورىپ، تالاي مەرەيلەندىم. ءوز ءتىلىن، تۋعان انا ءتىلىن ارداقتاۋ — حالىقتىڭ دانا قاسيەتى. اسىرەسە، سەندەردە، بالام، قازاق جاقسى كورگەنىن سەن دەيتىنىن ەسكەر، انا ءتىلى ياعني انامنىڭ ءتىلى دەگەن اسەم تىركەس بار. ويتكەنى ءومىر ءنارىن انا توسىنەن سورىپ وسسەڭ، تۋعان حالقىڭنىڭ ءتىلىن انا الديىنەن، بەسىك جىرىنان ۇعىناسىڭ. سوندىقتان انا ءتىلى دەۋ وتە ورىندى.
جىگىت ءبىر شىنتاقتاپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە ۇزاق سۇيسىنە قارادى.
— راقمەت، اتا. نەمەرەڭىز بار ما؟
— بار... — شالدىڭ كىرپىكتەرى ايقاسىپ كەتتى... "قاپ! جاندى جەرىنە بەكەر تيىسكەن ەكەم" دەپ كورشىسى جاستىعىنا قۇلاي كەتتى. — بار، نەمەرەم! بيىل ينستيتۋتقا تۇسكەن... ءا-ا، بىلتىر ەكەن عوي. برەستە.
— الىستا ەكەن... كەلىپ تۇراتىن شىعار؟
— جوق. ول شىركىن پاپاسى ەكەۋى تۋعان جەرىن، ءۇيىن ۇمىتقان... كەلمەگەندەرىنە كوپ بولدى. — ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ سامايىنان جاس سورعالادى. ءبىراق ونى ءوزى سەزىپ جاتقان جوق. "حابار بەردىڭىز بە؟" دەپ سۇراعىسى كەپ تۇردى دا، كورشىسى ول ويىنان تەز اينىدى.
— ءسىرا، كەلىنىڭىز سول جاقتان بولار؟
— ءيا. ەگور موسكۆادا مەي-دى، ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتتى بىتىرگەن. سوندا تانىسقان عوي كەلىنمەن. الماتىنىڭ اۋاسى جاقپايدى دەپ... ول كەزدە الماتىنىڭ اۋاسى ءدال قازىرگىدەي مە ەدى... تازالاۋ ەدى عوي. كەلىنگە سىلتاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى ول. كەمپىر-شال سوپايىپ قالا بەردىك. ماماسى قايتقاندا ۇشەۋى ءبىر رەت كەلىپ كەتكەن. ءۇش جىل بۇرىن... برەستە ەكى مارتە بولعام. ءۇشىنشى رەت بولۋعا مىنە، تاعدىر دا... كەلىن دە جازباي وتىر.
كۇرسىندى مە، الدە وكسىدى مە، دىرىلدەگەن كەۋدەنىڭ دىبىسى ايىرعىسىز. قاريا تەرىس قاراپ الىپتى. الگى كەلەڭسىز اڭگىمە قاي-قايداعىسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، بىتەۋ جاراسىنىڭ اۋزىن الىپ كەتتى مە دەپ جىگىت قىسىلدى.
— اتا، ءاۋ، اتا؟
— نە، سەرىك؟ بىردەمە ايتامىسىڭ؟ — دەگەن جايباراقات داۋىستان كوڭىل ورنىقتى.
— ءسىزدىڭ اۋىرعانىڭىزدى ولار بىلە مە؟
— جوق. جۇمىستاعى، وقۋداعى ادامداردى نەسىنە اۋرەلەيمىن. قولدارى تيسە، جاقسى. جەر تۇبىنەن كەلۋ دە قيىن...— ۆاسيا اتاي كۇرسىندى. — ءبارىبىر كەلمەيدى... شەشەسى، انالارى ولەيىن دەپ جاتقاندا، ءۇش تەلەگرامما بەرگەنىمدە، ولگەننەن سوڭ ارەڭ كەلگەن... ءاي-ي، قازاق-تىڭ: "اكەنىڭ كوڭلى بالادا، بالانىڭ كوڭلى دالادا" دەگەنى مەنىڭ ەگورىما ايتىلعان. جالعىز ۇل ەدى. بەتىنەن قاعىپ كوردىك پە... ەحە-حە، سەرىكجان، بالانىڭ قانداي ەكەنىن ولەرىڭدە عانا بىلەسىڭ. قاتىگەز بە، قايىرىمدى ما، ءولىم عانا اجىراتىپ بەرەدى. قايىرىمسىز ۇلدىڭ سالعان توپىراعى توننادان اۋىر بولار. ماڭگىلىك ۇستىڭنەن باسىپ، جانشىپ جاتار... ەحە-حە... ال مەن ادامنىڭ قاتىگەزدىگىنىڭ قايدان ءنار الاتىنىن... مىناۋ باس ۇنعا تىققانداي بولدى... ءالى كۇنگە شەيىن بىلمەيمىن، سەرىك بالام. كەيدە ۇزاق ويلايمىن، ول مەيىرىمسىزدىك انا سۇتىنەن سىڭە مە دەپ. ءبىراق اننا ميحايلوۆنا، مارقۇم، بايبىشەمدى ايتام، سونداي ەلگەزەك سونداي مەيىربان جان ەدى. ەگورۋشكا كىشكەنتايىندا ءتىپتى مەيىرلى بولاتىن. مەن بازاردان تاۋىق اكەلىپ، ۇمىتپاسام، ماي مەيرامى قارساڭىندا... وندا تاستاقتا ءوز ۇيىمىزدە قازاقتاردىڭ اراسىندا تۇراتىنبىز.... الگى تاۋىقتى اكەلىپ، باسىن بالتامەن شاۋىپ كەپ قالعانىمدا، تاۋىقتىڭ دەنەسى ىرشىپ سەكىرىپ تۋلاعان... سونى كورگەن ەگورۋشكا وكسىپ جىلاپ ەدى! — شال تاعى كۇرسىندى... — تاۋىق ەتىن جەمەي قويعان. مۇمكىن سوندا ۇلىمنىڭ كوزىنشە ءتىرى جاندىقتى اياۋسىز ءولتىرىپ، جاۋىزدىق تانىتىپ الدىم با ەكەن... كەيدە ءار ارەكەتىمىزدى ويلانباي جاساي سالاتىنىمىز بار-اۋ. ەحە-حە! اكەنىڭ باقىتىنىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە، سەرىكجان؟ ول دەگەنىڭ بالاسىنىڭ جانارىنداعى اتا-اناعا باعىشتالعان مەيىرىمنەن... ماحابباتتان جانىنىڭ جىلىنۋى عوي. دۇنيەدە بالا جانارىنان سەزىمتال نە بار. جانىڭدى سۇيىنتەتىن دە، كۇيىنتەتىن دە سول مولدىرەگەن جاۋتەڭ كوزدەر عوي. سوعان جاس كەلمەسە ەكەن، كىربەڭ شالماسا ەكەن، مۇڭ ورالماسا ەكەن دەيتىن تىلەك بۇكىل عۇمىرىڭنىڭ ماعىناسىنا اينالماي ما. ال، سول جانار، ۇلىڭ جانارى ساعان شاتىناي قادالسا، سەنەن مەيىر كۇتپەسە، ساعان ەركەلىك تانىتپاسا... وندا... وندا ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن سۇراپ الام دەۋ... ساتىپ الام دەۋ بوس اۋرەشىلىك سەرىكجان. ەحە-حە... سەنبەيمىن! "ۇيادا نە كورسە ۇشقاندا سونى الادى" دەگەن تۇجىرىمعا سەنبەيمىن. ادالدىققا ۇيرەتپەدىك پە ءبىز؟ تازالىقتى بويىنا سىڭىرمەدىك پە ءبىز؟ ەگورۋشكاعا بىرەۋگە قىلداي قيانات جاساتپاۋعا تىرىسپادىق پا ءبىز. اناسى اننا ميحايلوۆنا قانداي ادام ەدى! انگەل، پەرىشتە ونداي بولماس. ال سونشاما تاربيەنىڭ ناتيجەسىنەن نە شىقتى. ءبىر شۇيكەباس ءبارىن توڭكەردى دە تاستادى. ەحە-حە، تاربيە دەيمىز، ءتالىم دەيمىز. مەكتەپتە دە كىنا بار. بارلىعى قاعاز بويىنشا. بالا بىتكەندى ءبىر قالىپقا قۇيعانداي ەتىپ شىعارۋعا قۇلشىنادى كەپ، ورشەلەنەدى كەپ... ەحە-حە. كىرپىش ەمەس قوي. ويى، قابىلداۋى، سەزىمى بولەك. ال، بىزدە مەكتەپتە، بالاباقشادا، ينستيتۋتتا: "بولمايدى! رۇحسات جوق! ءتارتىپ ساقتا! ايتقاننان اۋىتقىما! ءتارىزدى تەجەۋلەر باسىم. سول كەزدە بۇزىپ الىپ ءجۇرمىز بە ەكەن...
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ سودان كەيىن ۇندەگەن جوق. تۇسكى تاماققا دەيىن باسىن دا كوتەرمەستەن، كورشىسىمەن دە سويلەسپەستەن، گازەتتى دە قاراماستان بۇك تۇسكەن كۇيى جاتىپ الدى.
"قينالادى ەكەن-اۋ. جالعىز ۇلدان قالعان كوڭىلدى ەندى كىم تاعى الاڭداتىپ ءجۇر ەكەن؟ قاريانىڭ شىدامسىز توساتىن بىرەۋى بارى انىق. ۇلىنان دا ارتىق كورەتىن ءتارىزدى. بۇگىندە تۋعان تۋىس ەمەس، ۇعىنىسقان تۋىس دەيتىن اقيقاتقا اينالىپ بارادى. كىم دە بولسا، جانى اۋىرعان بايعۇستى ودان سايىن بۇرىستىرمەي،تەزىرەك كەلسە ەكەن. راك ەكەنىن سول شىركىن بىلە مە ەكەن؟ بىلمەيتىن شىعار. ال، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ رۋحى مىقتى! ولەم-اۋ دەيتىن ءتۇڭىلۋى جوق".
شالعا تاماقتى پالاتاعا اكەلىپ بەرەدى. تۇستەن كەيىن دە ورنىنان قوزعالماي جاتىپ الدى.
— ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، قىدىرىپ كەلمەيمىز بە؟
— راحمەت، سەرىكجان. بۇگىن سوعان كوڭىلكۇيىم بولماي جاتىر. ءوزىڭ بارا بەر، بالام.
ەسىك الدىنا شىعىپ، اۋلادا بىر-ەكى رەت اينالعان سەرىك پالاتاسىنا تەز قايتتى. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ءالى سول بۇرىسكەن قالپىنان اينىماپتى.
— تەز ورالدىڭ عوي، بالام؟ وسى بۇگىن كەلۋشىلەردى جىبەرەتىن كۇن بە ەدى؟
— جوق، اتا. بۇگىن بەيسەنبى. كەشە سارسەنبىدە كىرگىزگەن. ەندى دەمالىس كۇنى -جەكسەنبىدە جىبەرەدى.
— ءا، ءجون-جون...
سويتكەنشە پالاتا ەسىگى تىقىرلادى. ۆاسيا اتاي ەلەڭدەدى. سەرىك "كىرىڭىز!" دەدى. ەسىكتەن سەرگەي تۋروۆ مەن قادىربەك كىرىپ كەلدى.
— اتا!
س ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ!
— وۋ، مەنىڭ سۇڭقارلارىم! جوعارىلاتىڭدار! تورلەتىڭدەر! — دەپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ باسىن كوتەردى.
— ءسالاماتپىسىز، اتاي؟
— قالايسىز، دەدۋشكا؟
— مەن بە؟ وۋ، مەنىكى، ۇلدارىم-اۋ، ۇيرەنشىكتى ىڭقىل-سىڭقىل عوي. وزدەرىڭ قالايسىڭدار؟ مەنىڭ جاتىپ قالعانىمدى سەندەرگە بالتاجان ايتقان عوي.
سەرەجا مەن قادىربەك بىر-بىرىنە قارادى. ەكەۋى دە بىردەي باس يزەدى.
— ارينە، بالتا مۇقاتوۆيچتان ەستىدىك.
— ءسىز اۋىرىپ قالدى دەپ... بالتا مۇقاتوۆيچتىڭ، ءبىزدىڭ مەنشىكتى شەفتىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ ءبىز مىناۋ قادير يبن بەك ەكەۋمىز وزىڭىزگە تارتىپ كەپ كەتتىك.
— ءوزى قايدا؟
— بالتا مۇقاتوۆيچ پا؟ — قادىربەك كۇمىلجىدى.
— سەن بىلمەيسىڭ، يبن كاديري، ول شەفتى ۇلكەن شەف بۇگىن اكادەمياعاداعى جينالىسقا الىپ كەتكەن. بىرگە كەلمەك بولعانبىز.
بۇگىن كونفەرەنس-زالدا ۇلكەن ءماجىلىس بار سياقتى. — سەرەجا قولىنداعى تورىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، قىپ-قىزىل المالاردى تۋمباعا سالدى. — مامام سىزگە ۆيتامين قاجەت دەيدى. ال، مىناۋ، دەد، تۇزدالعان ساڭىراۋقۇلاق. ءوزىم تەرگەم. ناعىز ەم. وسىدان اۋىز تيسەڭىز، جازىلىپ كەتەسىز. مەن ءسال سىرقاتتانسام، وسى ساڭىراۋقۇلاقپەن ەمدەلەم.
— راقمەت، سەرەجا. مەنىڭ ساڭىراۋقۇلاقتى جاقسى كورەتىنىمدى بىلگەندەي اكەلىپسىڭ، — دەپ ءسىڭىرلى ساۋساقتارىمەن سەرەجانىن بىلەگىن قىستى.
قادىربەك قارا سۋمكاسىنان كاستريۋلدى شىعاردى.
— اتا، مەنىڭ مامام دا... ءسىزدىڭ قازاقشا ەتتى ۇناتاتىنىڭىزدى بىلەدى. سۋىماپتى. ءقازىر جەيسىزدەر مە؟..
— ءاي، قادىربەك! ماماڭا العىسىمدى جەتكىز. سەرەجا، سەن دە ماماڭا مەنىڭ ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىر. جەيمىز. سەرىكجان ەكەۋمىز ءبىر تويلايتىن بولدىق.
— اتا، كوپ جاتاسىز با؟
— بىلمەيمىن، قادىربەك. ءبىراز تەكسەرەتىن شىعار تاعى. ءبىر كىشىرەك وپەراسيا جاسايمىز دەي مە... دارىگەرلەر بىلەدى عوي، — دەپ اتاي كەيىن شالقالاي بەرىپ ەدى، سەرەجا مەن قادىربەك جاستىعىن جوتاسىنا توسەدى. — ەم-دوم جامان ەمەس. شيراپ قالدىم. شيپاسىن سالسا، ايىعىپ تۇرارمىن... مايسارا جەڭگەلەرىڭدى كورمەدىڭدەر مە؟
— كوردىك...
— كورگەندە ءبىز، دەد، مايسارا تىلەۋعارينوۆنانى مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاعانبىز.
— ولارىڭ وتە دۇرىس بولعان، بالالار.
— اتا، قانداي ءدارى كەرەك؟ مۇمكىن تابىلمايتىنى بولسا... — قادىربەك قىپ-قىزىل بوپ ۇيالىپ كەتتى. "ءاي، تاعى ءبۇلدىردىم. بۇلار عوي، اسىرەسە، سەرەجا، مەن پاپامدى ايتىپ وتىر دەپ ويلايدى. جوق، مەن بۇكىل اپتەكالاردى ارالاپ شىقسام دا تابار ەدىم".
— ءدارى جەتكىلىكتى مۇندا، قادىربەكجان. وعان اۋرە بولما... بالتا جينالىسقا كەتتى دەدىڭدەر، ءا... ءوزى جۇدەمەپ پە؟
— كىم، شەف پا؟ قايداعى جۇدەگەن! ەكى بەتى تۇپ-تۋرا تامبۋريندەي! جوق! ءبىزدىڭ شەف جۇدەمەيدى. نەرۆىسى مىقتى! جۇدەۋ بىلمەيدى.
— وپەراسيانى قاي جەرىڭىزگە جاسايدى، اتا؟
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ەستىمەدى مە، ەستىگىسى كەلمەدى مە، تۋمبوچكانىڭ اۋزىن اشىپ ەكەۋىنە ءبىر-بىر المادان ۇستاتتى.
— انە جەردە سۋ بار. جۋىپ جەڭدەر.
— نۋ، دەد! ءوزىمىز اكەلىپ، ءوزىمىز جەيمىز بە؟
— سەندەردىڭ كوڭىلدەرىڭە تويدىم، بالالار. سەندەردىڭ جەگەندەرىڭە قاراسام، ءوزىم جەگەندەي بولام.
قادىربەك المالاردى جۋىپ اكەلدى.
— دەد، ءسىز قاي جەرىڭىزگە وپەراسيا جاسايتىنىن ايتپادىڭىز عوي؟ اۋىر وپەراسيا ەمەس پە؟
— جو-جوق! جاي اشەيىن ءبىر پروفيلاكتيكا ءۇشىن عانا دەيدى. ايتپەسە، جاتام با. اۋ، قاراڭعى بولىپ كەتىپتى عوي. قايتىڭدار وندا. ەرتەڭ جۇمىستارىڭ بار.
— تەز ايىعىپ شىعىڭىز، اتا!
— دەد، ءبىز تاۋعا بارامىز دەپ ەك قوي. بارامىز، دەد!
— بارامىز، نەمەرەلەرىم...
قادىربەك سىرتقا شىققان سوڭ دا ءبىرازعا دەيىن كوڭىلسىز كەلە جاتتى. اقىرى جاڭبىر بۇرىككەن اسفالتقا تۇكىرىپ تاستادى.
— نەگە شىنىمىزدى ايتپادىق؟ كونفەرەنس-زال... شەف... ۇلكەن ءماجىلىس... سەنىڭ اياق استىنان شۇبىرتا جونەلگەن ەرتەگىڭە ۆاسيا اتاي سەنە قوياتىنداي...
— سەنەدى. ويتكەنى ول كىسىنىڭ كوڭىلى سونى عانا قالايدى. بالتانىڭ جاقسى بولعانىن تىلەيدى. ءالى دە ءۇمىتتى ودان. ال، سەن، قادىربەك... ارينە، اتايعا قيىن. قاتتى قينالادى. راك ەكەنىن بىلەدى. ال رۋحى مىقتى. شىركىن وسىنداي جاندارعا بەيداۋا اۋرۋ قايدان كەلەدى ەكەن!..
— بالتانى ىزدەيدى... قاتتى باۋىر باسىپ قالعان. سەرەجا، ەكەۋمىز ىلعي كەلىپ تۇرايىقشى، ءا؟
— كەلەمىز، كەلىپ تۇرامىز؟ ال، بالتا مۇقاتوۆيچ. وح، قالاي وزگەرگەن! قانداي ءوزىمشىل!
وسىدان كەيىن ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى.
سەگىزىنشى مارتتا مايسارا تىلەۋعارينوۆنانى قۇتتىقتاپ شىقپاق بوپ كەلىسكەن-دى. ەكەۋى گۇل بازارىنان بەس تال قىزعالداق ساتىپ الىپ، باسقىشپەن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەن. ەلەكتر قوڭىراۋدىڭ تۇيمەسىن ءبىراز باسقان. ساعات كۇندىزگى ءۇش. ءبىر جاققا كەتىپ قالدى ما دەپ تە كۇدىكتەنىپ ەدى، اقىرى ەسىك اشىلىپ، ار جاعىنان ەكى كوزى بۇلاۋداي ءىسىپ كەتكەن مايسارانى كورگەن.
— مايسارا جەڭەشە!..
— مايسارا تىلەۋعارينوۆنا!..
ودان ءارى ەكەۋىنىڭ دە دىمى وشكەن. ال، مايسارا، مايسارا تىلەۋعارينوۆنا وكىرگەن كۇيى كەيىن بۇرىلىپ، زالعا كىرىپ كەتكەن.
ەكەۋى ەكى جاقتاپ كەلىنشەكتى ارەڭ جۇباتقان. ورامالى شىلقىعان سۋ بولعان مايسارا مىنا ەكى جاس جىگىتكە كۇيىگىن شاعىپ، وپاسىزدىق كورگەنىن باياڭداعان.
— بالتا... تۇندە عانا سەنى سۇيەم دەپ... قانداي سەنىپ ەدىم! نەگە الدايدى؟ سەرەجا، قادىربەك ايتىڭدارشى ەركەكتىڭ ءبارى سولاي ما؟ ءبارى الداعىش پا؟ تۇندە باسقاشا ايتىپ، كۇندىز جالت بەرگەنى قالاي؟ الدىمەن ەرتەمەن اۋرۋحاناعا تەلەفون سوققان. مەن ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ جاعدايىن، ءحالىن ءبىلدى عوي دەپ قۋانىپ ەدىم... سويلەسىپ بولىپ، كىردى. "ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ راك ەكەن" دەدى. جۇرەگىم شانشىدى. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى سونداي ايادىم. ال ول... ex، بالتا، بال!.. قانداي قاتىگەز! قۋاناتىن ءتارىزدى. الاقانىن الاقانىنا ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. "ۆوت ي ۆەزەنيە! پاتەر ماعان قالادى!" دەگەنى. سودان ءبىر جاققا شىعىپ كەتكەن... مەن... مەن كوپ توستىم. تاعى توستىم. ايەل حالقى تەك توسۋدى عانا بىلەدى. — مايسارانىڭ قايتادان يىعى سەلكىلدەدى. — جىلامايىن دەسەڭ دە، ىزاڭ كەلەدى. ءبىر كەزدە ول... ول كەلەدى ەكەن... تەرەزەدەن قاراپ تۇرعام. ءبىزدىڭ تەرەزە پودەزدىڭ ءدال ۇستىندە. قاسىندا كىم دەيسىڭدەر عوي؟ ساۋلە! قولىندا گ ۇلى بار... ناعاشى-جيەندى بوپ مەنى قۇتتىقتاعالى كەلە جاتقان شىعار دەپ ويلادىم. — مايسارا ودان ءارى ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. ديۆانعا بەتىن توسەپ سولقىلداپ ۇزاق جىلادى.
قادىربەك تە، سەرگەي دە كوپكە دەيىن جۇباتا المادى.
قادىربەك اس ۇيدەن سۋ اكەلىپ ىشكىزدى.
— جەڭەشە، جىلاعاننان تۇك ونبەيدى. جۇيكەڭىزدى بوسقا جۇقارتپاڭىز.
— سوندا ولار قايدا؟ — دەدى سەرگەي تۋروۆ.
— وتىر... ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ پاتەرىندە ەكەۋى تويلاپ وتىر... ەح، بال، بال! قانداي قاتىگەز ەدىڭ! ماعان كورسەتپەي، باسقا جاقتا جۇرسەڭ... كوز الدىمدا، ءدال ىرگەمدە جاساعانى مىناۋ.
سەرگەي باسىن شايقادى. بالتاعا كوڭىلى ءبىرجولا قالعان ەدى. قادىربەك ورنىنان اسىعا تۇردى.
— قايدا باراسىڭ؟ توقتا!
قادىربەك قولىن ءبىر سىلتەدى دە، ەسىككە بەتتەدى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ ەسىگىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
ەسىك سارت اشىلىپ، بالتا كورىندى.
— سەن بە، قادىربەك؟! نە بوپ قالدى؟
— ءسىز... ءسىز... ءسىز...
— ءيا! مەن... الدىڭدا تۇرمىن ايتا بەر.
— ءسىز ناعىز جاۋىزسىز، بالتا اعا! جوق، اعا ەمەسسىز. اعا بولا المايسىز.
— سول ما بار ايتارىڭ، قادىربەك؟ سوعان بولا ەسىكتى سىندىرۋعا بولا ما، — دەپ بالتا كۇلىمسىرەدى.
— اتتەڭ، ۆاسيا اتايدىڭ پاتەرى، ايتپەسە...
— جوق، قادىربەك! ەندى بۇل مەنىڭ پاتەرىم! مەنىڭ! ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ بولمەسىنە اقتىق رەت شالقالاپ كىرىپ، شالقالاپ قانا شىعادى. سوندىقتان، قادىربەك باۋىرىم، مەن ءوز مەنشىگىمدى سۇمدىق قورعاعىش جانمىن. سەن ەسىكتى ەمەس، مەنىڭ باسىمدى سوقتىڭ الگىندە. ومان دا شىنتۋايتقا كەلسەك ەسىكتەن گورى باسىمدى سوققىلاعانىن الدەقايدا ءتيىمدى. كراسكا... بوياۋ دەفيسيت بۇگىندە.
— ونى دا جاسارمىز. سوعۋ قاشپاس، — دەپ قادىربەك كۇرسىندى.
— وي، ءتىلىڭ شىعا باستاپتى. سوندا سەن ۇلكەنگە قول كوتەرمەكپىسىڭ، قادىربەك؟ — دەپ بالتا ەپ-ەرسى كوزىن باقىرايتتى.
— جاۋىزدىقتى تۇمسىقتان سوعىپ قانا تۇقىرتادى.
— سول تۇمسىق كىمدىكى بولارىن بىلمەي تۇرسىڭ-اۋ.
— بالتا، كىم ول؟ — ار جاقتان الجاپقىش تاققان ساۋلە جاقىنداپ كەلدى. — سالەمەتپىسىز. نەگە كىرمەي تۇرسىز؟
— ساۋلەتاي، سەن اسۇيگە بارا بەر. بۇل جىگىت ادرەستى شاتاستىرىپ جۇرگەن بىرەۋ.
— جوق، بالتا! مەن ەشقاشاندا شاتاستىرمايمىن. اداسقان دا، اداستىراتىن دا ءسىز! ەح، ساۋلە! ءسىز مىنا كىسىنىڭ قانداي ادام ەكەنىن بىلمەيسىز. بىلمەيسىز! — قادىربەك بۇرىلىپ تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ سەرگەي دە سىرتقا شىقتى.
— نە ءبىتىردىڭ، قادىربەك. بوسقا نەرۆىڭدى بۇزدىڭ.
— جوق. ولاي ەمەس، سەرەجا! ولاي ەمەس. مەن جاۋىزعا جاۋىزسىڭ دەدىم. بەتىنە ايتتىم.
— ودان نە شىقتى ال. بالتا مۇقاتوۆيچ: "وي، قادىربەك باۋىرىم، قاتەلەسكەن ەكەم، جازدىم، جاڭىلدىم" دەپ قايتا ورالدى ما؟ جوق. قايتا ول ودان سايىن قۇتىردى.
— ءبارىبىر ول ءوزىنىڭ جاۋىز ەكەنىن ءبىر ادامنان ەستىدى. ءبىز... ءبىز ايتا المايمىز... ايتۋدان كەتكەنبىز. ەگەر ءبارىمىز ءارقايسىمىز جاۋىزدى جاۋىز دەسەك ارامدى ارام دەسەك ارسىزعا ارسىزسىڭ دەسەك ولار ويلانار ەدى. قورقار ەدى... ال ءبىز ۇندەمەيمىز... كورسەك تە، سەزسەك تە — ۇندەمەيمىز. ال ماڭايىمىزدا ءبىزدىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىمىزدىڭ ارقاسىندا كۇن سايىن قانشاما قىلمىس بولىپ جاتىر، سەرەجا. - قادىربەك اياق استىنداعى كەسەك مۇزدى تەۋىپ جىبەردى. — ونىڭ مۇرنىن بۇزۋ كەرەك!
— ال، ول سەنى ميليسياعا ۇستاپ بەرەدى.
— بەرە بەرسىن.
— وندا نە تۇسەدى، قاديري؟ ول جازىقسىز جابىرلەنگەن بولادى. ال سەن نە شتراف تولەيسىڭ، نە كەسىك الاسىڭ.
— قانداي ەگويست! ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ... ۆاسيا اتاي ءالى... ال، ول پاتەردى يەمدەنىپ العان. اناۋ اتايدىڭ ءتىپتى كوڭىلىن دە سۇرامايدى، — دەپ قادىربەك ىزادان ىشىنە سيماي كەلەدى. العاش بالتانى تۋعان اعاسىنداي سىيلايتىن. سول اعاسىنداي ادامنىڭ قازىرگى ادامدىق قاسيەتتى تابانىمەن جانىشتاعان قىلىعىن كورگەندە شاراسىزدىقتان قۇر جىلارمان حالگە ءتۇستى. — ءاي، اناۋ ساۋلە! سونداي جاپ-جاس. بالتانى بىلمەيدى. ءىشىن كورمەيدى!..
— جارايدى، كاديري. سەن بەكەر قينالما. ارينە مايسارا تىلەۋعارينوۆناعا قيىن. ماعان اسىرەسە ول ايانىشتى. ءبىراق ءبىز نە ىستەيمىز؟... — سەرگەي دە تۇيىققا تىرەلىپ، باس شايقادى. — ءبىز ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە بارايىق، ءا؟
— بارامىز! — قادىربەك سەرگەيدىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى. — بارامىز، سەرەجا. ادامزات بالتا مۇقاتوۆيچتان عانا تۇرمايدى. ءبىز اتايدى... اتايدىڭ كوڭىلىن جۇباتامىز...
سودان ەكەۋى دە شەشەلەرىنە تاماق ءپىسىرتىپ بۇگىن ارنايى كەلىپ ەدى، قاريانىڭ بالتانى ىزدەگەن، بالتانى اڭساعان كوڭىلىن ءارى تۇسىنەدى، ءارى ايايدى.
— ەرتەڭ مەن وعان ايتام، — دەدى سەرەجا. — ەگەر ول ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى تۇسىنسە، بارىپ تۇرۋى كەرەك. "ءاي، ول بارمايدى. ول پاتەردى وزىنە الىپ الماق. پاتەردەن ايداپ شىقسا!.. سونى كىمگە ايتۋ كەرەك؟ گوريسپولكومعا ما؟ راييسپولكومعا... الدە دوموۋپراۆلەنيەم مە؟ شىركىن قىساسقا قىساس جاساسا عوي ءسويتىپ. ادام ولەيىن دەپ جاتىر. ءبىر، ەكى ايلىق عۇمىرى قالعان. ول سوعان شىدامايدى. شىدامايدى".
3
— ساۋلەتاي، پاسپورتىڭ قايدا؟
— سۋمكادا. ونى قايتەسىڭ، بالتا؟
— ۇندەمە، ساۋلەش. قاجەتى بولىپ تۇر. مەن ساعان، بىلەمىسىڭ، ساۋلەش، ەكستراۆاگانتنىي سيۋرپريز جاسايمىن. قانە، پاسپورتىڭدى بەرشى، — دەپ بالتا ساۋلەنىڭ پاسپورتىن الىپ الدى.
— ول نە سيۋرپريز؟ — ساۋلە كادىمگىدەي ىنتىعىپ تۇر.
— كەيىن بىلەسىڭ، ساۋلەش. ءقازىر ەستىپ قويساڭ، قىزىعى قالمايدى. و-و، سەن، ساۋلەتاي، سۇمدىق كۋلينار بولارسىڭ، انا جاقتان كەرەمەت عاجايىپ ءدامدى ءيىس كەلىپ جاتىر عوي مۇرىنعا، — دەپ بالتا تاناۋىن جىبىرلاتتى. سونى كورگەن ساۋلە كۇلىپ جىبەردى.
— سەن، بالتا، كوميك ارتيست سياقتىسىڭ قۇددى بار عوي. تاناۋىڭ سويلەپ كەتتى عوي.
— تاناۋدى سويلەتپەۋگە ەركىنە قويدىڭ با، بۇكىل ءۇيدى ءتاتتى تاعامنىڭ ءيىسى جايلاپ الىپ، شەگىمدى تۋرا شۇرقىراتىپ بارادى.
— الگى جىگىت نەگە كەلدى؟ نە ايتپاق؟
— ءاي، ول مەنىڭ لابورانتىم. اكەسى – شيشكا. سودان سوڭ كەۋدەسىنە نان پىسەتىن كوكىرەك. ءىشىپ العان. ءىشىپ العان كىسى نە ايتپايدى. وح، ساۋلەش، اناۋ تاماعىڭدى تەزدەتىپ تۇسىرمەسەڭ — ۇلتابارىمدى بولىنگەن ءسولى تەسىپ، جارادار ەتىپ جۇرەر، — دەپ بالتا ساۋلەنى يكەمدەپ قۇشاقتاماق بولىپ ەدى، قىز سىتىلىپ شىعىپ كەتتى.
— كەرەك ەمەس، بالتا. مەن... مەن وسىندايدى جاقتىرمايمىن. ءبىزدىڭ گرۋپپادا قولى جۇردەك ءبىر بالا بار ەدى. الگىنى اسقار تاۋبەسىنە كەلتىردى.
— اسقار؟! ول - كىم؟ — بالتانىڭ ءتۇسى قۋقىل تارتتى.
— اسقار ما؟ ول — گرۋپپا ستاروستاسى. سونداي ينتەلليگەنت جىگىت! تۇرپايىلىق پەن دورەكىلىككە توزە المايدى. گرۋپپاداعىلاردىڭ ءبارى سىيلايدى ونى. — ساۋلە قىزا سويلەدى. كوزىنە نۇر جۇگىرىپ، بەتى دۋىلداپ الاۋلادى. — اسقار سونداي شىنشىل! ەشقاشاندا وتىرىك ايتپايدى. وي، اناۋ كۇيىپ بارادى!
ساۋلە اسۇيگە جۇگىرە جونەلدى.
"اسقار دەيدى. بۇنى تۇپتەۋ كەرەك. ونى ساۋلەش جەك كورمەيتىن سياقتى. وزىڭمەن تايتالاس تۇسەتىن بىرەۋدىڭ بولعانى ونشا ءتيىمدى ەمەس. ءاي، ول مەنىمەن يىق تەڭەستىرە الماس. ساۋلەتايدى وسى پاتەرگە تىركەتىپ السام... وھ، سونان كەيىن مۇرتىمدى بالتا شابار ما!.. ءبىر ۇيدەگى ەكەۋ، قىز بەن جىگىت ەرلى-بايلى دەگەن ءسوز. زاگس-كە وتىرۋ قاشپايدى. وتىرساق — وتىرامىز. ساۋلە جاس. ايەل بولۋعا لايىق. ارينە مايساراداي كورىك پەن تۇلعاعا يە ەمەس. مايسارا — ارداكۇرەڭ عوي ناعىز! ونىمەن دە اراقاتىناستى ءبىرجولا ۇزبەۋ كەرەك. ساۋلە — جار بولسا، ماي — ليۋبوۆنيسا. نەسى بار. بۇگىندە جۇرتتىڭ كوبى سويتەدى.
ال، ساۋلەشتىڭ پاسپورتىن قالاي تىركەتۋگە بولادى؟ ماگومەدپەن كەزدەسۋ دۇرىس شىعار. ول جاسايدى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كۇتە تۇرار. جاڭا عانا ءولىپ، وڭ بوساعاعا قويىلعان جوق. وعان بولا كۇيزەلۋدىڭ قاجەتى جوق. تۋعان ۇلىنان وپا كورمەگەندە، مەن نە ىستەي قويام وعان. مەن ءوز شەشەمدى-اقت جارىلقاپ الايىن... ءاي، وسى پارىز، قارىز دەيتىن پالەلەردى كىم ويلاپ تاپتى ەكەن. ادامنىڭ اياق-قولىن شىرمايتىن شارتتىلىق قانا عوي ولار. موينىنا تۇزاق بوپ ءتۇسىپ، ەڭسەڭدى كوتەرتپەي جانىڭدى جەگىدەي جەيدى-اۋ. تاپقانىنا، تۋعانىنا عۇمىر بويى بورىشتى بوپ جۇرگەنىڭ. جانۋاردى... مالدى نەگە كورمەيدى. تۋدى، اياقتاندىردى - ءبىتتى. ەشكىم ەشكىمگە بورىشتى ەمەس. قارىز دا ەمەس. ادامدار نەگە سويتپەيدى؟".
* * *
ماگومەد بالتانىڭ ءوتىنىشىن زەر سالا تىڭدادى. — ساۋلە دۇرىس قىز، بالتا. تالعامىڭ جامان ەمەس... ال، مىناۋ تاپسىرماڭدى جاساۋعا بولادى... ال، ءبىراق شال ءالى ءتىرى عوي، ءا؟
— ءتىرى... ءبىراق راك. وپەراسيا جاساتام دەيدى. وپەراسيا ۇستىندە كەتۋى دە مۇمكىن.
— توسساق قايتەدى؟..
— نەگە؟
— تىركەتۋ وڭاي بۇل قىزدى. پاتەردى ءبىرجولا الىپ قالۋ كەرەك ءبىرجولا.
— ماعان دا سونىسى قاجەت، ماگومەد! — دەپ بالتا ەنتىگە قالدى.
— سوندىقتان دا توسا تۇرامىز. جانە، بالتا، وعان دەيىن ءبىر دوڭگەلەكتى دايىنداي بەر.
— قانداي دوڭگەلەك؟
ماگومەد جاتىپ كەپ كۇلدى. كوزىنىڭ جاسىن سۇرتكىلەپ، قويماي كۇلەدى.
— دوڭگەلەك دەپ بالتا، ءبىر مىڭ سومدى ايتادى. ارادا دوڭگەلەكتەر دومالاماسا بولمايدى. دوڭگەلەسە-اق ءىس ءبىتىپ جۇرە بەرەدى.
— جارايدى، ماگومەد.
— پاسپورتتى ماعان بەرىپ قوي...
ماگومەدتەن شىعىسىمەن بالتانى ەندى ءبىر مىڭ سومنىڭ قايعىسى بۋدى. "قايدان تابام؟ ارينە، مايسارا ءبىر مىڭ ەمەس، بىرنەشە مىڭدى لاقتىرىپ تاستار ەدى، مىناۋ بولاشاق قۇتحانامدى ارامنان تۇسكەن اقشامەن بىلعامايىن. قارىزدى كىمنەن الۋعا بولار ەكەن؟ ءبىراق ونى قاي كەزدە وتەي الام؟ ايلىق شايلىققا دا جەتپەيدى. ساۋلەمەن قوسىلا قالساق -بۇرىنعى مايساراداعىداي استا-توك تۇرمىس كوزدەن ءبىر-بىر ۇشادى. جاعداي ءبىرشاما قيىندايدى...
ءاۋ، اپاما نەگە حات جازبايمىن؟ ەكى سيىردىڭ ءبىرىن ساتسا، ءبىر مىڭدى تاپپاي ما؟ بالاسىنىڭ قامىن جەمەسە نەسىنە جۇرەدى؟ قىسىلعان كەزىمدە قول ۇشىن بەرمەسە، انام دەپ نەسىنە ۇزدىگەم وندا...
تەزدەتىپ حات جازايىن... تەلەگرامما بەرسەم شە؟ ونى دا بەرەيىن، حات تا جازايىن. ءاي، اقىل تاپتىم-اۋ. ءبىر سيىردا نە تۇر. قايتا شارۋاسى جەڭىلدەنەدى. ءتۇۋ، باسىم ىستەپ كەتتى-اۋ! مىناۋ ءبىر ساتىمەن بىتەيىن دەپ تۇرعان نارسە بولدى-اۋ. ەندى شالدىڭ تەزىرەك مۇردەم كەتكەنىن تىلەيىن. كەيدە وسىنداي ەشكىمگە كەرەكسىز جەتىم، جەسىرلەردىڭ ءىلىنىپ-سالىنىپ ءجۇرىپ الاتىنى بار. قۇداي سوندايىنان ساقتاسىن.
ساۋلەتايدى كەشە ءبىر ايمالاپ سىناپ كورۋ كەرەك ەدى. مىسى باسا بەرەدى. الدە تازالىقتىڭ ءوز پەرىشتەسى بولاتىنى راس پا ەكەن؟ اناۋ اسقارىن بارىپ كورۋ قاجەت. قىستىرىلىپ جۇرسە، قىستىرىلمايتىنداي قىلۋ دۇرىس. كۇرجىك-كوليانى نەگە پايدالانباسقا.
ساۋلەش ءسۇيىسۋ بىلە مە ەكەن؟ بوياۋسىز-اق ەرىندەرى قىپ-قىزىل عوي، قىپ-قىزىل! سىلەمدى قاتىرىپ ءجۇر بالەكەي قىز".
* * *
— ەرتەڭ وپەراسيا جاسايمىز. كوڭىل كۇيىڭىز قالاي، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ؟ — دەدى قاسىنا بىرنەشە دارىگەردى ەرتىپ اۋرۋلاردى قاراپ جۇرگەن باس دارىگەر.
— كوڭىل كۇي وزدەرىڭە بايلانىستى. جاقسى بولادى دەپ الدىمنان شىراق تۇتاتىپ، ساۋلە ءتۇسىرىپ قويساڭدار، مەنەن ءۇمىتتى، مەنەن سەنىمدى ادام تابىلمايدى. سونى وزدەرىڭ ايتا الاسىڭدار ما؟ — دەپ ۆاسيا اتاي باس دارىگەردىڭ بەتىنە سىناي قادالدى.
— كوڭىل كۇيدى كوتەرىڭكى ۇستاعان دۇرىس. ءبىز بە؟.. سەنبەسەك ارينە، وپەراسيا جاساماس تا ەدىك. جىلتىراعان شىراق بار-اۋ، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ، تەك سونى ءسوندىرىپ الماساق. سەنىمسىزدىك دەيتىن وكپەك جەل جامان، — دەپ ءتۇسىن بۇرىپ، كورشى جىگىتكە قاراپ كەتتى. — ءسىز، قالايسىز؟ شىعۋعا دايىندالىپ جاتىرسىز با؟ ەمنىڭ تولىق سيكلىن العانسىز.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ باس دارىگەردىڭ تەز بۇرىلىپ كەتۋىن وزىنشە توپشىلادى. "ءاي، ارينە، راكتى جەڭدى، جەڭىپتى، جازىپتى دەگەندى ەستىگەم جوق. بۇلار، ازار بولسا اۋرۋدىڭ بەتىن ءسال بوگەر. بوگەسە، باسقاسىن قايتەم. بوگەسىن. ال، الدا-جالدا... بالتاعا ايتايىن با... ول، ول ۋايىمداپ ازىپ بىتەدى، ەستىسە. سونداي جانى نازىك... ءاي، وسى قىلمىس جاساعانداي قۋىستاناتىنىن جامان ەكەن. ايتۋ قيىن-اۋ. قاتتى جاسىپ قالادى بالتاجان. ول ماعان، مەن وعان مىقتاپ باۋىر باسىپ كەتتىك. مايسارامەن بىرگە تۇرسا دا، كۇنىنە ءبىر رەت كىرىپ مەنىڭ حال-جايىمدى بىلمەسە كوڭىلى كونشىمەيتىن. ۇلىما حابار بەرمەي-اق قويايىن. قولى دا تيمەي، كەلىنشەگى دە ۇرسىپ، مازاسىن الار. نەسىنە اۋرەلەيمىن. ايتەۋىر نەمەرەمدى كورە المادىم دەمەسەم... تانىماي دا قالارمىن. ستۋدەنت. ەڭ بولماسا سۋرەتىن سالىپ جىبەرسە... تۇرىپ كەتە السام... مۇمكىن تۇرارمىن. باس دارىگەر الداماۋى ءتيىس. شىراق... قالت-قۇلت جانعان ءالسىز شىراق. مەنىڭ قازىرگى حالىم دا ءدال سول شىراق... جەل وتىندەگى شىراقتاي عوي. پانا بولار، قالقان بولار نە بار؟ حيرۋرگتىڭ سكالپەلى مە؟ قالقان بولا قويار ما ەكەن؟
بالتاعا قالاي ايتسام ەكەن؟ ءاي، وز-وزىڭنەن قۋىستانعانىڭ جامان-اۋ. وزىڭنەن گورى وزگەنىڭ قينالعانىن كورگىڭ كەلمەيتىن ادام تابيعاتى-اي! قانداي نازىكسىڭ! قانداي قىمباتسىڭ! ءبىر-بىرىمىزدى اياۋ، ءبىر-بىرىمىزدى ايالاۋ باردا قوعام بەرىك جۇمىر جەر — جىلى بەسىك التىن ۇيا بوپ تۇرا بەرەدى. ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى اتوم، نەيترون بومبالارىنان دا قۇدىرەتتى-اۋ!
نوتاريۋسقا بارعانىم ءجون بولدى. دۇرىس جاسادىم. ايتپەسە... نە وندا. نە مۇندا جوق بولار ەدى.
بۇگىن كەلىپ قالار... بىلدىرگەنىم ابزال شىعار. الدىن الا دايىندالىپ وتىرار ەدى. ايتايىن. اۋرۋىمنىڭ قانداي ەكەنىن بالتاجاننان جاسىرمايىن".
— نەگە باستىڭ داۋىسىن، سەرىكجان؟
— ءسىز ۇيىقتاسىن دەپ...
— كوتەرشى. "ءبىر بالا" تويست "ۋگاي-اي" عوي. ريشات سونداي جاقسى ايتادى، ءا! حالىق اندەرىنە، شىركىن، نە جەتسىن! — دەپ ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ كەۋدەسىن كوتەرىپ، ءان تىڭداۋعا كىرىستى.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
قاتيرا حاتتى دا، تەلەگراممانى دا ءبىر-اق كۇندە الدى. بالتانىڭ مۇلدە حابارلاسپاي كەتكەنىنە كوندى قۇلازىپ، جۇرەگى سىزداپ، وڭاشا ۇيدە كەي تۇندەرى تاندى تاڭعا ۇرعىزىپ دوڭبەكشىپ شىعاتىن. تۋعان ۇلدان تورىعىپ، ءجون تاپپاي قينالعاندا اقىلداسار ادام بولماي سەندەلەتىن. تاس ەمشەگىن ءجىبىتىپ، تار قۇرساعىن كەڭىتىپ ەمىرەنتكەن بالتاسى تىستەۋىك اتتاي كىرجىڭدەپ اۋىلدان تۇرا قاشىپ، سوناۋ الماتىدا ادەمى كەلىنشەك الىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتىپ العاندا، قاتيرا نە ىستەرىن بىلمەي قاتتى دال بولعان. ادالدىعىن، جازىقسىزدىعىن ەندى قاناسىنان شىققان ءوز بالاسىنا دالەلدەپ، شارشاپ-شالدىعۋى كەرەك پە؟ سوندا مىناۋ كىنامشىل، شامشىل دۇنيەنىڭ قاي پۇشپاعىنان مازاسىز جانىنا تىنىشتىق تابار. تابا الار ما. جاستاي جەسىر قالعان كەلىنشەكتىڭ ءتاۋباشىل كوڭىلىنىڭ جۇبانىشى — ۇلى ەدى. قانداي ءبىر ءناپسى جەلىگى جاس قانىن دۋىلداتا تاسىتىپ، ەركىن السا دا، باۋىرىنا باسقان بالاسىنا ەمىرەنگەن مەيىرىممەن وزىنە ءوزى تىيىم سالۋشى ەدى. ەندى مىنە سول جالعىزى ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن كەزدە اناسىنا ورىنسىز كىنا تاعىپ، ەل-جۇرتتىڭ بەتىنە قاراعىسىز ەتىپ كەتتى.
حات سوزدەرى جىلى ەكەن. تاندىر بوپ كەۋدەسىن كۇيدىرگەن ازابىنا "اپام-اۋ، جاعدايىڭ قالاي؟ دەنساۋلىعىڭ جاقسى ما؟ اۋىرىپ جۇرگەن جوقپىسىڭ؟" سياقتى ۇلىنىڭ بۇرىنعىشا ەلجىرەۋىك ءتىل قاتۋى ءساۋىر جاڭبىرىنداي اسەر ەتتى. كوزىنە جىلۋ، جۇزىنە نۇر جۇگىردى. ءوز كۇيىگىنە ءوزى ورتەنىپ، ءوزىن ءوزى قينايتىن وڭاشالىقتان اپ-ساتتە بوساپ، الماتىدان حاتى ەمەس، بالتانىڭ ءوزى كەلگەندەي جادىرادى.
"ءتاۋبا! جالعىز ەمەس، ەل ىشىندە وتىرمىن. باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداعاندا عانا دەمەسەم، ەشكىمنەن كەم ەمەسپىن. تيىننان تەڭگە ۇنەمدەپ، انە، اقىرى جالعىزدى جەتكىزدىم. ايتەۋىر، قارا شايعا كۇدىك قوسىپ ۇرتتاۋدان ساقتاسىن. قولىڭدى جىلى سۋعا سالام دەۋ... — ارمان عوي، ارمان. ارماننىڭ دا بارى جاقسى-اۋ. كۇرسىنگەنمەن كەۋدەڭ بوساماسا، جىلاعانمەن جاسىڭ تاۋسىلماسا، كۇيبەڭدەگەن تىرلىكتەن وپا كورمەدىم دەپ قايدا بەزىپ كەتەرسىڭ. ءوزىڭدى ءوزىڭ جۇباتپاساڭ — الدى-ارتىڭنان تۇگەل ۇڭىرەيىپ تۇرعان قۋىس-قۋىستان ەسكەن سۋىق ىزعار جانىنا جاي تاپتىرماس. دالباسا دامەدەن ءبارىبىر ايىرىلۋعا بولمايدى. قىبىرلاپ قىر اسا بەرسەڭ - ارتتا قالعان ازاپ الىستاي تۇسەر. وسىعان كوڭىل ۇيىتايىن دا. اناۋ "اپالاپ!" قول سوزعان جالعىزىمنىڭ قاراڭداعان كولەڭكەسى داتكە قۋات قوي. نازارىن نەگە تومەندەتەيىن. مەدەت تۇتىپ الاقان جايعانى كوكىرەگىمدى ءيسىنتىپ سالا بەرمەدى مە. مەنەن باسقا ارقاسىنان قاعىپ، ماڭدايىنان سيپار كىمى بار. ساداعاڭ كەتەيىن، بالتاجان! قۇرباندىعىڭ ەمەسپىن بە مەن. "اپا، ايىپقا بۇيىرما، قىسىلىپ تۇرمىن" دەيدى. جالعىزىمدى ايىپقا بۇيىرارداي ماعان نە بوپتى. و نەسى، ەي. سەن قىسىلعاننان كەيىن ماعان دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا؟ جالعاننىڭ جالپاقتىعىنان نە قايىر؟ ءومىر ءسۇرىپ، اۋا جۇتىپ ءجۇرىپ جاتقانىم سەنىڭ ارقاڭ عوي، ۇلىم. "ورنىندا بار وڭالاردىڭ" ءبىر وتىرىگى بولسايشى. اۋماعان اكەڭ بولىپ باراسىڭ. قاباعىن كەرە، جىميىپ كۇلگەنى-اق كەرەمەت. ءدال مۇقات مارقۇم ءتىرىلىپ كەلگەندەي ەلەستەيدى-اۋ سوندا...
قاسقا سيىر ەندى بۇزاۋلامايدى. ەكى جىل قاتارىنان قىسىر قالدى. جانۋار ەكەش جانۋار دا قارتايادى ەكەن، ءا. شۋىن سىپىرىپ، اۋزىنان ۇرلەپ، قولدا وسىرگەن مال دەمەسەم... ءاي، بالتاجانىم قىسىلماسىن..."
تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرعان قاتيرا تۇرعاننىڭ ۇيىنە تۋرا تارتتى. "ءبىر كۇنگە بوساتار. قاشانعى دەمالىسسىز سالپاقتاعانىمدى ءبىر ەسكەرمەس. ماقاننان گورى دۇرىستاۋ ءوزى". وسى سەنىممەن ەسىكتى باتىلداۋ قاقتى.
— بۇل كىم؟ — دەگەن ايەل داۋسى شاڭق ەتتى.
— ءا-ا، ءنازيا!.. مەن عوي... پارتورگتا شارۋام بوپ تۇرعانى...— دەپ بەر جاقتان قاتيرا كۇمىلجىدى.
— تاڭ اتپاي مازالايدى. ءاي، كولحوز، كولحوز! مادەنيەتتەن دە، ونەگەدەن دە، تارتىپتەن دە جۇردايسىڭ-اۋ! — ءنازيا ەسىكتى اشىپ قالدى. حالاتىن جەلبەگەي جامىلا سالىپتى. ءىش كويلەك كيمەي مە، مادەنيەتتى، زيالى قالالىقتىڭ سالتى ما، توسىندەگى جانە مىقىنىنداعى ءبىر ەلىلەرى اپپاق دەنەدەن بولەكتەنىپ كورىنىپ تۇر.
— سالەمەتپىسىڭ، ءنازيا.
— شارۋاڭ قانداي؟
— تۇرەكەڭە ايتسام با دەپ ەم...
— تۇرەكەڭسىز بولماي ما. ول شىركىنىڭ مەنەن دە ارتىلمايدى. — ءنازيا ەپ-ەرسى كۇلدى. — ءوزىڭ تۇسىڭنەن شوشىعاننان ساۋمىسىڭ، قاتيرا؟
قاتيرا مىنا بەتسىزدىكتەن ساسىپ قالدى. ءتىل قاتۋعا شاماسى جوق. سول كەزدە تۇرعان كورىندى.
— ءا، قاتيرا، ءسالامات پا؟ بەرى ءوت.تابالدىرىقتا تۇرىپ قاپسىڭ.
— تۇرەكە...— داۋسى قارلىعىپ شىقتى. قاتيرا جوتكىرىندى. — سىزدە شارۋام بوپ.
— تاڭ اتپاي ىزدەگەنىنە قاراعاندا، تۇرەكەسى، وزىندە بۇيىمتايى كوپ بولسا كەرەك. ءاي، ءبىراق... قالجاڭدى بىلەم عوي سەنىڭ، — دەپ بوكسەسىن بۇلتىڭداتقان ءنازيا بولمەگە كىرىپ كەتتى.
— قانداي شارۋا ەدى؟ مىنا اراعا وتىر.
قاتيرا قۇيرىق باستى. ءنازيا كەتكەن سوڭ ساباسىنا ءتۇستى.
— بالتاما، بالاما ءبىراز قاراجات كەرەك بوپ قالعان ەكەن. سوعان قاسقا سيىردى بازارعا اپارسام با دەپ... ەگەر مۇمكىندىك بولسا، بۇگىنگە بوساتساڭىز... ءبىر-اق كۇن عوي. بالتاجان قىسىلىپ تۇرعان سوڭ... — دەپ بۇرقىراعان بالاپان شاشىن ءشالىسىنىڭ استىنا ساۋساقتارىمەن تىققىشتادى. — وزىڭىزگە سەنىپ كەلدىم، تۇرەكە...
— سەن بىلاي ىستە، قاتيرا. بۇگىن بەكتەمىر اۋدانعا بارادى. سەن ءوزىڭ اۋرەلەنبەي سول بەكتەمىرگە تاپسىر. مەن ايتتى دە. اسىقپاسىن. قوڭىر توبەلدى ءمىنسىن، ۇشقىر ات ول.
— وي، راحمەت، تۇرەكە! مۇڭسىز بولىڭىز!
قاتيرا بەكتەمىردىكىنە جاسقانا ارەڭ جاقىندادى.
سوناۋ بالتا كەلىپ-كەتكەننەن بەرى ايعانشا مەن قاتيرا ءبىرىن-بىرى كورمەيدى. ءقازىر قاتيرا ايعانشامەن كەزدەسۋدەن تايساقتاپ كەلەدى. بەكتەمىر الباردا وتىر ەكەن. قاتيرامەن باس يزەپ امانداستى.
— وۋ، قاتيرا-اۋ، تاڭ اتپاي نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ كوك بومازي شۇلعاۋ وراعان وڭ اياعىنا كەرزى ەتىگىن سۇقتى.
— جۇمىسسىز كىسى جۇرە مە... قاسقا سيىردى ساتام با دەپ... بالتاجانعا ءبىراز قاراجات كەرەك بوپ قالعان ەكەن...
— قاسقا سيىردى ساتام دەيسىڭ، ءا. ءوزى قانشا بۇزاۋلادى؟
— ون ءبىر بۇزاۋلادى عوي. بۇلاق قوي جانۋار! ەكى جىلدان بەرى تۋ. قاساپ قىپ سويىپ ساتسا، مىڭنان اسىرىپ تۇسىرەر ەدى. وعان قول قىسقا.
— وعان ۋايىمداما، بەكتورى.
بەكتەمىر بەكتورى دەگەندە قاتيرا بۇكىل دەنەسىمەن ءدىر ەتىپ، بريگاديرگە جالت قارادى. بىرگە وقىپ، بىرگە ءوسىپ، ەندى مىنە بىرگە قارتايا باستاعان قۇرداستاردىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە، كوڭىل قامباسىندا ساقتايتىن جاستىق شاق بەلگىسىندەي ەستەلىكتەرى بولادى. الدەبىر سەبەپ تۇنىق ويدى تولقىتىپ جىبەرگەندە، بۇيىعىپ جاتقان ەستەلىك كەۋدە تۇنەگىنە ساۋلە شاشىپ، جۇدەگەن جاندى جىلىتىپ شىعا كەلەدى.
قاتيرانىڭ جۇزىنە لەزدە قان جۇگىردى، جانارىنا نۇر ورالدى. تاڭعى شاپاقتىڭ قارسى ۇرعان ساۋلەسىندە اسەم بادەن جاس كەزدەگىدەي قۇلپىردى.
— بەكتورى دەيمىسىڭ، الشاعىر؟!
— سەن دە ۇمىتپاپسىڭ-اۋ، قاتيرا.
— نەگە ۇمىتايىن. "پەرىنىڭ قىزى بەكتورى!" دەپ مۇقات ەكەۋىڭ مەنى العاش اتاپ ەدىڭدەر-اۋ! — داۋسى باسەڭدەگەنىمەن ىشكى ءدىرىلدى ەكپىنى ايقىن. كۇنقاقتى بەتكە جىلۋ تەپكىزىپ، "الشاعىر" دەگەن ءۇنى باياعى كۇمىس قوڭىراۋ سىڭعىرىنداي بولماسا دا، سونىڭ جاڭعىرىعىن ءتىرىلتتى. بەكتەمىر ءيسىندى.
— الشاعىر... ءا! سونداعى الشاعىردان، بەكتورى، جۇرناق قالدى ما ەكەن؟ — دەپ ءبىر قۇلاعى ەدىرەيگەن ەلتىرى قۇلاقشىنىن سىپىرعاندا، تىقىرلاتقان توبەسىنىڭ اقشىل قىلدارى تىكىرەيدى. الاقانىمەن باسىن ءبىر سيپاپ، بەكتەمىر قۇلاقشىنىن قايتادان قۇتتى ورنىنا قوندىرا سالدى. ءجۇزىن تايساقتاتا بۇرىپ، سىزدىقتاتا كۇرسىندى.
"قالاي تەز قارتايىپ بارادى. شاشى مۇلدە اعارىپ كەتىپتى. قوبلاندىجاننىڭ كۇيىگى ءمۇجيدى-اۋ. قۇر قۇلاقتارى قالقيىپ قالىپتى". قاتيرا وسى مۇسىركەۋ تولى ويىنىڭ جەتەگىمەن ءبىر اتتاپ بارىپ بەكتەمىردىڭ يىعىنا قولىن توسەدى. ساۋساقتارى جىبىرلاپ قالىپ باسىلدى.
— جۇرناعى نەسى... قايتا سەن بۇرىنعىدان دا مىقتىسىڭ. الشاعىرى وزىمەن كەتسىن. سەن بىزگە قارا قاسقا اتتى قامباردايسىڭ، بەكتەمىر-اۋ.
بريگاديردىڭ تۇلابويى وقىس ءدىر ەتتى. كوزدەن گورى دەنەسى وسال ەكەن. سونى سەزدىرمەۋگە تىرىستى ما، نازارىن تىكتەدى. قاتيرانىڭ جۇزىنە قاراپ تۇرىپ، ىرجيىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، قاتيرا! سەنىڭ بويجەتكەن كەزدەگى سىرشىلدىعىڭ قالماپتى ءالى. تەز اۋەسقويلانا قالاتىن مىنەزىڭ كەرىم ەدى!.. — بەكتەمىر كوشەنىڭ ارعى بەتىنەن قاراڭداعان الدەكىمدەردى كورىپ قالدى. — سەن، قاسقا سيىردى ءدال ءقازىر ماعان اكەلىپ بەر. بازارعا ءوزىم اپارام. ءبارىبىر اۋدانعا جۇرەيىن دەپ وتىرمىن.
— بىلەم. كەشكە دەيىن اسىقپاۋىڭا بولادى.
— قايدان بىلەسىڭ؟
— تۇرعان ايتتى. ساعان قوڭىرتوبەل اتتى ءمىنسىن دەدى.
— قوڭىرتوبەلگە مىنسەم، راكەتاڭا دا پىسقىرام با، — دەپ بەكتەمىر كوڭىلدەندى.
— ءاي، سيىر شىركىن جەتەككە جۇرەر مە... تارتىنشاقتاپ ابدەن قاجىتپاسا ءوزىڭدى، — دەپ قاتيرا قيپاقتادى.
— وي، اتتى ادام شارشايدى دەپ... ءاي، قاتيراش- اي! سەن وندا سيىرىڭدى الىپ شىعا بەر، تەز ءجۇرىپ كەتەيىن. ءزىلمان قاساپشى سويىس مالى كوبەيىپ كەتسە، بۇلدانىپ بىتەدى.
قاتيرا قۋانىپ كەتتى.
— ءولاي، بەكتەمىر! سوندا قاساپ قىلماقسىڭ با؟
— ءيا.
— ۋاي، مۇڭسىز بول، قۇرداس! الپامىسىڭنىڭ قىزىعىن كور. ايعانشاڭ الاقانىندا ۇستاسىن. ەكى دۇنيەدە دە باقىتتى بول! — دەپ قاتيرا ريزا كوڭىلىنىڭ العىسىن جەتكىزە الماي ەنتىگىپ تۇر.
— ءبىزدىڭ كلاستىڭ مىقتى اتەيسى سەن ەمەس پە ەدىڭ، بەكتورى. تاعى قانداي باتاڭ بار؟ ايتىپ قال، كۇندە مۇنداي مەيىرىمىڭ تۇسە بەرمەس، بەكتورى.
"بەكتورى" ءتۇسىندى دە جىميدى. كۇرەڭتكەن ەكى بەتتىڭ ۇشىنداعى شۇڭقىرى ءسال ءبىلىندى. سول-اق ەكەن بەكتەمىر كەۋدەسىنە جىلۋ قۇيىلدى. جانى جادىراپ، اسەم كۇيگە بوكتى. جاۋىز جاننىڭ الدەكىمگە جاماندىق جاساپ، قىبى قانا ماسايرايتىن مەيرىمسىزدىگى بولادى. ال ىزگى ادامنىڭ ۇندەس، تىلەكتەس قايىرىمدىلىقتان ءلاززات الىپ، بار بولمىسىمەن جاڭعىرا تۇلەيتىنى جانە اقيقات.
قاسقا سيىردى بەكتەمىرگە جەتەكتەتىپ جىبەرىپ، سيىر قوراسىنداعى جاس بۇزاۋلارعا ءسۇت بەرىپ، استىن جايلاپ بولىپ قاتيرا ۇيىنە قايتتى. ازاننان بەرى ءنار سىزباعاندىقتان با باسىنىڭ ساقيناسى ۇستادى. ۇيىنە تاقالا بەرگەنى سول ەدى، كورشى ءۇيدىڭ اۋلاسىن ءبولىپ تۇرعان اعاش شارباعى گۇرس ەتىپ قۇلادى. سوستيىپ تۇرىپ قالعان قاتيرا سالدەن سوڭ ەس جيدى. بوي سوزىپ، كورشىسى سۇيمەنقۇلدى كوردى.
— ءاي، شىراعىم، مىناۋىڭ نە؟ — دەپ قاتيرا كورشىسىنە جاقىندادى.
سۇيمەنقۇل قولىنداعى ۇشكىر كۇرەگىنە سۇيەندى. باسىن كوتەردى. قوس تاناۋدى تاڭىرايتىپ ىلگەرى سوزدى.
— بۇ كىم شىراق دەپ سىزىلىپ قالعان؟
— سۇيمەنقۇل-اۋ، نە قىلعانىڭ؟
سۇيمەنقۇل قالتاسىنان "بەلومورىن" شىعاردى. اسىقپاي ءبىر تالىن ەرنىنە قىستىردى.
— قاپتالداسپا! قاتىن شەشەتىن شارۋا ەمەس.
— قاراعىم، ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ شارباقتى نەگە قۇلاتتىڭ؟
— قۇلاتسام — ورناتام. جۇمىسىڭ بولماسىن، — دەپ سۇيمەنقۇل كوكشىل ءتۇتىندى قاتيرانىڭ بەتىنە ۇرلەدى.
— جۇمىسىم نەگە بولمايدى. بۇل شارباقتى مارقۇم مۇقات ءوزى جاساعان.
— مۇقات... مۇقات! نەمەنە سەنىڭ مۇقاتىڭ اۋليە مە ەدى سونداي-اق. سول مۇقاتىڭ كولحوز مەنشىگىنە كيمەلەپ كىرىپ كەتىپ، ارتىق جەردى قوسىپ العان. سەندەردىڭ كەسىرىڭنەن مەن ءوزى ۇلەسىمنەن قاعىلىپ كەلىپپىن، — دەپ سۇيمەنقۇل بەيپىلدەنىپ بوقتاپ سالدى. سودان سوڭ تۇسىنىكسىز بىردەمەلەردى مۇرىن استىنان ايتىپ بۇرقىلداپ تۇردى دا تەمەكى تۇقىلىن شيىرىا جىبەردى. جەردە سۇلاپ جاتقان اعاش شارباقتان بەرى اتتاپ ءتۇستى دە، شەكارا سىزىقتان ەكى ادىم ىلگەرى وزىپ، كۇرەك قادادى.
— شىراعىم سۇيمەنقۇل، نە ىستەمەكسىڭ؟ سوندا شارباقتى ءبىزدىڭ اۋلاعا قاراي ەكى ادىم ىسىرماقسىڭ با؟ — دەدى قاتيرا ءالى دە سەنەر-سەنبەس.
— ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ. ادىلەتتى ءسويتىپ ورناتام. جەردى يەسىنە قايتارام! — دەپ سۇيمەنقۇل الاقانىنا كەزەك تۇكىردى.
— يەسى — كىم؟
— ەگەسى — مەن! مەن! سونشاما جىل جامباستاپ كەلگەندەرىڭ جەتەر. ەندى ءبىر مەتر تۇگىل جارتى مەتردى وزگەگە بيلەتپەيمىن،— دەپ سۇيمەنقۇل كۇرەكتى اياقپەن باسىپ، قارا جەرگە بويلاتا باتىرىپ جىبەردى.
— قاراعىم سۇيمەنقۇل، جونگە كەلسەڭشى. بىزگە بۇل جەردى اۋىلسوۆەت ءوزى ءبولىپ بەرگەن. مەترلەگەن قاعازى دا بار، — دەپ قاتيرا كورشىسىنە ەنتەلەي تاقالدى. — جولسىزدىق جاساما، بالام. بالتام ءبارىڭ بىرگە ءوسىپ ەدىڭدەر عوي.
— ءاي، قاتىن! مەن ساعان شىراقتا، قاراقتا ەمەسپىن! جادىگەيلەنبە ءويتىپ. قايقاي ءارى! جەر — مەنىكى. اۋىلسوۆەتتە، كولحوز باستىقتا سولاي دەپ وتىر. — ىرسىلداعان سۇيمەنقۇل قادانىڭ ورنىن تىزەدەن كەلتىرىپ قازىپ تاستادى.
— ءاي، سۇيمەنقۇل! سەن قوبلاندىنى ءولتىرىپ ماقانعا وتكەنىڭدى ماعان جاساي المايسىڭ. قولىڭ قان سەنىڭ! جالعىزباستى ايەل دەپ الىمجەتتىك جاساپ، تاپا تال تۇستە زورلىق جاساعانىڭ با، ادىرەم قالعىر! — دەپ قاتيرا كۇرەككە جارماستى. — كىمدى باسىنباقسىڭ، ءاي! مەن سوندا سەندەردىڭ شاڭىراق تۇيەلەرىڭە ءمىنىپ كەلىپپىن بە.
سۇيمەنقۇلدىڭ تاناۋى شۋىلداپ، كوزى الارىپ، ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى. قاتيرانىڭ قولىن قايىرا كۇرەكتى جۇلىپ الدى.
— ەي، قاتىن! تاعى ايتام، قان بولماي تۇرعانىڭدا ءجونىڭدى تاپ. قاۋساپ تۇرعان سۇيەكتەرىڭدى جيناي الماي قالارسىڭ، — دەپ ىسىلدادى.
— نەگە كەتەم، ەي! شىراعىم-اۋ، ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ شارباعىمدى ءبىر قۇلاتىپ، جەرىمدى ەكى قازىپ، قايدان كەلگەن قۇداي ەدىڭ، ءا! قانە، قازىپ كورشى، قولىندا عانا ولەيىن! — دەپ كۇرەككە قايتادان جار¬ماستى. سۇيمەنقۇل ۇندەگەن جوق، سۇزەگەن بۇقاشا موينىن كۇجىرەيتىپ، ءداۋ جۇدىرىعىن ايەلدىڭ وڭمەنىنەن تىق ەتكىزە قادادى. قاتيرا سىلق جىعىلدى. كوزدەن جاس ىرشىعاندا، كەۋدەسىنەن ىڭقىل اتىلدى.
سۇيمەنقۇل وپىرىلىپ تۇسكەن كورشىسىنە قايرىلىپ قاراماستان ەكىنشى شۇڭقىردى قازا باستادى. كەرزى ەتىكتىڭ تابانى كۇرەكتى قارا جەرگە بويلاتا-بويلاتا سۇڭگىتكەندە، اپ-ساتتە جەروشاقتاي جەردى توڭكەردى دە تاستادى.
"ولەرمەنىن قانشىقتىڭ! جەر مەنىكى" دەيدى. بۇرىن ونىكى بولسا، ەندى مەنىكى. تەگىن الىپ وتىرعام جوق. ماقاننىڭ اۋزى ماعان قاراي ءبىر قيسايعاننان كەيىن بۇل شەشىمدى جەردەگى ادام تۇگىل كوكتەگى قۇداي بۇزا المايدى. جولىمدى كەسكەستەمەك. كۇرەگىمە جارماسپاق".
سۇيمەنقۇلدىڭ تۋ سىرتىنان كەنەت ازىناعان اششى داۋىس سۇڭقىلداپ قويا بەردى.
— ۋاي، جۇرتىم-اۋ! كورنەۋ كوزگە زارلاتىپ قوياسىڭدار ما وسىلاي. قورلىقتى سۇيمەنقۇلدان كوردىم عوي! قولى ەتىمە، ءسوزى سۇيەگىمنەن ءوتتى عوي! حالقىم-اۋ، قايداسىڭ؟
سۇيمەنقۇل تاناۋلاپ قارق-قارق كۇلدى.
شىقتى ءبىر ەل تۇتقاسى. حالقىن شاقىرادى. جەر — بەتىنەن مەن سياقتى كۇناكارلاردى جوعالتىپ جىبەرمەك. وي، حاتۋن، جەتتى دەيمىن ساعان. شەگىم ءتۇيىلىپ قالار.
قاتيرا ساپ تىيىلىپ، كوگەرىپ وتىرىپ قالدى. ءار تۇستان ءبىر قاراڭداعان كىسىلەردىڭ ءولىپ جاتسا دا جانىنا جولاماسىن سەزدى مە، الاقانىمەن جەر تىرەپ ورنىنان تۇردى. ۇستىنە جۇققان شاڭ-توپىراقتى دا سۇرتپەستەن كولحوز باسقارماسىنىڭ كەڭسەسىنە قاراي ەنتەلەي باسىپ جونەلدى. جول-جونەكەي كەزدەسكەندەردىڭ سالەم، سۇراعىنا دا جاۋاپ قاتۋعا مۇرشاسى بولعان جوق. ىشتەگى اشۋلى ىزا، اشىنتقان كەكتى وكپە، قورعالاتقان مۇساپىرلىگى ءدىرىلدى وكسىكتى القىمىنا كەپتەپ، القىنتىپ كەلەدى. كوز الدى بۇلدىراپ تابان جولدان باسقانى كورمەي، ەكى-ۇش سىرلاس ابىسىن، قۇربىلارىنىڭ قاسىنان قايىرىلماي وتە شىقتى.
"مىنا بايعۇسقا نە بولعان؟"
"ءاي، مىنا اسىعۋى تەگىن ەمەس! بالتاسى امان با ەكەن؟"
"تورپاق ءسۇزدى مە، تايىپ جىعىلدى ما، بيشارانىڭ ەتەگىن قاعۋعا دا شاراسى بولماعان-اۋ!"
"ءاي، وسى تىكباقاي قاتيرانىڭ وزىندە دە بار. قاشان كورسەڭ، باسىن قاقايتىپ الىپ، ودان باسقا ۇرعاشى جوقتاي-اق، اسپاندى توبەسىمەن تىرەگەندەي اناۋ-مىناۋدى مەنسىنبەيدى"، دەسكەن كۇبىر-سىبىردى سوڭىنان ىلەستىرىپ، كەڭسە اۋلاسىنا كىردى. ەڭسەلى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا جەتكەندە كەۋدەسىنە سەسكەنۋ ەندى مە، ءسال كىبىرتىكتەدى. "قورقام با؟ ءيا، قورقام. ماقان سۇسىمەن-اق قالشىلداتادى. اۋ، سوندا كورىنگەننىڭ تەپكىسىن كورىپ، تاياعىن جەپ، جەرىمنەن تاعى ايرىلىپ قالام با؟" وسى قىجىل باتىلداندىرسا كەرەك بىرىنەن ءبىرى اۋىر بىرنەشە ەسىكتى سارت-سۇرت اشىپ، اتشاپتىرىم كەڭ بولمەنىڭ بوساعاسىندا ءبىر-اق توقتادى. تورگە كوز سالعاندا قارا كرەسلونىڭ بىلەك قويعىشىنا ەكى قولىنىڭ سالماعىن تۇسىرە قونجيىپ وتىرعان ماقاننىڭ تىشقان كوزدەرى بۇعان جىلتىراي تەسىلدى. باسقا قىبىر دا، قيمىل دا بىلىنگەن جوق.
قاتيرانىڭ تابانى پاركەتكە جەلىمدەي جابىسىپ قالدى. ءيىنى سالبىراپ، كىرپىكتەرى جىپىلىقتاپ كەتتى. كوز جانارى كۇل سەپكەندەي سالقىن تارتتى. الگىندەگى اشۋلى ىزا دا، اشىنتقان قورلىعى دا زىم-زيا جوعالدى. جىلان ارباعان بوزتورعايداي اناۋ جىلتىراعان قوس تەسىككە نازار تىكتەي الماي ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ بارادى.
كرەسلو شايقالدى. كرەسلونىڭ سىقىرلاعان دىبىسى توبەدە جاڭعىردى. ىڭىرانعان داۋىس كومەيدە قىرنالدى.
— ال، ءيا!..
زەيىن اۋدارىپ، ءىلتيپات تانىتقان بەلگى دە، "نەڭمەن كەلدىڭ؟ قالاي كەلدىڭ؟ بۇيىمتايىڭدى ايت!" دەيتىن بۇيرىق تىكسىنۋ دە وسى ەكى دىبىستا ەكەنىن مىناۋ بوساعادا تالاي كوز موليتكەن قاتيرا جاقسى بىلەدى.
— ماكە، جەسىردى جەلكەلەي بەرسىن دەگەن زاڭ بار ما؟ قاشانعى قايعىما كومە بەرەدى؟ — دەپ تىعىلىپ قالعان قاتيرا ەڭىرەپ قويا بەردى.
"قانداي كورىكتى، ءپاتشاعار! ءالى نۇرى تايماعان. دۇرىستاپ كيىندىرىپ قويسا..." دەپ ويى بۇزىلا باستاعان ماقان العاشقى سەسىنەن اينىماي اقىرىپ جىبەردى.
— ءجون سويلە، قاتىن! سوراڭدى ۇيىندە اعىز! بۇل ارا — كەڭسە. كوپ سوزبا، ۋاقىت تىعىز.
ماقان الدىنداعى اسەم تەمەكى سالعىشتان قوس ساۋساقتىڭ ۇزىندىعىنداي جىڭىشكە سيگارەتتىڭ بىرەۋىن الىپ، اسىقپاي تۇتاتتى. قىرىلداي كەكىرىپ، كوك ءتۇتىندى كومەيدەن لەك-لەك ىتقىتتى.
— زورلىققا تىيىم بولا ما؟ الدە "باسسىز ءۇيدىڭ ءيتى وسىراق" دەگەندەي كولحوز مۇشەسىن اركىم وزىنشە بيلەپ، يلەپ وتە بەرە مە؟
— قىسقارتا ايت! — كرەسلو سىقىرى كۇشەيدى. شىناشاعىمەن ءتىسىن شۇقىلاعان باستىق اياعىن ىلگەرى سوزا شالقالاپ، مايلى شۇيدەسىن جۇمساق ارقالىققا سۇلاتا سالدى.
— ايتسام، وزىڭىزدەن، ماكە، كومەك سۇراي كەلدىم، — دەپ قاتيرا بىرەر اتتاپ ىلگەرى وزعانىن بايقاپ قالىپ، ساسقالاقتاپ توقتادى.
— كىم ول؟
— سۇيمەنقۇل عوي تۋلاقتاي ساباعان... ۇلىمنان ءسال- اق ۇلكەن ەدى. قول جۇمساعانى-اق جانىمدى كۇيدىردى-اۋ بارىنەن بۇرىن.
— سەن، قا... قاتىن، ءسوزدى ساپىرا بەرمەي، توق ەتەرىنە كوش. قاراپ ءجۇرىپ تيىسپەيدى ول ەشكىمگە. كولحوزدىڭ ايتۋلى مامانى.
— ماماننان ساداعا كەتسىن ول قانىپەزەر. قوبلاندىنىڭ قانى سونىڭ موينىندا. تاپا-تال تۇستە شارباعىمدى قۇلاتىپ، جەرىمنىڭ جارتىسىن ءوز ۇلەسىنە قوسىپ الماق. تىيىڭىز جاۋىزدى! جاۋىزدىقتى اۋىزدىقتاڭىز!
"ءاي، ءالى دە كوز قارىقتىرادى-اۋ. كوزىنىڭ وت شاشۋىن قاراشى! قوبلاندىنى ءالى داۋلاماق!"
ماقان ەكى-ۇش ىرعالىپ بارىپ، كرەسلوسىنان ارەڭ بوسانىپ، ورنىنان تۇردى. ەزۋىندەگى تەمەكى تۇقىلىن ءۇش ساۋساعىمەن ءىلىپ الىپ، كەنەت قاتيرانىڭ بەتىنە قاراي شيىرىپ جىبەردى.
— ماماندى قارالاما! مەن سەندەي سايقالدارعا ازاماتتى تىلدەتپەيمىن! بىلگىن سونى!
سيگارەت تۇقىلىنان جاسقانىپ جالت بۇرىلعان قاتيرا ماقاننىڭ بەتىنە شانشىلا قاراپ، قانتالاعان كوزى مەن قىزارا بورتكەن جۇزىنەن سەكەم الدى. "Mac ەكەن-اۋ! ءاي، ءبىر cay كۇنى بولار ما ەكەن؟ ەندى كىمگە مۇڭىمدى شاعام؟"
— ماكە، ەندى نە ىستەيمىن؟ مارقۇم مۇقات ءۇي سالىپ، شارباق ورناتقاندا سۇيمەنقۇل جالاڭبۇت جۇگىرىپ جۇرەتىن. كولحوز بەن اۋىلسوۆەت ءبولىپ بەرگەن جەرگە نەگە تالاسادى ول؟ — دەپ باسەڭسي سويلەپ باستىقتىڭ كوڭىلىن بۇرماق بولدى.
— اكەڭنەن قالعان جەر ەمەس. ۇلەس-ۇلەس دەپ بەزەك قاعا بەرمە، سەن سايقال. قوماعاي اشقاراق سۇمەلەك مۇقاتىڭ كەزىندە كولحوز جەرىنەن ارتىعىمەن قوسىپ العان. ادىلەتسىزدىككە مەن جول بەرمەيمىن! — دەپ قاتيراعا جاقىندادى. ءتورتپاق دەنەنىڭ سالماعى اياق باسقان سايىن جالتىراعان پاركەتتى سارناتىپ قويا بەردى.
— ماكە، سوندا ءسىز... ءسىز سۇيمەنقۇلدى جاقتاپ تۇرمىسىز؟ — كەيدە شاراسىز ءحالدىڭ ىشكى تولقىنى بەتكە ۇرىپ، قورعانسىز جاندى ۇياڭ مۇڭمەن قۇلپىرتىپ جىبەرەتىنى بولادى. ءدال ءقازىر قاتيرا الگىندەگى تۇتىككەن جۇزدەن ايىعىپ، وزگەرىپ سالا بەرىپ ەدى، ماقان ەندى مۇلدە قىزىعا قاراپ قالدى. اشۋلى سەسى جوعالىپ، جىپسىك كوزدەردە وزگەشە جىلت تۇتاندى. "مىناۋ ايەلدە ەركەكتى وزىنە تارتاتىن قۇدىرەت بار. قانداي كورىك! كەرمەقاستىڭ ءوزى! "راحاتحاناعا" اپارىپ بىرەۋگە توسەپ بەرگەنشە، ءوزىم نەگە قىزىعىن كورمەيمىن. بالاسى سونشاما اۋليە تۇتىپ ەدى. اۋليە مە، پەرى مە، اۋسەلەسىن كورەيىن. ءبىر يلەپ السام، ودان كەيىن ءوزى تىلەنىپ تۇرار. ىزدەگەنىم وسى!" ماقان جالپاق الاقانىن ايەلدىڭ جەلكەسىنە تاستاپ كەپ جىبەرىپ، يكەمدەي تارتىپ، قاتيرانىڭ بەتىن كەۋدەسىنە باستى.
— ءوزىڭ ءالى دە... ءالى دە تۇعىردان تايا قويماپسىڭ... قىرىق التىعا شىعاسىڭ، ءا. سەنى بەكتورى دەيدى عوي، ءا... — ەندى ەكىنشى قول تۋ سىرتىنان وراي جاناسىپ، سىعىمداي قىسىپ، سودان سوڭ تىك كوتەرىپ بۇرىش جاقتاعى ديۆانعا الا جونەلدى.
— وۋ، ماكە، بۇنىڭىز نە؟ — قاتيرانىڭ بۋلىققان ءۇنى مەن قوسا اياقتارى عانا تىپىرلادى.
— شۇرق ەتپە، بەكتورى. ساۋابىڭدى عانا الام. سۇيمەنقۇلدى دا، باسقاسىن دا اياعىڭنىڭ استىنا تاستايمىن... كىم كورىنگەنگە كوڭىلىم قۇلاپ، كوزىم تۇسە بەرمەيتىنىن بىلگىن.
ەكەۋى دە ديۆانعا ءدۇرس ەتىپ قۇلادى. ۇستىنەن تاۋ باسقانداي تالىقسىپ كەتكەن قاتيرا جان ۇشىرا جۇلقىندى. ءبىراق ەكى قولى تەمىر قۇرساۋدان بوسار ەمەس. تۇنشىققان دەمى دە، ءۇنى دە شىقپاستاي. ءبىر ىشقىنعاندا كەۋدە استىنان بەتى بوساپ ەدى، ىسىلداي سويلەدى.
— ءسىز...ءسىز كىمدى تالكەك ەتپەكسىز. تۇرىڭىز! بوساتىڭىز! ايتپەسە...
— نەمەنە ايتپەسە؟ — دەپ ماقان قارىسىپ جاتىپ كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— اتتان سالام. ابرويىڭىزدى بوسقا ايرانداي توكپەڭىز. مىناۋىڭىز — ناعىز ايۋاندىق! باستىقسىز، كوممۋنيسسىز! — دەپ بۇلقىنىپ ەدى، قارۋلى قۇشاق ودان سايىن سىعىمداپ، سولەكەت قيمىلىن كۇشەيتتى.
— داۋسىڭ اشۋلانعان سايىن ادەمىلەنە تۇسەدى ەكەن، كوگەرشىنىم. اتتاندا، اتتاندا وندا. مۇمكىن مەنى ساعان بۇگىن ءتاڭىرىم كەزدەستىرىپ تۇرعان شىعار، سۇلۋىم. باستىقسىڭ دەيسىڭ، ءا. ءاۋ، باستىقتا اۋسار، كوممۋنيستە جەلىك پەن سەزىم بولمايدى دەپ ساعان كىم ايتتى؟ تىپىرلاما، بيكەشىم. ەنتىگىپ تۇرعان ەركەكتىڭ دەنساۋلىعى زورايادى. ماناۋراپ تۇرعان ايەلدىڭ مەيماناسى تاسيدى. شورشىما، قالقاشىم. اپىراي، بۇعان دەيىن سەنى قالاي بىلمەگەم؟ مىناۋ شوق شاشقان كوزدەرىڭنەن ون جەتىدەگى بويجەتكەننىڭ بوتاكوزى ساداعا كەتسىن. تۋلاما، جانىم. كوزىڭ قارايىپ، ارقاڭ قىشىپ، تاقىمىڭ تارتىپ جۇرگەن شىعار. رەتى كەلىپ تۇرعاندا قاجەتىڭدى اشىپ، ساۋابىڭدى الايىن.
ماقاننىڭ ءبىر قولى بوساپ، جالماجان تومەن سىرعىدى. سول-اق ەكەن مىناۋ ورەسكەل زۇلىمدىقتان جانى تۇرشىككەن قاتيرا شاپشاڭ سەرپىلە بەرىپ، قاتتى شىرەندى دە، قوس شىنتاقپەن ۇستىندەگى كەۋدەدەن ءتۇيىپ جىبەردى. شالقالاپ بارىپ اۋناپ تۇسكەن باستىقتى اتىپ تۇرعان بويدا جانە تەۋىپ كەپ قالدى. بايقاۋسىزدا اياعى ەركەكتىڭ جاندى جەرىنە اياماي ءتيىپ ەدى، ىڭق ەتە قالعان ماقان ەدەنگە سىلق قۇلادى.
— كوزىڭنىڭ ەتى وسكەن ەكەن ابدەن! جەتىم مەن جەسىردىڭ كوز جاسىن شاراعا قۇيىپ ءىشىپ، ەسىرىكتەنىپ كەتىپ ەڭ، ۇزىن ەلدىڭ ۇيىرىنە، قىسقا ەلدىڭ قيىرىنا جايارمىن ساۋرىكتەنگەنىڭدى. بايسىز ايەلدەردىڭ ءبىرىن تۋلاق، ءبىرىن توسەنىش ەتكەنىڭدى جۇرت بىلمەيدى دەيسىڭ عوي. سەن ءتىپتى بايى بار ايەلدەر تۇرماق ءبۇلدىرشىن قىزداردى بىلعاعاندا، بىلايعى ەلدىڭ ءبارى دۇرلىككەن. قاشانعى سايرانداپ، قاشانعى تايراڭداپ وتەم دەرسىڭ. سەنەن ادىلەت ىزدەپ، كومەك سۇراپ كەلگەن مەن اقىماق.
قاتيرا الىس-جۇلىستا قيسايىپ كەتكەن كيىمىن جوندەپ، ءۇستىن قاعا-ماعا ەسىككە بەتتەدى.
— توقتا!
جالعىز ءسوز مىلتىق شاڭقىلىنداي ەستىلدى. جاسقانىپ جالت بۇرىلدى. ماقان ورنىنان تۇرىپ شۇيىلە قاراپ قالىپتى. ەكى قاستىڭ اراسىن دۇڭكيتە قوسقان قالىڭ قاباقتىڭ استىنان كىشكەنە جىپسىك كوزدەر ىندەتە قادالعاندا قاتيرا قاراداي ساستى. مۇزداپ سالا بەرگەن دەنەسىنە ءدىرىل جۇگىردى.
— سەن قاتىن، كىمنىڭ قولىن قاقپاق بولعانىڭدى ءبىلدىڭ بە؟ بىلمەسەڭ — بۇدان بىلاي ەڭىرەگەندە ەتەگىڭدى جاسقا تولتىرىپ بىلدىرەم! جالعىز ۇلىڭنىڭ ولىگىن قۇشاقتاتىپ ەڭىرەتەم! سەن سونى ىزدەيدى ەكەنسىڭ. سەن سوعان بولا قيقاڭدايدى ەكەنسىڭ. ساسپا وندا! بالتاندى قوبلاندى قۇرداسىنىڭ سوڭىنان جونەلتەرمىن! سولاي ەتپەسەم، ماقان بولماي كەتەيىن!
قاداپ قويعانداي ءبىر ورىننان تابجىلماي قادالا سويلەپ، ىزالى وت ۇشقىنداعان تىشقان كوزدەرىمەن تەسىپ بارادى. ءدال ءقازىر ءتورتپاق دەنە زۇلىمدىقتىڭ ۇياسىنا، ارانىنا ۇقساپ كەتتى. قاتيرانى ۇرەي بۋدى. ماقاننىڭ ءدىنى قاتتى، سەسى مىقتى، ءامىرى جۇردەك جازالاۋى جىلدام ەكەنىن ءتاۋىر بىلەدى. "جاساعان-اي! ءوزىڭ جار بولا گور! جالعىزىمدى ولتىرتەم دەدى مە؟ مىناۋ ماقان ايامايدى. ايتسا — جاسايدى. جاساعان، مەنى شال قۇربان عىپ ۇلىمنىڭ جولىنا! ماعان جىبەر زاۋالىڭدى! ۇلىمدى امان قالدىر. جاۋىزدىڭ قولىن قاق!"
جەتىم مەن جەسىردىڭ جەلكەسىندە دە جالىنىشتى كوزى بولاتىنى بەلگىلى. اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ داعدىلانعان جاننىڭ قارسى شابار دارمەنى قاس قاققانشا جەرمەشەل بوپ شالقالاي قۇلايتىن ادەتى. قاتيرانىڭ الگىندەگى شاتىناعان ىزالى جانارى شولمەكتەي بوزارىپ، سۇرلانعان ءجۇزدىڭ قانى قاشتى. بار ەركى تۇلابويدى قالشىلداتىپ بارا جاتقان ەرەكشە ۇرەيدىڭ قۇشاعىنا سۇڭگىدى دە كەتتى.
— توقتا!
ءزىلدى بۇيرىق ساق-ساق ەتىد تاسقا تيگەن قورعاسىن وقتاي. توقتادى عوي، توقتاماۋعا، ەستىمەۋگە، ورىنداماۋعا امالى بار ما. ەكى يىعى سالبىراپ، باسى ەڭكەيىپ، كوز جانارى تەز ءسونىپ، نازارى تومەنشىكتەپ قالمادى ما. شىرەنگەندە جەسىر بايعۇس نەنى ۇزەر، تارتىنعاندا بۇيداسى بوسار ما؟ تەبىنگەنمەن كىمدى جايقار؟ قۇتقارماس بۇعالىق پەن ۇزىن شىبىرتقى ادەتىنەن جاڭىلار ما. ءبىرى قىل مويىلعا ورالماي، ءبىرى ساۋىردى تىلگىلەمەي، مىناۋ ءتورتباق شومبال دەنەنى تۇرعان ورنىندا برونزاعا اينالدىرىپ، قيمىلداتپاي تاستاي الار ما؟ جوق! ەندەشە قاباعىنان قار جاۋعىزىپ، كوزىنەن وت شاشىراتىپ، زىركىلدى اشۋىنا مىنگەن ماقاننىڭ جولىن بوگەپ، قولىن قاعار كولەڭكە بۇل اۋىل تۇگىل بۇكىل ولكەدەن تابىلمايتىنى اقيقات ەمەس پە. بۇرىسكەن قاتيرا نەگە توقتاماسىن. توقتاماق تۇگىل... ''نەگە كەلدىم؟ "قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماس" دەگەندى ەستىمەي قالايىن. قول جۇمسادىم... وزىندە دە بار. ۇلكەن دارەجەسىمەن وڭكەڭدەپ... ءاي، بۇل بولمەگە ەشكىم ەنبەي مە؟.. الدىندا وتىراتىن حاتشى قىز بار ما ەدى؟ وسىندا كىرگەنىمدە... دولدانىپ ءجۇرىپ بار-جوعىن بايقاماپپىن-اۋ. ءبىر ەمەس ەكى ءنان ەسىك اناۋ-مىناۋدىڭ قوزعالتۋعا دا شاماسى جەتپەيدى. كەڭسە ماڭايىندا دا كىسى قارا جۇرە بەرمەيدى. جۇرمەيدى ەمەس، ماقاننىڭ ىزبارىنان ىعىپ، ايبارىنان سەسكەنىپ، وسى ءۇيدى اينالىپ قاشادى.
بالتاجانىما قۇرىق تاستايمىن دەي مە؟،.. جاۋىز عوي! سول قۇرىقتىڭ تۇزاعىن مەنىڭ موينىما ءىلىپ قويىل وتىر. ايامايدى. قىرشىنىڭنان قيا سالادى!..
توقتا دەيدى. ودان ارعىسىن جاساسا دا ەندى كىرپىك قيمىلداتار شامام بار ما... ودان ارعىسى دەگەندە... اپىراي، تاعى الگىسىن باستاپ جۇرسە شە... نەعىپ تۇرمىن؟ نەگە كەتپەيمىن؟ ۇستاپ تۇرعان جوق قوي. ءاي، ۇستاماعانمەن ءجىپسىز بايلاعان قۇدىرەتىن نەمەن تويتارارمىن. نە دەمەك بۇل سوندا؟ ۇرىسسا ەكەن تەزىرەك جەردەن الىپ، جەرگە سالسىن. ءتىپتى باسقالارداي ەتىپ جەلكەلەپ شىعارىپ-اق جىبەرسىن. كىمنەن جەمەي جۇرگەن تاياق. اناۋسىن تىلەمەسە... سوعان نيەتى قايتا اۋماسا ەكەن. اۋزى-باسى كوپىرىپ، ساۋمەندەپ ءتونىپ كەلسە... جۇدىرىقتاي جۇرەك قاق جارىلىپ، تىلگە دە كەلمەي ءجۇرىپ كەتسەم. مۇقات مارقۇمنان كەيىن باسقا تانگە ءتانىم جاناسىپ كورمەپ ەدى"..
— توقتا!
قاتيرا سەلك ەتتى. قينالا يەك كوتەرىپ، نازار تىكتەدى. ءدال الدىندا كوزىن سۇزگەن باستىقتىڭ دولىرعان ءجۇزىن كوردى.
— تۇرمىن عوي.،.
— بەرى كەل!
سۇق ساۋساق شوشاڭداپ قالىپ، كەرى تايقي بۇگىلدى. سول سۇق ساۋساق ءىلىپ تارتقانداي قاتيرا ساۋساق يەسىنە كىبىرتىكتەي تاياندى.
— ساباڭا ءتۇستىڭ بە؟
— سۇيمەنقۇلدىڭ قىساسى-اق ءولتىردى! — داۋىس جايباراقات ەستىلگەن سوڭ قاتيرا دالباساعا كوشتى. ونى ءوزى دە سەزىپ تۇر. ماقاننىڭ قانداي ويى بارىن بىلمەي، كەڭسەدەن امان-ەسەن شىعىپ كەتۋدىڭ جولىن تاپپاي، ءبۇيىرىن سولىقتاتا كۇرسىندى.
— بولدى ەندى سۇيمەنقۇلىڭ! جەتەدى سۇيمەنقۇلىڭ! اتى ءوشسىن سۇيمەنقۇلىڭنىڭ! — تاستى تاسقا سوققانداي قىرىلداق داۋىس تۇيدەك-تۇيدەك لەكىلدەگەندە، "سۇيمەنقۇلداعان" زىركىلى سۇيمەنمەن توبەسىنەن ءتۇيىپ جاتقانداي دىردەك قاقتىردى.
— وندا مەن... مەن. الگىندە سىزگە بايقاۋسىزدا قولىم ءتيىپ... بايقاماي قالىپ... اۋلىمىزدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتى دەمەي... "تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق" دەپ..،
— قىسقارت!
قاتيرانىڭ تىزەسى دىرىلدەدى.
"نە ىستە دەيدى؟ اياعىنا جىعىلسام با؟.. ايەلدەن تومپەش كورگەنىن قۇبىجىق ساناپ تۇر ما؟ ويباي-اۋ، ونى تىسىمنەن شىعارارداي جىندانىپ كەتىپ پە ەم... تەك بالتامدى ۇمىتسا ەكەن"...
— كەشىرىڭىز، ماكە!.. اياق-قول جانتالاسىپ تىرباڭداعاندا باس-كوزگە قارار ما. ايتپەسە، مەن دە ءوزىڭىزدى ءپىر تۇتام عوي.بالتاجان دا ءسىزدى سونداي سىيلايدى. حات جازعان سايىن سۇراپ جاتادى.
— دوعار ءسوزدى! بەرى، مىندا ءوت! — بۇت قۇدايداي سول تابجىلماعان كۇيى ماقان ىزبارلى ايبارىن وزگەرتپەي، يەگىمەن ديۆاندى نۇسقادى. وتقا ايداعان جۋاس قويداي دارمەنسىز ايەل يەك استىندا ىرىقسىز قوزعالدى. ديۆانعا جەتىپ تىرەلىپ، وڭ يىعىنا بۇرىلىپ، كوزىن تاعى ءموليتتى.
— ماكە! ءبىر اعاتتىق ءوتتى. بىلمەستىك مەنەن بولدى. شارباعىم قۇلاپ جاتىر... ەشكى كەبەنەكتىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق. باقشامدى تاپتاپ... ۇيگە قايتايىن، ءا...
— جات!!!
مانادان بۇكىل بولمىسىمەن قالشىلداي قورقىل، ەستىگىسى كەلمەي تۇرعان ءبىر ءسوز، وسى ءسوز ەكەن. ەستىلدى دە، بۇلتارتپاس بۇيرىق كەسىمىن جاسادى. شيرىققان دەنە كۇرت بوسادى. سانادان تۇيسىك قاشتى. كەۋدەدەن جان بەزىندى. كوزدەن سۇپ-سۋىق جاس پارلادى. ەندىگى بار قيمىلى مەن قوزعالىسىندا بۇيرىققا باعىنۋدى، ۇكىمدى قابىلداۋدى تۇيسىنگەن ەسسىز مويىنسۇنۋ مەن سۇلەسوقتىق قانا قالدى. مەڭىرەۋ ءحالدىڭ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي ەسىرىكتىگى بويىن بيلەگەن قاتيرا قارسىلىق اتتى قۇدىرەتتەن باز كەشتى. ساۋساقتار ماشىقتى قيمىلمەن ءشالىسىن سيپاپ ءوتتى. ديۆانعا وتىرىپ، ەتىگىن شەشىپ تاستادى. سىرمالى كەۋدەشەسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتتى، ءسال كىدىرىپ قالدى دا، الگىنى يىعىنان سىپىرماعان كۇيى وڭ بۇيىرىنە قيسايدى. ءبىر ورنىندا قيمىلسىز قالشيىپ تۇرعان ماقاننىڭ كوك جولاق شالبارىنىڭ بالاعىنان تۇمسىعى شىعىپ تۇرعان قالىڭ تابان ءتۋفليدى — سابونى — (سابو ەكەنىن بىلەدى. بالتا ارتى جوق كەبىس سياقتى سۇيرەتپەنى كيىپ كەلگەندە اتىنىڭ سابو ەكەنىن ەستىگەن) جانارىنا بايلاپ الدى. وسى سابو قوزعالماسا، دۇنيەسى تۇگەلدەنەتىندەي ەلەگىزۋ نىشانى ءتىرىلىپ بارىپ، ءوشىپ كەتتى.
— دۇرىستاپ جات!
وكتەمدىك ۋىسىنا ءبىر تۇسىرگەن سوڭ ساناسى بىتەۋلەنگەن كەۋدەنى ساۋساق ۇشىندا بيلەتەدى ەكەن. قاتيرا ءۇن-تۇنسىز شالقاسىنان اۋنادى.
پاركەت ەدەن ەڭىرەي سىقىرلادى.
سىقىرلاعان دىبىس بولمەنى ءبىرازعا دەيىن كەرنەپ كەتتى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
— وتىر!
باراق باسقا ءسوز ايتقان جوق. قايدا باراتىنىن دا، نە ىستەيتىندەرىن دە بىلمەي، بالتا ىمىرت جامىلا باستاعان قالانىڭ تەرەزەدەن كورىنگەن كوشەسىنەن كوز المايدى. ايتەۋىر، باعىتى بەلگىلى. كەشە ماگومەد تەلەفون سوعىپ الگىندە ءوزى توسقان ايالدامادا پالەن ساعاتتا دايىن تۇرۋىن وتىنگەن. مىنە ەندى ماگومەد ەمەس باراقتىڭ قاراۋىنا كوشتى. باراقتىڭ سەسى مىعىم. ۇندەمەي-اق قاراداي قالتىراتادى.
"قايدا بارامىز؟ جوندەرىن ايتپاي، ءارى-سارى ۇستايتىندارى جامان. الدە بۇلاردىڭ داعدىسى سولاي ما؟ قىلمىسىنا كۋا... قايداعى كۋا، قاتىستى ەتىپ، باتپاقتاتىپ، مويىنعا قىل تۇزاق سالىپ قويادى. ءاي، مىناۋ اپاق-ساپاقتاعى جۇرىستەرى تەگىن ەمەس "وربيتادان" ءبىر-اق شىقتىق قوي. بۇل جاقتا نە بار ەدى؟"
— شىق. ىلەس سوڭىمنان!
باراقتىكى كەلتە بۇيرىق. ءجۇرىسى دە شاپشاڭ. بۇگىن مۇلدە باسقا ادامداي. بۇرىنعى كەڭ كوسىلىپ وتىرىپ، ساپىرىپ سويلەيتىن باراققا ۇقسامايدى. كۋرتكاسىنىڭ جاعاسىن كوتەرە، قارا بەرەتىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ، ادىمداي اتتاعان بويى بەس قابات كىرپىش ءۇيدىڭ شەتكى پودەزىنە بەت الدى.
"تانىسى بار-اۋ. قوناققا شاقىردى ما ەكەن؟" دەپ ويلاعان بالتانى ارتىندا كەلە جاتقان ماگومەد بۇيىردەن نۇقىپ قالدى.
— ءجۇرىپ كەلە جاتىپ قالعۋعا بولمايدى. مۇردەم كەتەسىڭ وندا، — دەپ ەزۋى كۇلگەندە، قاباعى قاتۋلاندى. — تەز! قالما شەفتەن!
ۇشەۋى ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى. باراق ەلەكتر قوڭىراۋدى ەكى قىسقا ءبىر ۇزىن ولشەممەن ۇزاق باستى.
ەسىك اشىلدى. بۇيرا باس ۇلان تاڭىرقاي قارادى.
— سىزدەرگە كىم كەرەك؟
— پاپاڭ ۇيدە مە؟
— ءيا.
— قايدا وتىر؟
— كابينەتىندە... مىندا كىرىڭىزدەر، — دەپ ۇلان جارما شىنى ەسىكتىڭ ارجاعىنداعى كىشىرەك ەسىكتى نۇسقادى.
— راقمەت، بارا بەر، — دەپ باراق ماگومەدكە الدەنەنى ىمدادى دا، بالتاعا، "ىلەس" دەگەن بەلگى بەرىپ، كابينەتكە كىرىپ باردى.
بولمەدە شاشى ءتۇسىپ، توبەسى جالتىراي باستاعان موسقال ادام مارقالاردى لۋپامەن قاراپ وتىر ەكەن، كەلگەندەرگە جالت قاراپ، الدىنداعى اشىق جاتقان ماركالاردى ەكى بىلەگىمەن جابا قويدى.
— بىلەسىڭ، ءا، قۇنىن. قىمباتىڭدى جاسىراسىڭ. جاسىر، جاسىر، ۆيكەنزون. ءبارىبىر بىزدەن تىعا المايسىڭ، — دەپ باراق كرەسلوعا سىلق ءتۇستى.
— ءسىز كىمسىز؟ — دەدى ل ەزدە توبەسىنىڭ جالتىرىنا دەيىن بوزارىپ كەتكەن فيلاتەليست.
— مەن بە؟ شىنىمەن مەنى بىلمەيمىسىڭ؟ — باراق اپپاق تىستەرىن اقسيتا كۇلكى سىڭايىن تانىتتى. — مەن سينگاپۋرەسپىن! سين-گا-پۋ-رەد! ەستۋىڭ بار ما؟
ۆيكەنزون اتالعان ادام ورنىندا ىتقىپ ءتۇستى.
— شورشى، شورشىما — بۇگىن قولىما ءتۇستىڭ. مەن سەنى كوپ ىزدەدىم. كوپتەن بەرى ىزدەگەم.
— مەن... مەن ءسىزدى تانىمايمىن...— دەدى تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداعان ءۇي يەسى، بىرەسە باراققا، بىرەسە بالتاعا جالىنىشتى كوزىن جاعالاتىپ.
— كەرىسىنشە مەن! مەن تانيمىن سەنى! سول جەتىپ جاتىر. تۇسىنەسىڭ بە؟ ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءيا-ا... — ۆيكەنزون باس يزەدى.
باراق قولىن سوزدى.
ۆيكەنزون الدىنداعى اشىق البومعا بەتىن توسەپ جىلاپ جىبەردى.
— ەندەشە جيىرما مىڭدى الاقانىما سال. سىرتتاعى "جيگۋليىڭنىڭ" كىلتىن، تەحپاسپورتىن بەرى تاستا.
فيلاتەليستىڭ ءتىلى بايلاندى. مۇرنىمەن البومدى سىزعىلاپ، باس شايقاعان نوباي كورسەتتى.
باراق ورنىنا اتىپ تۇرىپ، جالتىر باستىڭ قالقيعان قۇلاعىنان شاپ بەردى دە، جۇلقىپ قالدى.
— جاۋاپ بەر! تەز!
باس تاعى شايقالدى.
باراق قۇلاقتى قويا بەردى دە، جاعادان ۋىستاي ۇستاپ، شىلتيگەن ارىق ادامدى ستولدان بەرى سۋىرىپ شىعاردى. سول بويدا الگىنىڭ وڭ بىلەگىنە نارۋچنيك-كىسەندى سارت ەتكىزدى.
بالتاعا يەك قاقتى.
— اپار ۆانناعا!
بالتا ەرىكسىز ىلگەرى اتتادى. ەسەڭگىرەپ تۇرعان ءۇي يەسىنىڭ قولىنان جەتەلەپ ەدى، الگى تارتىنباي ىلەستى. دالىزدە ماگومەد قانا تۇر ەكەن... "ءبارى دۇرىس" دەگەندى ىمدادى باراققا.
ۇشەۋى ۆانناعا كىردى. جىلتىراق كافەلدەردەن كوز تۇنادى. ۆاننا بولمەسىنىڭ توبەسىنە ۇساق-ۇساق اينا جاپسىرىپ قويىپتى. "نەتكەن ىسىراپشىلدىق! ءاي، ءبىراق، ادەمى! كىرسە -شىققىسىز دەپ وسىنداي اسەمدىكتى ايتاتىن بولار" دەپ بالتا ويلانىپ تۇرىپ قالىپ ەدى، باراقتىڭ كەلتە بۇيرىعى تاعى ەستىلدى.
— ەكىنشى ۇشىن تۋرباعا بەكىت كىسەننىڭ! ءاي، ءتۇس ۆانناعا! ءتۇس دەيمىن، ميلليونەرششيك! جوق، ميلليونششيك!
ۆيكەنزون ۆانناعا اتتاپ شىقتى.
— وتىر! بەكىتتىڭ بە؟
— ءيا! — دەدى بالتا.
— ال، ۆيكەنزون، البوم مەندە. البومدى ءجۇز ەلۋ، ەكى ءجۇز مىڭعا ساتۋعا بولادى. مەن سەنەن نەبارى جيىرما-اق مىڭ سوم مەن سالدىرلاپ قالعان ەسكى ماشيناڭنىڭ كىلتىن سۇرايمىن. اقىرعى رەت. قالاي؟
ۆيكەنزون باس شايقادى.
— وندا مەن دە ەرەگىسكە كەتتىم. — بالتاعا بۇرىلدى. — الگى كيسلوتانى، قىشقىلدى اكەلىپ، ۆانناعا قۇي! اناۋ كۇشىگىن دە اكەلىڭدەر. ءتىرى كۋا قالماسىن!
بالتانىڭ قوزعالا بەرگەنى سول ەدى، ۆيكەنزوننىڭ جىڭىشكە داۋسى شار ەتە قالدى.
— سينگاپۋرەس! كەلىستىم... كەلىسەم مەن.
— اقىلدىسىڭ، ۆيكەنزون، اقىلدىسىڭ. تيىن-تەبەنگە بولا، سەن ءۇشىن ول تيىن-تەبەن عانا، جاننان بەزۋ نەگە كەرەك. ەپيكۋرەد جولداس، بوسات. قولىن دا بوسات. قانە، بەرى ءوتىڭىز. كابينەتىڭىزگە...
سالدەن سوڭ ۇشەۋى جايعاسىپ وتىردى.
— ال، مىناۋ البومىڭىز. تۇگەندەپ قاراپ شىعىڭىز. تۇگەل عوي. ءبىز، ۆيكەنزون جولداس، قىلمىسكەر دە، قاراقشى دا ەمەسپىز. بىزگە كەلىسىم كەرەك. ءبىز الگىندە مىنا البومدى الىپ جۇرە بەرسەك تە بولاتىن ەدى. ءبىراق بىزگە ارتىق ەشتەڭە قاجەت ەمەس. سولاي عوي؟
— سولاي شىعار... — دەپ ۆيكەنزون باس يزەدى. — ەگەر مۇمكىندىك بولسا... ءسال شىعا... مەن الگى سۇراعاندارىڭىزدى...
— و، وعان ءسوز بار ما. قىسىلماڭىز، ۆيكەنزون جولداس. قۇپياڭىزدى ساقتاۋعا، ارينە، تولىق پراۆوڭىز بار. ەپيكۋرەد جولداس، ءبىز ءسال شىعا تۇرايىق، — دەپ باراق بالتانى ەرتىپ دالىزگە بەتتەدى.
— قالاي، جاڭعاق شاعىلاتىن با؟ — دەدى ماگومەد.
— شاعىلدى. ءقازىر ءدانىن جەيمىز. بالا قايدا؟
— وزىندە... بولمەسىندە. ەشتەڭەنى سەزەر ەمەس.
— ۇيرەن، ەپيكۋرەد جولداس، — دەپ باراق بالتاعا كوز الارتتى دا، جىميعان بولدى. ەسىكتەن ۆيكەنزوننىڭ باسى كورىندى. — ءا، كىرەيىك پە؟
فيلاتەليست جيىرما بەس سومدىقتىڭ سەگىز بۋماسىن ستول ۇستىنە قاتارلاپ قويىپتى. باراق قارا ديپلوماتكاسىن بالتاعا ۇستاتتى.
— سالىپ ال. ساناپ سال. ال، ءسىز، ۆيكەنزون جولداس، قالامىڭىزدى، قاعازىڭىزدى شىعارىڭىز. ءيا، ءيا، سول پاراق جاراپ جاتىر. جازىڭىز. "وسىنى ۇسىنۋشى ادامعا بەرەشەك جيىرما مىڭ... جيىرما مىڭدى سوزبەن جازىڭىز... جيىرما مىڭ سوم اقشانى تولەگەنىمدى كۋالاندىرىپ ءبىر داناسىن وعان، ءبىر داناسىن وزىمدە قالدىرامىن". قولىڭىزدى قويىپ، بۇگىنگى كۇندى كورسەتىڭىز. و پالە، قاتىپ كەتتى. ەندى كەلىسىم تولىق بولۋ ءۇشىن ماشيناڭىزدىڭ كىلتى مەن تەحپاسپورتىن بەرىڭىز، — دەپ باراق الاقانىن ىلگەرى سوزدى. ۆيكەنزون كىلتتى دە، تەحپاسپورتتى دا ستول ۇستىنە تاستاي سالدى.
— بىلاي بولسىن. ەگەر ماشينا تۋرالى تىسىڭنەن ءبىر ءسوز شىعاتىن بولسا، اناۋ ۇلىڭدى... بۇيراباسىڭدى جەر بەتىنەن تابا الماي قالاسىڭ. ساۋ بول!
باراق بەرەتىنىڭ ماڭدايىن ءسال كوتەرە باس يزەپ، بۇرىلدى دا، ەسىككە بەتتەدى. تۇتقادان ۇستاي بەرە قالت توقتادى.
— ەسىڭدە بولسىن، ۆيكەنزون جولداس، كەشكە قاراي جيناق كاسساسىنان ۇلكەن سۋمما الما. الساڭ، ۇيىڭدە ۇستاما.
سىرتقا شىعىسىمەن باراق بالتانى ارقادان قاعىپ قالدى.
— جارايسىڭ، ەپيكۋرەد جولداس. سەن ەندى سولاي اتالاسىڭ. قالاي، ۇناي ما جاۋىنگەرلىك جاڭا اتىڭ؟
بالتا ءۇنسىز عانا باس يزەدى.
— بۇل — تىرناقالدىڭ. ءالى ءوزىڭ-اق مىقتىعا اينالاسىڭ. ماگومەد، سەن كەتە بەر. ءبىز بالتا ەكەۋمىز "جيگۋليدى" سىنايمىز، — دەپ باراق قوناقتان شىققانداي جايباراقات قولىن ۇسىندى.
"جيگۋلي" تەز قىزدى. ءبىرىنشى ماركاسى ەكەن. شىنىمەن سالدىراپ قالىپتى.
— ەسكى عوي، — دەدى بالتا.
— كەرجىك زاۆودتان شىققانداي قىلادى. "تۇركىستانعا" تارت!
بالتا قاسىندا وتىرعان باراققا جالت قارادى.
— تۋرا ءقازىر مە؟
باراق كەڭكىلدەپ كۇلدى.
— "تۇركىستان" دەگەنىم — مەيمانحانا. ءبىلىپ ال، بالتا، مەنى ىزدەسەڭ، نە سول ارادان تاباسىڭ، نە ادمينيستراتورىنان سۇرارسىڭ. نە دەگەنمەن نەرۆنىي جۇمىس قوي بىزدىكى. ازداپ پروفيلاكتيكا جاساۋ كەرەك.
— ەكىنشى داناسىن نەگە جازعىزبادىڭىز؟
— نەنىڭ؟
— قولحاتتىڭ. ەكىنشىسىن وزىمدە قالدىرام دەدى عوي.
— ءاي، ەپيكۋرەد جولداس، شيكىسىڭ-اۋ! مەن سوندا ايعاق قالدىرۋىم كەرەك پە. قولحات ءبىر دانا بولسا جەتەدى. ۆيكەنزون ەندى اۋىز اشا المايدى. ءبىز ودان قارىزىمىزدى الدىق، قارىز اقشامىزدى عانا.
— ءا-ا! — بالتا داۋىس سوزدى.
— سەنىڭ ۇلەسىڭ — ەكى مىڭ.
بالتا قۋانا جالت قارادى.
— ءبىراق سەن ونى الىپ قويعانسىڭ. ماشيناڭا تولەگەنسىڭ. — بالتانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.
— ءبىراق ءبىر مىڭ سومدى تابۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.
بالتانىڭ كوز قيىعى سەرىگىن شالىپ ءوتتى.
— ەكى ادامعا باراسىڭ...
— جاڭاعىداي جاسايمىن با؟
— جوق! بۇلار ساقا ەمەس، كەنەيلەر. ءبىراق ساۋدا توڭىرەگىندەگىلەر. كومەيلەرى كەڭ. كوپ اساۋدى ۇناتادى. سىباعاسىنان سيپاتقىسى كەلمەيدى. ال ءبىز وعان قارامايمىز. ادىلەتتىكتى ساقتاۋعا تىرىسامىز. كوپ اساپ قاقالىپ قالماۋى ءۇشىن، تاباقتان ۇلەس الامىز. ياعني سالىق سالامىز. ول بىزگە اپتالىق بەس ءجۇز، مىڭ سومعا دەيىن ايلىق تولەپ وتىرادى. ءبىز ونىڭ اماندىعىن ءقاۋىپسىز ەتەمىز. باسقالاردى جولاتپايمىز.
— قاشان بارام؟
— مۇنىڭ ازاماتتىق! جىگەرىڭ بارىن كورسەتتىڭ. اسىقپا. باراسىڭ. قاسىڭا سەنىمدى جىگىتتەردى قوسىپ بەرەم.
"ىزدەگەنگە سۇراعان وسى-ay. مىڭ سومنىڭ ءدال كەرەك كەزىندە تابىلايىن دەپ تۇرعانىن قاراشى! اپامنان ءالى حابار جوق. مەنەن قاسقا سيىرىن جاقسى كورسە، جاتقانىنان تۇرماسىن. قىسىلىپ قول سوزعانىمدا، تەرىس اينالسا، مەن دە كەلمەسپىن وعان. انام ءولدى دەپ، ءبىرجولا تۇڭىلەرمىن. ءاي، شارۋانىڭ ءساتى تۇسەيىن دەسە بىرىنە ءبىرى قيۋلاسىپ، ىڭعايى كەلە بەرەتىنى بار-اۋ. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچكە وپەرسيا جاسالعان ەكەن، شال رەانيماسيادا جاتىر. ەكى-ۇش كۇننەن ۇزاماس. ساۋلەتايعا شەت جاعاسىن ايتىپ ەم، پاتەردى كۇنىنە جۋىپ-سۇرتۋمەن الەك. ارينە، وزىندىك دۇنيەگە، جەكە مەنشىككە نە جەتسىن. اناۋ قاراڭعى قاپاستان قۇتىلعىسى كەلەدى دە. ەندى، مىنە، اياق استىنان مىڭ سوم تاباتىن بولىپ وتىرمىن. ءاي، باكەم! قانداي شەبەر! ءبىر ساعاتتا جيىرما مىڭدى جامباسقا باستى دا، قايقايا بەردى".
— كوزىڭە قارا!
— ءا-ا... نە دەيسىز، باكە؟
— قىزىل جارىققا ءوتىپ كەتتىڭ عوي.
— سولاي ما؟ ويلانام دەپ...
— رۋلدە وتىرعان ادام ويلانبايدى. ويلاناتىن ادام رۋلدە وتىرمايدى.
— ماقۇل، باكە!
باراق ەڭسەرىلە بۇرىلىپ بالتاعا كولدەنەڭنەن سۇزىلە قارادى. ءبىراق ەشتەڭە دەگەن جوق.
* * *
ەكىنشى ادام رىنوك ديرەكتورى ەكەن. بالتانىڭ ەكى نوكەرى — كوليا-كەرجىك پەن سانگەرەي. سانگەرەي — اتى ما، باسقاسى ما — مۇرنى قوڭقيىپ قازاققا ۇقسامايدى. ءبىراق جۋان جۇدىرىعىمەن، باتىل وكتەمدىگىمەن بالتاعا بىردەن ۇنادى.
ميكرواۋداندا اشىلعان جاڭا رىنوكتىڭ ديرەكتورى وتىراتىن بولمەنىڭ ەسىگىنىڭ سىرى كەپپەي جاتىپ كەتە باستاپتى. سانگەرەي ەسىكتى تەۋىپ اشتى.
— كىرىڭىز، شەف! — دەپ ەكى بۇكتەتىلە ءيىلىپ، بالتاعا قۇرمەت جاسادى.
بالتا ۆوكزالدا ءوزىن ۇرعان شويقارا مەن ۋايستى بىردەن تانىدى. انالار دا تانىپ قالىپ، ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى.
— سىزدەرگە كىم كەرەك؟
— كىم كەرەك دەيدى؟ كىم كەلگەنىن بىلمەيدى، ءا. شەف، بىلدىرەيىن بە؟ — دەپ سانگەرەي جاۋاپ كۇتپەستەن جەتىپ باردى دا شويقارانى بۇيىردەن ىڭق ەتكىزدى. — قوناق سىيلاپ ۇيرەنۋدى بىلمەي، كرەسلوعا وتىرما! وتىرما دەيمىن ساعان. كىم كەلگەنىن ءبىلدىڭ بە ەندى؟ كەلۋىمىزگە كەلىسكەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟ سينگاپۋرەسپەن سويلەسپەپ پە ەدىڭ؟
شويقارا ءبۇيىرىن اۋىرسىنا باسىپ تۇرىپ، ۋايسكە ىمداعانداي بولىپ ەدى، كەرجىك-كوليا شاپشاڭ ەكەن، قولى شوشاڭ ەتكەندە اشىلىپ ۇلگەرمەگەن قانجار ءۋايستىڭ قولىنان ەدەنگە ۇشىپ ءتۇستى. سانگەرەي ەندى ۋايسكە جاقىندادى. كەڭ اشىلعان كۇرەكتەي الاقاننىن ساۋساقتارى اشاداي تاربيىپ بارىپ ءۋايستىڭ شاقشا باسىنىڭ ءبىر ۋىس بەتىن شەڭگەلىنە ءبۇرىپ كەپ الدى. ءبۇرىپ كەپ الدى دا، شۇيدەسىن قابىرعاعا سوعىپ-سوعىپ جىبەردى.
— قول كوتەرمەك! Aھ، سۇمەلەك توبەت! قىڭسىلا، كانە! قاڭسىلا دەيمىن ساعان!
— كە-كە-شى-رىڭىز...
— Aھ، زالىم! ەندى كەشىرىم سۇراماق. قانە، جىعىل! ءسۇي! شەفتىڭ اياعىن! — دەپ جۇلقىپ قالىپ شوكەلەتىپ ءتۇسىردى. — ءسۇي!
ۋايس ەڭبەكتەپ بالتانىڭ اياعىنا جاقىندادى. بالتا اقىرىپ قالدى.
— تۇر!
ۇشىپ تۇرعان ءۋايستىڭ شىقشىتىنان دالدەپ تۇرىپ جۇدىرىعىن نىعارلاپ قوندىردى.
— كىم كورىنگەنگە قاراڭعى قالتارىستا الىمجەتتىك جاساما! جاساۋشى بولما، ۋايس!
— شەف! ءسىز بۇلاردى بىلەسىز بە؟
— بىلەم! ەششە قاك بىلەم! سوندىقتان دا تانىستىق ءۇشىن بۇلار باسقالاردان قادىرلىرەك. سوندىقتان دا بۇلار جەتى ءجۇز سوم بەرەشەك بولادى. — بالتا سانگەرەيگە يەك قاقتى. — اتىن سۇراشى!
— فاميلياسى بەلگىلى عوي...
— ماعان اتى قاجەت.
— ءاي، سەن نەگە مەڭىرەۋلەنىپ تۇرسىڭ. شەف سەنىڭ اتىندى سۇرايدى. سەنىڭ، بۇقامويىن! — دەپ سانگەرەي قارقىلعا باستى. — شەف، مۇنىڭ كليچكاسى "بۇقامويىن" بولسىن. — سانگەرەي جاقىنداي بەرىپ، شويقارانىڭ باسىن قولتىعىنا قىسىپ كەپ الدى. — اتىڭ كىم؟
— جالاۋ... تۇنشىقتىم... ءول-دى-ىم!..
بالتا قىسقا مويىننان قىلقيعان باستىڭ كۇرەڭىتىپ كەتكەن جۇزىنە ىزبارلانا قاراپ تۇردى دا، قىسقا شاشى تىكىرەيگەن توبەسىنەن شىنتاعىمەن ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەردى.
— سوققان وسىلاي بولادى، جالاۋ! دۇنيە — كەزەك ەكەنىن ەسكەر. قويا بەر. وتىر!
جالاۋ جۇمعان اۋزىن اشپاي توبارسىعان قالىڭ بەتىنەن ەشقانداي سىر بايقاتپاي ورنىنا بارىپ وتىردى. قاباعى سالبىراپ، ىشتەي سىرەسىپ الىپتى. سونى اڭعارعان كەرجىك-كوليا ءبىر-اق اتقىپ شىعىپ، جالاۋدىڭ ستول ۇستىندە جاتقان قولىن تىزەسىمەن باسا قويدى دا، شىناشاعىن قانجاردىڭ سابىمەن ەزگىلەپ كەپ قالدى. جالاۋدىڭ جان داۋسى شىقتى.
— جەتەر! ءتۇس! — دەدى بالتا جايباراقات قانا. — ەندى قاسارىسپايدى ول. قاعاز-قالامىڭدى ال!
جالاۋ باسىن قايتا-قايتا يزەپ، ستول تارتپالارىن اقتارا باستادى.
— مىنا قاعاز... الدە باسقاسى ما؟..
— جاز وسىعان. قولحات دە. مەن... ءاتى-جونىڭ، فاميلياڭدى جاز... جازدىڭ با؟ جازساڭ ءارى قاراي. "مەن پالەنشەيەۆ ەپيكۋريەۆتەن العان 25 مىڭ سوم قارىزىمدى اي سايىن 700 سومنان قايتارىپ، 3 جىلدا وتەيمىن دەپ وسى قولحاتتى بەرەمىن". قولىڭدى قوي. بۇگىنگى داتانى جاز. مىنە، جالاۋ جولداس، مىنا قاعاز بويىنشا قانە 700 سومدى دەرەۋ قولىما سال. سوندا سەن ءبىزدىڭ قورعاۋىمىزعا وتەسىڭ.
— ءقازىر جوق قوي... ەرتەڭ...
— جارايدى ەرتەڭىڭە دە شىدايىق. ال، سەن بۇدان بىلاي قيقاڭداۋىڭدى كورسەتپە. مەن ونداي موڭكۋدى كوتەرمەيمىن. ۋچتي.
سانگەرەي ءدال كەتە بەرگەندە ءۋايستى بۇيىردەن تاعى ءبىر ىڭق ەتكىزدى.
— بۇل مەنىڭ تاپسىرمام. اقشانى "تۇركىستان" مەيمانحاناسىنا سەن اكەلەسىڭ. سەن! ادمينيسترادياعا تاستايسىڭ دا تاياسىڭ. ەستىدىڭ بە؟
— ءيا، — دەپ ۋايس كۇڭك ەتتى.
ماشيناعا مىنگەندە سانگەرەي بالتانى ماقتاپ الا جونەلدى.
— شەف، ءسىز شىنىندا ناعىز شەفكە لايىق ەكەنسىز. ارينە، شەف قول جۇمسامايدى. بىلعانبايدى. ال، ءسىز... بۇرىننان بىلسەڭىز ولاردى، وندا مىقتىلىق كورسەتتىڭىز. ۇلكەن شەفكە سولاي جەتكىزەم. ءۇيىڭىزدىڭ قاسىنان ءتۇسىپ قالاسىز عوي؟
— ءيا، — دەدى بالتا. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالدى. سانگەرەيدىڭ شىن، الدە وتىرىك بوستىرتكەنىن بىلمەي دال.
— اناۋ سۇلۋ كەلىنشەكپەن ارالارىڭ بۇرىنعىداي ما؟ — وقىس سۇراق ەرىكسىز جالت قاراتتى. سانگەرەيدىڭ قاراقوڭىر كوزدەرى كىرپىك قاقپاي قادالىپ قالىپتى.
— وندا جۇمىستارىڭ بولماسىن! بولماسىن!
— بولادى، كوكەتايىم! بولادى جۇمىسىمىز. ابدەن بولادى. وۋ، كەلىپ قاپسىڭ عوي. تۇسە عوي، شەف. ەكىنشىلەي سەن دە قيقاڭداۋدى كورسەتپە. مەن دە ونداي موڭكۋدى كوتەرمەيمىن.
كەرجىك-كوليا رۋلگە ەڭكەيە بەرىپ، سىلق-سىلق كۇلدى.
بالتا ارتقى ەسىكتى لاقتىرا جاپتى.
2
ءتۇن ورتاسىندا اۋرۋحانادان تەلەفون سوعىپ، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ قايتىس بولعانىن حابارلادى. "ءقازىر كەلىپ كورەم دەسەڭىز، رەانيماسيا بولىمىنە كەلىڭىز" دەدى بايەك ايەل داۋسى.
بالتا ترۋبكانى قويا سالدى.
"اياق استىنان جۇمىس تابىلدى. باسقا بەينەت بولدى. ەندى ونى اۋرۋحانادان الۋ كەرەك جەرلەۋ كومبيناتىنا بارىپ، جەر الىپ تابىت جاساتىپ، قوناقاسى بەرىپ دەگەن سياقتىلارمەن باس قاتىرۋعا تۋرا كەلەدى.
ايتپەسە، پاتەر كوزدەن ءبىر-بىر ۇشادى. ءاۋ، بالاسى بار ەدى عوي. توقتا-توقتا! ادرەسىن ءبىر جەرگە جازىپ الىپ ەدىم-اۋ. ءاي، مايسارانىڭ پاتەرىندەگى قويىن داپتەرىمدە ەكەن-اۋ. اقات كەرەك... ءبىراز اقشا. بالاسى اكەلەر. وعان شەيىن مايسارادان قارىز الا تۇرۋعا بولادى...
مايساراعا ايتايىن. اقىلداسپاسا بولمايدى. ارىستاي ادام ءولىپ جاتقاندا ول ۇيىقتاپ جاتا بەرە مە؟"..
بالتا حالاتىن جامىلىپ دالىزگە شىقتى. ەسىگى سارت جابىلدى. جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. قولىن جالما-جان حالاتىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، ساۋساعى كىلتكە تيگەندە، ەسىن جيدى. وسى ەسىكتەن تالاي زاپىلانعان، سارت ەتىپ جابىلىپ قالا بەرەتىن بولعان سوڭ ارتىق كىلت جاساتىپ الىپ، حالاتىنىڭ قالتاسىنان تاستامايتىن. سونىڭ پايداسىن تالاي كوردى.
— ءاي، مايسارانىڭ ەسىگىن كىلتىممەن اشسام قايتەدى؟ قوڭىراۋىن شىلدىراتىپ جۇرەم بە؟ ول ەكەۋمىز تەڭىزدە اجىراسقان كەمەلەردەي اۋلاقتاپ كەتتىك قوي. ەسىگىن قاققانىم ءجون بولار".
مايسارا ەسىكتى اشىپ قالىپ، بالتانى كوردى. حالاتشاڭ جەڭىل كيىمدى — مايكە ترۋسيلى — ءوز جىگىتى كۇيىندە تۇرعان سوڭ ءىشى جىلىپ كەتتى.
— كەلدىڭ بە، بال! — دەپ موينىنا اسىلا كەتتى.
مايسارانىڭ جۇپار ءيسى، مايسارانىڭ وتتاي ىستىق دەنەسى، مايسارانىڭ ەشكىمدە كەزدەسپەس قىلىعى بالتانى ەرىتىپ جىبەرە جازدادى. سونشاما كۇن جەكە جاتىپ جۇرگەن جىگىت كەلىنشەكتى ساعىنعان ەكەن، جۇرەگى اتقاقتاپ تۋلاپ سالا بەردى.
— كەلدىڭ بە؟ كىرسەيشى، بال!
بالتا ەسىن جيدى. موينىنا اسىلعان مايسارانى وزىنەن ءسال ىسىردى.
— مايسارا، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ قايتىس بولىپتى.
مايسارانىڭ قۇشاعى بوساپ كەتتى. ءبىر اتتاپ كەيىن شەگىندى. كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، مۇڭ شاقىردى.
— ءومىر-اي!.. وتە شىعاسىڭ زۋلاپ...— بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. بالتا ىلەسە كىرىپ ەسىكتى جاپتى. ەكەۋى زالعا ەندى.
— باردىڭ با؟
— قايدا؟
— اۋرۋحاناعا باردىڭ با؟ كوڭىلىن سۇرادىڭ با؟
بالتا تۇنجىراي قالدى. "ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ؟ سەن نەگە بارمادىڭ؟" دەپ شاق ەتۋگە وقتالا بەرىپ بوگەلدى. "مۇنىڭ شالدا شارۋاسى قانشا؟" كۇرسىندى.
— بارا المادىم. انە بارام، مىنە باراممەن... اقىرى، كورە الماي قالدىم...
— سەنى كوپ ىزدەپ ەدى بايعۇس. ەسىك اشىلعان سايىن الاڭداپ جاتۋشى ەدى... — دەپ، مايسارا كوز جيەگىنە ىركىلگەن جاسىن ساۋساعىمەن سىلىپ تاستادى.
بالتا تاڭ قالدى.
— سەن... سەن، ماي، بارىپ پا ەدىڭ؟!
— بارعام. وپەراسيادان كەيىن دە كىرىپ شىققام. رۋحى سونداي كۇشتى! ءوزى ءال ۇستىندە جاتىپ مەنىڭ كوڭىلىمدى جۇباتقان... قاپ! بارا الماعانىڭ-اي، بالتا! الاڭداۋمەن كەتتى-اۋ! — مايسارا جۇدەي سويلەدى. — جانى تازا ادام ەدى-اۋ! مەن... مەن ول... ۆاسيا اتاي مەنى جەك كورەتىن شىعار دەۋشى ەدىم... ول مەنى ساعان... سەنى ماعان تاپسىردى... — كەلىنشەكتىڭ ەرنى كەمسەڭدەپ، جاسى ساۋلاپ كەتتى. ءدال ءقازىر ايانىش سەزىمىنە بوككەن مايسارا ۇرعاشى جىنىسىنىڭ اجال اتتى قۇدىرەتپەن بەتپە-بەت كەزدەcكەندە ساي-سۇيەگى سىرقىراي بوسايتىن ايەلدىك انالىق قاسيەتىن تاپقان.
— قاشان بارىپ ەدىڭ؟
— ءتورت كۇن بۇرىن... الدىڭعى كۇنى دە... قولىمنان تاس قىپ ۇستاپ الىپ ەدى... قوشتاسقانى، باقۇلداسقانى ەكەن-اۋ اتايدىڭ. كوزىمە كوزىن قاداپ ءبىراز قاراپ جاتتى... — مايسارا تاعى جىلادى. — نۇرى قاشىپ كەتەدى ەكەن كوزدىڭ. تەرەڭنەن جىلتىراعان تۇنىق سۋداي... سەنى تاعى سۇراعان. كومانديروۆrادا دەدىم... نە ويلادى ەكەن؟ ولەتىنىن بىلەتىن ادام سوڭعى مينۋتى جاقىنداعان سايىن نە تىلەيدى ەكەن؟ نە ايتقىسى كەلەدى ەكەن؟ ايتا الاتىن قاسىندا جاقىنى بولسا عوي سوندايدا... ال، ءبىز... ءبىز ەشقاشاندا ءوزىمىزدى ولمەيتىندەي كورەمىز. ويلامايمىز. مازامىزدى الماسا ەكەن دەيمىز. ال، ول... ۆاسيا اتاي سۋىق اجالمەن... ولىممەن كەزدەسەيىن دەپ... كەزدەسىپ جاتتى-اۋ!.. ەڭ بولماسا سول ساتتە كۇدىگىن بولىسەر بىرەۋ قاسىندا بولمادى-اۋ. ءاي، قانشاما وكىنىش زاپىران بوپ ىشىنە شوگىپ كەتتى ەكەن.
مايسارا وكىرىپ قويا بەردى. مىناۋ جىلاستا بۇكىل جاقىن-جاناشىرىن جوقتاۋ، ءوزىنىڭ جالعىزدىعىنا نالۋ، بوتەن بولسا دا مۇنىڭ قامىن ويلاپ وتىراتىن كورشىسىن اياۋ سياقتى ءارتۇرلى سەبەپتەردىڭ باسى قوسىلىپ ەدى.
"ايەلدىڭ قولىنان بار كەلەرى — كوز جاسى. ايدالاداعى بىرەۋ ءۇشىن سونشاما ەگىلگەنى نەسى. وسىدان كەڭەس سۇراعالى كەلگەن مەن اقىلاق. مىنانى جۇباتۋعا ءبىر ادام كەرەك قوي" دەپ ويلاعان بالتا تىقىرشي باستادى.
— مايسارا، قويساڭشى ەندى... تاپ ءبىر اكەڭ بۇگىن ولگەندەي ەڭىرەمەي، — دەپ ايتىپ سالدى بالتا.
مايسارا ۆانناعا كىرىپ كوزىن، بەتىن جۋىپ كەلدى.
— نە ىستەمەكسىڭ؟ — دەدى بالتاعا جاقىنداپ وتىرىپ،
— بالاسىنا حابار بەرەمىن. سونسوڭ... — بالتا بوگەلدى.
— سونسوڭ دەيتىن تۇگى جوق، بالتا. قاريانى، اتايدى دۇرىستاپ جونەلتەيىك. ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىمى جوق... بالاسى كەلە السا، جاقسى. ەرتەڭ مەن جۇمىستان ەكى-ۇش ادامدى بولەم. سپەسكومبيناتپەن بارلىق شارۋانى سولار تىندىرادى. ەت، تاماق، تاعى باسقالاردى مەن العىزام. بۇرىنعى جۇمىس ىستەگەن ورنى — مينيسترلىككە تەلەفون سوعارسىڭ. ەسكەرىلمەي قالماسىن. اتايدى ولار قادىرلەيتىن. ەرتەڭ كەشكە مورگتان الىپ، بۇرسىگۇنى جەرلەسە...
— جو-جوق. ول ەرتە تىم. بالاسى ۇلگەرمەي قالۋى مۇمكىن. اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق. اقشا ىزدەۋ كەرەك...
— ايتپاقشى، ۆاسيا اتاي جۇبايىنىڭ قاسىندا جەر بار دەپ ەدى... اقشا... جۇرتپىز عوي، بىردەمە ەتەرمىز، — دەپ مايسارا وعان ونشا ءمان بەرمەدى. — جاتىن بولمەدەگى قارا پورتفەلدە دوكۋمەنتتەرىم، قاعازدارىم بار دەپ ەدى. — مايسارا ساعاتقا قارادى. بەستەن اسىپ كەتىپتى. ەندى ءبارىبىر ۇيقى جوق. ءجۇر، بالتا، دوكۋمەنتتەرىنىڭ اراسىنان پاسپورتىن الايىق.
— الگى مەنىڭ قويىن داپتەرىم وسىندا ەدى... ءا-ا، انا تۇر ەكەن. —بالتا قويىن داپتەرىن شيفونەردەن الدى.
مايسارا شىعىپ كەتىپ، سالدەن سوڭ كيىنىپ كەلدى.
قارا پورتفەلدەن دوكۋمەنتتەرمەن بىرگە جيناق كىتاپشاسى شىقتى. بالتا قولى دىرىلدەپ، ساۋساقتارى جىبىرلاپ كىتاپشانى اشتى دا "بەس مىڭ" دەپ كۇبىر ەتە قالدى.
— بەس مىڭ دەيمىسىڭ؟ ايتتىم عوي اقشادان قىسىلمايمىز دەپ. ءبىر مىڭى-اق جەرلەۋگە دە، قوناقاسىنا دا جەتەدى. قالعانىن بالاسىنا بەرەمىز... ايتپاقشى وسيەت جازباپ پا ەكەن. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ ۇقىپتى ادام، جازباۋى، قالدىرماۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى مايسارا.
بالتا دەرەۋ ىسكە كىرىستى. بۇكىل ىنتا-ىندىنى قارا پورتفەلدەگى قاعاز، دوكۋمەنتتەرگە اۋىپ كەتىپتى. ءبىر كەز قولىن ىستىق شوققا قارىپ العانداي ىرشىپ ءتۇستى.
— وي، مايسارا! تاپتىم. "زاۆەششانيە" دەپتى! — دەپ كوز جۇگىرتىپ ءوتتى دە، ءۇنى ءوشتى.
— وقىشى.
— ءما، سەن وقىشى. سەنەر ەمەسپىن، — دەپ ءبىر پاراق قاعازدى مايساراعا ۇستاتا سالدى.
مايسارا ىشتەي وقىپ شىعىپ، بالتاعا تەسىلە قارادى. ۇلكەن قارا كوزدەردە ىرزالىقتا، كىنالاۋ دا، جازعىرۋ دا بار ەدى. بالتا ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى.
— مەن بىلمەدىم عوي... بىلمەدىم عوي، ما-ايسارا-ا!..
— ۇلىنان دا ارتىق كورگەن سەنى. ەكى جارىم مىڭ سومدى ساعان قالدىرعان... ال، سەن، بالتا، بالتا، ەڭ بولماسا بەس مينۋتقا كىرىپ شىقپادىڭ.
— مىڭ جارىمدى وزىنە جۇمسايمىز سۇراعانىنداي. ال، مىڭ سومدى نەمەرەسىنە بەرەمىز بە؟
— نەگە بەرمەيمىز؟ مارقۇمنىڭ تىلەگى سولاي عوي، — دەپ مايسارا تىكىرەيدى.
— جو-جوق، اكەسىنە... شالدىڭ بالاسىنا بەرسەك پە دەپ ەدىم. ول اقشا داۋلاپ جۇرمەسە.
مايسارا ۇندەگەن جوق، پاسپورتتى الدى دا ورنىنان تۇردى. باياۋلاتىپ كۇرسىندى.
"قانداي سۇلۋ! ءارى اقىلدى. ناعىز جار بولۋعا لايىق ۇرعاشى وسى-ay. مىناۋ ءوز بولمەمدە باۋىرىما باسسام... ەڭسەم بيىكتەر مە ەدى. بۇرىن مەن بۇنىڭ پاتەرىندە كىرىپتار بوپ ءجۇرىپ... قانداي فيگۋرا! عاجاپ!"
— ماي! ماي-سا-را!.. — داۋسىندا ەكەۋىنە عانا بەلگىلى ويناقى تىلەمسەك اۋەن ءتىرىلىپ ەدى، مايسارا جالت بۇرىلىپ، شاتىناي قادالدى. وتكىر قاراستىڭ ۇزىن كىرپىكتەرى ءبىر-بىر نايزاداي شانشىلا قالعان ەكەن، بالتا ەرىكسىز جىم بولدى.
مايسارا ءتىل قاتپاستان شىعىپ كەتتى.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى جەرلەپ قويعان كۇننىڭ كەشىنە بالاسى جالعىز ۇشىپ كەلدى.
بالتا ەكەۋى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىردى. ءبىر بوتەلكەنى ءوزى تاۋسىپ تاستاعان ەگور ۆاسيليەۆيچ بىردە جىلادى، بىردە كۇيزەلدى، بىردە كەۋدەسىن سوققىلادى. ايەلىنىڭ تابانىندا، وندا دا وكشەسىنىڭ استىندا ەمەس، — جالاڭاش تابانىندا ءوتىپ بارا جاتقان كاتورگاعا بەرگىسىز عۇمىرىن ازالادى. رەانيماسيا پالاتاسىندا جاپادان-جالعىز ۇلى مەن نەمەرەسىن ءبىر كورە الماي كۇڭىرەنىپ كوز جۇمعان جەتىم شالدى — اكەسىن جوقتادى. قايعىلى حاباردى ەستىگەن ساتتەن باستاپ ايەلىنەن ولاي جالىنىپ، بىلاي جالىنىپ بەس ءجۇز سوم اقشانى الا الماي، جولداس-جورالاردان تيىن-تەبەندەپ قارىزدانعانىن، جەرگىلىكتى كوميتەتتەن كوزىن ساتقانداي بوپ وتىز سومدى ارەڭ جازعىزىپ العانىن ايتىپ كوز جاسىن بۇلادى. "بارايىق، توپىراق سالىپ قايتايىق" دەپ ايەلى مەن بالاسىن كوندىرە الماعان قۇنسىزدىعىنا قاپالاندى. مينسكىدە قولىندا تەلەگرامماسى مەن بيلەتى بار مۇنى مىنگىزبەي، بيلەتسىز فۋتبولشىلاردى سالىپ الىپ كەتكەن سامولەتتى دە، "اەروفلوت" قىزمەتكەرلەرىن دە ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى. ەڭ سوڭىندا مارقۇم قايىرىمدى اكەسىنىڭ سۇيىكتى ءانى ەدى دەپ "ستەپ دا ستەپ كرۋگومدى" بولمەنى باسىنا كوتەرە دارىلدادى. بالتا ەگور ۆاسيليەۆيچتى ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ كروۆاتىنا ارەڭ دەپ اپارىپ جاتقىزدى.
ەرتەمەن باسى سىرقىراپ، كوزى بۇلاۋداي بوپ ءىسىپ، تاماعى قاڭسىپ، بەرەكەسى قاشىپ وياندى.
— ۇيدە بىردەمە قالىپ پا ەدى، بالتا مۇقاتوۆيچ؟
بالتا ەرەگىسىپ بار اراقتى جوق قىلدى. باسىن شايقادى.
— دۇكەن نەشەدە اشىلۋشى ەدى؟
— ءقازىر زيراتقا بارامىز، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ باسىنا...
— ءا، ءيا-يا... بارعان دۇرىس، ارينە. ءاي، مىناۋ سىنىپ بارا جاتقان باستى نە ىستەسەم ەكەن...
— شاي ىشەمىز.
شاي ۇستىندە ەگور ۆاسيليەۆيچ قيپاقتاي باستادى.
— قارىزدانعان شىعارسىڭ، بالتا مۇقاتوۆيچ، — اينالاسىنا قارادى. — ەح، باتيا! تۇك جوق. ەشتەڭە جيناماعان. كەزىندە بار مۇلكىن بىزگە كونتەينەرمەن جونەلتكەن ەدى. ىلعي ەسكى-قۇسقى...
— جوق. قارىزدانعام جوق. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ ءوز وسيەتى بويىنشا، ازداعان تيىن-تەبەنى بار ەكەن، وزىنە جۇمسادىق. قانشا كەتكەنى تيىنىنا دەيىن، انە جازۋلى. سونسوڭ ۆاسيا اتايدىڭ نەمەرەسىنە قالدىرىپ كەتكەن مىڭ سومى بار.
— مىڭ سوم! ۆوت شال! نەمەرەسىنە مە؟
— نەمەرەسىنە.
— نۋ دا! بۇنىسى ماعان دەگەن بۋنتى، ارينە، شالدىڭ. قايدا اقشا؟ — ەگور ۆاسيليەۆيچتىڭ اۋرۋى ايىعىپ كەتتى.
— مىنە! ال، مىنا قاعازعا قولحات جازىپ بەرە قويىڭىز.
— ءا، ماعان سەنبەيسىڭ عوي...
— جوق، اقشا جۇرگەن جەردە دايەكتىلىك قاجەت.
اقشانى قايتا-قايتا ساناپ، قالتاسىنا سالعان ەگور ۆاسيليەۆيچ كوڭىلدەندى. بالتانى قاعىپ-قاعىپ قالدى.
— اسىقپايىق، بالتا مۇقاتوۆيچ، بۇگىن مەن زا ۋپوكوي دۋشي پوكوينوگو قوناقاسى بەرەيىن.
— قاجەتى جوق، ەگور ۆاسيليەۆيچ. قوناقاسى بەرىلگەن. بولدىڭىز با؟ تۇرىڭىز. زيرات باسىنا كەتتىك.
ەكى-ۇش شىنىنى بوساتىپ ۇلگەرگەن ەگور ۆاسيليەۆيچتى ەرتەڭىندە اەروۆوكزالعا ارەڭ شىعارىپ سالدى.
ەگور ۆاسيليەۆيچتەن بوساسىمەن بالتا ماگومەدتى ىزدەدى. "تۇركىستان" مەيمانحاناسىن ۇزاق توڭىرەكتەدى. "تۇلپاردى" ەكى رەت ءسۇزىپ ءوتتى. اقىرى سۇر "ۆولگا" مەيمانحانانىڭ قارسىسىنداعى ورتالىق بازاردىڭ ەسىگىنە جاقىنداپ توقتادى. بالتا تۇرا ۇمتىلدى. "ءجۇرىپ كەتپەسە ەكەن" دەپ اسىعىپ كەلەدى.
ماگومەد جالعىز ەمەس ەكەن. بالتانى كورسە دە كورمەگەن سىڭاي بايقاتتى. بالتانىڭ كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. "ءاي، وسىلاردىڭ مىسىق پەن تىشقانداي ويىندارى تاۋسىلمايدى. تانىماعانسۋىن قاراشى! تاعى بىرەۋدى قارماعىنا تۇسىرگەن-اۋ". سول ەكى ارادا ماشينادا وتىرعان بەلگىسىز ادام ماشينادان ءتۇسىپ، بازارعا كىرىپ كەتتى.
— ءاي، ازامات، بەرى، مۇندا كەل، — دەپ داۋىستادى ماگومەد.
"ءاي، قىرت! ەرەگەسكەندە كەتىپ قالايىن با؟" ءبىراق كەتكەندە كىمدى قورقىتادى. ماگومەد ەمەس، بۇل ماگومەدتى ىزدەپ شارق ۇرعان. اياعىن ساناپ باسىپ، ءىلبىپ جاقىندادى. قاباعىن تارس جاۋىپ، سىزدانىپ ءتۇس بەرمەدى.
— نەگە ايقايلايسىڭ؟
— وۋ، كورگەنىمە دە جازىقتىمىن با؟ جاقتىرماساڭ، جونىمە تايايىن، — دەپ ماگومەد ماشيناسىن قىزدىرا باستادى.
— توقتاي تۇر.
— نە ايتاسىڭ، اسىعىسپىن، — دەپ ەندى ماگومەد قىرىستاندى.
— انەۋگۇنگى شارۋا نە بولدى؟
— قاي شارۋا؟
— پاتەر ماسەلەسى...— بالتانىڭ كوزى ءموليدى.
— ول قيىنداپ كەتتى.
— قالاي؟ نەگە، ماگومەد؟
— كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا. ازىرقانادى.
— سوندا قانشا كەرەك؟
— تاعى ءۇش ءجۇز قوسسىن دەيدى.
— جارايدى. بولسىن.
— وندا شالدىڭ ولگەنى تۋرالى كۋالىك پەن اقشانى بەر. ەرتەڭ جوق بۇرسىگۇنى وردەردى قولىڭا ۇستاتام.
— وندا بىزدىكىنە بارايىق. سۆيدەتەلستۆونى الماي شىعىپ ەدىم، — دەپ بالتا ارتقى ەسىكتى اشىپ كىردى. ءبىر اۋىز سوزگە بولا ءۇش ءجۇز سومنان ايرىلعانىن سەزەدى. ەندى ماگومەدتىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرۋگە دايىن.
ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندەرىندە ەسىك اۋزىنداعى ءۇش-تورت ادام، اراسىندا "مۇرتتى" اپاي دا بار، بۇلاردى كورىپ قۋانىپ قالدى.
— كىلت بار ما؟
— تەز اشىڭىز!
— نەگە دىكىلدەيسىزدەر؟ سىزدەر كىمسىزدەر؟ — دەپ بالتا شيرىقتى.
— ءبىز رايسوۆەت، ءۇي باسقارماسى وكىلدەرىمىز. مىنا ادام — پاتەردىڭ يەسى! — دەدى كوزىلدىرىكتى ايەل.
— مەن شە؟ وسىندا تىركەلگەم...
— بۇل كۆارتيرانت! پاتەرگە قاتىسى جوق، — دەدى "مۇرتتى" اپاي گاەنە راشيدوۆنا. — ءقازىر مىناۋ پاتەردە تۇرادى، — دەپ مايسارانىڭ ەسىگىن كورسەتتى. — ءبىراق وندا تىركەلمەگەن. كەلىنشەكپەن دە زاڭسىز تۇرىپ جاتىر. مىنە، قانداي حيقايا! بۇل كۆارتيرانت قانا.
بالتا شىنىمەن ساستى. بۇرىلىپ ماگومەدكە قاراپ ەدى، اناۋ "مەنىڭ قاتىسىم شامالى" دەگەندەي ەكى قولىن جايىپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى دە تايىپ تۇردى.
— مەن نە ىستەيمىن ەندى؟ — دەپ بالتا ءجۇنى جىعىلا سويلەدى.
— بىلمەيمىن. ەگەر جاڭا كۆارتيروسەمششيك كەلىسسە، بۇرىنعىداي تۇرا بەرەرسىز، — دەپ كوزىلدىرىكتى ايەل جۋىپ-شايدى.
ەسكى دراپ پالتوسىنىڭ ەتەگى شۇرق-شۇرق تەسىلگەن، جاق ءجۇنى ۇرپيگەن موسقال ەركەك بەزەك قاقتى.
— جو-وق! بولمايدى! ءوزىمىز دە بەس باسپىز. قايدا سيامىز؟ بىزدەن قۇتىلۋ ءۇشىن مىنا ەسكى ۇيدەن ەكى بولمەلى پاتەردى ادەيى بەرىپ وتىرسىزدار. بىلەم مەن سىزدەردى! ماعان تيەسىلى ءۇش بولمەلى پاتەردى جاڭا ۇيدەن بىرەۋگە ساتاسىزدار. ال، مەن نەممەن رەمونت جاساتام. تۇگىم جوق.
— ەسىكتى اشىڭىز، — دەدى ءۇي باسقارماسىنىڭ وكىلى.
دراپ پالتولى ەركەكتىڭ ويبايى تابالدىرىقتى اتتاسىمەن ودان سايىن كۇشەيدى.
— مىناعان كىرگەلى رەمونت بولماعان عوي. سىرى كەتكەن. قابىرعالارى ايعىز-ايعىز. مىناۋ شۇرىم-بۇرىمدى كىم الادى. ويباي-اۋ، تەمىر كەرەۋەتىن قايدا قويام؟ لاقتىرىپ تاستاسام، باسىم تاعى بالەگە قالادى-اۋ. ءاي، جىگىت! مىنا باراحلولارىڭدى دەرەۋ الىپ كەت. مەن بوساعان پاتەرگە كىرگەم. باراحلونىڭ ۇستىنە ەمەس، — دەپ كوكشىل كوزى شاتىناپ بالتاعا ءتونىپ كەلدى.
بالتا ءلام دەمەي، چەمودانىڭ كوتەردى دە، ءتۇڭىلىپ شىعىپ كەتتى.
"مىنە ساعان باتپانقۇيرىق! اتاڭنىڭ قاق شەكەسى الدىڭ جەكە پاتەردى! كىرگىزدىڭ جاڭا وتاۋعا جاس كەلىندى. شوق! شوق! ساعان سول كەرەك!" كوزى قاراۋىتىپ ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى.
— ءاي، ازامات بەرى كەل!
ايقايلاعان تاعى دا ماگومەد ەكەن.
— جاۋىن جاۋماي سۋ بوپسىڭ عوي. ءوزىڭ مۇلدە بوركەمىك بولارسىڭ، ءسىرا! وتىر!
— قايدا بارامىز؟
— مەيمانحاناعا. ازىرشە سوندا تۇرا تۇرارسىڭ. باكەڭ، شەفتى ايتام، ءبىر امالىن جاسار. — ماشيناسىن قىزدىرىپ، جىلجىتىپ قوزعاعان ماگومەد بالتاعا مۇسىركەي قارادى. — بۇل ارادا ءبىر شيكىلىك بار، بالتا. پاتەردىڭ بوساعانىن قالاي تەز بىلە قويعان؟ جانە رايسوۆەتتىڭ قاۋلىسىن شىعارىپ تا ۇلگەرگەن؟ سەن وسى پاتەر تۋرالى كىمگە ايتىپ ەدىڭ؟
— سەندەرگە... سونسوڭ ساۋلەگە... — بالتا كۇمىلجىدى.
— تاعى كىمدەرگە؟
بالتانىڭ كوز الدىنا كەنەت قادىربەك ەلەستەپ كەتتى.
— سول! سول، كۇشىك!
— كىم ول كۇشىگىڭ؟
— ءوزىم بىلەم، ماگومەد! ءوزىم سويلەسەم ونىمەن.
ونىنشى تاراۋ
1
كوكتەم بيىل كەش شىقتى. بىردە قارى، بىردە جاڭبىرى جاۋىپ ابدەن مازالاعان جازعىتۇرىمنىڭ شۋاقتى كۇنى كورىنە قويمادى. ىزعىرىعى جىلداعىدان دا كۇشەيىپ، جەر دەگدىمەي قويعان سوڭ بەكتەمىر ۇيىندە وتىرىپ قالدى. وسى قول بوستىقتى پايدالانىپ كانيكۋلداعى الپامىستى سۇندەتكە وتىرعىزىپ جىبەرمەكشى بولدى. وعان راحمەتبەك شالدىڭ تۇڭعىشى — ەسكەننىڭ (ەسەنقۇلدىڭ) قالاداعى حيرۋرگ بالاسىنىڭ اۋىلعا كەلە قالۋى سەبەپكەر ەدى. بەرىك اكەسىنىڭ ءىنىسى — سۇيمەنقۇلعا قاتيرانىڭ شارباعىن سىندىرىپ، ابىرويسىزدىق جاساعانىن بەتىنە باسىپ، قاتتى ۇرسىپتى دەگەندى ەستىگەندە بەكتەمىر بەرىككە سىرتتاي قاتتى ىرزا بولعان. ءبىر جاعىنان كەشەگى قوبلاندىجاننىڭ قۇرداسىنا ۇيىنەن ءدام تاتقىزىپ جىبەرەيىن دەپ جەم بەرىپ سەمىرتىپ وتىرعان ىسەگىن سويىپ تاستادى.
موينىنا تالاي مىنگىزگەن بەرىگى ەمەس پە، بەكتەمىردىڭ قولقاسىن ەكى ەتپەي، الەكەي-شۇلەكەي اسپاپتارىن سالعان قوبديشاسىن كوتەرىپ كەلىپ، اپ-ساتتە الپامىس "باتىردى" ىڭعايلادى دا تاستادى. العاش شار ەتكەن بالا قولىنا ۇستاتقان ءبىر سومدىقتار مەن باس جاعىنا تىرەپ قويعان تاتتى-دامدىلەرگە الدانىپ، ەش اۋىرسىنعان جوق.
— قولىڭ جەڭىل ەكەن، بەرىكجان! — دەپ ريزا بولعان بەكتەمىر جىگىتتى توسىنە قىستى. — ال، ەندى مىندا ءوت! جايعاسىپ وتىر. بۇ دا ءوز ءۇيىڭ. جاس كەزىندە قوبلاندى ەكەۋىڭنىڭ وسى ارادا اسىر سالىپ اۋنايتىندارىڭ ەسىڭدە مە؟..
قوبلاندىنىڭ اتى اۋزىنا ورالسا، كەۋدەسى سولق ەتىپ، كوڭىلى بوساپ، ءتۇسى بۇزىلىپ قويا بەرەتىنىن بايقاپ قالعان بەرىك بەكتەمىردىڭ ويىن تەزىرەك باسقا جاققا بۇرۋعا تىرىستى.
— اعا، ەگىستىكتى جىرتىپ بولىپ قالدىڭىزدار ما؟
— قايداعى! جاڭبىرى ءبىر سىركىرەپ، قارى ەكى جاپالاقتاپ جىبەرىپ تۇر ما... اۋا رايى وزگەرگەن بە، ءجۇدا، قولايسىز بوپ بارادى... جەردىڭ ميى شىعىپ، تراكتور دا، ماشينا دا جۇرۋدەن قالدى، — دەگەندە شارۋا ۋايىمى بەكتەمىردىڭ جۇزىنە قالقىپ شىعا كەلدى.
— اعا، مەن كەتەيىن. نان اۋىز ءتيدىم...
— و نە دەگەنىڭ، بەرىكجان! اپاڭ، انە قازانىن كوتەرىپ اۋرەگە ءتۇسىپ جاتىر. ءقازىر باسقالار دا كەلەدى. الپامىسىمنىڭ سۇندەت تويىندا ءوزىڭ باس قوناعىم بوپ بەكەننەن دە جوعارى وتىراسىڭ بۇگىن، — دەپ بەكتەمىر كوڭىلدەنە كۇلدى.
بەكتەمىردى رەنجىتىپ كەتە الماسىنا كوزى جەتكەن بەرىك ەرىكسىز تورگە شىعىپ، جايعاسىپ وتىردى.
— ازداپ... سەندەرگە مىنادان تاتۋعا بولۋشى ما ەدى؟
بەرىك كۇلىپ جىبەردى.
— ازداپ، ارينە، بولادى. ءبىراق سىزدەردىڭ "ازداپتارىڭىزدىڭ" مولشەرىن بىلمەيمىن عوي.
— باسقالاردى قايدام، مەنىڭ جوبام سەندەردىكىنەن ۇزاپ كەتە قويماس. جالپى، بالام، ىشىمدىك اتاۋلىمەن قارسى بولام دەپ اۋىلداعى ءبىراز اداممەن الاكوز بوپ ءبىتتىم.
بەكتەمىردىڭ بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزعان حابارى ۇي-ۇيگە تەز تارادى. قار ارالاس سۋىق جاڭبىردان ەڭسەسى كوتەرىلمەي وتىرعان كورشىلەرى بەكتەمىردىڭ اۋىز ءۇي، ءتور ءۇيىن لىق تولتىردى.
بەكتەمىر ايانعان جوق. ايعانشا مەن قاتيرا باستاعان ايەلدەر قازانعا ەت سالىپ، باۋىرساق ءپىسىرىپ، قۋىرداق قۋىرىپ اكەلدى.
— جىگىتتەر! كەلىنشەكتەر! — دەدى بەكتەمىر جەلپىنىپ. — تويدىڭ كوركى ءان مەن كۇي. ءازىل-قالجىڭ! اراق ءىشىپ، اۋىز كەرگىلەپ بوقتاسىپ جاتۋ داستۇرىمىزدە جوق ەدى. مەن سەندەردەن اراق ايامايمىن. كوپتەن قۋانىش كىرمەگەن شاڭىراعىمدا ءان سالىپ، كۇي شەرتىپ دۋىلداپ وتىرعاندارىڭدى قالايمىن.
— ال، وندا ولەڭدى مىناۋ ەسكەن باستاسىن. بەكتەمىردىڭ بەل قۇرداسى. التى قىزدىڭ اعاسى.
— ءيا، ءيا! شىرقاتاتىن ءجونىڭ بار، ەسەنقۇل. بەرىگىڭنىڭ قولى سونداي جەڭىل. باياعى كىشكەنە مولدادان كەيىن ەندىگى جۇرتتىڭ ساۋابىن الاتىن وسى بولدى.
— ءاي، قۇسپان، باس جاققا بارىسپالىق.
— ويباي-اۋ، ەرمەكباي-اۋ، قايداعى باس ايتىپ تۇرعانىڭ! كىشكەنە الپامىستىڭ "ناسىبايى" مەن باستى شاتاستىرعانىڭ قالاي؟
— ءجا، ءجا! قويىندار تۇپتەي بەرمەي. جوقتان وزگەدەن ىلىك ىزدەيسىڭدەر مە، قالجىڭعا اينالدىراسىڭدار ما، سەندەردىڭ مىنەزدەرىڭدى جان ءبىلىپ بولمايدى-اۋ.
— تىنىشتالىڭدار، ەسكەندى تىڭدالىق.
ەسكەن (ەسەنقۇل) دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ كۇيلەپ وتىردى دا، ءوزىنىڭ زور تىنىستى داۋسىمەن شىرقاي جونەلدى.
بەرىپ كەت، اي، ساقيناندى-اي، مىس تا بولسا-اي-ي،
جۇرەيىك كۇلىپ ويناپ، اي، شىركىن-اي، قىس تا بولسا-اي،
انشىگە قىزىعا قادالىپ، انگە بەرىلە ۇيىپ، قىبىر ەتپەي مەلشيگەن جۇرت ەسكەندى كوپتەن تىڭداماي داۋسىن ساعىنىپ جۇرگەن ەكەن، ءان ۇزىلگەندە الدەنەنى ءالى دە ىنتىعا كۇتكەندەي ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. سودان سوڭ الدەبىرەۋىنىڭ باستاۋىمەن تۇس-تۇستان دۋىلداپ الا جونەلدى:
— ءاي، ساباز! داۋسى ءالى باياعىداي!
— شىركىننىڭ بوسقا قور بولىپ اۋىلدا جۇرگەنى. ايتپەسە ءبىزدىڭ ەسكەن اناۋ ەرمەك سەركەبايەۆ، ريشاتتاردان ءبىر دە كەم ايتپايدى عوي.
— ءا، ءاي، ەرمەكباي! تىم بوسپە. تەگىن ادام تاز بولا ما دەپ... ولارعا نارودنىي ارتيست سسسر-دى وڭايلىقپەن بەردى دەپ پەڭ!
— ءتۇۋ، ءتۇۋ، قۇسپان! ءسوزدىڭ پارقىن بىلمەيتىن نادان ەكەنسىڭ! مەن ولارىڭدى كەم دەپ وتىرمىن با. الگىلەرىڭنىڭ ءارقايسىسىن شىڭ ساناپ، ەسكەندى سولارعا جەتەقابىل دەمەدىم بە.
تاماقتارىن جەپ بولىپ، سۇيەك مۇجىپ، سورپا ءىشىپ جاتقاندارى سول ەدى، ۇيگە ەكى-ۇش ادامىمەن ماقان ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. كولحوز پرەدسەداتەلىن كورگەندە ىشتەگىلەر ساسىپ قالدى.
— اسسالاۋماعالايك-وو-وم، ماكە! تورلەتىڭىز!
— جوعارى شىعىڭىز!
— قولىڭىزدى شاياسىز با... ءا-ا، سۋ قۇيىپ جىبەرەيىن...
ماقاننىڭ قاسىنداعىنىڭ ءبىرى — زووتەحنيك بەردەن اقىرىپ جىبەردى.
— ءتايت! كيلىكپەي بىلاي تۇر! قازان ۇستىنەن اسقا شاقىراتىنداي ماقان... ماكەڭ سەنىڭ شاڭىراق تۇيەڭە ءمىنىپ كەلگەن قۇلىڭ با ەدى؟
بەكتەمىر ءسوز ىڭعايىن اڭعاردى. ىزعاردىڭ قاي تۇستان سوعارىن سەزە قويدى دا، مايماقتادى.
— ءاي، بەردەن! ءاي، قۇرداس يت-اۋ! مەن وسى وتىرعانداردىڭ ءبىرىن شاقىرىپ پا ەكەم. قۋانىشىما وكپەسىن قولىنا ۇستاپ وزدەرى جەتتى. ءبىر جىل تۋعان ءتول ەدىڭ. بەكتەمىردىڭ قىزىعىنا ورتاقتاسايىنشى دەپ توبە كورسەتسەڭ، حاندىعىڭنان تايىپ قالار ما ەدىڭ، — دەپ كۇلگەن سىڭاي تانىتتى دا، ماقانعا ورىن كورسەتتى. —ماكە! ءدال ءسىز كەلە قويار، ءبىزدى ەلەي قويار دەپ ويلاماپ ەدىك...
— جەتتى، ءاي، قىرت! — بەردەن ماقاننىڭ قيسايعان ەزۋىنەن باستىعىنىڭ تىجىرىنعانىن بايقاپ قالىپ، ۇيرەنگەن ماشىقپەن دۇرسە قويا بەردى. — كىمدى باسىنا- سىڭ! اۋىل يەسىنسىز، ەل جاقسىلارىنسىز مايدا-شۇيدە جينالىپ... — ءۇنى كىلت ءوشتى. سەبەبى ماقان وڭ قولىن قىلىششا سەرمەپ قالىپ ەدى، بەردەننىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— بەردەن، سەن ءوزى نە بولسا سونى ايتادى ەكەنسىڭ. مەنى سوندا سورپا-سۋعا وكپەلەيتىن تاسىر سانايمىسىڭ. ەل جاقسىلارى مىنالار قۇساپ كوكتەمگى قىزۋ ناۋقان كەزىندە جيىلىپ الىپ اراق ىشپەيدى، — دەپ قايتا تومساردى.
ەندىگى ءسوزدىڭ تىزگىنىنە حايروللا جارماستى.
— بۇيىرلەرىڭدى اراق تەسكىرلەر-اۋ، سىلتاۋ تاپقىشسىڭدار، ءا! بەكتەمىر، سەن كوممۋنيسپىن دەپ كەۋدە سوققاندا، جەتكىزبەيسىڭ. مىناۋ قىلىعىڭدى... قىل-قىزىل دىنشىلدىگىڭدى قالاي تۇسىنەمىز؟ سەن بۇگىن بالاندى سۇندەتكە وتىرعىزساڭ، ەرتەڭ توقال دا الارسىڭ!
ماقان قاتيراعا قارادى. ماقاننىڭ ىڭعايىمەن وتىرعاندار تەگىس قاتيراعا قاباق توڭكەردى. قاتيرا قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، سورپا قۇيعان شارانى كوتەرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ەسكەن كۇلىپ جىبەردى.
— توقالعا نە جەتسىن...
حايروللا ەسكەنگە قادالدى.
— "توقالعا نە جەتسىن". نەمەنەڭە جەتىسىپ كۇلەسىڭ، ەي، جەتەسىز-اۋ! تاپقانى تاقىمىنا تۇسپەي ءجۇرىپ، توقالشىلىن! سەن، ناقۇرىس، مىنا سۇمەلەك ۇلىڭدى جونگە سالساڭشى شيق-شيق كۇلگەنشە، سىلق-سىلق اراق كومەيلەگەنشە، — دەپ ستول ءۇستىن كوزىمەن تىمىسكىلەدى دە، ورتا ستاكان اراقتى ەڭكەيىپ بارىپ ءىلىپ الدى. — مىنە، مىناۋ عوي اتاۋ كەرەڭ! — يىسكەدى. — اراق! تازا اراق! — قاعىپ جىبەردى. — ايتتىم عوي اراق دەپ!..
ەسكەن شاتىنادى.
— مەنىڭ ناقۇرىس ەكەنىمدى سەن، الامان، قايدان ءبىلدىڭ،ءا! مەنىڭ كۇلگەنىمدە-تۇرعانىمدا، ىشكەنىمدە-تىشقانىمدا سەنىڭ جۇمىسىڭ قانشا، ءا!
— ەركەكتىڭ قورى كۇلەدى، ەسكەن، قورى! ءتىل الماساڭ، وندا مىنا ۇلىڭدى ەكى بۇتتىڭ اراسىنا شوقيتىپ قويىپ، بالالاردىڭ شۇمەتەيىن ۋقالاتقىزىپ نەسىبە تاۋىپ، ۇنەم ايىر! قۇلقىنىڭدى اراقپەن تولتىر!
بەرىك حايروللاعا دا، ماقانعا دا، بەردەنگە دە مانادان جيىركەنە قاراپ وتىرعان، ىزالانا مىرس ەتتى.
— اۋىل باسشىلارى، ەل جاقسىلارىمىز دەيسىزدەر. سونداعى ۇلگى، ونەگەلەرىڭىز، وسى ما؟ ازاماتتىڭ قۋانىشىنىڭ شىرقىن نەگە بۇزاسىزدار؟ نەگە دىكىلدەيسىزدەر؟
— جاپ اۋزىن!
ماقاننىڭ شىدامىنىڭ جەتكەن جەرى وسى بولدى. مانادان ءۇنسىز تۇرعان "اتكەلتىرى" — نايمانقۇلدىڭ قامشىسى شوشاڭ ەتتى. بەرىكتىڭ وڭ جاق شەكە، وڭ جاق بەتىن قىزىل جولاق ءىز قالدىرىپ بەستەمشە ءورىم ءتىلىپ ءتۇستى.
— قاپ! اكەڭنىڭ عانا اۋزىن... — دەپ اتىپ تۇرعان ەسكەندى ەكىنشى رەت سىلتەگەن قامشى جالپ ەتكىزدى.
بەكتەمىر ۇستەل ۇستىندەگى قارا ساپتى باكىسىنە جارماستى.
— ءاي، ماقان! جاۋىم دا جاعاما جارماسپاس ەدى بۇنداي كۇنى! مىناۋ قاي مازاعىڭ؟ بەرىك — اۋلىمىزدىڭ قوناعى ەدى. كورسەتكەن سىيىمىز — سوققىعا جىعۋ ما؟ قاشانعى قور ەتىپ نامىسىمىزدى كومە بەرەسىڭ؟! زاۋالى بولماس دەيمىسىڭ؟ — دەپ قالش-قالش ەتىپ ماقانعا جاقىنداي ءتۇستى.
— زاۋال!... — ماقان قارق-قارق كۇلدى. — زاۋال — مىنا مەن! مەن عانا! سەن سوققىنى ءالى كورمەپسىڭ. بۇل ءالى سوققى ەمەس! — دەپ پىشاق ۇستاعان قولىنان قاعىپ جىبەردى. باكى ۇشىپ ءتۇستى.
— ءاي، كورسوقىر توبەت! سەن كىمگە پىشاق كوتەرگەنىڭدى ءبىلىپ تۇرسىڭ با؟ تۇپ-تۋرا اۋپىلدەك اكەڭ ولگەن تۇرمەدە ءشىريتىنىڭدى ەسكەردىڭ بە؟ مىناۋ كولحوزشىلاردى اراق بەرىپ ءلايلىتىپ، جۇمىسقا شىعارماي زيانكەستىك جاساعانىڭمەن قويماي، ماكەڭە پىشاق سالماق بولعانىنا وسى وتىرعاندار تەگىس كۋا، — دەپ بەردەن بەكتەمىرگە تۇكىرىگىن شاشىراتتى. — حايرەكە، مىنالاردىڭ ءتىزىمىن جاساي قويىڭىزشى. بىرىنشىدەن، جۇمىسقا شىقپاي سابوتاج جاساعاندارىن ايىپتاۋ ءۇشىن كەرەك. ەكىنشىدەن، مىناۋ سۇمدىق قىلمىسقا كۋا بولادى.
ماقاننىڭ كىرپىگىنىڭ ۇشىندا قيمىلداپ قالعان كولحوزشىلار ەندى مۇلدە جاسىپ، باستارىن تومەن تۇقىرتىپ، تۇنجىراي قالىستى. بوساعا جاقتاعى بىرەۋى جىلىستاپ ەسىككە بەت العانى-اق مۇڭ ەكەن، قالعاندارى دا انە-مىنە دەگەنشە جىم-جىلاس جوعالىپ ۇلگەردى.
ۇيدە بەكتەمىر، ەسكەن جانە بەرىك ۇشەۋى تورتەۋگە قارسى قالدى.
— وسى زورلىعىڭىزعا جاۋاپ بەرەسىز! — دەپ بەتىندەگى تىلىگى قىزىل كۇرەڭدەنە دولىرىپ ءىسىپ شىعا كەلگەن بەرىك ماقانعا بەتپە-بەت ءتۇيىلىپ كەلدى.
— كۇشىك! كىمگە شابالانعانىڭدى بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟
— جاۋىز ەكەنسىز! كوزىم ابدەن جەتتى.
ماقاننىڭ تارعىل كۇلكىسى تاعى جاڭعىردى.
— بالتىردان سەن دە الام دەيسىڭ، ءا. ءاي، ءالىن بىلمەگەن الەك وسى-ay. سەن كەشەگى قوبلاندىدان ارتىق ەمەسسىڭ. سەنى دە جايعاي سالۋىم بوقتان دا وڭاي.
— كوپ اسقانعا ءبىر توسقان. سىزگە دە ادىلەت تابىلادى! تابىلادى دا ءدال سىزدەي حانسىماقتى تۋلاقتاي ۇشىرادى!
— بالاقاي! سەندە كوز بار ما؟ مەن حانسىماق ەمەسپىن. حانمىن! ادىلەت تە — مەن! مەنىڭ قالتام! بۇل زاماندا اقشاعا ساتىلمايتىن زاڭ دا، ادىلەت تە جوق. جوق! ءبارىن، بالەكەيىنەن باستاپ دۇرىنە دەيىن قويىن-قونىشىنا تىعىپ، باس شۇلعىتىپ قويعان مىنا مەن — ماقانمىن!
ءاي، ەسكەن! اقىرعى رەت ەسكەرتەم. كۇشىگىڭ قولىمدى جالاپ، الدىمنان كىشىرەيىپ ءوتسىن! ايتپەسە اۋدان تۇگىل اۋىلدان جۇمىس تاپقىزباي تەنتىرەتىپ جىبەرەم!
ەسكەن ەسىن جيناپ العان ەكەن، ماقاننىڭ زىركىلىن تىڭداعان سايىن قۇرىسىپ، كىشىرەيىپ، شوگىپ بارا جاتقان. ۇشىپ تۇرەگەلدى. قالبالاقتاپ ماقانعا قول قۋسىردى.
— قۇلدىعىڭ بولايىن، ماكە! بىزدەن ءبىر بىلمەستىك ءوتتى. اراق شىركىن اقىلدى ۇرلايدى ەكەن... ايتپەسە، بەتىڭىزگە جەل بوپ تيەم بە... نە ىستەسەڭىز دە قولىڭىزدامىن. مەنى اياماڭىز. بۇدان بىلاي ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەيمىن. بالاما، بەرىكجانىما نازارىڭىز وتپەسە ەكەن. بالا شىركىن بالالىق جاساماي تۇرا المايدى عوي.
بەكتەمىر قۇرداسىنىڭ قالباق قاققانىن جاقتىرمادى. ىزامەن تۇيىلگەن قالىڭ قاباق استىنان ەسكەنگە ىسىلداي ءتىل قاتتى.
— ءاي، ەسكەن! جەندەتكە سونشاما جالىنعانىڭ نە؟ ۋا، ۇلىنان ايرىلىپ تا ولمەي جۇرگەندەردى كورمەيسىڭ بە! ءتايت ءارى! جي ەسىڭدى! جىرتقىش الدىندا ازامات باس يمەيدى.
ەسكەن قالش-قالش دىرىلدەدى. قالش-قالش سەلكىلدەدى. قاباق استىنان سۇزىلگەن كوزى الدىمەن بالاسىنا، ودان ماقانعا توقتاپ-توقتاپ ءوتىپ، سودان سوڭ جىلجىپ بارىپ بەكتەمىرگە وقتاي قادالدى.
— سەن... سەن يت! كىمدى ارانداتپاقسىڭ! مەنى ۇلىمنان ايرىلتىپ، ءوز قاتارىڭا قوسپاقسىڭ عوي. جاۋىز سەنسىڭ، بەكتەمىر! قاستان شىقپاعان قاسكۇنەم دە سەنسىڭ! — دەپ سۇزەتىن بۇقاداي باسىن تۇقىرتىپ بەكتەمىرگە ءتونىپ كەلدى. ءسىڭىرلى ساۋساقتارى جۋان جۇدىرىق بوپ ءتۇيىلىپ الىپتى. قۇرداسى بىردەمە دەسە، سارت ەتىپ سوعىپ جىبەرۋدەن تايىنباستاي. بەرىك ءبىر-اق ۇمتىلىپ، اكەسىن يىعىنان جۇلقىپ قالدى.
— كوك-ە! كەيىن، كوكە!..
ەسكەننىڭ اشۋى ودان سايىن قوزدى. ۇلىنىڭ يىعىنان جۇلقىپ قالعانىن وزىنە قول تيگىزگەنگە بالاپ، بەت باقتىرماس دولىلىقپەن قايناپ كەتتى.
— وي، اتاسىنا شاپقان كۇشىك!
جۋان جۇدىرىعى شەكەدەن سارت ەتىپ بەرىكتى ۇشىرىپ ءتۇسىردى. اراشالاۋعا ۇمتىلعان بەكتەمىردى ەكىنشى جۇدىرىق ىڭق ەتكىزدى. ىڭق ەتكىزدى دە، ەندى وعان قايرىلماستان ەسكەن جەردە سۇلاپ جاتقان ۇلىن تەۋىپ الا جونەلدى.
بەكتەمىر قاتتى بۇزىلدى. قۇرداسىنىڭ جاندى تالماۋ جەرىنەن جۇدەمەلدەتە تيگەن ەكى سوققىسى ەسكەندى ءجۇن سالعان قانارداي سۇلاتا سالدى.
ماقان ەزۋىن قيسايتا، ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا تۇكىرىپ تاستاپ، ەنتىگىپ تۇرعان بەكتەمىردىڭ يىعىنان قاقتى.
— ءسوز تىڭدا، بريگادير. سەن ەرتەڭ اناۋ كوكتەمەردىڭ كۇڭگەيىنە سوقاشىلاردى جىبەر. جىرتىپ تاستاسىن.
— اۋا رايى...
— اۋا رايىنىڭ مالىمەتىن ەستىپ كەپ وتىرمىز. ەرتەڭنەن باستاپ جاۋىن-شاشىن بولمايدى. — قارق-قارق كۇلكى ءراسىمىن جاسادى. — قولىڭ قاتتى ەكەن. ءبىراق قارا كۇشىڭە سەنبە، بەكتەمىر. بوسقا اراندايسىڭ. اناۋ كوككەمەردىڭ تۇسى تىڭ. تراكتور توقتامايدى.
— ول ارادا ەگىستىك جەر جوق! — دەدى بەكتەمىر.
— ءيا، جوق! جوسپاردا جوق. جىرتىلعانىن سەن بىلەسىڭ. مەن بىلەم. تراكتورشى بىلەدى! مىنالار، مىناۋ سەرەيىپ جاتقان اكەلى-بالا، مىناۋ ەدىرەيىپ تۇرعان ۇشەۋ ەستىگەن جوق.
— ءيا... ءيا، — دەدى ەسكەن.
— ول اراعا پياز ەگىلەدى. قاۋىن-قاربىز ەگىلەدى. ەگەتىن دە، باعىپ كۇتەتىن دە ناعىز بىلگىرلەر.
— كورەيلەر مە؟
— ءبىلىپ تۇرىپ سۇرايتىن جامان ادەتىڭ بار، بەكتەمىر.
— ول ارا ەلۋ گەكتارعا جۋىق قوي، — دەپ بەكتەمىر ەندى ماقاندى كوكتەي وتكەن سۇراۋلى ءارى داعدارىستى جاناردى باسقارمانىڭ جاندايشاپتارىنا جىلجىتتى.
— ءاي، كوكسوققان-اۋ! ساعان بۇيرىق بەرىلدى عوي. ەرتەڭنەن باستاپ سوقا سال دەدى عوي. ەندى سەنىڭ دە تاجىكەلەسپەك ءتۇرىڭ بار ما، — دەپ بەردەن سۋىرىلىپ العا شىقتى دا، جەردە جاتقان باكىنى ءىلىپ الدى. — ايتقاندى ورىنداماساڭ، ميلاۋ نەمە، مىنامەن سەن ءوز كەسىگىڭدى ءوزىڭ كەسىپ قويعانىڭدى ءبىل. مىناۋ — ايعاق! — دەپ قارا ساپتى باكىنىڭ ءجۇزىن جالاڭداتىپ قۇرداسىنىڭ كوز الدىنا توستى. — الگىندەگى زىتىپ كەتكەن تويشىلارىڭ ماتاپ بەرەدى سەنى!
بەرىك ورنىنان تۇرىپ، اكەسىن قولتىعىنان كوتەردى.
— كوكە-اي، مىناۋ قاراقشىلاردان جاقسىلىق كۇتىپ قاشانعى اداساسىز؟..
ماقان نايمانقۇلعا قيىستادى. نايمانقۇلدىڭ قامشىسى سارتىلدادى. تورگى ۇيدەن الپامىستىڭ شىڭعىرا جىلاعان داۋسى ەستىلدى. نايمانقۇلدىڭ قولىنا قىسقاشتاي جارماسقان بەكتەمىر بالاسىنىڭ داۋسى شىققاندا مورت سىندى.
— جارايدى، ماكە...
ەزۋ قيسايدى. سۋىلداعان قامشى باسى ەزىلگەن قارا شۇبار جىلانداي شۇباتىلىپ سىلق ءتۇستى.
ماقاندار شىعىپ كەتتى.
ەسكەن وتىرعان جەرىندە قورسىلداپ جىلادى.
بەرىك كۇيىپ-پىستى.
— نە بولعانسىزدار؟ قۇلدان دا بەتەر كىرىپتار ەتىپتى عوي. قۇلدىڭ دا قول كوتەرتكىزبەيتىن نامىسشىلى بولعان. قاي زامان، قاي داۋىردە ءومىر سۇرەتىندەرىڭىزدى ۇمىتقانسىزدار ما؟ مۇنشاما كونبىستىك قايدان كەلگەن؟ بۇنداي سورلىلىققا، قورلىققا شىداعانشا ولگەنىمىز جاقسى ەدى عوي. — ەسكەن كوزىنىڭ جاسىن سۇرتكەن بوپ الەك. تاناۋىن قايتا-قايتا تارتىپ، بەكتەمىرگە قاراي الماي، قۇرداسىنان جاۋاپ كۇتىپ ەدى، اناۋ ۇندەي قويمادى. بالاسىنا بۇرىلدى.
— وي، بەرىكجان-اۋ، ۇلىم-اۋ... زامان دەپ، ءداۋىر دەپ، ءبىزدى ءبىر ءيىسالماس كورەمىسىڭ. زامان دا، ءداۋىر دە بۇگىندە ماقاندىكى. قيت ەتشى، سۇيەگىڭ دە تابىلماي كەتسىن. نە جازىقسىز شىرىلداعان جانىن تەمىر توردىڭ ارجاعىنان بەزىلدەسىن! ءبىز — قۇلمىز با، كىمبىز؟ قۇلمىز! كەسىك قۇلاق قۇلىمىز ماقاننىڭ! بۇلقىنباپ پا ەدىك؟ بۇلقىنعانبىز! بىلەكتى كورىنبەيتىن قىل ارقان قيىپ تۇسكەن! ارقاعا دۇرە، جانعا جارا سالىنعان. سەن قۇرداسىڭ قوبلاندىجاننىڭ قالاي ولگەنىن بىلمەيسىڭ؟ بىلمەيسىڭ. ال ونى...
بەكتەمىر تىكسىندى.
— بىقسىتپا، ەسكەن! تىرناما جارامنىڭ اۋزىن. — ەسىك جاققا ايقاي سالدى. — ايعانشا! ءاۋ، ايعانشا! ءاي، وسى اۋىلدىڭ ايەلدەرىنە تاڭىم بار. ماقاننىڭ توبەسى كورىندى دەگەنشە، جەتى قىردىڭ استىنا جوعالادى ءبارى.
ايعانشا ءبىر قىرىنداپ تابالدىرىقتان اتتادى. كوزىندەگى ۇرەيدى ءبىر اۋىلعا ءبولىپ بەرسە دە تاۋسىلماستاي.
— نەگە شاقىردىڭ؟ — دەي بەردى دە، ايعانشا بەرىكتىڭ بەتىندەگى تالاۋراعان ىسىكتى كورگەندە باج ەتە قالدى. — ءويبۇي، بەرىكجان! نە ىستەگەن ساعان!
— ءجا! باجىلداپ ەلدى ۇركىتپە. الپامىسجان قىڭقىلداپ جاتىر. قاسىنا بارشى.
— قۇداي شەبەر-اي، وسى كورسەتكەن كۇنىڭدى يتكە دە بەرمە! — ايعانشا قورسىلداپ جىلاپ بەرىكتىڭ باسىن ۇستاپ، تىلىك تۇسكەن بەتىن سيپاپ، ەمىرەنە ءسۇيدى دە، تورگى ۇيگە كەتتى.
ەسكەن بوكسەسىن كوتەرىپ، قولىمەن جەر تىرەندى. تىزەرلەپ بويىن جازدى.
— ءاي، قۇرداس يت! — كۇلگەن بوپ اۋزىن ىرجيتىپ ەدى، ءتۇرى جىلاعاننان جامان وزگەرىپ كەتتى. — قولىڭنىڭ قاتتىلىعى قايتپاپتى ءالى. ايامايسىڭ عوي، ايامايسىڭ سەن ادامدى.
بەكتەمىر شىرت تۇكىردى.
— ادام سەن بە؟ سەنەن دوڭىز ارتىق.
— بەرىكجانىم دەدىم عوي... تارپا باس سالعان سوڭ...
— وسالسىڭ! كوڭىل قالدىردىڭ، ەسكەن. جاۋىما جىعىپ بەردىڭ. ءاي، اتتەڭ! قاتارىما تۇرار ەشكىم تابىلماي مىسىم قۇرىپ ءبىتتى عوي! ايتپەسە ماقان ءدال وسىلاي تايراڭداماس ەدى.
بەرىك ەكەۋىن دە جاقتىرمادى.
— ۇيدە وتىرىپ جۇدىرىق بىلەمدەگەننەن نە شىعادى؟
— قارسى ۇمتىلعاندا نە وندىردىك؟ قامشىسى توبەمىزدە شاتىرلامادى ما.
— ولتىرەم! — دەپ بەرىك قياستاندى.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ ماقانمەن ۇستاسىپ ولە الماي ءجۇر مە ەدىڭ. ولتىرگىشىن! ماڭايىنا جۋىپ كورشى، نايمانقۇل موينىڭدى جۇلىپ السىن. — ەسكەن اشۋلانسا، ىسىلداپ قالادى ەكەن. ماقاننىڭ سوزسا — قول جەتپەس، كەزەنسە — مىلتىعى وت الماس، سىلتەسە — قىلىشى مايىرىلار مىقتىلىعىن ويلاعاندا شاراسىز جانى تاعى شىرىلدادى. سونى سەزدى مە، بەكتەمىر بەرىكتى رايىنان قايتارماق بولدى.
— بەرىكجان، بەكەر قينالىپ قايتەسىڭ. سەنىڭ جولىڭ، ءجونىڭ بولەك. الىساتىن، ايتىساتىن ءبىز بارمىز. قاراعىم، وسى بىلىققا سەن ارالاسپا. سەن تازا ءجۇر. سەن تازا كەت.
— بەكتەمىر اعا! سوندا زورلىقتى ۇمىت، قياناتتى كورمە دەمەكسىز بە؟ ارداعى داقتى، جانداعى جارانى قايتەم؟ — دەپ بەرىك جىلارمان بوپ جاقىندادى.
— ءاي، اكىرەڭدەمە! بەكتەمىرگە سەن تۇگىل اكەڭ مەن داۋىس كوتەرمەيتىنمىن، — دەپ ەسكەن ادالىنا كوشتى. — ايتقانىڭا قۇلاعىڭدى اس! ار دەيدى عوي، جان دەيدى عوي. ماقان سەنىڭ ارىندى ءبىلىپ، جانىڭدى ۇعىپ، جانالعىشتىعىنان تىيىلار دەگەن.
— جارايدى، القىنبا، ەسكەن. ەكەۋلەپ بالانىڭ كەۋدەسىندەگى شوعىن وشىرمەيىك. ال، بەرىك سەن ساق بول! اۋداندا ەندى ساعان جۇمىس جوق.
— نەگە؟
— ماقاندىكى قوقانلوققى ەمەس. ول سەنى ەرتەڭ-اق قۋعىزادى. جاي قۋسا جاقسى... شۋلاتىپ، كۇيە جاعىپ، انكەتاڭدى بىلعاپ، شالا بايلاپ جىبەرمەسىن دە. وعان دا بارادى ول. ويتكەنى سەن وعان جۇرتتىڭ الدىندا ءتىل تيگىزدىڭ. ول وندايدى كەشىرمەيدى.
— كورەرمىز كىمدى كىمنىڭ كەشىرمەگەنىن...
— بالام، ءتىلىمدى ال...
2
—شەف، ءسىزدى جۇمىس باسىنان كورۋدەن قالدىق قوي.
— قىڭقىلداما، سەرەجا. مەن جالعىز جاناشىرى قايتىس بولعان قارالى جانمىن. ءۇش كۇن جۇمىستان بوسانۋىما رۇحسات بار، — دەپ بالتا تۋروۆقا كوز الارتتى.
— ءسىز، شەف، تۋرا بەس كۇنگە جوعالىپ كەتتىڭىز عوي. ءبىز كاديري يبن بەك ەكەۋمىز "ناتاشانىڭ" يگرەك سيكلىن وزىمىزشە باستاپ، ناتيجە شىعارا الماي قويدىق.
— ارينە، شىعارا المايسىڭدار. "يۋپيتەرگە جازعاندى قاراپايىم بۇقا جاساي المايدى". سەندەر سونى ۇقپايسىڭدار دا بويدان بيىك سەكىرەم دەپ وماقا اساسىڭدار دا جاتاسىڭدار. "اياز ءالىڭدى، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل" دەيدى قازاقتار.
— ءيا، ءيا، اعا... جوق اعا ەمەسسىز. ءسىز ءالىڭىزدى دە، جولىڭىزدى دا بىلمەيسىز. ءسىز ارالاسقان جەر ءبۇلىنىپ، ءىرىپ-شىرىپ جاتادى. ءسىز — ارامسىز! — دەپ مانادان ءۇنسىز تۇرعان قادىربەك قالش-قالش ەتتى.
— كۇشىك! — دەدى بالتا سىزدانىپ. — كۇشىك! اكەڭنىڭ ءمينيستردىڭ ورىنباسارلىعىن بۋ ەتەسىڭ عوي. مەن بىلمەيدى دەپ پە ەدىڭ اكەڭدى سالىپ مەنى ۇيدەن ايداپ شىعارعانىڭدى. ءبىر قازاقتى باسپاناسىز قالدىرىپ مەنىڭ پاتەرىمدى ماسكۇنەم ورىسقا تارتىپ اپەرگەن اكەڭە بىردەمە ءتۇستى مە، الدە ساعان بىردەمە ءتۇستى مە؟ — دەپ قازاقشالاپ كەتتى. — سودان اكەڭنىڭ ۇشپاققا شىققانىن كورەرمىن. قازاقتى جامانداپ، ىسكە العىسىز قىلىپ، جەپ قويدى، ءىشىپ قويدى، وقىپ قويدى، قوي باعۋدى قويدى دەپ سەنىڭ اكەڭ سياقتى وز ۇلتىن جامانداپ، ءوز حالقىنىڭ جەندەتى بولعاندار عانا دارەجەسىن وسىرەدى، قىزمەتىن جوعارىلاتادى، بەدەلىن اسىرادى، سەنىم جينايدى. تاعى ايتىڭدار. اناۋ ۇيدە دە، اناۋ پاتەردە دە قازاقتار وتىر. نەگە وتىرادى؟ وتىرماسىن. شىداماسا، دالاسىنا كەتسىن. كيىز ۇيىندە بۇتىن وتقا قاقتاپ، ارقاسىنا مۇز قاتىرىپ قويىن باقسىن. سولاي عوي. سەنىكى، سەنىڭ اكەڭدىكى وسى مۇددە عوي. سوندا كوزگە تۇسەسىڭدەر. "كۇشىم، كۇشىم، كا-كا!" دەپ ورىستار شاقىرىپ الىپ سۇيەك تاستايدى. ارقاڭنان سيپايدى. جاقتىرماسا، ىڭق ەتكىزىپ بۇيىردەن تەۋىپ قالادى. ءبارىبىر كەتە المايسىڭدار. اينالىپ كەلىپ قولىن جالايسىڭدار. قۇيرىق بۇلعانداتاسىڭدار. ايتا بار اكەڭە. "ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە، ءوز استاناسىندا وتىرىپ، باسپاناسىز قالعان ءبىر قازاق تاپ اكەسىنىڭ اۋزىنان جىبەردى" دە. وسىم — ساعان امانات.
— قانداي ناحالسىز! — قادىربەك قۇر باس شايقاۋدان باسقا جاۋاپ قاتا المادى.
— نە؟ نەمەنە دەيدى؟ — دەپ سەرەجا قادىربەكتى قۇشاقتاي الدى. — تىلدەدى مە، قادىربەك؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— ول نە ايتادى؟ نە ايتا الادى؟ ادىلەت جاقتاعىش بولسا وزىنەن، ءوز ۇيىنەن باستاسىن. سەن، سەرەجا، ءسىڭىر جەسەڭ، بۇل ماي اسايدى. نەگە؟ اكەسى — مىقتى. سەن اۋىرساڭ — ون ەكى كىسىلىك پالاتاعا جاتاسىڭ. بۇل اۋىرسا، ەكى كىسىلىك ليۋكستە شىرەنەدى. سەبەبى، اكەسى — اكىم. وسى ما ادىلەتىڭ؟ وسى ما سەنىڭ ادىلەت ءۇشىن كۇرەسەتىن قادىربەك دوسىڭنىڭ تىرلىگى؟ — دەپ بالتا وزەۋرەدى.
— بىلەم، مەن بۇلاردىڭ ءۇيىن بىلەم. ولاي ەمەس... ولار، ونىڭ ماماسى دۇكەننەن الادى ءبارىن، — دەپ سەرەجا كۇيىپ-پىستى.
— ءيا، الادى دۇكەننەن. قاي دۇكەننەن الادى؟ ماسەلە سوندا. جابىق دۇكەننەن! جابىق بۋفەتتەن! ال دۇكەندەردە... جاي دۇكەندەردە ۆاكۋۋم — كەڭىستىك قانا. ەت تۇسپەيدى. ماي تۇسپەيدى. ءسۇت بىردە بار، بىردە جوق. قايماق ءارى اششى، ءارى سۇيىق. ال، قادىربەكتىڭ ۇيىندەگى قايماققا قاسىق سالساڭ — تىك تۇرادى. نەگە؟ اڭگىمە، گاپ وسىندا، وسى نەدە. نەگىزى — الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتە. قاعازداعى ەسەپتە ءبارى بار. ەت تە، ءسۇت تە، وۆوشش تا جەتكىلىكتى. ءبىراق ول جۇمىسشى قاۋىمعا نەگە جەتپەيدى؟ قاراپايىم ەڭبەكشىنىڭ داستارقانىنا نەگە تۇسپەيدى؟ ونى ەشكىم ويلاعىسى كەلمەيدى. سەبەبى، مىنا قادىربەك سياقتىلاردىڭ اكەسىنە، اكىم اكەلەرىنە ءتيىمدى ول. سوندىقتان ازىق-تۇلىك ماسەلەسىندە ەشقانداي سەرپىلىس بولمايدى. جابىق دۇكەندەر جويىلماي، استىرتىن "سەن — ماعان، مەن — ساعان" دەيتىن بايلانىستار قۇرىماي، سولارمەن كۇرەستى ءبىرىنشى، استىن سىزىپ ايتام، ءبىرىنشى باسشىلار وزدەرى باسقارماي جانە دۇكەندەردەگى ەت ءۇشىن جان بەرىپ جان الىسقان الىس-جۇلىس كەزەكتە قالالىق، اۋداندىق، وبلىستىق، ءتىپتى رەسپۋبليكالىق پارتكوم سەكرەتارلارى نە سولاردىڭ ايەلدەرى كوپتىڭ اراسىندا باسقالارمەن بىرگە قىسىلىپ تۇرماي، ازىق-تۇلىك ماسەلەسى ەشقاشاندا شەشىلمەيدى. قايداعى شەشىلۋ — اناۋ بۇرىنعى مەن تۇرعان پاتەردە تۇراتىن بۇرىنعى گوريسپولكوم پرەدسەداتەلىنە كۇن سايىن جاشىك-جاشىك بوپ كەلەتىن ءارتۇرلى تاعامدى كورگەندە سىلەكەيلەرى شۇبىراتىن كورشىلەرىنىڭ ادىلەت بار دەگەنگە ءبىر دە بىرەۋى سەنە قويار ما ەكەن. قايداعى سەنۋ. ال پرەدسەداتەل دە، پاڭ كەربەز ايەلى دە اسپانعا قاراپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ، ەشكىمدى مەنسىنبەي، اسپاننان سول قالپىندا اياعى سالبىراپ تۇسە-تۇسە قالعانداي شىرەنە باسقاندا ادىلەت التى قىردىڭ استىنا بەزىپ كەتكەنىنە كوزىڭ جەتكەندەي بولادى. ال، قادىربەك سەنىڭ اكىم اكەڭ دە سولاردىڭ ءبىرى. بوسقا ماقتاي بەرمە، ولارداي ەمەس دەپ. بەر جاعىمەن ءبارى ادىلەتشىل. ءبارى ادالدىق دەپ ۇران تاستاعىش. جاياۋ جۇرمەيدى. اۆتوبۋس توسپايدى. دۇكەن ارالامايدى. دەفيسيت كيىم دە، مۇلىك تە ىزدەمەيدى. ەندەشە ولارعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ ەلۋگە، الپىسقا، جەتپىسكە كەلگەن سايىن كەۋدەسىنە وردەن تاعادى. بەسجىلدىقتىڭ ناتيجەسى دەپ ءوز سالاسىنداعى جۇمىستى ودان سايىن قۇلدىراتقانى ءۇشىن وردەن تاعادى. باسقا ءبىر جەردە، باسقا ءبىر وبلىس، ياكي اۋداندا الدەبىر جۇمىس الدا-جالدا تىڭعىلىقتى ىستەلسە، جاي سىيلىقتان باستاپ، مەملەكەتتىك سىيلىققا دەيىنگىنى وسى اكىمدەر الادى. ماسەلەن مىناۋ "ناتاشامەن" سەگىز ايدان بەرى ەكى جۇزدەن استام تاجىريبەنى ۇشەۋمىز جاسادىق.
— كەيىنگى كەزدە، شەف، ءسىز دە سۇيىلىپ كەتتىڭىز...
— ول جەكە ماسەلە. سول تاجىريبەلەر بويىنشا مەن ەكى ستاتيا جازدىم. ال سوعان سواۆتورلار كىم؟ اناۋ شىمكەنتتەگى زاۆودتىڭ باس ينجەنەرى. ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى، لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى، اعا عىلىمي قىزمەتكەر. ەڭ سوڭىندا عانا مەنىڭ فاميليام. جازعان مەن. اۆتورلارى سەندەر تۇگىل مەن بىلمەيتىن باسقا بىرەۋلەر. انە، قازىرگى كەزەڭنىڭ ادىلەتى. بالىق باسىنان ءشىريدى. ساۋسىلداتىپ كەۋدەسىنە تەمىر-تەرسەكتى تاعا بەرگەنشە، وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە كوڭىل بولسە، بۇنداي بولماس ەدى.
— كىمدى ايتاسىز؟
— ءبىرىنشى باسشىنى، لەونيد يليچتى ايتام. مەن جانە ايتقانىمنان قايتپايمىن دا، قورىقپايمىن.
كورسەتەتىن جەرىڭە كورسەتە بەر، سەرەجا. سەن دە قادىربەك ءتارىزدى سەكسوت ەكەن دەپ، ءتۇڭىلىپ كەتە بەرەم سونسوڭ. جىل سايىن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى بولا بەرەتىندەي نە تىندىرىپ وتىر؟
— ونى بالتا مۇقاتوۆيچ، وزىنەن سۇراڭىز. مۇمكىن مەن دە جاراتپايتىن شىعارمىن. اڭگىمە وندا ەمەس، مىنا سىزدە. ءسىز عاجاپ وزگەرگەنسىز. تەك جامان جاعىنا، بالتا مۇقاتوۆيچ. Ex، قانداي كىشىپەيىل، قانداي اقكوڭىل اڭقىلداق ەدىڭىز. سول كەزدەگى شەفتى قادىربەك مارگاريتا ۇشەۋمىزدىڭ ساعىناتىنىمىزدى بىلسەڭىز عوي، شەف. ءسىز ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى قانداي سىيلاۋشى ەدىڭىز. ال، ۆاسيا اتايدىڭ سىزگە اۋعان كوڭىلىن... ەح، بالتا مۇقاتوۆيچ! ادام ادامعا دوس، تۋىس، باۋىر دەگەندى بىزگە ءسىز... ءسىز كورسەتكەندەي بولىپ ەدىڭىز. سونداعى مەيىر، سونداعى ىزگىلىك قايىرىمنان قالاي عانا تەپ-تەز ايىرىلىپ قالدىڭىز. ءسىز مايسارا تىلەۋعارينوۆنانى سونداي... سونداي ۇناتاتىنسىز... سۇيەتىنسىز. ونى ءبىز قادىربەك ەكەۋمىز بىلەتىنبىز. ءسىز مەرەيلەنىپ جۇرگەندە ءبىز ەكەۋمىز... قادىربەك ەكەۋمىز قۋاناتىنبىز. ال، مارگاريتا... ارينە، ول تۇسىنەتىن. ءسىزدىڭ باسقا ادامدى سونداي ءقادىر تۇتقانىڭىزدى ول دا كورەتىن... ەندى... ەندى ءسىز، شەف، مۇلدە باسقا ادامسىز. الدە ءسىز اناۋ ماشينانى العالى وزگەردىڭىز بە... الدە اقشاعا... بايلىققا قىزىقتىڭىز با... الدە ءسىزدى رەكەتشلەر ازعىردى ما... ءسىز... ءسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ سونداعى ۇلكەن جەرلەۋ پرودەسسياسىنا دا قاتىسقانسىز. مۇمكىن ءسىزدى كەيبىرەۋلەر شانتاج جاساپ ۋىسىنان بوساتپاي جۇرگەن شىعار؟ وندا ءبىز ءسىز ءۇشىن ەشتەڭەدەن ايانبايمىز. قورعاۋعا دايىنبىز، — دەپ سەرگەي تۋروۆ بەتىنە ءبىر تامشى قان قالماعان سۇپ-سۇر ءجۇزىن كولدەنەڭدەتتى. — ايتىڭىزشى، شەف، سىزگە جاردەم كەرەك پە؟ ءبىز، ءبىز ءبارىن، ءبارىن جاسايمىز. ءسىز ءۇشىن، بالتا مۇقاتوۆيچ، ءالى دە وتقا تۇسەمىز، سۋعا دا تۇسەمىز. سول بۇرىنعى شەف بولىپ، قول بۇلعاڭىزشى. ءسويتىڭىزشى! — دەپ ەنتەلەي تونگەن تۋروۆ بۇكىل ويناقىلىعىنان ايرىلىپ، جانىمەن تۇگەل جۇدەپ، كەرەمەتتىلىك كۇتەدى. بالتاعا ءالى دە سەنە، دامەلەنە كۇتەدى. قادىربەك تە وكپە قىجىلىن ۇمىتىپ، سەرگەي توسقان جاۋاپتى، سەرگەي كۇتكەن دوس قۇشاقتى بۇ دا اڭساپ، بالتاعا جاۋتاڭداي قادالىپ قالىپتى.
بالتا ءبىراق ىڭعاي بىلدىرمەدى. "مىنا شىركىندەر ءالى بالا ەكەن-اۋ. شيكى عوي ءالى. قاباق اڭدىپ، قاسقا قاراپ قاشانعى كۇنەلتپەك. سوندا وسىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن جالپاقشەشەي بولىپ جىرتىڭداي بەرۋىم كەرەك ەكەن عوي. نەتكەن كورسوقىرلار! ءومىردىڭ تارتىس-تالاس، كۇرەس ەكەنىن قاشان ۇعار بۇل ەكەۋى. جالعىز وسى ەكەۋى عانا ما. اناۋ ميلارىن ءشىرىتىپ، ۇگىتتەپ، وسيەتتەپ شىرماپ تاستاعان جاستار قانشاما. ادام ادامعا باۋىر... تاپقان ەكەنسىڭ باۋىردى. سانگەرەيگە نەمەسە ۋايسكە، باراققا جولىقشى. سول باۋىرلارىڭ قابىرعاڭدى سوگىپ، باۋىرىڭدى جۇلىپ الىپ، يتكە تاستاسىن. ادام ادامعا دوس تا، تۋىس تا ەمەس. ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتەردىڭ زامانى وتكەن. ولاردى قولىڭا شىراق ەمەس پروجەكتور ۇستاساڭ دا تابا المايسىڭ. بۇگىندە اركىم ءوز كومەيىنە تىقپالاعىش. اركىم ءوز ۇستىنە جاپسىرعىش. اركىم ءوز كەۋدەسىنە تاققىش. سەبەبى لەونيد ءيليچتىڭ ءوزى سوعان جەتەلەيدى. ال بۇلار سونى تۇسىنگىلەرى كەلمەيدى. مەنى، مىنا مەنى قايتا تاربيەلەمەك بولادى". بالتانىڭ ەزۋىنە مىسقىل كۇلكى ءۇيىرىلدى. كوزىندە سۋىق ۇشقىن وينادى.
— ايانىشتى. ايانىشتى-اق. سەندەر ءومىردىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭدەر، باۋىرلار. — "باۋىرلار" دەگەن ءسوزدى سوزىپ ايتتى. — ال ءومىر دەگەنىمىز — بىرەۋدىڭ بىرەۋگە تۇسەتىن كۇنى، موليەتىن قاباعى، جايىلاتىن الاقانى. ياعني بىرىن-بىرىنە تەلىپ قويعان، تىركەپ قويعان ساباقتاستىق. بۇگىنىڭ مىنانداي بولعاندا ەرتەڭىڭنىڭ قانداي بولاتىنىن، سەرەجا، سەن بىلەسىڭ بە؟ قادىربەك سەن بىلەسىڭ بە؟ بىلمەيسىڭدەر. وپ-وڭاي تۇپ-تامىرىمەن وزگەرىپ جاتادى. كىمنىڭ كىمنەن قاباق تىلەپ، كىمنىڭ كىمگە قاجەت بولاتىنى بەلگىسىز. اياق استىنداعىڭ اسپانعا شىرقاپ، توبەڭدەگى اكىمىڭ تومەندەپ جاتاتىن بۇگىندە ەرتەگىنىڭ قۇدىرەتى ەمەس، اشەيىنگى قۇبىلىسقا اينالىپ كەتپەدى مە. سوندىقتان دا ءسال قۇبىلۋدان ەشقانداي زيان جوق. كەرەك جەرىندە يىلە ءبىلۋ، جاعىنا ءبىلۋ — بۇگىنگىنىڭ تاپتىرماس قۇرالى. قولىندا بيلىگى باردىڭ الاقانىن الدىمەن ال. دارەجەسى جوعارىمەن يىق سالىستىرما، كىشىرەيە سال. بويى دا، ويى دا الاسا بولسا دا بيىك وتىرعان دوكەيدىڭ سەسى كۇشتى. يىلگەنىڭدى، بۇگىلگەنىڭدى، ەلپىلدەگەنىڭدى، جالپىلداعانىڭدى، باس يزەگەنىڭدى، قول شاپالاقتاعانىڭدى، قول كوتەرگەنىڭدى عانا قالايدى. باسقاسىنا بارساڭ مۇرتتاي ۇشاسىڭ.
مۇرتتاي ۇشىرادى. جابىلا تالايدى، جابىلا قۋادى. جاپپاي ىسكە العىسىز قىلادى. جوعارىدان تەكە كوز ەدىرەيسە، قيتار كوز شادىرايادى. پالەن كوز سۋ تۇبىنە جىبەرەدى. تولەن كوزى "ونىمەن ءبىزدى سالىستىرما دەپ" شىعا كەلەدى. ال، سەندەر... دوس، تۋىس، باۋىر ىزدەيسىڭدەر. تابا قويارسىڭدار. دوسىڭ قاسىنداي شابالانسىن باسىڭا كىشكەنە عانا ءىس تۇسسە. تۋىسىڭ جاتىڭنان ارمەن جولاماي كەتسىن. باۋىرىڭ ەلدەن بۇرىن قىزعانسىن. اناۋ، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ ەگورىن الايىق. جالعىز ۇلى. نەگە كەشىگىپ كەلدى. اقشا تاپپادىم، ايەل-بالام كونبەدى. "اەروفلوت" بوگەت جاسادى دەپ مىڭ سىلتاۋدى شۇبىرتادى. ال ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتەر جاياۋلاسا دا جەتەر ەدى. ويتكەنى ولاردا جاۋاپكەرشىلىك دەگەن ىشكى سەرپپەسى بار. مىقتى پرۋجينا! ال، ءبىز... ءبىزدىڭ ۇرپاق بوساپ كەتكەنبىز. ونى مەن وزىمنەن سەزەم. جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي بوپ تونالىپ بىتكەنبىز. ءبىز — كىمبىز؟ ءبىز ۆينتيكپىز! ءبىزدىڭ شارۋامىز شامالى دەپ بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى جوعارىعا... جوعارىدا وتىرعاندارعا جۇكتەي سالعانبىز. ىسىرا سالعانبىز.
— ولاي ەمەس! ولاي ەمەس! جاۋاپكەرشىلىك بار بىزدەردە. بار!
شىرىلداعان مارگاريتا ەكەن. الاكولەڭكەدەگى "ناتاشانىڭ" قاسىنداعى ءۇش جىگىت مارگاريتانىڭ كەلگەنىن بايقاماي قالىپ ەدى، جالت-جالت قاراستى. بالتانىڭ قاباعى جوعارى سەرپىلىپ، سۇلۋ جۇزىندە كەكەسىن تۇندى.
— و، ريتا-مارگاريتا! سولاي دەيىك. سەنىڭ ايتقانىڭداي-اق بولسىن. سوندا ەل مەن وتان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىككە ءبارىمىز ورتاق بولساق، سونىڭ ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىپ جاتقانىن تاعى ءبىر مىسالمەن دالەلدەپ بەرە قويشى.
مارگاريتا قىزاردى. سۇرلاندى. قايتا قىزاردى.
— بار، بار! جاۋاپكەرشىلىك جۇرەگىمدە. قادىربەكتىڭ، سەرەجانىن جۇرەگىندە.
— ونىڭ ءبارى ءسوز عانا، ءسوز، كوگەرشىنىم. ال ءبىز اۋعانستانعا اسكەر توككەندە... اسكەر توككىزگەندە جاۋاپكەرشىلىك سەزىندىك پە. اناۋ ءوز ءدىنى، ءوز وكىمەتى، وز سەنىمى، وز سۋۆەرەنيتەت! بار باسقا ەلگە تانكىمىزدى گۇجىلدەتىپ جەتىپ بارعاندا ءبىز... ءارقايسىمىز وققا ۇشقان ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ تەكتەن تەككە جوعالعان بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى سەزىندىك پە؟ اناۋ ازامات سوعىسىن باستاپ، ەكى ءبولىنىپ قاراما-قارسى مايدان اشقان ەلدىڭ حالقىنىڭ مۇشكىل جاعدايى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىندىك پە؟ ونى دا قويايىن. مىناۋ كۇن سايىن قۇرىپ بارا جاتقان، كەۋىپ بارا جاتقان ارال تەڭىزىنىڭ حالى بىزگە... ءارقايسىمىزعا نەگە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەيدى. جوعارىداعىلار بىلەدى. جوعارىداعىلار ءبارىن جوندەيدى دەپ قول قۋسىرىپ وتىرا بەرۋ جاۋاپكەرشىلىگىمىز بە؟ سولاي ما، مارگاريتا؟ — دەپ بالتا جاقىنداپ كەلىپ قىزدىڭ يىعىنا قولىن توسەپ، كوزىنە قادالا قارادى. مارگاريتانىڭ دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. اق حالاتىنىڭ قالتاسىنا سالىپ تۇرعان قولدارىن شىعارىل، توسىنە ايقاستىرىپ الا قويدى. بالتانىڭ ءدال قاسىنان العان دەمىنە دەيىن ىنتىق قىز جىگىتتىڭ جۇدەۋ تارتقان ءجۇزىن كورگەندە اياپ كەتتى. تىنىش جۇرەگى تولقىپ الا جونەلدى. "جالعىز! قامقورشىسىنان ايرىلدى. ءۇيسىز، پاناسىز قالدى. ارينە، قادىربەك — ماكسيماليست. بالتاعا وبال جاسادى. ەشكىمى جوق. ال، كوپ نارسەنى ويلايدى ەكەن-اۋ. مايسارانى... مۇمكىن ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن سەزگەن شىعار. ساۋلە جيەنى دەيدى. قازاقتار باۋىرمال. تۋىستارىن سونداي سىيلايدى. بالتا اداسىپ ءجۇر. اناۋ ورتاسى... قارماعىنا تۇسىرگەن توپ باسىن اينالدىرىپ العان. ايتپەسە..." مارگاريتا بالتاعا ەلجىرەي كۇلىمسىرەدى. جانى شيرىعىپ تۇرعان بالتاعا قىز قاراسىنان كەۋدەسىنە شۋاق قۇيىلعانداي سەزىلدى. يىقتا جاتقان ساۋساقتارى بۇرىلە قىستى.
— مارگاريتا-ريتا، سەن... سەن... راقمەت!
بالتا بۇرىلىپ كەتىپ، ساتىمەن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلە بەرىپ ەدى، سەرەجا داۋىستاپ قالدى.
— شەف! بالتا مۇقاتوۆيچ! ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى تىڭدامايسىز با؟ ءبىرجاقتىلىق سولاقايلىققا ۇرىندىرادى.
بالتا قايىرىلىپ ورالدى.
— ال، ءيا، وپپونەنت جولداس، قۇلاعىم سىزدە.
— ءسىز الگىندە ارنايى بۋفەت، جابىق دۇكەندەردى جابىلسىن دەدىڭىز، شەف. بۇرىن ءسىز مايسارا تىلەۋعارينوۆنانىڭ پاتەرىندە تۇرعان كەزىڭىزدە بۇلاي دەپ ايتپايتىنسىز. ال بۇگىنگى تالابىڭىزدىڭ نەگىزىندە سوندا نە جاتىر؟ سونى انىقتاپ الايىق الدىمەن. جاۋاپكەرشىلىكتى بىلمەيتىن كەششە بىزدەر... ءسىزدىڭ انىقتاۋىڭىز بويىنشا ايتام، شەف... ءارقايسىمىز وزىمىزگە سۇراق قويا الامىز با؟ وندا ءارقايسىمىز سۇرايىقشى: "ءبىزدىڭ ىشكى قىجىلىمىزدا الەۋمەتتىك سەزىم الدە الەۋمەتتىك قىزعانىش سەزىمى باسىم با؟" دەپ. مەنىڭشە ءارقايسىمىزدا قوعامعا بەرگەنىمىزدەن العانىمىزعا دەگەن قوڭىلتاقسۋ باسىم. وسىنى ايىرۋ ونشا قيىن ەمەس. ءسىز، شەف، ارنايى بۋفەتتەن قاعىلعالى بەرى ءدال وسىلاي سايراۋدى شىعاردىڭىز. بۇگىندە ءدال ءسىز قۇساپ سايرايتىندار كوپ. وتكەندە مەن دجينسى شالبارىنىڭ كەزەگىندە ءبىر كۇن ۋاقىتىمدى وتكىزدىم. سوندا نە كوردى دەيسىزدەر عوي. كەزەكتىڭ سوڭىنداعى جۋان قارا: "ءاي، سونشاما نەگە تاڭدايسىڭ؟ الارىڭدى ال دا قايقاي! ءبىر قولعا بىرەۋدەن بوساتىڭدار!" دەپ وڭەش جىرتا ايقايلاعان. الگى ادام ءوزى پريلاۆكاعا جەتكەن كەزدە، مەن ودان كەيىن ءۇشىنشى تۇرعام؛ ال كەپ تاڭداسىن. اناۋ رازمەردى ءبىر الادى، مىناۋ ءتۇستى ءبىر قارايدى. ەندى ءبىزدىڭ ارت جاعىمىزداعىلار شۋلاپ قويا بەرسىن: "قاڭتارما جۇرتتى! تەزدەت!" دەپ. جۋان قارا سوندا: "قانشا تاڭداعىم كەلسە، سونشا تاڭدايمىن. قانشا العىم كەلسە، سونشا الام. مەن ءوز اقشاما ساتىپ الام. ءوز اقشاما!" دەپ قاراپ تۇر. انە، ءبارىمىز دە سوندايمىز. كۇنشىلمىز، قىزعانشاقپىز. "ادىلەت!" دەپ ايقايلاپ وڭەش جىرتىپ، سول ادىلەتتى ءوز پايدامىز ءۇشىن وپ-وڭاي ساتىپ جۇرە بەرەمىز. سىزدىكى دە سول مىنەز، شەف.
بىزدە، حالىقتا سان كوپ، ساپا جوق. تۇتىناتىن توۆارلاردى قالاي ساپاسىز توعىتىپ جىبەرسەك تۇتىنۋشىلارىمىزدىڭ دا ساپاسىن سولاي تومەندەتىپ، قۇلدىراتىپ العانبىز. ءسىز... ءسىز، شەف، بىزگە مىنا بەت-اۋىزدارى كۇيە-كۇيە لابورانتتارعا جۇمىسشى، قارابايىر توبىر دەپ قارايسىز. ءبىراق سول جۇمىسشىڭىزدىڭ اسقاق رۋح، ادال جانىنا ماڭايلاسا المايتىن تالاي كۇيكى پروفەسسورلار بارىن، ءوز قالتاسى مەن ءوز اۋزىنان باسقانى تانىمايتىن تالاي ينتەلليگەنت بارىن بىلەسىز بە؟ ءسىز الگىندە ەلدىڭ ءبارىن ەرگەجەيلى ەتىپ يىلگىش-بۇگىلگىش، جارامساق-جارتىكەش قىلىپ كورسەتپەك بولدىڭىز. ول راس. ويتەتىندەر اكىمسىماقتار. سولاردىڭ كەسىرىنەن مانساپقورلىق، وزىمشىلدىك كوبەيدى. دورەكىلىك بەل الىپ، توپاستىق پەن ناداندىق ءورشىدى. بىلىمسىزدەر مەن نەگىزسىزدەر كرەسلولاردا شىرەنەدى. ال ءبىراق جۇمىسشى قاۋىمى وز ءرولىن ءالى دە اتقارادى. اتقارا الادى. اراعىن ازايتسا، جالقاۋلىعىن تىيسا، قوعامدى قايتا داۋىرلەتەدى، — دەپ سەرەجا شانشىلا قارادى.
— ءيا، سەرەجا، دۇرىس ايتاسىڭ. جۇمىسشى تابىڭ سەنىڭ ءۇي تۇگىل جۇمىس ورنىندا بوتەلكەنىڭ اۋزىنان سىلقىلداتاتىن اراعىن قويسا، ءبىر ساعات ىستەسە، ەكى ساعات تەمەكى تارتىپ، انەكدوت سوعاتىن جايىلىپ كەتكەن ادەتىن تىيسا، وندا ءبىز زىمىراپ بارىپ كوممۋنيزمگە كىرىپ-اق كەتەر ەدىك — دەپ بالتا مىرس-مىرس كۇلدى. — ال، اراق پەن جالقاۋلىقتان قول ۇزەر جۇمىسشىنى ءوز باسىم كورە قويام دەپ ايتا المايمىن.
— تاعى قاتەلەسىپ باراسىز، شەف. ءبارىن جوندەۋگە، تۇزەۋگە بولادى. ول ءۇشىن جارامساقتانۋدى، وتىرىك ايتۋدى قويۋ كەرەك. ومىرگە، دۇنيەگە ادال كوزبەن، بۇكپەسىز قاراۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، مادەنيەتتى ارتتىرۋ قاجەت. بار كەزدە دە، بارلىق جاعدايدا دا مادەنيەتتىلىك العا شىعىپ وتىرسا، سوندا عانا قوعامىمىز مىقتى بولادى. اراقتى دا، جالقاۋلىقتى دا، بىر-بىرىمىزگە كوز الارتۋدى دا تيار ەدىك سوندا، — دەپ سەرەجا "ناتاشانىڭ"— فۋتەروۆكاسىن تۇسىرە باستادى. — قاديري يبن بەك جۇمىس توقتاپ قالدى. جالقاۋلىقتى جاسىرۋ ءۇشىن تالاس، ديسپۋت ۇيىمداستىرعان بولمايىق. سىبان بىلەگىڭدى.
بالتا ءۇن-تۇنسىز تۇرعان مارگاريتاعا باس يزەدى دە، جوعارىعا كوتەرىلىپ كەتتى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
1
ماقان كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە بەكتەمىر ەلەڭ-الاڭنان اتقا قوندى. وسى اۋىل، وسى توڭىرەكتە اتقا مىنەتىن بىرەۋ بولسا، بەكتەمىر شىعار. ءوزى باعىپ-كۇتەتىن توقپاق جالدى تورى بەستى اياڭشىل-اق، تاعالاتقان تۇياعى العاش قاتقاققا كىرش-كىرش ءجىپسىدى، ءبىرازدان سوڭ جەر ءجىپسىدى مە، ويناقتاي باستى.
كوككەمەردىڭ كۇنگەي تۇسى قۇيقالى، قىرتىستى جازىق. مول سۋلى شەگەن قۇدىعى بار بۇل ارانى بۇرىن حايروللانىڭ قايىن اتاسى جايلايتىن. ءشوبى شۇيگىن، ورتالىققا تاياۋ بولعاندىقتان با، وتارى شىعىنسىز، قويلارى قوندى بولاتىن.
"ءيا، حايروللانىڭ دا دەسى قايتقان-اۋ. قايىن اتاسىنا ەندى كىمنىڭ جايىلىمىن تارتىپ الىپ بەرەر ەكەن؟ قانشاما جەرگە پياز، قاۋىن-قاربىز ەككىزبەك... اناۋ قۇدىققا ناسوس ورناتادى. سۋ كەندە ەمەس. ءاي-ي! ماقان سەسكەنبەيدى. تاعى دا مىس-مىس اقشانى جامباستايدى. ارينە، وسى باستان قايدا اپارىپ، قالاي ساتۋدى دا جوسپارلاپ قويدى عوي ول. ۆاگون-ۆاگون ەتىپ سىبىرگە جونەلتەدى دە، ساۋىلداي قۇيىلعان اقشامەن كوز الارتقانداردىڭ كومەيىن بىتەي سالادى.
ماقانعا ەشكىمنەن، ەش جاقتان كەلەتىن تۇك جوق. شىرىلداي-شىرىلداي ءسوزىمدى جان ادامعا وتكىزە المادىم. بۇل زاماندا مەنى تىڭدايتىن، ءاي، كولەڭكە دە تابىلا قويماس. قۇر بوسقا جانىمدى جەگەنشە، ءبار-بارىن تۇگەل جازىپ، شاراسىز ءحالىمنىڭ بەلگىسىندەي ەتىپ پارتبيلەتىمدى موسكۆاعا، ورتالىق كوميتەتكە سالىپ جىبەرسەم قايتەدى؟! دۇنيەدەن ادىلەت تاپپاعان سوڭ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى بولادى ەكەن...
ءاي، كۇن بۇگىن اشىلايىن دەپتى-اۋ! شىركىن دالا تاڭى-اي دەسەڭشى! بوسانايىن دەپ جاتقان اناداي ەمىرەنەتىن جارىقتىق تاڭعى دالاعا نە جەتسىن! بۋ ۇشتى- اۋ! تۇتىلگەن اق تۇبىتتەي-اۋ! مىنا ءبىر سامالدى-اي! مۇرىنعا قايداعى ءبىر ۇمىت قالعان يىستەردى تىقپالاپ، ۇمىتىلعان ەستەلىكتەردى ويعا سالا ما، قايتەدى. جەڭىس جىلى ءدال وسى ارادا قاتيرا بار، ەسكەن بار، بەردەن بار، وندا كولحوز تىم قوراش، اناۋ سيىر قورانىڭ ار جاق قىرقا تۇس قايقاڭىندا وتىراتىن، ءبارىمىز گۇل تەرگەنبىز. ول كەزدىڭ قىزعالداعى قانداي ەدى شىركىن! ءارقايىسسى ءبىر-بىر الاقانداي ەدى-اۋ. وي سوندا اناۋ جاقتان، اۋدان جاقتان شۇباتىلا شىققان شاڭ شۇبىرىپ بەرى سالعاندا مۇعاليما اپايىمىزدىڭ قورىققانى-اي! ال، ءبىز... بىزگە اتتىڭ شابىسى ۇناعان. اتتا وتىرعان ادامنىڭ جەر تۇبىنەن داۋسىن قارلىقتىرا ايقايلاعانى ۇناعان.
سويتسەك "جەڭىس! جەڭىس!" دەپ شىرىلداپ كەلە جاتقان راحمەتبەك ەكەن. ەسكەن مەن سۇيمەنقۇلدىڭ اكەسى. وندا جاس ەدى. وتىزدىڭ ىشىندە عانا. اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شويناڭداپ جۇگىرىپ كەلىپ الدىمەن ەسەنقۇلدى قۇشاقتاعان، سودان بەردەندى، سودان مەنى. القىنعان كىسىنىڭ كوزىنەن جاس كورىپ: "قۋانعان ادام جىلاي ما ەكەن؟ جىلاۋعا ءتيىس ەمەس قوي" دەپ ويلاعام. كەيىن ءبىلدىم. قۋانعان ادام كوبىنەسە جىلايدى ەكەن. سوندا بەردەن دە جىلاعان. سوعىستا قازا بولعان اكەسىن ىزدەدى مە ەكەن. مەن جىلاي الماعام. اكەم "حالىق جاۋى" دەگەنگە يلاناتىنمىن ول كەزدە. بالالار ۇيىنەن سول ءۇشىن قاشىپ شىعىپ، ناعاشى اپايىمدى تاپقان ەدىم.
سول ءدال وسى ارا! اناۋ تۇستان راحاڭ شاۋىپ كەلگەن.
انە، كۇن كورىندى! ءتۇۋ، دالا قالاي قۇلپىرىپ كەتتى! جىگىتىن اڭساي كۇتكەن قالىندىق تا ءدال ءبۇيتىپ سىلاڭداي الماس. ءاي، جەر! جەر-انا دەپ ءوزىڭدى شىڭعىس بايكە تاۋىپ ايتقان. توسىڭدە قىبىرلاعان جان-جانۋاردى اسىراۋمەن كەلەسىڭ-اۋ. ءدال وسى جانكەشتى قاسيەتىڭ قاي ادامنىڭ بويىنان تابىلا بەرەر. اناۋ ءبىر جىلدارى ەرسىلى-قارسىلى ايعىزداپ كەڭ ساۋىرىڭدى تىلگىلەپ-تىلگىلەپ تاستادىق. قۇنارىڭدى جەلگە ۇشىردىق، ءنارىڭدى بۋعا اينالدىردىق. قىرتىسىڭدى قۇم باستى، سۋىڭ تارتىلدى. وزەن-كولىڭ ازايدى. ءبىراق ويلاندىق پا، شەكتەلدىك پە؟ قايداعى! دۋستى دا، گەكساحلوراندى دا، گەربيديد پەن پەستيديدتى دە قۇيدىق كەپ، قۇيدىق كەپ! تاسىراڭداعان دۇلەي ۇلدان نە قايىر. ءسويتىپ ءجۇرىپ "جەر-انا!" دەپ كۇڭىرەنىپ قوياتىنىمىز بار-اۋ. جەر-انانى كۇننەن كۇنگە ءوزىمىز كۇيرەتىپ، ءوزىمىز قۇلازىتىپ وتىرىپ، "اپىراۋ، بۇ نە بوپ بارادى؟ جەر ازىپ-توزىپ كەتكەن بە، تىڭايتقىشتى قانشا سەپسەك تە، توكسەك تە ءونىم ءوسۋدىڭ ورنىنا كەمىپ بارادى؟" دەپ سان سوققىلايمىز. ول ازداي مىناۋ الىپ دالانىڭ ءار تۇكپىرىنەن دۇرك-دۇرك جارىلاتىن اتوم بومبالارىنىڭ اسەرى بولماس دەيمىسىڭ. وسىمدىكتىڭ تامىرىن بويلاي، سۋمەن تارالماي سول ۋلى زاتتار جەر استىندا قالا بەرسە جاقسى...
پا شىركىن! كوكىرەك سارايىڭدى اشىپ جىبەرەتىن تۋعان جەردىڭ ءيسى-اي!"
تورى بەستى تۇرىپ قالعان ەكەن. بەكتەمىر اتىنان سەكىرىپ ءتۇستى. اياق استىندا قىلتيىپ بايشەشەك كوز اشىپتى. ەڭكەيىپ قول تيگىزدى. "ءوس! وسە تۇر!" بەلىن جازعاندا ەرتەڭ ءدال وسى اراعا سوقا تۇسەتىنىن ويلاعاندا مىناۋ بايشەشەك گۇلدى اياپ كەتتى.
بولمىس سولاي. كىدىرتۋ مۇمكىن ەمەس. كۇنى كەشە وسى ماڭ قالىڭ كورپەسىن قىمتاي سالعان قىس قوينىندا مۇلگىپ جاتقان. بۇگىن كوكتەم كەلدى دە تابيعاتقا جان كىردى. جان-جانۋار، وسىمدىك بىتكەن بۋسانىپ وياندى. ومىرگە كوز اشتى. جىلۋ مەن جارىققا تالپىندى. ال... ال ادام... ادام وسى تابيعات زاڭىنا كولدەنەڭنەن كيلىگەدى. سوقا سالادى، جەر جىرتادى. كوز اشقان، قول سوزعان جاس وسكىندەردى كوكتەي قىرقادى. قىرقادى!
بەكتەمىر اتىنا ءمىندى. جەر دەگدىگەن ەكەن. ەرتەڭ ەمەس، ءدال بۇگىن سوقا سالسا دا مىڭق ەتپەس.
تورى ات كەيىن بۇرىلىپ، بۇلكىلدەي جونەلدى.
تۋعان دالا ءبۇرىسىپ قالىپ بارادى ارتىندا.
بەكتەمىر سوقانى بۇگىن سالدىرۋعا اسىعىپ، اتىنا قامشى باستى.
* * *
ءتۇن ورتاسىندا الدەكىم ەسىكتى سىندىرارداي قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. ايعانشا بەكتەمىردى ءتۇرتىپ وياتتى.
— بىرەۋ كەلىپ تۇر!..
— كەلسە، كىرگىز. اش ەسىكتى، — دەپ شارشاعان بەكتەمىر ەكىنشى قىرىنا اۋنادى. ەسىكتى تاعى توقپاقتادى سىرتتاعى ادام.
— قورقام! مىنا قاعىس تەگىن ەمەس.
— ءاي، ايعانشا-اي! وتىز جەتىنشى جىل دەپ پە ەدىڭ! — بەكتەمىر باسىن كوتەرىپ، ەدەندە جاتقان شالبارىن الىپ كيدى. سول بويدا دالىزگە شىعىپ كەتتى دە، ەكى-ۇش بوتەن ادامدى ىلەستىرىپ كىردى.
— جوعارى شىعىڭىزدار...
— شىعامىز. شاقىرماساڭ دا شىعامىز. فاميلياڭ كىم؟ — دەدى اۋداندىق ميليسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى. ونى بەكتەمىر جاقسى تانيدى. مىنا ءتۇن ورتاسىندا كەلۋلەرىنەن، ەسىكتەن ەنبەي جاتىپ شىتىناۋىنان بەكتەمىر ەش جاقسىلىق كۇتكەن جوق. تاعى دا ماقاننىڭ ءبىر بۇك ءتۇسىرىپ الۋ ءۇشىن جاساپ وتىرعان زوبالاڭى شىعار دەگەن ويمەن ونشا ىعىسا قويمادى.
— فاميليامدى سەن مەنەن ارتىق بىلەسىڭ. الدىڭا تالاي اپارعانسىڭ. ال ۇيىمە كىرىپ الىپ، بالا-شاعامدى ۇركىتىپ ايقايلاۋىڭا جول بولسىن، — دەپ كاپيتاننىڭ بەتىنە تۋرا قارادى.
— سەن، بۇركىتبايەۆ، باياعى قىرشاڭقى مىنەزدى ءالى تاستاماپسىڭ. ءاي، وسى جولى وتارمىن ۇشكىر ءتىلىندى تۇبىنەن، — دەپ كاپيتان ستول شەتىنە جايعاسىپ، وفيسەر سۋمكاسىنان قاعازدارىن شىعارا باستادى.
— سەندەرگە سالسا مەنى باياعىدا-اق ءتۇپ ورنىممەن ورتەپ جىبەرەر ەدىڭدەر. ءبىرىڭ سۇيەك تاستاپ، يەك قاعۋدان، ءبىرىڭ ارسىلداپ ۇمتىلىپ، ايبات شەگۋدەن جالىقپايسىڭدار.
— ايت، ايتا ءتۇس، بۇركىتبايەۆ، ءتىل تيگىزگەنىڭ ءۇشىن دە قوسىمشا جاماپ الاتىنىڭدى بىلمەي تۇرسىڭ، — دەپ كاپيتان كەكەتە كۇلدى.
— ءاي، شىراعىم-اي، سەندەر ماعان جاماپ-جاسقاۋدان جالىقپاسسىڭدار. ودان دا كەلگەن شارۋالارىڭدى ايتىڭدار، — دەدى بەكتەمىر.
— ازامات بۇركىتبايەۆ، سەندە تورى ات بار ما؟
— بار.
— ونى نەگە ۇستاپ ءجۇرسىڭ؟
— مەن بريگاديرمىن. بريگاديرگە جاياۋ ءجۇرۋ قيىن. كولحوزدىڭ جەر كولەمى ليۋكسەمبۋرگتىڭ تەرريتورياسىنان كەم ەمەس.
— مەن سەنەن ليۋكسەمبۋرگتى سۇراپ وتىرعام جوق. ات تۋرالى سۇراپ وتىرمىن، — دەپ كاپيتان دىكىلدەدى.
— سەن تەرىڭدى بوسقا تارىلتپا. ماعان ءمىنىپ جۇرۋىمە كولحوز پراۆلەنيەسى ءبىر جۇك ماشيناسىن بەرىپ قويعان. بىلەسىڭ بە، جۇك ماشيناسىن، مازدى! شوفەرىمەن! ال ماشينا قات. مەن اناۋ ۋچاستوكتەن، مىناۋ ەگىس باسىنا بارۋىم ءۇشىن اۋىر ماشينانى سالدىراتىپ، شاڭداتۋىم كەرەك ەرسىلى-قارسىلى. سودان ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، تورى تايدى ساتىپ العام. ءوز اقشاما. سول ءقازىر بەستى بولدى. ماشينا كولحوز جۇمىسىنا جەگىلدى. مەن تورى بەستىممەن اندا بارام، مىڭدا بارام. بەنزين سۇرامايدى، جول تاڭدامايدى. ونىڭ ۇستىنە ات ءۇستى — ەم. ىنقىل-سىڭقىلدى تۇگەل قويدىم، — دەپ بەكتەمىر اقتارىلدى.
— سەن، بۇركىتبايەۆ، ءويتىپ الىستان وراعىتپا. ءسوزدىڭ توقەتەرىن عانا ايت. تورى ات سەنىكى مە؟ — دەپ كاپيتان شۇقشيدى.
— ايتتىم عوي، مەنىكى دەپ. ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. بۇگىندە قازاق، بىرەن-ساران مالشىلار بولماسا، اتقا ءمىنۋدى ۇمىتىپ بارادى. وسى اۋىلدا مەنەن باسقادا ات جوق.
— وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن كوككەمەرگە باردىڭ با؟
— باردىم. ودان كەيىن دە ءۇش-تورت رەت بارعام.
— باسىڭا نە كيەسىڭ؟
— نە كيەم؟ — بەكتەمىر كۇلدى. — بالانىڭ ويىنى سياقتى قايداعى جوقتى كويتتىڭ عوي. انە، اناۋ شەگەدە ءىلۋلى تۇرعاندى كيەم، — دەپ بەكتەمىر شەتەن شلياپانى يەگىمەن نۇسقادى.
— العاش كوككەمەرگە جالعىز باردىڭ عوي؟
— جالعىز بارماي... ارينە، جالعىز.
— نە ىزدەپ باردىڭ؟
بەكتەمىر ويلانىپ قالدى. جوسپاردا جىرتىپۋعا ءتيىس ەمەس جەردى جىرتقىزۋعا باردىم دەسە، ماقاننىڭ قىلمىسى اشىلادى. ءاي، ءبىراق...
— ول اراعا بيىل سوقا سالعىزدىق. سونى كورىپ، تراكتور جۇرە الا ما، جوق پا دەپ بايقايىن دەپ...
— شىنىمەن جالعىز باردىڭ با؟ جاسىرىپ تۇرعان جوقپىسىڭ؟
— مەن وتىرىك ايتىپ كورگەن جان ەمەسپىن. مەنى وتىرىكشى دەگەندى بۇل اۋىلدان تاپپايتىنىڭا انت ىشەم، — دەپ بەكتەمىر قىزۋلاندى.
— ال سەنى سىرتىڭنان كورگەن ادامدار بار.
— كورسىن. نەگە كورمەيدى. مەن دە مال قاراعان، جوق ىزدەگەن جولاۋشى كەتىپ بارا جاتقان تالايدى سىرتىنان كورەم. دالا جازىق. اعاش سيرەك. قالتارىس از.
— قالتارىس از دەيسىڭ، ءا.
— سەن، كاپيتان ، ادامدى بوسقا اۋرەلەمەي، ايتارىڭدى ايت تا، جونىڭە قايقاي. مەن جۇمىستاعى اداممىن. ۇيقىمنان قالدىرما، — دەپ ەندى بەكتەمىر شىتىنادى.
كاپيتاننىڭ كوزىندە جىمىسقى كۇلكى ءتىرىلدى.
— ۇيىقتاتام. ۇيقىڭ قاناتىن، ۇزاق ۇيىقتايتىن جەرگە اپارام، ازامات بۇركىتبايەۆ. ول جاعىنان قام جەمە. سەن كوككەمەردە كىممەن كەزدەسكەنىڭدى، كىممەن بولعانىڭدى نەگە جاسىراسىڭ؟
— مەن كوككەمەردە ەشكىممەن دە كەزدەسكەن، ەشكىممەن دە بولعان ەمەسپىن.
— تورى ات سەنىكى مە؟
— مەنىكى.
— سۇر شەتەن شلياپانى كيدىڭ عوي؟
— كيدىم. كۇندە كيەم.
— وندا نەگە تاناسىڭ. وسىدان توعىز كۇن بۇرىن سەنى كوككەمەردىڭ كۇنگەيىندە ءبىر كەلىنشەكپەن... اتاپ ايتام، كەلىنشەكپەن كەزدەسىپ تۇرعانىڭدى كورگەن كىسى بار.
— بىلمەيمىن كىمدى كىممەن بىرگە كورگەنىن. ءبىراق مەن كوككەمەردەن ەشكىمدى كورگەم جوق. باردىم دا قايتتىم.
— باردىڭ دا قايتتىڭ، ءا؟
— ءيا.
— بوستان بوسقا بارىپ قايتۋعا اتىندى دا ايامايسىڭ، ءا.
— جەر كورىپ قايتتىم. سوقا سالۋعا بولاتىنىن كورىپ قايتتىم. سول كۇنى سوقا سالعىزدىم!
— وسى ەرتەگىڭە جۇرت سەنەدى دەيمىسىڭ؟
— ونى جۇرتتان سۇرا.
— كەلىنشەك قايدا؟
— مەن ەشقانداي كەلىنشەكتى بىلمەيمىن.
— قالاي ءولتىردىڭ؟ نەمەن ءولتىردىڭ؟ نەگە ءولتىردىڭ؟
— كىمدى؟ نە دەپ ساندىراقتاپ باراسىڭ؟
— الدىمەن ماسقارالاپ الىپ، ارتىنان قىلمىسىڭدى بۇركەۋ ءۇشىن تۇنشىقتىرا سالىپ، ەسكى اپانعا تاستاپ، بەتىن جاسىرا سالدىڭ،ءا؟ ىزدەگەن ادام قالتارىس تابادى، ءا؟
— جاپپا بالەنى! ەندى وسىنداي قىلمىس تاڭايىن دەدىڭدەر مە؟
— ادام قانىن جۇكتەپ وتىرىپ تانىپ كەتپەكسىڭ، ازامات بۇركىتبايەۆ. مىنە، مىنانى وقى. كۋاگەردىڭ كورسەتكەنى. تورى ات مىنگەن سۇر شلياپالى ادام سۇر تەرەكتىڭ تۇبىندە الدەبىر كەلىنشەكپەن ايقايلاسىپ تۇر ەكەن.
اسىعىپ ءجۇرىپ قارايلاعام جوق دەپ جازعان، ءا. سەنەن باسقا بۇل اۋىلدا ات مىنەتىن كىم بار؟
— جوق... ءا، پارتورگتىڭ قوڭىرتوبەلى بار-اۋ...
— كوككەمەرگە سەن باردىڭ عوي.
— ءيا.
— وندا جينال. سەنىمەن ەندى باسقا جەردە سويلەسەمىز.
ايعانشا داۋىس قىلدى. جىلاپ كەلىپ بەكتەمىردى باس سالدى. بەكتەمىردى باسقاعا قيسا دا، كۇيەۋىنىڭ قياناتقا جوعىن بىلەتىن جۇبايى ءدال بۇل قىلمىسقا قيمايدى.
— بەكتەمىر-اۋ، الپامىستىڭ كوكەسى-اۋ، ماعان نە ايتاسىڭ؟ كىمگە بارايىن؟ جالا عوي مىناسى! جاۋىزدىق قوي.
— ايعانشا، سەن بەكەر داۋرىقپا. الپامىستىڭ جۇرەگىن شوشىتپا. بۇلاردىڭ دومبىتپاسى بەلگىلى. زاڭ بار، سوت بار. اق-قاراسىن انىقتايدى. ءبىراق مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس. اۋرەلەيتىنى بولماسا، — دەپ بەكتەمىر ايعانشانىڭ جاس جۋعان بەتىن الاقانىمەن سيپالادى. ودان ءۇرپيىپ ويانعان الپامىسقا جاقىنداپ، كەكىلىنەن ساۋساقتارىمەن سالالاي تاراپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى.
2
بالتا اناسىنىڭ حاتىن تاعى وقىدى.
"قاسقا سيىردى بەكتەمىرگە قاساپتاتقىزىپ، اقشاسىن سالىپ جىبەرگەم، العان شىعارسىڭ. الساڭ، الدىم دەپ حات جاز. اناۋ بەكتەمىر اعاڭ ءىستى بولدى. وبلىستا قامالىپ جاتىر. ءبىر ايەلدى ولتىرگەن دەگەن ايىپپەن جازىقسىز بايعۇستى الىپ كەتكەن. الدىندا اۋداندا ەدى، ەندى وبلىسقا اكەتىپتى دەپ ەستىدىك. ايعانشا اپاڭا قيىن بولدى بارىنەن دە بۇرىن. قوبلاندىسىنان ايرىلىپ زارلاپ جۇرگەندە، ەندى مىنا جالاسى بەكتەمىردى تۇيرەپ ءتۇسىپ، بايعۇستى ودان سايىن سورلاتىپ كەتتى. ەلدىڭ ءبارى بەكتەمىردىڭ ادالدىعىنا شەك كەلتىرمەيدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قول قىسقا. كىمگە بارا الامىز.
بالتاجان، بالام، مەنى انام دەسەڭ، كوزىڭ اشىق قوي، وسى تۋرالى قۋىن. جەتكەن جەرىڭە تۇگەل ايتىپ شىق. ازاماتتى بەكەر قارالاعانىن ءبىلدىر. بار پالە ماقاننان. استانادا وتىرسىڭ. ايانا كورمە، بالام. سەنىپ وقۋىڭا كوپ كومەگى تيگەن اكەڭنىڭ قۇرداسى عوي. قولىڭنان كەلگەنىن اياما"...
بالتا حاتتى ۋماجداپ لاقتىرىپ جىبەردى.
"ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — بەكتەمىر. بەكتەمىردەن باسقا بىلەرى جوق. ايانبا قۋىن دەيدى. نەسىن ءبىلىپ، نەسىن جوق تاپ قۋىنام. كەلىنشەك كىم؟ ونى ءولتىردى مە، ولتىرمەدى مە، مەن قايدان بىلەيىن. اۋىلدا وتىرىپ الىپ، ءبارى وپ-وڭاي شەشىلەتىندەي كورەدى-اۋ. ونسىز دا ۇي-كۇيسىز قاڭعىرىپ جۇرگەنىمدى ءقايتسىن. بەكتەمىرشىل-اق! اكەڭنىڭ قۇرداسى دەپ اسپەتتەگەنشە، اكەڭنىڭ ورنىن باستى دەپ اشىعىن نەگە ايتپايدى. كەتسە، كەتسىن. قۇرىسىپ كوزى. ەندى كىممەن امپەي-جامپەي بولار ەكەنسىڭ؟"
ساۋلە جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن، اينادان كورىپ، قولىن بۇلعادى. ماشينانىڭ ەسىگىن اشتى.
— وي، بالتا! سەن كوپ توستىڭ با؟
— ءيا، ءبىراز كۇتۋگە تۋرا كەلدى.
— بىلەمىسىڭ، حيميالىق زاۆيۆكا جاسايمىن دەيدى. ال، مەن وعان، ماستەرگە: "جوق، ماعان ول قاجەت ەمەس" دەسەم، مەنى ستۋدەنتكا دەپ مەنسىنگىسى كەلمەگەن سوڭ، حالاتىنىڭ قالتاسىنا ءۇش سومدى تاستا-اپ كەپ جىبەرىپ-ەم... — ساۋلە سىقىلىقتاپ ريزا بوپ كۇلدى. — وي، بالتا، سەن قانداي پسيحولوگسىڭ! تۋرا سەن ايتقانداي بولدى دا شىقتى. پريامو مەنى كوروليەۆاداي قۇرمەتتەي باستادى. كوزىم جەتتى! دەنگي، دەنگي رەشايۋت ۆسە! سوندىقتان مەن اقشا تابۋىم كەرەك! سەنىڭ، بالتا، مول اقشا تابۋىڭ كەرەك. نەپرەمەننو!
— ساۋلەشا، اپامنان حات الدىم...
— نە دەيدى؟ — ساۋلە ماشينانىڭ ىشىندەگى كىشكەنە اينانى ولاي بۇرىپ، بۇلاي بۇرىپ، قوقيتا جاساتقام جاڭا پريچەسكاسىن قاراۋعا كىرىستى.
— ءبىزدىڭ وبششيي تانىستى — بەكتەمىر اعانى جاۋىپ قويىپتى.
ساۋلە العاش باجاڭ ەتىپ بالتاعا ءبىر تەسىرەيدى دە، سوناۋ جەر تۇبىندەگى بەكتەمىردەن گورى مىناۋ جاڭا جاساتقان مودالى پريچەسكاسىنىڭ اسەرىن ارتىعىراق سانادى ما، قايتادان ايناعا قادالدى.
— نەگە؟ قايدا؟ تۇرمەگە مە؟
بالتا ساۋلەنىڭ نەمقۇرايلىعىن جاقتىرمادى.
— ارينە تۇرمەگە جابادى! كىسى ولتىرگەن دەيتىن ايىپ تاعاتىن كورىنەدى.
— ۆوت تەبە نا؟ بەكتەمىر ناعاشى سويتەدى دەگەنگە كىم سەنەدى. ۆوت چتو، بالتا، سەن مۇنى ماماما ەستىرتپە. يا ما؟ ا تو، ول بوسقا پەرەجيۆات ەتىپ بىتەدى. مەن مامامدى بىلەم عوي. بىرگە تۋماسا دا، تۋعان ىنىسىندەي كورەدى. دەتدوم كىسىلەردى جاقىنداستىرىپ جىبەرەدى. ارينە، ي ەگو جالكو. سوندا كورگەندە، جاڭا جىلدا كەلگەندە ءجۇزى جىلى ەكەنىن سەزگەم. ي ەششە ول بولماسا ءبىز، بالتا، تانىسپاس ەدىك ەكەۋمىز.
— جوق! ءبارىبىر كەزدەسەر ەدىك — بالتا كۇرسىندى.
— سەن نە؟ كۇرسىندىڭ عوي. تەبە چتو، سكۋچنو؟ مەنىمەن وتىرعاندا دا كوڭىلسىز بە؟ سەن مەنسىز تۇرا المايسىڭ دەيسىڭ. ونىڭ ءبارى ۆىدۋمكا ما؟ — ساۋلە قارا بوياۋدى قالىڭداتا جاققان كىرپىكتەرىن سۇق ساۋساعىمەن سىلكىلەپ جاتىپ، جىگىتكە وكپەلەي بۇرتيىپ، بۇرىلعان بولدى.
"قانداي جاراسپايدى. بۇكىل جاستىقتىڭ وسەم كوركىن، ءوز تابيعي سۇلۋلىعىن الەم-جالەم بوياۋلارمەن كومىپ تاستاعانىڭ بىلمەيدى-اۋ. ءار قىلىن سوياۋداي ەتكەندە كورىك قوسىلار دەي مە ەكەن؟ ەرىندى دە قان جالاعانداي ەتىپتى".
— ساۋلە، سەن بۇرىن قازاقشا وتە ادەمى سويلەۋشى ەدىڭ. ەندى سوڭعى كەزدەرى ورىس سوزدەرىن قوسىپ، ارالاستىرىپ جىبەرەتىن بولىپسىڭ، — دەپ بالتا قاباق شىتتى.
— ا يا چتو، مامبا تەبە؟ مەن — قالادا وسكەن قىزبىن! بىزدە تولكو مامبەيكي نا چيستو قازاحسكوم يازىكە رازگوۆاريۆايۋت. ايتپەسە بالدار كۇلەدى... پارني.
— مامبەيكاڭ كىم؟ — دەپ العاش رەت تىكسىندى بالتا.
ساۋلە سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— وي، بالتا! سەن نەمەنە، مامبانى بىلمەيسىڭ بە؟ ولار — اۋىلدان كەلگەن قىزدار! اۋلچانە! — ساۋلەنىڭ وزىنە ءوزىنىڭ كوڭىلى تولسا كەرەك اينانى جايىنا قالدىرىپ، بالتاعا تولىق ىڭعاي ءبىلدىردى. — كستاتي، كووپەراتيۆنايا كۆارتيرا جايى نە بولدى، بالتا؟
— بولادى. كەشىكپەس ەندى. باكەڭ ءوزى ارالاسسا، تىندىرماي قويمايدى. ەكى بولمەلىسىن ۇزاماي الىپ قالارمىز.
— باكەڭ — كىم؟ مەن ونى كوردىم بە؟
— و-و، باكەڭ — ناعىز قۇدىرەتتى ادامداردىڭ ءبىرى! سەن ونى كورگەن جوقسىڭ. كورمەي-اق قوي.
— نەگە؟
— ساۋلەشا، كەتتىك!
— قايدا؟
— قالانىڭ سىرتىنا. ەرتەڭ — ءبىرىنشى ماي. قول بوس. گۇل تەرىپ قايتايىق.
— قانداي گۇل بار؟ — ساۋلە قىزىعىپ، جاس بالاشا ەلەڭدەي قالدى.
— ماك...
— و-و، الىس ماكي يسسىك-كۋليا! كەتتىك وندا.
تاۋ بوكتەرى قىزىل-جاسىل تۇسپەن قۇلپىرىپ تۇر ەدى. ماشينادان تۇسكەن ەكەۋ قىپ-قىزىل ءورت بوپ الاۋلاعان قىراتقا، جاسىل تەڭىزدەي تولقىعان ەتەككە، اپپاق ءشالىسىن بۇركەنگەن الاتاۋعا ۇزاق سۇيسىنە قاراپ، دالانىڭ تازا جۇپار يسىنە ماس بولارداي ءيسىڭدى. كوك مايسا، قىزىل گۇل قىز كوزىن قىزىقتىرماي تۇرا الار ما. ساۋلە اق بالتىرى جالتىراپ تۇرا جۇگىردى،
— وي، ماك! القىزىل ماك! قانداي كوپ! كو-وپ!
ايقايلاعان شات كۇلكىلى داۋىسى بەتكەيدەن جوعارى ورلەپ اناۋ قارلى شىڭعا جەتىپ تىرەلەردەي ءبىرازعا دەيىن جاڭعىرىعىپ تۇرىپ الدى. تابيعات سۇلۋلىعى ادام بويىنداعى بۇكىل اسىلدى، بۇكىل اسەمدىك اتاۋلىنى وزىنە تارتىپ، وي-بويدىڭ بارلىق شىنايى قاسيەتىن، كەربەز كوركىن سىرتقا شىعارتاتىن بولسا كەرەك گۇلدەن گۇلگە ەڭكەيىپ شىن ىنتاسىمەن بەرىلىپ، شىن ىنتاسىمەن دالانىڭ تابيعي پەرزەنتىنە اينالعان ساۋلە سونداي قۇبىلىپ، وزگەرىپ كەتكەن ەدى، بالتانىڭ كوزى قىزدان باسقا سۇلۋلىقتى كورۋدەن قالدى.
"قانداي اسەم! قيمىلى نازىك جەڭىل! سولقىلداعان تال شىبىقتاي! جو-جوق! ساۋلەگە جان جەتپەيدى! وزىنە ەرىكسىز تارتىپ، باس شۇلعىتاتىن ءبىر دۇرلىك بار بۇندا. بوياۋ! قىز تارانىپ-سىلانباۋشى ما ەدى، شاشتارىن بەس كۇن تاراپ، ون كۇن ورگەن سۇلۋلاردان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. انە، انە اياعىن سەكىرىپ باسقانى كەرىم-اۋ! اياقتارى ءتۇپ-تۇزۋ! بالەت كرۋجوگىنا قاتىسقان. دەنەسىن تىك شالقاق ۇستاپ، كەربەز جۇرەتىنى سودان! ءاي، شىركىن تاۋ مەن دالانىڭ توعىسقان تۇسى قانداي عاجاپ! ءبىرى — قازاقتىڭ كەندىگى، ءبىرى — اسقاقتىعى-اۋ! ءبىرى — قازاقتىڭ دارقاندىعى، ءبىرى — قايسارلىعى-اۋ، ءبىرى — حالقىمنىڭ جومارتتىعى، ءبىرى — تاكاپپارلىعى-اۋ! وسىلاي سۇلۋلىق پەن قايسارلىق ءاماندا جىمداسىپ جاتسا عوي! كەڭدىك پەن بيىكتىكتىڭ ۇيلەسە قالعانىن قاراشى! وسىلاردىڭ ءدال ورتاسى — كىندىگى — ساۋلەشا! مەنىڭ ساۋلەم... مەنىكى مە؟ نەگە باۋىرىما قىسپايمىن؟ نەگە باتىلدانبايمىن؟ نەدەن ۇركەم؟ ۇرىكپەيمىن. جۇرەكسىنەم. ساۋلەمدى سىندىرىپ، ۋاتىپ الارداي قورقام. قورقام؟ جوق! ءقازىر بارام. مىناۋ اقباس تاۋ، جاسىل بەلەس، الاۋ بەتكەي اياسىندا جان جارىممەن تابىسام! ايقاسقان قۇشاقتار ايرىلماستاي بولىپ تابىسامىز!"
وي-بويىن بيلەپ العان وسى تىلەك جۇرەكتە قۇيىن سوقتىرعانداي قالشىلداتتى. سول-اق ەكەن القىزىل دالانىڭ التايى تۇلكىسىندەي سەكەڭدەپ، سەكىرىپ جۇرگەن قىزعا قاراي ەنتەلەي جۇگىردى. وزىنە قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتقان بالتانى كورگەندە ساۋلە قولىنداعى، قۇشاعىنداعى گۇلدى اۋەلەتە شاشىپ جىبەرىپ الدەنە دەپ ايقايلاپ قالىپ، جاسىل مايساعا شالقالاپ جاتا كەتىپ، اياق-قولىن ءتورت جاققا جايىپ جىبەردى.
ەنتىگىپ، ەلىرىپ جەتكەن بالتا قالت توقتادى. اناۋ دارمەنسىز، قورعانسىز جاتقان قىزعا قاراي ەندى ءبىر ادىم اتتاسا، ءوزىن-وزى ۇستاي الماسىن ءبىلدى دە، تۇرعان جەرىندە سىلق ءتۇستى. ساۋلە سىقىلىقتاپ كۇلىپ الا جونەلدى.
— وۋ، بالتا! بىرەۋ ۇرىپ تۇسىرگەندەي وپىرىلدىڭ عوي. بەرى، مۇندا كەل! اسپانعا قاراشى! قانداي بيىك ءا! ءتۇپسىز! تۇڭعيىق!سونداي تازا! ەڭ بولماسا مەڭدەي دە بۇلت جوق. عاجاپ! ال ءسال وڭعا كوز قيىعىن سالساڭ، سول بيىككە تىكە شاپشىعان عاشىق بولعان جىگىتتەي ەڭسەسىن كوتەرە مويىن سوزعان، ۇنەمى اڭساي سوزعان تاۋدى، شىڭدى كورەسىڭ! اسقاقتاۋ ءمولدىر اسپانعا ماڭگى عاشىق! ماڭگى ۇزدىگۋمەن اتىلىپ كەتەردەي قانات قومدايدى دا وتىرادى! وي، بالتا! بالتا! ادامدار دا سولارداي بولسا عوي! ماڭگى اڭساسا عوي ءبىر-بىرىن!
بالتا ەنتەلەي جىلجىدى. "اڭسايدى، نەگە اڭساماسىن! ءقازىر سونى كورسەتەدى".
— ادامدار دا اڭسايدى، ساۋلەش!..
جاقىنداپ باۋىرىمەن جىلجىپ كەلگەن بالتا ساۋلەگە كوز سالىپ ەدى، قىزدىڭ الاۋلاعان ءجۇزى اسپانعا قادالىپ قارا كوزدەرى ۇشقىنداپ كەتكەن ەكەن. مىناۋ سۇلۋ تابيعاتتىڭ وزىندەي بوپ... ءوزى بوپ ەلەستەپ جۇرە بەردى. بالتا شىداي المادى. ءبىر-اق ۇمتىلىپ ساۋلەنىڭ قىپ-قىزىل ەرنىنە قادالا جابىستى.
سالدەن سوڭ ساۋلە بۇلقىندى. باسىن بوساتىپ، ءبىر قىرىنا اۋناپ، بالتانىڭ بەتىنە ءسال تاڭدانا، ءسال جالىنا قارادى.
"سۇيىسەدە بىلمەيدى. بىلمەيدى!" بالتانىڭ كەۋدەسىن ىستىق قۋانىش تولقىنى كەرنەپ كەتتى. مىناۋ تاۋ، مىنا دالا، اناۋ اسپان... عۇمىر... تىرلىك سونداي اياۋلى... اياۋلى كورىنىپ، دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ەكى ادامدى تابيعاتتىڭ ءتول بەسىگىندە ايالاپ، الديلەپ تۇرعانداي سەزىندى. قولىن سوزىپ ساۋلەنىڭ سۇيرىك ساۋساقتى الاقانىن ۋىستادى. ءسال-سال قىستى. سۇيرىك ساۋساقتار ورتەنىپ تۇر ەكەن. ولار دا قارسى جاۋاپپەن جىبىرلاي تۇرتىنەكتەدى. "وزىمدىكى! تاپ-تازا، ءموپ-مولدىر ساۋلەم! مىناۋ دالاداي تازا، اناۋ اسپانداي ءمولدىر بولاشاق جارىم! جان جارىم! سۇيىسە دە بىلمەيدى ءالى! قانداي عاجايىپ! مەنەن دە ۇيالادى. قانداي پاكتىك! پاك دۇنيە!"
ايقاي سالعىسى كەلدى. جەر كىندىگى — ەندى ەكەۋى عانا. ايقايلاپ سونى الەمگە جايعىسى كەلدى. جار سالعىسى كەلدى.
— شىركىن، وسىنداي جەردە تۇرار ما ەدى! — دەپ ساۋلە باسىن شالقايتتى. — قانداي كەڭ! جۇگىرگىڭ كەلەدى. ۇشىپ كەتكىڭ كەلەدى. بالتا، قولىڭدى قۇس قاناتىڭداي جايىپ، اناۋ، انا-اۋ تاۋعا قاراي قالىقتاپ ۇشساڭ عوي، ءا؟ سەن عانا، مەن عانا — ەكەۋمىز! ەكەۋمىز عانا يەمىز مىناۋ اسەم دۇنيەگە! تاۋ مەن دالاعا! شىركىن وڭاشا تۇرسا عوي. انەۋ ءبىر تۇستا، اناۋ قولاتتا سونداعى قورىقشىنىڭ ۇيىندەي ءۇيىمىز بولسا!..
ساۋلە قيال قۇشاعىنا شومدى ما، ءۇنسىز قالدى. بالتانىڭ ەسىنە "قالىڭ مال" — رومانىنىڭ سوڭعى بەتى كەلدى. سوندا دا ەكى جاس ۇيلەنىپ، تورت-بەس بالالى بوپ وڭاشا تۇرىپ جاتۋشى ەدى. ءبىراق بالتانى ونداي تىرلىك قىزىقتىرمادى. "جوق. ول — ارمان شىڭى ەمەس. ساۋلەگە ۇيلەنىپ، اۋىلعا تارتىپ كەتۋگە دە بولادى. ول ەرتەڭ-اق ورىندالاتىن شارۋا. بالتاعا ول قولاي ەمەس. بالتانىڭ قۇجىناعان قالا تۇرمىسىنان اجىراعىسى كەلمەيدى. ارمانداعان ماقسات-مۇراتىنا بالتا قالا ارقىلى عانا جەتەدى. تەزىرەك كانديداتتىقتى قورعاۋى كەرەك. ودان ءارى دوكتورلىق تۇر قول بۇلعاپ. پروفەسسور! اكادەميك! نەسى بار. باسقالاردان بالتا كەم بە؟ الدە ماڭدايى تايقى ما؟ الدە شەكەسى قۋشىق پا؟ جوق! تاي — قۇنان، قۇنان — دونەن، بەستى بولماس پا. ءسوزسىز بولادى! بولعاندا قانداي! اناۋ ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ايتا الماي تۇرىپ، ات پەن اتاقتىڭ ءبارىن، سىيلىق پەن لاۋازىمنىڭ نەشە ءتۇرىن قانجىعاسىنا بوكتەرگەن اقادەميك سىماقتار اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسە قالىپ پا ەكەن؟ قايداعى! ولار دا بىرەۋدى اكەلەپ، بىرەۋدى جاكەلەپ، كرەسلوسى بارلاردى جاعالاپ، لاۋازىمى مىقتىلاردى ساعالاپ ءجۇرىپ جەتكەن بارىنە. ونداي تىرلىكتەن بالتا نەگە جەرىنەدى. ساياق جۇرگەننىڭ تاياق جەيتىنى راس. توپ قۇرعان توق جۇرەدى. ەندەشە "ءتاڭىر" شالدىڭ وزىنە جول تابۋ قاجەت. مايسارادان دا قول ۇزبەۋ كەرەك. مايسارانىڭ جەبەۋشىسى دە وسال ادام ەمەس. مۇمكىن سول — "ءتاڭىر" شالدىڭ ءوزى بوپ جۇرمەسىن! بالتا ىڭىراندى. ءدال وسى دامەسى كوكەيىنە قونا كەتتى. "ءتاڭىر" شالدىڭ كوزىنە ءبىر تۇسسە، قىبىن تابارىنا سەنىمدى-اق. وندا ما وندا!.. قيال — ۇشقىر. وعان راكەتاڭدا جەتە الماي قالادى. بالتا قيالى نەبىر اسەم سۋرەتتەردى كولدەنەڭدەتتى...
بالتا! بالتا دەيمىن!.. ساۋلەنىڭ ۋىسىنداعى الاقانى قولىنان جۇلقىپ قالدى.
— ءاۋ، بالتا! سەن ۇيىقتاپ قالعانبىسىڭ؟
— ءا، نە، ساۋلەش؟ ۇيقىڭ نە... نەگە ۇيىقتايىن، — دەپ جىگىت ادەمى اسەرىنەن ايىقپاعان نۇرلى ءجۇزىن بۇردى.
— بالتا، ەگەر الگى باكە دەگەن قۇدىرەتتى ادامىڭنىڭ قولىنان كەلسە، پاتەردى بار عوي ورتالىقتان اپەرسىن. يا، ما؟ ايتپەسە ميكرواۋدانداردان، وي، قاتىناۋ قيىن بولادى. — ساۋلە ءۇيدى الىپ قويعانداي، جولدىڭ الىستىعىنا كادىمگىدەي قينالىپ جاتىر. بالتا كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، ساۋلەشا! سەنىكى "ءىشى بۇدان تابىلدى، سىرتى قايدان تابىلاردىڭ" كەرى بولدى-اۋ. اسىقپا، ءار ءىستىڭ ءوز رەتى بار.
— اسىقپا دەيسىڭ! ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ پاتەرىنەن ايرىلىپ قالدىق.
— ول، ءيا، وزىمىزدەن... وزىمنەن بولدى. ەندى ونداي قاتەلىك جىبەرمەسپىن. ارينە، ساۋلەشا، ءۇيدى ورتالىقتان الۋىمىز كەرەك. سودان كەيىن ەكەۋمىز توي جاسايمىز. " يا ما؟" دەدى بالتا. "ءيا مانى" ساۋلەشتىڭ داۋسىنا سالىپ ايتتى. ەكەۋى دە قۋانا كۇلدى. ءدال قازىرگى دالا توسىندە كەڭ كوسىلىپ ەمىن-ەركىن جاتقان كەزدەرىندە بىرىنە ءبىرى قاراۋدان، بىرىمەن ءبىرى سويلەسۋدەن سونداي ءبىر راقات كۇي تاپقان ەدى. الگىندەگى العاشقى سۇيىستەن سوڭ بىر-بىرىنە دەگەن شىن كوڭىل ىنتىعۋىن ۇعىنىسقان دا ءتارىزدى. ەندى سول قۋانىشقا تولتىرعان كەۋدەلەرىن شايقاپ العىسى كەلمەگەندەي ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراپ قويىپ، قيمىل-قىبىرسىز جاتىر.
اسپان بيىك دالا كەڭ، تاۋ اسقاق. قىزىل-جاسىل تۇسكە ەنە قۇلپىرعان قىز-دالا كەۋدەسىمەن كوك تىرەگەن تاكاپپار جىگىت-تاۋعا ەنتەلەي ءسۇيسىنىپ توقتاپتى. باسىنا اق قار، كوك مۇزدان سالدە وراعان اسقاق تاۋ موينىن سوزا، ءتۇپسىز زاڭعارعا تەسىلىپ قالىپتى.
3
مايسارا بۇگىن دە رەستورانداعى زال مەڭگەرۋشى قۇربىسىمەن سىرلاسىپ قايتپاق بولىپ، جۇمىستان شىعىسىمەن ۇيىنە بارماي، رەستوراننىڭ تۇسىندا ماشينادان ءتۇسىپ قالدى.
ساعيلا مايسارانى كورگەندە قۋانىشىن جاسىرعان جوق. انادايدان قولىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ، ەلپىلدەپ كەلدى دە، قۇشاعىنا كومدى. سودان سوڭ مايسارانى ءۇش قايتارا ءسۇيدى.
— ءتىفا، ءتىفا! كۇن وتكەن سايىن قۇلپىرىپ باراسىڭ، مايەچكا! ساعان، ءسىرا، بويداقتىق جاراسادى. اناۋ "ستۋدەنتيگىڭ" جولاماي كەتتى مە؟ — مايسارانىڭ كوزىن جاسىرىپ، كىرپىگىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەنىن جاقتىرماي، كىرجىڭ ەتە قالدى. — سونى قويشى. نە قوڭ، نە قالجا جوق. مايەچكا، بۇگىن سەنى مىناۋ دەگەن جازۋشىمەن تانىستىرام. وللاھي! سول ءوزى ساعان كوپتەن بەرى عاشىق! — سىلق-سىلق كۇلدى. قۇربىسىن قولتىقتاي الىپ، بولمەسىنە ەرتە جونەلدى. ساعيلانىڭ كۇلكىسى بولەك. ساعيلانىڭ ءجۇرىسى بولەك. ساعيلانىڭ مىنەزى بولەك. ساعيلانىڭ سىلق-سىلق كۇلكىسى — ەركەك شىركىندەردىڭ قۇلاعىنا عانا ارنالعان "مەن مۇندا!" كۇلكى. ساعيلانىڭ جۋان بوكسەسىن كەزەك بۇلتيتا، اۋماقتى ومىراۋىن تەڭسەلتە ءجۇرىسى — ەركەك بايعۇستاردىڭ كوزىن اربايتىن "مەنى كور!" ءجۇرىس. ساعيلانىڭ ويناقشىعان شاپشاڭ مىنەزى — ەركەكتەردى تەز قوزدىرىپ، بۋىن-بۋىنىنا ءتۇسىپ كەتەتىن "ەستەن تان!" مىنەز. مايسارانى قولتىقتاپ، كەڭ ۇلكەن زالدى قاق جارىپ كەلە جاتقان ساعالا ءوز بويىنا بىتكەن وسى ءۇش قاسيەتىن تۇگەل ىسكە قوسقانىمەن زالدا وتىرعان ەركەك اتاۋلىنىڭ قاسى-كوزى مايساراعا عانا قادالىپ قالىپ ەدى. كەلىنشەكتىڭ ەكەۋى دە نارتتاي قىزاردى. ءبىرى ۇياتتان ورتەنگەندە، ءبىرى قىزعانىشتان كۇيگەن ەدى. ساعيلانىڭ كۇلكىسى ساپ تىيىلدى. بىلق-سىلق ءجۇرىسى بۇزىلدى. قاباعى ءتۇيىلىپ، ويناقى مىنەزدەن ءىز دە قالمادى.
— ءاي، وسى ەركەكتەر! شەتىنەن ناحال! كوزىمەن شەشىندىرىپ، تۇلابويىڭدى تىمىسكىلەپ، ايمالاپ، سيپالاپ جاتقانى. ايعىرلار! بۇقالار! بۋرالار! — دەپ بولمەسىنە كىرىپ ورىندىققا سىلق وتىرا كەتتى.
مايسارا كۇلكىگە بۋلىقتى.
— ءاي، سارى قىز! سىقسىڭداما! نەمەنەڭە جەتىسىپ ءماز بولاسىڭ، ەي، — دەپ ساعيلا ديۆاندا جاتقان بالاعا اسىلىپ بارىپ قاراپ قويدى. — مىنا بالا ۇيىقتاي بەرە مە، ەي. اۋرۋ ەمەس پە ءوزى.
مايسارا ەندى عانا ديۆانعا بۇرىلدى. كۇلكىسى تىيىلدى. جۇزىنە مەيىرىم ورالدى.
— مارات پا؟ وي، ماراتيك ەكەن عوي!..
— بايقا! ويانىپ كەتپەسىن. ونان سوڭ قىڭقىلداپ مازانى الىپ بىتەدى. بۇل ساديكتەگىلەر دە، ءبىز دە مەرەكەلەيمىز دەپ... بالاڭدى الىپ كەت دەپ زۆونداپ... ءاي، دەمالىس، مەرەكە كۇندەرى ءبىر جاققا شىعا المايتىن بولساڭ، ونداي اپتالىق ساديكتىڭ قاجەتى قانشا... مايەچكا، سەن الگىندە نەگە سىقسىڭدادىڭ؟ مەنىڭ ەركەكتەردى ايعىرلار، بۋرالار دەگەنىمە مە؟ ول وتىرىك پە؟ وسى رەستورانعا كەلگەن ەركەكتەر تۇپ-تۋرا توقسان توعىز پروسەنتى اۋىزدارىنا اراق ءتيىپ، موتورى قىزا باستاسىمەن-اق ال كەپ ۇرعاشى ىزدەيدى-اۋ. ءتىپتى بار عوي، كەيبىرەۋلەرى وتىز ءۇش جىل ەلسىز ارالدا جاپادان-جالعىز روبينزون بوپ كۇن كەشىپ، وسى بۇگىن عانا بوسانىپ شىققانداي ايەل اتاۋلىعا تاپ-تاپ بەرەدى-اۋ. قۇددى ءبىر شىنجىردان بوساعان توبەتتەي. كارى-جاسىنا، تۇر-كەلبەتىنە قارامايدى-اۋ، قارامايدى. الباستىنىڭ اپاسىنداي كەمپىر بولسىن، ۇرتتى، مۇرتتى قاتىن بولسىن ەمەشەسى ءۇزىلىپ، ال كەپ ولەردەگى ءسوزىن ايتسىن! ال كەپ جالىنسىن! ال كەپ قۇمارتسىن! سونسوڭ ال كەپ سۋارسىن! ال كەپ سىيلاسىن! اقىرى... اقىرى كەيبىرەۋى تۇتتاي تونالىپ قالىپ، ىشكەن-جەگەنىنە تولەيتىن اقشا تاپپاي، ميليسيا شاقىرۋعا ءماجبۇر ەتەدى-اۋ بىزدەردى. انە، ايعىر، بۇقا، بۋرا دەيتىن سەبەبىم. بۇلاردى قوي، بۇلاردى. مەن سەنى مايەچكا، اپ-ادەمى، كەپ-كەلىستى، تويعان قوزىداي تىڭقيعان، رومانداردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بۇرقىراتىپ جازاتىن مىناۋ دەگەن جازۋشىمەن تانىستىرام. و-و، ول انالارداي ەمەس! ناعىز ينتەلليگەنت! قالتاسى دا قالىڭداۋ. ءبىراق، ارينە، ساعان اقشا ءزارۋ ەمەس. ۇرىنعان سوڭ ات-اتاعى، بەدەلى بار، ەل سىيلايتىن جازۋشىعا ۇرىن. ودان بالا تۋساڭ دا جامان بولمايدى. كىمنىڭ بالاسى؟ اتاقتى جازۋشىنىڭ بالاسى! ساعان دەگەن پىكىر دە، كوزقاراس تا وزگەرەدى. ال مەن... — ساعيلا ستول ۇستىندەگى قوراپتان سيگارەت الىپ، ەرىنىنە قىستىردى دا فرانسۋز وتتىعىمەن تۇتاتتى. ىسىلداي سورعان ءتۇتىندى كوزىن قىسىڭقىراي، ەرنىن سۇيىرلەي دوڭگەلەتىپ، بۋداق-بۋداق ىتقىتتى. — ال، مەن، مايسارا، كەزىندە قۋبوربايمەن شاتاسىپ قالدىم عوي. ماعان اقىل ايتاتىن ەشكىم بولمادى عوي، ەشكىم. ايتپەسە، قۇلىندى بيەدەي كوزتۇرتكى بوپ جۇرەر مە ەدىم وسىلاي؟!
وسى كەزدە بەتى بۇلتيىپ، تاناۋى پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان بەس جاسار مارات كەنەت ويانىپ كەتتى. باسىن كوتەرىپ، قايدا جاتقانىن بىلمەي ءبىراز وتىردى دا، مايسارانى تانىپ توپ-تولىق قولدارىن سوزدى.
— مايا تاتە!
ماييا تاتەسى تۇرا ۇمتىلىپ ماراتتى ءىلىپ الىپ باۋىرىنا قىستى. بۇيرا شاشىنا بەتىن باسىپ، بالا ءيسىن قۇشىرلانا يىسكەدى.
— مايا تاتە، سەن قاشان كەلدىڭ؟ مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا كەلدىڭ بە؟ مەن سەنى ساعىنعام. سوندا جىلاعام، مايا تاتە.
ماراتتىڭ ەكى قولى ايقاسىپ، تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپتى. مايسارانىڭ يىعى سەلكىلدەدى. باۋرىنداعى بالانىڭ ساعىنىشى اش وزەگىنە ءتۇسىپ كەتتى. جالعىزدىقتىڭ جەبەۋشىسى — بالا ەكەن. بالا ەكەن! ساعيلانىكى استامشىلىق. ساعيلا قۇلىندى بيە ەمەس. ساعيلا — بالالى انا. الدان ءۇمىتى بار. بۇكىل عۇمىرىن سارپ ەتەر، بارلىق تىرشىلىگىن ارنار قوينىندا ۇلى بار. ماراتى بار. كىشكەنە عانا ادام! جۇدىرىقتاي جۇرەگى دۇرسىلدەي سوعىپ "مايا تاتەسىن" ىزدەيدى ەكەن-اۋ. ۇناتقاندى بۇل دا بىلەدى ەكەن-اۋ. نەگە بىلمەسىن. تازالىق بالالىقتا عانا قالمادى ما بۇگىندە. تاس قىپ قۇشاقتاپ العانىن قاراشى. ءاي، اندا-ساندا كەلىپ تۇرۋدى دا ۇمىتقام. بالا كوڭىلدى الاڭداتۋ، الداۋ قيانات قوي. ساعيلا ماراتىن نەگە تاۋلىك بويعى بالا باقشاعا بەرەدى ەكەن. قاسىنان ەستىلەتىن شات كۇلكىسى، قارسى الدىنان قادالاتىن ءسابي قاراسى جانىن سيپاپ، كوكىرەگىن يسىنتپەي مە... بالتادان نەگە بالا سۇيمەگەن؟ تىركەلۋدى كۇتتى عوي... تىركەلمەي تۋعان نەكەسىز بالادان قاشقاقتادى عوي. ءاي-ي! سوندا ءبىر جاپىراق قاعاز جاس نارەستەنىڭ تاعدىرىن شەشەتىنى قالاي؟ بۇل قاعاز نەتكەن قۇدىرەت ەدى! قاعازسىز قادام باسا المايسىڭ. تۋعانىڭا دا، ولگەنىڭە دا قاعاز ال. ءتىپتى ومىرگە كەلۋىڭ ءۇشىن دە، تۋۋىڭ ءۇشىن دە قاعاز كەرەك! قاپتاعان قاعاز بورانى! ۇيتقىعان قاعاز داۋىلى! ايتپەسە، قاعاز تىلەمەسە، مايسارا دا مىناۋ ماراتيك سياقتى قارا دومالاقتى ءيسىنىپ قۇشاقتاماس پا ەدى. سوندا تاڭدى تاڭعا ۇرعىزىپ، بالىن اڭساپ، توسەك تەپكىلەمەس ەدى. ىشقىنعان جانىنىڭ جۇبانىشى — كىشكەنە بوبەگى تولىق ەرنىن تاۋساپ، جانىندا جاتار ەدى!..
مايسارا ماراتتى وزىنەن، كەۋدەسىنەن اجىراتا سوزىلعان قولدارىمەن تىك كوتەرە بالانىڭ قۋانىشتى جۇزىنە مەيىرىمدى مۇڭدى جانارمەن ۇزاق قادالدى دا، بەتىن بەتىنە تاقاپ اكەپ ەمىرەنە ءسۇيدى.
ساعيلا ماراتتى تۋ سىرتىنان كوتەرىپ اپارىپ، ۇستەلدىڭ قاسىنا وتىرعىزدى.
— ءقازىر تاماق اكەلىپ بەرەم. قارنىڭ اشتى ما؟
— تورت جەيمىن...
— مايەچكا، ءبىز سول زالعا كىرمەي-اق وسىندا... وسى اراعا جاساتساق قايتەدى داستارقاندى؟ — دەپ ساعيلا قۇربىسىنا جالىنا قارادى. مايسارا ۇندەمەي، باسىن يزەدى. وسىندا رەستورانعا كەلگەندە كوپپەن بىرگە وتىرىپ، كوڭىل كوتەرمەك بولعانىن ساعيلا بىلەدى. ءبىراق بۇگىن مايسارادان زالدى قىزعاندى ما، ەركەكتەردەن مايسارانى قىزعاندى ما، تار جەرگە تىقپالاپ وتىر. ماراتتى كورىپ بوساعان ايەل كوڭلى ەندى ەش قىزىققا الاڭدار ەمەس. مايسارانىڭ باس يزەپ كەلىسكەنى سودان.
— وندا ما، جازۋشىنى ەرتىپ كەلەيىن، ءا؟
مايسارا ەشتەڭە دەگەن جوق.
ساعيلا شىعىپ كەتتى.
— مارات، ساديك ۇناي ما؟
ماراتتىڭ ۇلكەن كوزدەرى دوڭگەلەندى. ۇزىن كىرپىكتەرى دىرىلدەدى. "نەتكەن ادەمى!" سالدەن سوڭ الگى ۇزىن كىرپىكتەرگە جاس ورالىپ، ۇلكەن كوزدەردى باسىپ قالدى. مارات باسىن شايقادى. مايسارا تاعى دا ۇمتىلىپ كەلىپ بالانى باۋىرىنا قىستى، باسىنان سيپالادى. "قاپ! جاراسىنىڭ اۋزىن بەكەر تىرنالادىم-اۋ. بۇل شىركىننىڭ دە وزىنە لايىق مۇڭى بار ەكەن عوي. ءاي، تىرلىك تىرلىك! سەنىڭ سۋىعىڭنىڭ شالمايتىن جەرى بولماعانى ما؟ جۇدىرىقتاي ماراتتى كۇرسىنتىپ قويعاندا ساعان نە تۇسەدى. الدە... الدە مەنىڭ بالا تاپپاعانىم دۇرىس بولعانى ما؟ ءدال مىنا ماراتتاي وگەيسىتىپ، جاس جانىن وكسىكپەن بۋسام..."
مايسارانىڭ كوزىنەن ءمولت-مولت جاس ىرشىدى.
ىرشىعان جاس بالانىڭ ماڭدايىنا تامىپ كەتتى. مارات باسىن كوتەرىپ، كەلىنشەكتىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى.
— ماي تاتە، سەن نەگە جىلايسىڭ؟ — كىشكەنە ساۋساقتار تۇرتىنەكتەپ جاناسىپ كەپ، تاتەسىنىڭ كوزىن سۇرتكەن بولدى. سول-اق ەكەن مايسارا ەڭىرەپ قويا بەردى. مىنا ەلجىرەگەن بالا كوڭىل، ايالاعان ءسابي ساۋساقتار وزىنەن تۋار، ءبىراق تۋماي قالعان ءسابيىن اڭساتتى. نارەستەسىن جوقتاتتى.
ەسىكتەن ساعيلا داۋرىعا سويلەپ كىردى.
— ءاي، مايەچكا! مايەچكا دەسە، سەن مەنىڭ كىمدى كورگەنىمدى ءبىلدىڭ بە؟ ويبۋي! سەن ءوزى تىم كۇيرەك بوپ باراسىڭ، مايسارا. ايەل جىلاۋىق بولدى دەگەنشە ساۋداسى ءبىتتى دەي بەر. قوي! ءتايت ءارى! ءسۇرت بەتىڭدى. اعىزبا سوراڭدى. ءما! مىنا ايناعا قاراپ، دۇرىستاپ ءسۇرتىن! ال، سەن، مارات، تاتە-ساتەنى قويىپ، تىنىش وتىر...
ە-ە، سولاي ءسۇرتىپ تاستا. بۇل جاس... كوز جاسى — ايەلدىڭ ناعىز قاس جاۋى! بەتتىڭ ءارىن قاشىرىپ، جاناردىڭ نۇرىن الاتىن ۋ عوي ول... شاشىڭدى باسىپ جىبەر... وي-وي، مايەچكا، مەنىڭ كىمدى كورگەنىمدى سۇراساڭشى! — ساعيلا مايسارانى قۇشاقتاي الدى.
— ءي-ا-ا؟ — دەدى مايسارا ەرىكسىز ەلەڭ ەتىپ.
— زالدا بالتا وتىر...
مايسارا ۇشىپ كەتە جازدادى. قولىمەن قۇربىسىنىڭ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— راس پا؟! كەلگەنى راس پا؟!
— راس... ءاي، مايەچكا... مايەچكا-اۋ! ويپىراي، سەن وعان ولەردەي عاشىق ەكەنسىڭ. كوزىم ەندى جەتتى، — دەپ ساعيلا الگىندەگى ەكپىنىنەن ايرىلىپ قالدى. ەندى وزىمەن ءوزى سويلەگەندەي مايسارانىڭ بەتىنە قاراۋدان تايساقتاپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. — ءاي، ەركەك يتتەر-اي! بۇتاعا ساڭعۋدان باسقانى بىلمەيسىندەر-اۋ... سەندەر دەپ ولىپ-تىرىلگەن ۇرعاشىنى ويلاساڭدار، جەتىم مەن جەسىر كوبەيمەس ەدى عوي. جالعىزدىق يىقتان باسىپ، كورىنگەن قالپاقتىعا كوز سۇزگىزبەس ەدى عوي.
مايسارا قۇربىسىنىڭ بىلەگىنەن تارتىپ قالدى.
— ساعيلا-اۋ، بالتا قاي تۇستا وتىر؟ جۇدەۋ ەمەس پە؟
— جۇدەۋ ەمەس پە دەيدى عوي! ول تەكەشىكتەر نەمەنەگە جۇدەۋشى ەدى؟ ولاردا ار-ۇيات بولۋشى ما ەدى؟ بەتتەرىندە قىزىل قالىپ پا ەدى؟ جۇدەدى مە دەيدى عوي. ەكى بەتى شارتاباقتاي بوپ ءبىر ۋىزداي جاس قىزبەن وتىر مارە-سارە بوپ. انە، ونىڭ جۇدەگەنى! ساعيلانىڭ بىلەگىنەن قويا بەرىپ سىلق وتىرا كەتتى. كوزىنە... الگىندە عانا بالتانىڭ وسىندا وتىرعانىن ەستىگەندە وت شاشقان ۇلكەن كوزدەرگە جاس تۇنىپ شىعا كەلدى.
— ساۋلە عوي ول...
— ساۋلە بولسا قايتۋشى ەدى. ول تۇتاق كىمنىڭ شىكىراسى ەدى سونشاما. نە ەتى، نە بەتى، نە كوتى جوق. سەنىڭ قاسىڭدا ءجىپ ەسە الا ما ول شوپجەلكەڭ؟ "ساۋلە عوي ول، نەمەنە، قۇداي ما ەكەن؟ نەگە ءجۇنجيسىڭ؟ ءوزىڭ عوي، ءوزىڭ بەزىپ كەتكەن بالتادان. ەركەك يت سۇيەك تاستاعاندى، ەركەلەتكەندى، شاقىرعاندى، سيپاعاندى جاقسى كورەدى. ال، سەن، مايەچكا، بەتىڭدى باسىپ جاتىپ الدىڭ. ارى-بەرىدەن سوڭ "كەلىنشەكتىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق" دەپ بالتانى العاش اۋىزداندىرعان سەن... — ءسال اعاتتاۋ ايتقانىن سەزدى مە، ساعيلا كىبىرتىكتەدى. — ويباي-اۋ، اق نەكەلى توسەكتىڭ ىستىق ءساتىن ول نەمەڭ سەنەن باستاعان. قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق مەنشىگىڭ ول. ءيا-يا، مەنشىگىڭ! سوتقا بەرسەڭ دە — سەنىكى ءجون. بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇردىڭدار. اناۋ شۇيكەباس شوپجەلكەنى مەن بولسام، بەس تال شاشىن ءبىر تالداپ جۇلىپ ايداپ شىعار ەدىم. ءاي، مايەچكا، مايەچكا، قايدا باراسىڭ؟
مايسارا ەسىككە بەتتەدى. بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. مارات "مايا تاتەسىنە" باعجيىپ قادالىپ وتىر ەكەن. ەكى اتتاپ كەلىپ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، كەكىلىنەن سيپادى دا، ەشتەڭە دەمەستەن كەرى اينالدى.
— ءاي، مايەچكا! زالدا بۇگىن حالىق كوپ... مەيرامنىڭ قارساڭىندا ىلعي وسىلاي جۇرت سيماي كەتەدى. ەلدەن ۇيات بولار. سەن... سەن بۇگىن جانجال شىعارما.
مايسارا قۇربىسىنا جالت بۇرىلدى.
— ساۋ بول، ساعيلا.
— ءاي، مايەچكا، وتىرمايمىز با؟ مەن زاكاز بەرىپ قويدىم. ءقازىر وسىندا اكەلەدى.
— جوق. كەيىن. راقمەت، ساعيلا، — دەپ مايسارا شىعىپ كەتتى. ساعيلا سوڭىنان تۇرا ۇمتىلدى.
زالدىڭ تۇكپىر ەسىگىنەن بەرى وتكەن مايساراعا ەركەك كوزدەرى تۇگەل توڭكەرىلىپ ەدى، ساۋلە مەن بالتا دا بايقاپ قالدى. مايسارا دا بالتانى كورگەن ەدى، باسىن شالقاق ۇستاپ، ءبىر وزىنە عانا ءتان كەربەز جۇرىسپەن زالدى كەسىپ ءوتتى. تۇستارىنان وتە بەرە بالتا مەن ساۋلەگە ءسال باس يزەپ امانداسقان نىشان تانىتتى.
"قانداي سىمباتتى! قانداي ءمۇسىن! ءاي، مايسارا! ۇرعاشىنىڭ كورىكتىسىسىڭ-اۋ! وسىنداعى ەركەك اتاۋلىنىڭ كوزى ءبىر ساعان بايلانىپ قالعانىن بىلمەيسىڭ-اۋ. قايران، ماي! وسى الىستاعانىڭ الىستاعانىڭ با شىنىمەن-اق؟ سول ءبىر كۇندەر ۇمىتىلعانى ما؟ مەن ۇمىتا المايتىن ءتارىزدىمىن-اۋ. مەن سەنى ۇمىتپايمىن-اۋ وسى. ۇمىتا الماسپىن، مايسارا".
بالتانىڭ جۇزىندەگى ءدال وسى ويدى قاپىسىز وقىپ قويعانداي ساۋلە جىگىتتىڭ جەڭىنەن تارتتى.
— ا-ا، نە، ساۋلە؟
— كەتەيىكشى، بالتا، — دەپ ساۋلە بوپ-بوز ءجۇزىن قاشىرتتى.
— نەگە؟ زاكاز بەرىپ قويدىق قوي. ۋاقىت ءالى ەرتە، — دەپ بالتا الگى ويىنان ارىلا الماي، مايسارانى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى.
مايسارا ەكەۋىن ءبىر عانا ساتكە كوز قيىعىمەن شالىپ ءوتىپ ەدى، تىم باقىتتى جاس جۇبايلاردى كورگەندەي كوڭىلى قاتتى بۇزىلدى.
"بىرىنە ءبىرى لايىق. ناعىز جاراسىمدى جۇپ. وتىرىستارىنىڭ ءوزى ەرەكشە. قوس اققۋداي. ال مەن... مەن ءومىر بويى جالعىزبىن!"
كوزدەن ىرشىعان جاسى كوز الدىن بۇلدىراتىپ جىبەردى. ءدال شىعا بەرىستە الدەكىممەن قاقتىعىسىپ قالدى.
— كەشىرىڭىز...
— ءا-ا، ەشتەڭە ەتپەيدى... ءسىز... سىزگە كومەك كەرەك ەمەس پە؟..
— راقمەت. قاجەت ەمەس.
"جىلاعانىما جول بولسىن. قيمايمىن. ال، ول... ول جاس قىزبەن وتىر. مەن... مەن ودان ۇلكەنمىن. باقانداي ءتورت جاس. ساعيلا كونبە دەيدى. كونبەگەندە نە ىستەيمىن؟ قىر سوڭىنان قالماي "مەنى دە قوناققا الا كەت!" دەپ قىڭقىلدايتىن بالاداي بولايىن با؟ بولار ەدىم- اۋ، كوز قيىعى تۇسەر بولسا. ءقازىر عوي ەكەۋىنە بىر-بىرىنەن باسقا ادام جوق دۇنيەدە. ءولىپ-وشىپ وتىر عوي".
ۇيىنە كىرىسىمەن شاي دا قويماستان ديۆانعا بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى.
كەنەت قىزىل تەلەفون شار ەتىپ بەزىلدەدى.
مايسارا جاقتىرماسا دا، ەرىكسىز ترۋبكانى كوتەردى.
— نەگە المايسىڭ؟ قايدا ءجۇرسىڭ؟ وسىمەن ءۇشىنشى رەت تەلەفون سوعىپ تۇرمىن.
— كەشىرىڭىز، عازيز قۇلتانوۆيچ، كوڭىل كۇيىم ونشا بولماي تۇرعانى.
— ءاي، مايسارا، مايسارا! كوكتەم بولسا مىناۋ! شۋاق بولسا — عالامات! ال سەن كوڭىل كۇيىم جوق دەيسىڭ. جوق بولسا تابۋ كەرەك.
— وتىر عوي... ەكەۋى وتىر عوي، — دەپ مايسارا بۋلىعىپ جىلاپ جىبەردى.
— كىم وتىر؟ كىمدەر؟ قايدا وتىر؟ سەنىكىندە مە؟ — دەگەن تاق-تاق سۇراقتار تەلەفون مەمبراناسىن ۇرعىلادى.
— بالتا مەن ساۋلە... رەستوراندا.
— ءا-ا. تاعى بالتا دە. سەن، مايسارا، ونى ۇمىت!
— ۇمىتا المايمىن، عازيز قۇلتانوۆيچ! مەن ونى... مەن ونى ۇمىتا المايمىن ەشقاشاندا... — دەپ مايسارا ەندى ەڭىرەپ الا جونەلدى. ەكى تەلەفون دا كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدى.
— مايسارا، سەن ەستىپ تۇرسىڭ با؟
— ءيا، عازيز قۇلتانوۆيچ.
— بىلاي بولسىن. ەرتەڭ "تۇركىستاننان"... مەيمانحانادان "سالەمدەمەنى" الاسىڭ... ءوزىڭ بىلەتىن. سودان سوڭ... تىڭداپ تۇرمىسىڭ، ەكىسى كۇنى سالەمدەمەنى "ساياتقا" الىپ كەلگىن. سەن بالتا مەنىمەن كەزدەسكىسى كەلەدى دەپ ەدىڭ عوي. وندا ونى دا ەرتىپ كەل. كۇندىزگى ساعات ون بىرگە. ەستىدىڭ بە؟ بالتاڭ سونسوڭ وزىڭدىكى بولادى.
— راس پا، عازيز قۇلتانوۆيچ!؟ شىن ايتىپ تۇرسىز با، عازيز قۇلتانوۆيچ؟!
— عازيز دە مەنى، مايسارا! تەك قانا عازيز دە!
— راس پا، عازيز؟!
— مەن ايتپايمىن، مايسارا. ايتسام — ورىندايتىنىمدى سەن ەندىگى ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى.
— وي، راقمەت، عازيز! كەلەمىز. مەن اپارام ونى!
مايسارانىڭ اسپانى اشىلىپ، تۇنەگى سەرپىلىپ سالا بەردى.
"كۇن سونداي شۋاقتى ەكەن-اۋ، ءا! ەرتەڭ — ءبىرىنشى ماي! مەرەكە! مەنىڭ دە مەرەكەم تاياۋ. عازيز قۇلتانوۆيچ ايتپايدى. ايتسا — ورىندايدى. وي، بالتام قايتادان وزىمدىكى بولادى! ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. بال! بالىم مەنىڭ!"
ادام كوڭىلى دە — تابيعات پەرزەنتى. كولەڭكە باسسا، ءبۇرىسىپ، شۋاق قۇيىلسا — اشىلىپ، تاسىپ، شالقىپ شىعا كەلەدى. مايسارا اپ-ساتتە وزگەردى. شيفونەرىن اقتارىپ، كويلەكتەن كويلەك تاڭداي باستادى. "قايىسسىن كيسەم ەكەن؟ وسىنى العاش كيگەنىمدە بالتا ۇناتىپ ەدى-اۋ. وسىنى كيەيىن" دەپ قىزىل ۆەليۋر كويلەگىن، سوعان سايكەس استارى قىزىل اتلاس اقسۇر جەڭىل جۇقا پالتوسىن، پالتو ماتاسىنان تىككىزگەن، قىزىل اتلاستان لەنتا وراعان شلياپاسىن شىعاردى دا دەرەۋ كيىنە باستادى.
ۇلكەن شاراينادان كوزى ۇشقىن اتقان، ەكى بەتى البىراي قىزارعان اپ-اسەم، كەپ-كەربەز، سىپ-سىمباتتى كەلىنشەك... قايداعى كەلىنشەك... جاپ-جاس بويجەتكەن مايساراعا قادالا قالعاندا، وزىنە-وزى ريزا بولعان بويجەتكەن اپپاق تىستەرىن تەگىس كورسەتە كۇلىپ جىبەردى.
سىرتقى ەسىككە جەتە بەرە، بوگەلدى.
"رەستورانعا بارام با ءقازىر؟ اناۋ... اناۋ قىزبەن بىرگە وتىرعانىن كورگىم كەلمەيدى".
كيىمدەرىن شەشىپ تاستاپ، قايتادان ديۆانعا قيسايدى.
"ماگومەدپەن بىرگە تۇراتىن كورىنەدى. العاش ءبىر جۇما قوناق ۇيدە جاتقان. ماگومەدتى قايدان تاپسام ەكەن. ەرتەڭ "تۇركىستاندا" كەزدەستىرىپ قالارمىن. ايتپەسە اقشانى العان كەزدە باراقتان نەگە سۇرامايمىن؟ سۇرايمىن!" وسى شەشىمى مايساراعا قولايلى كورىندى.
باراقتان بالتانىڭ ادرەسىن سۇراپ الادى دا، تاكسيمەن زىر ەتكىزىپ جەتىپ بارادى.
"ءبىراق... اناۋ ساۋلە وتىرسا نە دەيمىن؟ نەگە كەلدىم دەيمىن؟ "عازيز قۇلتانوۆيچ شاقىرىپ جاتىر، سونى ايتقالى ىزدەپ ەدىم" دەگەنىم قۇر سىلتاۋ سياقتى كورىنبەي مە؟ ارينە، ەكەۋى ءدال سولاي ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ساۋلە ءسوزسىز سولاي ويلايدى. كەتكەن ەركەكتى قۋالاپ جۇرگەن ايەل، ارينە، كوزگە تۇسكىش. وسەككە تاڭىلعىش. بالتانىڭ دا سەكەمدەنۋى مۇمكىن... سوندا مەن وعان قالاي ايتام؟ بالتانى ەكىسى كۇنى ساعات ون بىردە عازيز قۇلتانوۆيچكە اپارا الماسام، وندا ءبارى بىتەدى. ءبارى قۇريدى. بال ورالمايدى!"
مايسارا بەتىن جاستىققا كومىپ، ەكى يىعى سەلكىلدەپ جىلاپ جاتتى دا، قالجىراپ ۇيىقتاپ كەتتى. ءبىر كەزدە تارعىل مىسىقشا باجىلداعان تەلەفون شارىلى شوشىتىپ وياتتى.
"ءاي، اناۋ ءجۇز جيىرما سومنىڭ سىڭعىر ءۇندى تەلەفونىن قويعىزۋ كەرەك ەكەن. داۋسى قانداي اششى مىنانىڭ!"
ترۋبكانى ىقىلاسسىز كوتەردى.
— الو-وۋ!..
— ماي! سالەم، ماي!
بالتانىڭ داۋسىن ەستىگەندە مايسارانىڭ كوزى شىراداي جاندى. ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ءبىراق سىر بەرمەدى.
— سالەمەتسىڭ بە، بالتا...
— ماي، سەن كەشىر... ءوزىڭدى ماي مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايىن دەپ... كوپتەن حابارلاسپاي كەتكەن سوڭ... ءوزىڭدى باعانا كورگەندە... مەن سەنى ۇمىتپايدى ەكەم، ماي!.. — ترۋباداعى داۋىس تەمبرى تولقىعان كەۋدەنىڭ دەم-تىنىسىن تۇگەل جەتكىزىپ ەدى، مايسارا بۇكىل جانىمەن ءيسىندى.
— ءوزىڭدى دە قۇتتىقتايمىن، بالتا. — ءالى دە سالقىن كورىنۋگە بارىنشا تىرىستى. قۋانعانىن داۋسىنان دا جاسىرا بىلەتىن ۇرعاشىلىعىنا باقتى. — ساۋلە ەكەۋىڭدى... سونداي جاراساسىڭدار. — "قاپ! بەكەر ايتتىم-اۋ! قىزعانىشىمدى ءبىلدىرىپ الدىم-اۋ!" — جاقسى وتكىز مەرەكەنى...
— راقمەت، ماي!.. مەن... مەن ءوزىڭدى... سەنى كورسەم دەپ... — ترۋبكاداعى داۋىس ءۇزىلىپ كەتكەنىمەن القىنعان دەمى جەتىپ تۇر. — كورگىم كەلەدى، ماي!..
— بۇگىن كوردىك قوي ءبىر-بىرىمىزدى، بالتا. مەن شارشاپ ءجۇرمىن. قول دا تيە بەرمەيدى.
— ماي، مەن سەنى ۇمىتا المايمىن!..
مايسارا ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى.
— ايتپاقشى، بالتا، ەسىمنەن شىعىپ بارادى ەكەن. سەن وتكەندە ماعان "مىقتىڭمەن" كەزدەستىرشى دەپ ءوتىنىش ايتىپ ەدىڭ عوي. سونىڭ رەتى كەلدى.
— قاشان؟
— ەكىسى كۇنى ساعات كۇندىزگى ون بىردە ەرتىپ اپارام.
— ول كىم، ماي؟ اتىن بىلۋگە بولا ما؟
— عازيز قۇلتانوۆيچ.
— عازيز. قۇلتانوۆيچ!!؟ — ترۋبكاداعى بالتا داۋسى قاتتىراق شىعىپ، ءۇزىلىپ كەتتى دە سالدەن سوڭ ەكپىندەپ تولقىپ جەتتى. — اناۋ عازيز قۋلتانوۆيچتىڭ ءوزى مە، ماي؟! راس پا؟ سول ۇلكەن كىسى كەلسىن دەدى مە؟
— سول ۇلكەن كىسى ءوزى كەلسىن دەدى. نەمەنەگە اسىپ-ساسىپ قالدىڭ! — دەپ مايسارا شىن اشۋلاندى. ويتكەنى بۇعان دەيىنگى قۇلاعىنا جاعىمدى داۋىس تەمبرى باسقاشا رەڭمەن وزگەرىپ كەتكەنىن قاپىسىز بايقاپ قالىپ ەدى.
— كەشىر، ماي! ول دەگەنىڭ رەسپۋبليكاداعى العاشقى بەس ادامنىڭ ءبىرى عوي. ءاي، جارادىڭ، ماي! جارادىڭ! مەن سەنسىز كىممىن؟ ءنولمىن، ماي! تاياقسىز، سىعىرايعان عانا ءنولمىن!
— جوق، بالتا! سەن ەرتەڭ جوق، بۇرسىگۇنى ساعات وندا پودەزدىڭ الدىنا ماشيناڭمەن كەل! — دەپ مايسارا ترۋبكانى ورنىنا قويا سالدى.
"ۆوت تاك! ءتۇستى ۋىسىما! مىقتاپ ءتۇستى. مەن بىلەم ونى. ەكى كۇندى ارەڭ جىلجىتار. ءبىراق، دەگەنمەن ول مەنسىز تۇرا المايدى. ايتتى. ءبىلدىردى. كەشىر، ساۋلە-ساۋلەشكا! نو، بال — مەنىكى عانا!"
مايسارا وسىدان بىرەر ساعات بۇرىنعى جابىعىڭقى كۇيىن ۇمىتىپ، اياق استىنان قۇلپىرا وزگەرىپ، بۇرىنعى ماي-مايەچكاعا اۋىسىپ سالا بەردى.
"ەندى سوزعىزبايمىن. دەرەۋ زاگس-كە تىركەلەمىز. سودان سوڭ ماراتيكتەي كىشكەنەلى... بوپەلى بولامىز!.. اتىن كىم قويساق؟.. جانبوتا دۇرىس-اۋ. مەن سونى ءبىر جەردەن ەستىدىم. ماماسى جانبوتا دەگەندە اپ-ادەمى ۇل بالا جۇگىرىپ كەلگەن. جانبوتا!.. قاڭداي ادەمى ات! ءارى جانىم، ءارى بوتام!.. مەن ونى جىلاتپاس ەدىم. رەنجىتپەس ەدىم. ساديككە بەرمەس ەدىم. ساديك بالانىڭ ەركىن باسىپ-جانشىپ تاستايدى. "ويتپە-بۇيتپە!" دەي بەرگەن سوڭ ۇل بالادا جىگەر قالا ما. ۇلدىڭ... ۇلىمنىڭ قايسار بوپ وسكەنىن قالايمىن".
مايسارا اسۇيگە بارىپ شاي قويدى. ۆانناعا سۋ قۇيدى. دالىزدەگى ايناعا سىعالاي قاراپ، قىزارعان كوزىن بايقادى. باسىن شايقادى. بولاشاق جانبوتانىڭ اناسىنا كەيۋگە بولا ما؟ اشتان اش بۇرالۋعا بولا ما؟ مىناۋ اتلاستاي اپپاق قۇلىن دەنەنى باپتاماۋعا، ءارتۇرلى شوپ پەن قىلقان سالعان ۆاننا قابىلداماۋعا، سىلاپ-مايلاماۋعا بولا ما؟ بولمايدى!
اسىقپاي ۆاننا قابىلدادى. اسىقپاي سىلانىپ-سيپاندى. اسىقپاي شايعا وتىردى.
ون ەكىنشى تاراۋ
1
فەرماداعى جۇمىسىن تىندىرىپ ۇيىنە قايتقان قاتيpa ورتا جولدا ەكى رەت دەم الدى. بۇلتسىز اسپاننان شاقىرايعان كۇننىڭ ىستىعى ءوتتى مە، الدە سوڭعى كەزدەرى دەنەسى دەل-سال بولىپ، الدەبىر ناۋقاسقا دۋشار بولدى ما، ءقازىر دە تال تۇبىنە قالجىراپ كەپ قۇيرىق باستى. نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، وڭاشا قالسا بولعانى كوزىنە جاس تىعىلىپ، كوڭىلى بوساپ سالا بەرەتىندى شىعارىپ الدى. الدە اناۋ جول سىرتىنداعى قورىم ەرسىلى-قارسىلى سالپاقتايتىن ايەلدىڭ كوزىنە بۇرىنعىدان گورى ءجيى شالىناتىن بولدى ما ەكەن؟ بۇرىن ونشا نازار اۋدارماۋشى ەدى، ەندى قالجىراي تىزە بۇككەن سايىن سول زيرات جاققا ىندىنى اۋعانداي كوپ تەسىلەتىنىن ءوزى دە اڭداپ قالاتىن بولدى. جىلدان جىلعا كولەمى ۇلعايىپ، قاراسى مولايىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ بارا جاتقان قورىم تالاي جاقسىنى جالماپ جۇتىپ جاتىر عوي. مۇقاتىنىڭ باسىنا بارماعالى دا كوپ بوپتى. بۇرىن بارار ەدى، ەندى قالاي بارار؟ نە بەتىمەن بارار؟..
قاتيرا ءبىرتارتارىن شەشىپ الىپ، بەتىن، القىمىن، شەكەسىن ءسۇرتتى. سىزدىقتاتا كۇرسىنىپ، ورامالىن قايتا تارتتى. ءسۇزىلىپ زيرات جاققا قارادى. ءولى اراۋاققا دۇعا تيەدى دەپ ويلايتىن. ىشتەي بىلگەنىن وقىعانسىپ، ەرنىن كۇبىرلەتتى. ونىسى قىرشىن كەتكەن مۇقات، قوبلاندىلارعا دەگەن شىن تىلەگى. ونىسى مىناۋ ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداعى سارسىلما عۇمىرلى وزىنە دەگەن ايانىشى. ونىسى جۇرەك شىمشىلاعان اۋىر ازابىن... تاڭىردەن دە ادامنان دا جاسىرعان كۇناسىن قالاي جۋام دەگەن داعدارىسى. ونىسى ءولى جار مەن ءتىرى بالادان ايرىلعان جالعىزدىعىنا دەگەن نالاسى. ونىسى ەشنارسەدەن، ەشكىمنەن مەيىرىم مەن راقات كورمەگەن بايانسىز تىرلىگىنە دەگەن ءالسىز بۇلقىنىسى.
دۇعاسىن اياقتاپ، دىرىلدەگەن ساۋساقتارىن بىرىنە-بىرىن قالاي تىرەپ، جەلپىپ اپارىپ بەتىنە تيگىزگەندە، كوزدەن ىرشىعان جاس الاقانىن جۋىپ كەتتى.
"نەتكەن تاۋسىلماس پاقىر ەدى، ءا! كۇندىز دە اعادى، تۇندە دە ساۋىلدايدى. قايدان شىعا بەرەدى؟ ايەل جاسىن ءبىر جەرگە جيناسا، الەمدى توپان سۋ الىپ جۇرە بەرەر مە ەدى؟ نەگە جىلايمىن؟ نە ىزدەپ جىلايمىن؟ جىلاعانمەن نە ءوندىردىم؟ كىم ىڭعايىما قارادى؟ كىم جاسىمدى ءسۇرتتى؟ كىم كوڭىلىمدى كونشىتتى؟ جىلاعان سايىن قايعىم ازايۋدىڭ ورنىنا ءورشىپ ءوسىپ بارادى. جۇبانىش ەتەر ىلىك جوق. بەكتەمىر عانا جاي-كۇيدى قاباقتان تانۋشى ەدى. ەندى ول دا جوق. تەمىر توردى تالقانداي الار ما؟ ءاي، قايدام؟ جانى ءسىرى دەمەسەڭ، ول بايعۇستى دا ابدەن تالادى عوي. تالادى-اۋ. تەمىر وزەك جان قالماي بارادى-اۋ. ەڭىرەپ ەتەك تولتىراتىن ايەل ءبىز تۇگىل ماقان سۇم ەسكەندى دە ەتپەتتەتىپ كەتتى عوي. بەرىك بالانى ويدان، قىردان قۋعىزىپ، اقىرى قاڭعىرتىپ جىبەردى. بام-عا كەتتى دەيدى. كوپ-كورىم-اق ەدى، ماقاننىڭ سۋىق نازارى ەركىنە قويمادى عوي. بالتادان حات-حابار جوق. ءدىنى نەتكەن قاتتى ەدى!.. ىشتەن شىققان شۇبار جىلان... شۇبار جىلانىم نە؟.. جاساعان، اسىلىق كورمە! جان قينالعان سوڭ ايتام دا. "انام-ay، ءوتىنىپ ەدى، ءبىر ايتقانىن ورىندايىنشى!" دەسە اناۋ بەكتەمىردىڭ جازىقسىز جاپا شەككەنىن ءتيىستى ادامدارعا بىلدىرەر ەدى عوي. الماتىدا، استانادا وتىر. ءبىرى تىڭداماسا، ءبىرى تىڭدار. شەتىنەن بىتەۋ كەۋدە، مەڭىرەۋ كوكىرەك ەمەس شىعار ول دوكەي ازاماتتار دا. سولاي دا سولاي دەپ اق پەن قارانى اجىراتقىشتارعا اقتارىپ سالسا، كىم ءبىلسىن، دوم تارتىپ، بەكتەمىر اۋىلىنا ورالار ما ەدى. ازاماتتىڭ ورنى بولەك ەكەن دە. شىن جالعىزدىقتى ەندى سەزىنگەندەي بولدىم-اۋ. ايعانشا شىركىن ايەلدىگىنە باعىپ، ءالى دە قىزعانىش تانىتادى. حابار-وشارىن بىلەيىن دەپ بەكتەمىردىڭ وت باسىنا باس سۇقساڭ، قاباعى كىرتيىپ، تىرجىڭداپ قالادى بايعۇس. ءاي، قۇسقىم كەلە بەرەتىنى نەس؟ ۇشىنعام جوق پا؟ تابەتىم قاشىپ، ەشتەڭەگە زاۋقىم جوق. ۇيقى باسىپ بارا جاتقانى قالاي؟"
بۇعا تۇبىنەن باس قىلتيتىپ جان-جاعىنا قارادى. ماڭايدان قاراڭداعان ەشكىمدى كورە قويمادى. كولەڭكەگە قاراي قۇيرىعىمەن جىلجىپ، باسىن جول شەتىندەگى بيىككە بەرىپ، سوزىلا قيسايدى.
"ءسال دامىلدايىن. ۇيگە بارعاندا دا ماعان بىرەۋ بىردەمە دايىنداپ قويعان جوق. بەكتەمىر "كەلىنىڭ — ءتاۋىر ادام" دەپ ەدى. حايروللا دا ماقتاپ قويادى. ءاي، اناۋ مەنىڭ ۇلىمنان عوي ءبارى. سونشاما كىمگە تارتىپ كەكشىل بولعان؟ وسەككە بولا كەشىرمەي جۇرگەندە... اناۋ ماقاننىڭ... ماقانمەن اراداعىنى سەزسە، وندا مۇلدە كورمەي كەتەدى عوي. سول ءۇشىن دەدىم عوي. ماقان ايامايدى. ءمايىتىن كولدەنەڭدەتىپ اكەلەم دەدى عوي. ول جاۋىز ايتقانىن جاسايدى. ءجا! جالعىزىم ءۇشىن جانىم قۇربان.
ويپىراي، تاعى دا قۇسقىم كەلگەنىن قاراشى. قۇداي بىلەدى، ۇشىنىپ قالعانمىن. ءبىراق ۇشىناتىنداي كەشە كەشتە نە ءىشتىم؟ بۇگىن ازاندا نە جەدىم؟"
قاتيرا قايتادان باسىن كوتەرىپ، ەتەگىن ءتۇرىپ اياقتارىنىڭ اراسىن اشىپ، لوقسي باستادى. ەڭكەيگەن بويى ساۋساقتارىن كومەيىنە سۇعىپ، قىلعىنعاندا، جالقاياقتان باسقا ەشتەڭە تۇسپەدى. ءتۇيىر ءدام تاتپاعان ىشتەن نە قۇسىلسىن. ءوزىن-وزى قانشا قيناعانمەن بابى تابىلمادى.
قىشقىلداعىسى كەلدى. اششى قۇرت تاۋىپ، اسىرەسە تەرى جيدىتەتىن اششى ىيدەن جۇتقىسى كەلدى. ءقازىر تەرى يلەيتىن جان قالمادى عوي. ءىيدىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن دە ادام تابۋ قيىن. قاتيرا قاتتى تاڭ قالدى. ءىيدى بالا كەزىندە سارسەنباي ەتىكشىنىڭ ۇيىنەن ءبىر كورگەن. ءدامىنىڭ قانداي ەكەنىن دە بىلمەس-اۋ. ەندى كەپ سوعان زاۋقى سوعىپ، تابەتى شاۋىپ تۇر. كەنەت... كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، ادەمى اشاڭ جۇزىندە ىشكى تۇيسىكتەن دۋىلداعان تولقىن بەتىنە الاۋلاتىپ نۇر ويناتتى. ارتىنشا سۋىق ۇرەي قىزعىلت نۇردى سىپىرىپ اكەتىپ، ءتۇسىن سۇپ-سۇر عىپ جىبەردى.
"جەرىك ەمەسپىن بە؟!"
وسى مازاسىز وي، وسى كۇدىك ساپ ەتتى دە، بۇكىل بۇعان دەيىنگى دەل-سالدىعىن دا، بەلگىسىز سىرقاتىن دا ىسىرىپ تاستادى. ەندى كەۋدەسىنە سۇمدىق عالامات قورقىنىش ۇيەلەدى. ەڭسەسىن زىلدەي اۋىر مۇڭ باستى.
"سورلاتقاندا مەن سۇڭقادام جەرىك بولعان ەكەم- اۋ. بۇدان ارتىق سۇمدىق بار ما؟ الباستى باسقاندا مىقتاپ باسادى ەكەن-اۋ! قارعىس تاڭباسى ماڭدايىما ءتىلىپ ويىلىپ، بەتىم مەن مۇرنىمنىڭ ۇستىنە نوقتا بوپ تۇسكەن ەكەن-اۋ! قۇبىجىقتىڭ ۇرىعى جۇرەك تۇبىنەن ءنار الىپ، قىلتيىپ ءوسىپ كەلەدى ەكەن-اۋ!"
قاتيرا اعىل-تەگىل ەڭىرەدى. ءوزىنىڭ شاراسىزدىعىنا نالىپ بوي-بوي بوسادى. مىناۋ قۇپياسىنىڭ كوپ ۇزاماي جالعانعا جاريا بولاتىن وپاسىزدىعىنا قاپالانىپ شەرلەندى. دۇنيەدەن تازالىق، ىڭكارلىك ادالدىق كۇتكەن جانىنىڭ جاۋىزدىقتىڭ قۇربانى بوپ اياۋسىز بىلعانعانىنا، قورلانعانىنا كۇيىنىپ ىقىلىق اتتى. جەلى جوق، شاڭىنا دەيىن اپ-اۋىر قورعاسىنداي قىبىرسىز قالعان دالانىڭ كوكتەن ىستىق لەپ بوپ، اڭىزاق بوپ سورعالاعان اپتابى، جاپىراقتارىنا دەيىن جىبىرلاماي تىنشىعان تال-تەرەكتىڭ مۇلگىگەن ءتۇرى، قارا جولدىڭ تاسپالانا يرەلەڭدەگەن بويىندا قاراڭداعان جان يەسىنىڭ كورىنبەۋى ءدال ءقازىر قاتيراعا ءبىرتۇرلى سەزىلدى. مىناۋ يەسىزدىك شەكسىزدىك مۇلگىگەن قىبىرسىزدىق ءولى دۇنيەنىڭ كوشىرمەسىنە ۇقساپ كەتتى. اناۋ سۇرعىلت اسپان، سۇرعىلت دالا، سۇرعىلت ساۋلە سۇرعىلت تىرشىلىكتىڭ بەينەسىندەي بوپ جانە كوزىن الدادى. ەكى قاقپا، ەكى وتكەلدىڭ ءدال جيەگىندە كىبىرتىكتەپ تۇرعانداي جۇرەگى كەنەت دۇرسىلدەي تۋلاپ سوعىپ الا جونەلدى. مىناۋ ءولى دۇنيەگە بەيىم تىنشۋ يەسىزدىك اناۋ تىرشىلىك بەينەسىن تانىتقان سۇرعىلت اسپاننىڭ سۇرعىلت شىراعى مەڭىرەۋلەنگەن جاندى ءارى تارت، بەرى تارتقا سالعانداي. قاي قاقپاعا قول سوزىپ، قاي وتكەلگە تىرەلەر ول تاڭداۋ قاتيرا ەركىنەن تىسقارى ءبىر قۇدىرەت ۋىسىندا سياقتانىپ، ەرىكسىز جۇرەك سۋىلداتتى. ءدال ءقازىر كۇناعا باتقان مىسكىن جاننىڭ سول كۇناسى كەشىكپەي جالپاق جۇرتقا جاريا بولاتىنىن سەزىنۋدەن اۋىر جان ازابى قالماپ ەدى. سودان با ءومىر-ولىم تابالدىرىعىندا تۇرعانداي ءوز ارىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، سول شاڭ جۇققان، كىر باسقان ارىن تازالاي الار، اراشالاي الار قاۋھار تابا الماي قاتتى كۇيزەلە جۇرەكسىنىپ، اعىل-تەگىل ەڭىرەدى. ارقا سيپار الاقان ىزدەگەن بالاداي قىستىعا جىلاپ، بار اشۋىن كوز جاسىنان الاتىن ۇرعاشىلىعىنا باعىپ، ايدالادا داۋىس سالا اڭىرادى.
قاتيرا جىلاپ-جىلاپ باسىلعاندا، قارسى الدىنداعى بۇتادا قوناقتاپ وتىرعان تورعايدى كوردى. كىپ- كىشكەنتاي ەكى نۇكتە-كوزدەرىمەن ۇركىپ-سەسكەنبەستەن بۇعان قادالىپ قالىپتى.
قاتيرا العاش ونشا ءمان بەرمەپ ەدى، سالدەن سوڭ اناۋ وزىنە كادىمگىدەي تەسىلە قاراعان جۇدىرىقتاي جان يەسىنەن اجەپتاۋىر ىڭعايسىزدىق سەزىنگەندەي بولدى.
"نەگە قادالىپ وتىر؟ جىلاعانىمدى قىزىق كورە مە؟ جىلاعانىمدى قالاماي ما؟ شىنىمەن وسى تورعاي دا بىردەمە سەزىپ، تۇيسىنە مە؟"
قاتيرا قولىن كوتەرىپ سەس ءبىلدىرىپ ەدى، تورعاي مىڭق ەتپەدى. قايتا كىشىرەك قارا كوزدەرى ودان سايىل ۇلكەيىپ، ەندى بۋعان باجىرايا قارايتىن سياقتاندى. قاتيرانىڭ كەۋدەسىنە كۇدىك ەندى.
"ءاي، مىناۋ تەگىن ەمەس. تورعاي — ۇركەك قۇس قوي. بۇل نەگە ءۇشپايدى؟ الدە بۇل قۇس ەمەس پە؟"
"قۇس ەمەس پە؟" ءدىني نانىم-سەنىمدەردەن بۇرىن اۋلاق بولاتىن. الگىندەگى ءولىم-ومىر ايىرىعىندا تۇرعانداي جات سەزىمنەن ءالى دە ايىعا قويماعاندىقتان با، ويىندا ءارتۇرلى ەرتەگى-ەلەستەر دۇركىرەپ وتە شىقتى. "ادام ولگەنمەن رۋحى، جانى ولمەيدى ەكەن. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭعا اۋىسادى ەكەن" دەيتىن ءبىر نانىم بوي كورسەتتى. سول-اق ەكەن ەندى تورعايعا قادالعان كوزدە باسقاشا قاراس ءتىرىلدى.
"قۇداي بار ما ەكەن؟ بار بولسا مىناۋ تورعايدى ماعان ادەيى جىبەرىپ وتىر ما ەكەن؟ ءاي، جىبەرۋى دە مۇمكىن-اۋ. قينالعان، جۇدەگەن، تارىققان ايەلگە جەبەۋشى بولسىن دەسە، سول نارسەدەن ەكسىم ەتىپ، نىشان بىلدىرەتىن شىعار. مىناسى وندا انىق سول بەلگىسى. قاراشى، نۇكتە-كوزدەرى كىسىگە سىر شەرتكەندەي قادالادى-اۋ. تەگىن ەمەس. قۇدايتاعالا بار! بار!"
قاتيرانىڭ دەنەسى دىرىلدەدى. اپتابى قۋىرعان دالادا وتىرىپ قالشىلداعانىنا ءوزى دە قايران بولسا دا، ەندى مىناۋ شەكسىزدىكتە ءوزىنىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن سەزىندى. ءوزىنىڭ پاناسىز، قورعانسىز قالماعانىنا كوزى انىق جەتكەندەي ءبىرتۇرلى ارقالاندى. سوناۋ سۇرعىلت اسپاندا شاڭىتقان جالقىن كۇنگە سىعالاي قاراعان كوزدەردە ءۇمىت ساۋلەسى جىلتىرادى.
"كورگەن دە شىعار قاسىرەتىمدى. جەتكەن دە شەرىم جاساعانعا. قاشانعى جىلاتا بەرسىن. جاسىمدى يەم دەسە قيىن با تاڭىرگە. جىبەردى دە ءبىر پەرىشتەسىن تورعاي قىلىپ. رازىمىن، حاقتاعالا! الدانعان ءبىر كۇناكارىڭدى ءوزىڭ كەش، ءوزىڭ قولدا. ولىمنەن قورىقپايمىن. ومىردەن دە ونشا تۇڭىلە قويعام جوق. قيا المايمىن. جارىق دۇنيەنىڭ جۇعىم اۋاسىن قيىپ كەتە المايمىن".
تورعايعا قادالعان كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، ءۇمىت پەن كۇدىك تايتالاسىنا اينالعان كەۋدەسىنىڭ تولقىنىن باسا الماي قىبىر ەتپەي قالىپتى. ءومىردىڭ ءمان-ماعناسىنان اداسىپ، ىستىق-سۋىقتى اجىراتپاس ماڭگۇرت كۇيگە تۇسكەندە، ساڭلاۋلانىپ ەلەس بەرگەن تىرلىك مايشامىنداي بولىپ قارسى الدىندا قوناقتاپ وتىرعان تيتىمدەي عانا قۇس وي-بويدىڭ قارمانعان تالشىبىعىنا اينالدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ نە ىستەۋ كەرەكتى ەندى قاتيرا شەشپەيدى. قاتيرا ءۇشىن قاراكەت ەتەتىن قۇدىرەت بار ەكەن. شىرىلداعان جانىن ەندى كۇنگە قاقتاپ، ايازعا توسىپ، ءوزىن-وزى جازالاپ اۋرە بولمايدى بۇرىنعىداي. ەندىگى سيىنارى دا، سۇيىنەرى دە، سۇيەنەرى دە بولەك. بولەك! اياق استىنان عايىپ سىندى بەلگىسىزدىكتەن يشارات ءبىلدىرىپ، كورىنىس بەرگەن مىنا قايىرىمدىلىققا عۇمىر بويى باس شۇلعىپ وتەر. وزگەردى-اۋ! بۇكىل ىشكى دۇنيەسى جاڭعىرعانداي، جاڭارعانداي سەزىلىپ، تۇنەگى ءتۇرىلىپ سالا بەردى ەمەس پە. ەندى مۇلدە باسقاشا تىرلىك كەشىپ، مۇلدە باسقاشا جاقتان ءۇمىت ساۋۋى قاجەت.
"بار ەكەن-اۋ، قۇدىرەت! تىڭداماي، كورمەي ءارى ساڭىراۋ، ءارى سوقىر بوپ كەلىپپىن. اشىلدى-اۋ كوزىم! ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ... نەگە الدايمىز؟ قۇدىرەتكە سەنبەي، جاقسىلىققا يلانباي، شاراپات كۇتپەي، ءبىر-بىرىمىزدى جۇلمالاپ جەپ، كوزبەن اتىسىپ سۇپ-سۋىق بوپ وتكەندە نە تابار ەدىك؟ قۇدىرەتتى جوعالتقاندا، جوق ەتكەندە مىناۋ ارامدىق، جاۋىزدىق قاپتاعان توڭىرەكتىڭ سەسكەنەر، ۇركەر ەشكىمى قالماسىن، ۇرى ۇرلىعىن، جاۋىز قاستاندىعىن، ھايار الداۋىن، سۇمىراي سۇمدىعىن جاساي بەرسىن. ەشتەڭەدەن الاڭسىز ەشكىمنەن، ەش قۇدىرەت-تاڭىردەن، ەش سەنىم-پيعىلدان تايساقتاماسىن دەي مە ەكەن؟ ونداي ءۇردىستىڭ قاجەتى قانشا؟ ءوزىمىز كەلدىك قوي ەشتەڭەگە يلانباي، سەنبەي. مازاقتارىمىز — مولدا، سىنارىمىز — ءدىن. سوندا ادام ويىن ەكشەپ، تەجەپ، رەتتەپ وتىرار سەنىم-نانىمنان اجىراتقان قۇبىلىستىڭ پارمەندىلىگىن كىم انىقتار؟ شىنىمەن پارمەندى مە؟
جوق! قۇبىلام وزگەردى! بار ەكەن قۇدىرەت! بار ەكەن!"
كىشكەنە تورعايدىڭ قۇلاعىنا ەشتەڭە بارعان ەمەس. ىستىقتان شارشاپ كەلىپ، كولەڭكەدە سايالاپ وتىرىسىمەن-اق ءبىر ادامنىڭ بۇكىل ىشكى الەمىن توڭكەرىپ تاستاعانىمەن مۇلدە شارۋاسى جوق ەدى. ءبىراق قاتيرا كوزىنە... جانى شىرىلداپ ءولىم-ومىر شەكاراسىندا تۇرعان ايەل كوزىنە ول قۇدىرەت-تاڭىر، الدە قۇدىرەت-بولمىس، الدە قۇدىرەت-تابيعات نىشانىنداي بولىپ كورىنىپ ەدى. ودان سايىن بارلىق جان دۇنيەسىمەن ەمىنگەن ايەل ءسات سايىن بويىن قۇرساعان ازابى مەن دوزاعىنان ايرىلىپ، اجىراپ، بوساپ بارا جاتقانىن سەزىنگەندە، ءبىرتۇرلى ەسەڭگىرەگەن كۇيمەن ءوزى دە اتاپ ايتا الماس، ءبىراق قۋانىش، سەنىم جانە ءۇمىت اتتى ۇنەمى اڭسار ادامزات ىنتىعىنىڭ ءوز ىشىندە تۋىپ، ۇلعايىپ بارا جاتقانىن قاپىسىز ءبىلدى. سۋىق شالعان جۇرەك توڭى جىبىگەندەي ءشۇپ-شۇپ مەيىرىمگە تولدى.
كۇدىگى قۇرىسىن. ءوزىن-وزى جەگىدەي جەگىزەتىن اراداي ىزىڭداعان ازاپتى ويلار ادىرەم قالسىن.
قاجىتقان كۇندەردىڭ ەسەسىن شەل دالادا بوي جازعان كوك تەرەكتەي جان تىنىشتىعى عانا تولتىرسىن. الدان ادام تەك ءۇمىت كۇتۋى كەرەك. سول ءۇمىت — قۇدىرەت پەن پەندەنىڭ اراسىن جالعار ءجىپ، قوسار كوگەن. ءتاڭىردىڭ ءوزى ادامعا قول سوزسا، وندا ءۇمىتتىڭ ۇزىلمەگەنى، سەنىمنىڭ جوعالماعانى. اياسى كەڭ الاقانىمەن پەندەسىنىڭ جانىن سيپاعان قۇدىرەتتەن كوز جازۋعا بولمايدى. ەندىگى ىزدەرى، اڭسارى، تىلەرى وسى تىلەك قانا. اداسپاس. ماقانى دا، ماقان زورلىعى دا توقتاتا الماس. ەرىك-ىرىق بۇدان بىلاي قۇدىرەتتىڭ قولىندا. نە ىستەسە دە، ءوزى بۇيىرادى.
تورعاي پىر ەتىپ ۇشىپ كەتتى. ورنىنان جالما-جان اتىپ تۇرعان قاتيرانىڭ ەكى قولى ىلگەرى شوشاڭ ەتكەن ەدى، اتتاي بەرگەن اياعىنىڭ تىزەسى بۇگىلىپ، قيرالاڭ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
ايەل ەسىنەن تانىپ قالدى.
2
قىزىل ۆەليۋر كويلەگىن، قىزىل اتلاس استارلى اقسۇر پالتوسىن، اقسۇر شلياپاسىن، اق سافيان جۇقا جەڭىل ەتىگىن كيىپ ەسىك الدىنا شىققان مايسارانى كورگەندە بالتانىڭ اۋزى اشىلىپ قالدى.
"ءتۇۋ، سۇلۋ، سۇلۋ-اۋ، ماي! ي ۆكۋسى قانداي! ناعىز كوروليەۆا! ودان دا ارتىق! قانداي كەربەز! وزىنە عانا جاراساتىن اسەم ءجۇرىسىن ايتسايشى!"
بالتا ماشيناسىنان ءتۇسىپ قارسى الدى. قولىن ۇسىنىپ امانداستى.
— سالەم، ماي.
— ەسەنبىسىڭ، بالتا. وتىر. كەشىگىپ قالامىز.
مايسارا جول بويى ىڭعاي بىلدىرگەن جوق. كەشە كەشكە دەيىن مايسارانىڭ ءۇيىن توڭىرەكتەگەنىن بالتا، ارينە، ايتپايدى. ساۋلەمەن كەشكە لەنين سارايىنىڭ الدىندا كەزدەسپەك بولعانىن، ءبىراق قىزعا كەزدەسۋگە بارماعانىن ارينە ايتپايدى. الدىڭعى كۇنى عازيز قۇلتانوۆيچكە بارامىز دەگەننەن بەرى ول مىقتىمەن نە تۋرالى سويلەسۋدى مايسارامەن اقىلداسپاقشى بولعانىن دا ايتپايدى. ايتا المايدى. ويتكەنى مىناۋ مايسارانىڭ ايبىنى اسقاق، مىسى باسىم. قول جەتپەس بيىكتە تۇرعانداي. قايتا-قايتا ۇمسىنعانىمەن اڭگىمەنى نەدەن باستاۋدىڭ ءجونىن تاپپاي وزىنە ءوزى ىشتەي ۇرسىپ كەلەدى.
قالانىڭ سىرتىنا شىعا بەرىستەگى اينالما بۇرىلىستا مايسارا "ىلگەرى تارتا بەر" دەگەن ەدى، بالتا سونى ىلگەشەك ەتپەك بولدى.
— ىلگەرى تارتارمىن-اۋ، مەن، ماي. ءتۇپتىڭ تۇبىندە جالعىز قالىپ جۇرمەيمىن بە؟
مايسارا جىگىتكە بۇرىلىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي ۇزاق قارادى.
— ول وزىڭە بايلانىستى. سەرىك ىزدەگەن ادام ۇزاق دايىندالادى. ۇزاق ويلانادى. ۇشىپ-قونبايدى.
"ۇشىپ-قونبايدى" دەيدى. سوندا مەنى كوبەلەك دەمەكسىڭ عوي گۇلدەن گۇلگە ۇشىپ قونعان. ونىڭ دا راس. ەندى ويتپەسپىن".
— ەندى ويتپەسپىن... ۇشىپ-قونباسپىن، ماي.
— وڭعا بۇرىل.
— ءا-ا!.. وڭعا بۇرىل دەيمىسىڭ؟ ءيا-يا. ءتۇۋ، ءوتىپ كەتە جازداعانىم-اي! ماي، قاي نارسەدە دە كەرەكتى جەرىندە توقتاپ، كەرەكتى تۇسىندا بۇرىلا بىلۋگە نە جەتسىن. ءوزىڭ سياقتى ءجون سىلتەپ وتىراتىن قاسىڭدا عۇمىرلىق سەرىگىڭ بولسا عوي سوندايدا، — دەپ ەندى بالتا قىرىنداي قادالدى.
— كوزىڭە قارا! شلاگباۋم بولادى ءقازىر.
— شىنىن ايتىپ وتىر! ءاي، بال، بال! مەن سەنى تۇسىنەم عوي. ايەل جولى — جىڭىشكە. شىدايمىن ءالى. شىداي تۇرام. تەك ءوزىڭ ەندى اينىماشى. ازباشى، بال! ەندى اداسساڭ، وندا مۇلدە اداساسىڭ. جولىمىز ەشقاشاندا تۇيىسپەيدى وندا، بال! مەن ساعان جول سىلتەمەي-اق، ەتەگىڭنەن عانا ۇستاپ ىلەسىپ وتسەم، ارمانسىزبىن دەر ەدىم-اۋ، بال! ەندى قيناماشى! قيناماي عانا وزىمە ءبىرجولا ورالشى، بال! ورالساڭ عوي، بال!"
ماشينا شلاگباۋمعا جەتىپ كىدىردى. ماشينادان باسىن شىعارعان مايسارانى تانىعان ميليسيونەر شلاگباۋمدى كوتەردى. "جيگۋلي" بىرنەشە توسقاۋىل، قاقپادان ءوتىپ ەكى قابات ءۇيدىڭ ەسىگىنە جەتىپ توقتادى.
— سوڭىمنان ىلەس، — دەپ مايسارا ىلگەرى وزدى.
ءبىر ەسىكتەن ءبىر ەسىك. ءبىر بولمەدەن ءبىر بولمە. بىرىنەن ءبىرى وتەدى. "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" ەرتەگىسىنە كىرىپ كەتكەندەي بولدىم-اۋ. نەتكەن بايلىق. اياق استىنداعى قالى كىلەمنىڭ تۇگى توبىعىڭدى سيپايتىنداي-اۋ! حرۋستال ليۋسترالار! حرۋستال برالار! ءاي، عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ساياجايى مىنانداي بولعاندا، باسقا دوكەيلەردىكى قانداي بولدى ەكەن، ءا؟ عازيز قۇلتانوۆيچ نە دەر ەكەن؟ مەن نە دەر ەكەم؟ وسى كەزدەسۋ — مەنىڭ عۇمىرىمنىڭ ەڭ بەتبۇرىس كەزەڭى. نە ولاي، نە بۇلاي شىعاراتىن جولايىرىق. قۇلدىراسام دا، شارىقتاسام دا — بۇگىننەن باستالادى سول ءوزى. ادام ۇمىتپەن سەمىرەدى. جاقسىلىققا كورىنگەي. مەنەن دە ناشارلار شىرەنىپ-اق ءجۇر عوي جەر قۇدايىڭداي بوپ. سولار قاي ءبىر اسقان بىلىمىمەن، وراق اۋىز، وت تىلىمەن وزىپ ءجۇر. عازيز قۇلتانوۆيچ سياقتى "دومكرات"، "كراندارىمەن" كوتەرىلگەندەر عوي. ماعان دا كران كەرەك. ءبىر عانا ەكشەپ، قولتىقتاپ جىبەرسە... مايسارا — مىقتى قاتىن... ءاي، قۋاندىق اقىننىڭ وسى ولەڭ جولى اۋزىما قايدان ساپ ەتە قالدى؟ ارينە مىقتى كەلىنشەك ول. اقىل دا، كورىك تە، مىنەز دە بار وزىندە. بۇرىنعىسىن تەكسەرىپ قايتەم، ال مەنىمەن كەزدەسكەننەن بەرى ماعان ادال. وعان كوزىم جەتكەن. ءالى دە سولاي. ءبىراق وكپەسى بار ما، سۋىقتاۋ. ال عازيز قۋلتانوۆيچپەن كەزدەستىرۋى..." مايسارامەن سوقتىعىسىپ قالدى.
— ەڭسەڭدى تۇسىرمە، — دەدى مايسارا جىميىپ. — ءقازىر، مىنا كەڭ بولمەدە كەزدەسەمىز ونىمەن...
جارما ەسىك سىقىرسىز اشىلدى. ەكەۋ ىشكە كىردى. كەڭ اس بولمە — قوناق بولمە ەكەن. كوزگە ورتاداعى ۇزىن ستول مەن، توبەدەگى ءۇش ۇلكەن حرۋستال ليۋسترا بىردەن شالىنادى ەكەن.
مايسارا ستولدىڭ ءبىر شەتىنە جايعاستى دا، قاسىنا بالتانى وتىرعىزدى.
سالدەن سوڭ ىشكى جاقتان ەسىك اشىلدى دا، عازيز قۋلتانوۆيچتىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى. بالتا، ارينە، ونى قاپىسىز تانىدى. گازەتتەگى سۋرەتتەرىنەن، تەلەديدارداعى بەينەسىنەن گورى جاستاۋ، سىمباتتىلاۋ كورىندى.
— اسسالاۋماعالايقۋم، عازەكە!
— و-و، ناعىز قازاق! سالەم، بالتا، سالەم، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ قارسى ۇمىتىلىپ قوس قولىن بىردەي سوزعان جىگىتتىڭ الاقاندارىنىڭ اراسىنا وڭ الاقانىن سۇقتى دا، سول قولىمەن يىعىنان قاقتى. — قانە، قانە، كورسەتشى ءوزىڭدى! ءبىزدىڭ مايساراعا لايىق پا ەكەنسىڭ؟ ءيا-يا... بىر-بىرىڭە ساي ەكەنسىڭدەر. ءتاتۋ-تاتتى بولىڭدار. وسىلاي بىزدەردى ۇنەمى ءسۇيسىنتىپ وتىڭدەر. ال، وتىر، بالتا.
ستول ءۇستىن جاساپ قويعان ەكەن. سويتكەنشە داياشى كەلىپ ءارقايسىنىڭ الدىنداعى ءۇش كىشكەنە ريۋمكاعا كونياك قۇيىپ، تارەلكەلەرگە تاماق سالىپ كەتتى.
عازيز قۇلتانوۆيچ ىدىسىن كوتەردى.
— ەڭبەكشىلەردىڭ... دۇنيەجۇزىلىك ەڭبەكشىلەردىڭ بىرلىگىنىڭ سيمۆولىنداي ماي مەرەكەسىنىڭ ۇستىندە وتىرمىز. مەيرام قۇرمەتىنە ىرىم جاسايىق، — دەپ ىدىسىن ىلگەرى ۇسىندى. مايسارا مەن بالتا ىدىستارىن قاعىستىردى.
سالدەن كەيىن-اق بالتا العاشقى قىسىلۋىنان ارىلدى.
"ءاي، الدى كەڭ ادام-اۋ! قانداي كىشىپەيىل! ەشقانداي تىكىرەيۋ، شىكىرەيۋ جوق. ءۇيىرىپ-اق الدى. جاقسىدا جاتتىق جوق راس-اۋ. ايتپەسە، مىنانداي بيىككە كوتەرىلىپ، بيلىك قۇرا الا ما".
بالتادان نە ىستەپ، نە قويعانىن سۇراستىرىپ، كوپ جايدى ءبىلىپ الدى.
— تاقىرىبىڭ جوق دەيسىڭ ءالى. ول بولماعان ەكەن. جارايدى، بالتا. ول ەندى جوندەلەتىن شارۋا. اكادەميا پرەزيدەنتىمەن سويلەسەيىن. سەنىڭ سالاڭ بويىنشا دايىن تۇرعان ديسسەرتاسيا بولسا، ساعان بەرگىزەيىن. قورعاۋ قيىن ەمەس.
بالتانىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. باسىن قۇر يزەي بەردى.
— تەز قورعاپ الساڭ، جاڭادان ءبىر لابوراتوريا اشارمىز، سوعان مەڭگەرۋشى ەتىپ تاعايىندايمىز. ال، دوكتورلىقتى قولعا الۋ، ءوزىڭ... ءوزىڭنىڭ بۇدان بىلايعى ارەكەتىڭە قاراي بولا جاتار، بالتا. كەلىستىك پە؟
— كە-كە-كەلىستىك...
— كەل، وڭدا، ۋادەنى حرۋستال سىڭعىرىمەن بەكىتەلىك.
"سوندا قالاي، دايىن ديسسەرتاسيالار بولعانى ما؟
اپىر-اي، مەنىڭ ءالى دە بىلمەيتىن نارسەم كوپ ەكەن عوي. عازيز قۇلتانوۆيچ نەتكەن العىر. مەنىڭ جەتى قىردىڭ استىندا جەر تۇبىندە دەپ جەتە الماي جۇرگەن ارمانىمدى وپ-وڭاي قولىما ۇستاتا سالدى-اۋ. ءبارى مايسارانىڭ ارقاسى عوي. ەكەۋىڭ باقىتتى تۇرىڭدار دەدى. مىناۋ سونىڭ كەپىلى ەمەس پە. ءاي، مايسارا! سەن مەنىڭ التىن قۇسىم، باقىت قۇسىم ەكەنسىڭ! قانشا دەگەنمەن ۇلكەن كىسىنىڭ مىسى باسادى-اۋ، ءتىلىم كۇرمەلىپ، كەكەشتەنىپ قالعانىم ۇيات بولدى-اۋ. العىسىمدى دا دۇرىستاپ ايتا المادىم".
مايسارا مەن عازيز قۇلتانوۆيچ سويلەسىپ وتىر ەكەن. بالتا زەينىن بۇردى. سونى كورىپ ءۇي يەسى تىڭ اڭگىمە باستادى.
— مەن كەشە ءبىر وقيعاعا كەزدەستىم... ادام تاعدىرىنىڭ كەيدە كەزدەيسوقتىقتان كىلت وزگەرەتىنىنە كوزىم جەتكەندەي بولدى، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ كىدىرىپ قالدى. — زۇلىمدىقپەن بەتپە-بەت ۇشىراستىم! ءاي، ءبىراق، كەشىگىپ قالدىم. كەش جەتتىم! — قينالا باسىن شايقادى. — جارتى ساعات بۇرىن كەزدەسسەم، جاۋىزدىقتىڭ مەرەيى ۇستەم بولماس پا ەدى.
مايسارا عازيز قۇلتانوۆيچكە كوزدەرىن كەڭ اشىپ، ءارى تاڭىرقاي، ءارى مۇسىركەي قاراپ قاپتى. قانشا كورىپ ءجۇرىپ، ءدىنى قاتتى وسى ادامنىڭ ءدال مىناداي تولقىعانىن بايقاماپ ەدى. ەڭكەيە ءتۇسىپ ەرەكشە بەيىل ءبىلدىردى.
— جاۋىزدىق يەك استىندا جۇرەدى ەكەن. ونىمەن قانشا كۇرەسسەڭ دە، ادام ساناسىنداعى تاعىلىق پەن جىرتقىشتىقتى جويماي، ەشتەڭە تىندىرا المايسىڭ. — عازيز قۇلتانوۆيچ كۇرسىندى. سونىسىن ءوزى دە بايقاپ قالىپ، كۇرت مويىعانىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي قاتايىپ الدى. — جاپ-جاس قىزدى ەكى ادام، ەكى ايۋان زورلاپ جاتىر ەكەن. ۇستىنەن تۇستىك. اتتەڭ تاۋ-تاس، ۇستاي المادىق. قىز تالىپ قالعان. وسىندا الىپ كەلدىك. تۇنىمەن دارىگەر شاقىرتىپ، ۋكول بەرگىزىپ... جۇيكەسىن ەمدەتىپ، ۇيىقتاتىپ جاردەمدەسكەن بولدىق. سىزدەر كەلەردىڭ الدىندا سويلەسكەم، كوپ قيىنشىلىق كورگەن بالا ەكەن. ءۇي جاعىنان كومەك بەرمەك بولدىم. ءاي، ءبىراق اناۋ وقيعادان كەيىن ءبىرازعا دەيىن جوندەلىپ كەتە قويار ما ەكەن. ماسقارا زورلىق ادام پسيحيكاسىنا، اسىرەسە ۋىزداي جاس، ءارى تازا... تازا — ەكىنشى "تازاعا" ەكپىن بەرە سويلەدى. — قىزعا قاتتى وسەر ەتەتىنىن دارىگەر تۇندە ماعان ءبىرشاما ايتىپ ەدى. سول راس بولار، بايعۇس بالانىڭ مىنەزىندە... پسيحيكاسىندا الدەن-اق وزگەرىس بىلىنەدى. ارينە، جىگىتى دە اناۋ ەكى سۇم ءبۇلدىرىپ كەتكەن قىزعا جۋي قويمايدى. ويتكەنى كوڭىلىندە عۇمىر بويى داق قالادى عوي. شىرىگەن الما جەگەندەي الدەبىر جيىركەنىش سەزىمىنەن ارىلا الار ما ەكەن...
بالتانىڭ ايانىش سەزىمى وياندى. ىشتەي بايعۇس قىزدى مۇسىركەپ وتىر. "ارينە جىگىتى بولسا قيىن-اق. تازا دەيدى. ەندى بۇلىنگەن... سىنعان... داق قىزعا ەمەس، جىگىت جۇرەگىنە تۇسەدى. تۇسپەي... كوز الدىندا تۇرىپ الماي ما كەلەڭسىز كورىنىس. ءوزى اڭساعان ءساتتى ءوزى ەمەس باسقا كورسە... بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ قىزىقتاسا... جوق، ونداي قىزدىڭ ەندىگى تىرلىگىن باسقا بەرمەسىن.
عازيز قۇلتانوۆيچ ناعىز ازامات ەكەن! ارىنا سۇيەۋ، جانىنا مەدەۋ بولعان! بۇ كىسى بولماسا بيشارا قىز قورلىققا شىداي الماي ءوزىن-وزى قيىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن-اۋ. ءۇي الۋىنا كومەكتەسەم دەيدى. ەرتەگىدە كەزدەسەتىن قىدىرداي بولدى عوي. قىدىردان نەسى كەم. مەنى دە جارىلقاپ تاستامادى ما؟"
— مايسارا، سەن ورنىڭدا كوپ وتىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟
مىنا سۇراق مايسارانى دا، بالتانى دا ەلەڭ ەتكىزدى. ارينە عازيز قۇلتانوۆيچ بەكەر سۇرامايدى. كوزدەگەن ويى، سايلاعان پىكىرى دايىن تۇرسا كەرەك. مايسارا اسەم ءجۇزىنىڭ ادەمى جىميىسىن كولدەنەڭدەتىپ، ءۇنسىز عانا ەكى الاقانىن جايدى.
"اھ، سايتان! قانداي كوركەم! تاڭ قالعانى دا، قۋانعانى دا وزگە ەشكىمگە ۇقسامايدى-اۋ! قىلىعى ارتىق-ay. مىنا جىگىتىن قوساقتاپ جىبەرسەم... مايساراعا بيلىك تە، ەرىك تە جۇرمەيدى. ءوزى يلىكپەسە، امال جوق".
— قالالىق ساۋدا باسقارمالىعىنا... جارايدى، ول جەكە ماسەلە، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ ستول استىنداعى قوڭىراۋ تۇيمەسىن باستى.
جارما ەسىك سىقىرسىز اشىلىپ، بوساعادا قارا كيىمدى ادام قالشيىپ تۇرا قالدى دا، باسىن ءيىپ ءىلتيپات جاسادى. الگى ءۇنسىز قيمىل، امىرگە مويىنسۇنعان كىشىلىك مىنەز بالتاعا ەندى عانا عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ بۇكىل قۇدىرەتتى لاۋازىمىن قارا سۇر جارتاستاي سەرەيتىپ قوندىرا سالدى. سول-اق ەكەن قاراۋىتقان لاۋازىم ەڭسە باسار اسەرىمەن بەلگىسىز قاسيەتكە يە بولىپ، قاراپايىم توبىردىڭ وزىنە ەرىكسىز باس شۇلعىتار، كوز موليتەر جاعىمپازدىعى مەن جارامساقتىعىنىڭ ۇشقىنىن بالتانىڭ كەۋدەسىنە ءتۇسىرىپ، تۇلا بويىن بيلەپ الا جونەلدى. بۇل لاۋازىم — يىعى تۇسىڭكى توبىر ءۇشىن اكىمشىلىك بيلىكتىڭ شىڭى بوپ كورىنەر ەدى. لاۋازىم يەسى ەش كۇناسىز، تيتتەي كىناسىز، قاتەلەسپەيتىن پەرىشتەگە اينالار ەدى. لاۋازىمنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونداي، لاۋازىم يەسىنىڭ ءار قيمىلى ءار ءسوزى، ءار ارەكەتى سونداي ءبىر تەرەڭ ماعنالى بوپ كورىنىپ، ءجۇرىس-تۇرىسى، قيمىل-قوزعالىسى قاسيەت بەلگىسىنە اينالار ەدى. سودان كەيىن-اق لاۋازىمدى كىسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوز ازانداي ۇيىتىپ، ءاربىر بۇيرىعى زاڭداي ورىندالار ەدى. بيىك لاۋازىمنىڭ كوز بايلايتىنى سونداي، لاۋازىمدى قاننىڭ اۋزىنان شىققان نەبىر ادام نانعىسىز ورەسكەل ويلار، كەلەڭسىز پىكىرلەر عاجايىپ دانىشپاندىق بوپ كورىنىپ، تەز اتقارىلىپ جاتار ەدى. وزىنەن ءبىر ەلى جوعارى تۇرعاننىن اۋزىنا قاراپ، باس شۇلعىپ "ءتارتىپ! ءتارتىپ!" دەپ قالعان چينوۆنيكتەر "لاۋازىم" دەگەن سيقىرلى ءسوزدىڭ اسەرىمەن قىبىرلاپ قوزعالىپ، سونسوڭ زىمىراپ ەلبەلەكتەپ كەتەر ەدى. سودان كەيىن زىر قاققان ورىنداۋشىلار ار مەن ۇياتتى كەيدە ۇمىتىپ ورنىندا قالدىرىپ كەتكەنىن دە ەلەڭ قىلماي، مەملەكەتتىك باسقارۋ ماشيناسىنىڭ الدەبىر تەمىر تەتىگىنە اينالىپ، لاۋازىمدىنىڭ قاس-قاباعىن قاپىسىز باعار ەدى.
بالتا لاۋازىم قۇدىرەتىن ءدال قاسىنان سەزگەندە جون ارقاسىن جۋىپ وتكەن سۋىق تەردىڭ تومەن ساۋىلداعانىن بىلدىرگىسى كەلمەدى. ەندى عازيز قۇلتانوۆيچكە سۇيەك دامەتكەن كۇشىكتىڭ جانسەبىل قاراسىن عانا كورسەتۋگە تىرىستى.
عازيز قۇلتانوۆيچ ەسىك كوزىندە تۇرعان قارا كيىمدى ادامعا يەك قاقتى دا:
— الىپ كەل! — دەپ ەكى-اق سقز ايتتى.
جارما ەسىك سىقىرسىز جابىلدى.
— نەگە تاماق الماي وتىرسىڭدار؟ بالتا، سەن، باۋىرىم، تىم سىپايى ەكەنسىڭ، ءا.
— جو-جوق، عازيز قۇلتانوۆيچ!.. ءا-ا، عازيز قۇلتانوۆيچ، الام عوي... الماي. ءسىز ال دەگەن سوڭ...
مايسارا ستول استىنداعى قولىمەن بالتانىڭ سانىنان شىمشىپ الدى. بالتا ساسقالاقتاپ توقتادى. مايساراعا بۇرىلدى. مايسارا پاڭ وتىر ەكەن.
"ءاي، مايسارا كەرىم! ەش قىسىلمايدى. ماعان نە بولدى؟.. ابدىراپ... ابدىراماي، مىسى باسىپ بارادى. ءبىر جەرىمنەن شي شىعارىپ الماي امان-ەسەن شىقسام ەكەن. ءاي، مايسارا نەگە تۇرىپ كەتتى؟"
بالتا ەرىكسىز ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ... تۇرا بەرىپ كىلت شوكتى. الگى قارا كيىمدى ادام ەسىكتەن ساۋلەنى ەرتىپ كىرىپ ەدى.
مايسارا تۇرىپ بارىپ ساۋلەنى قۇشاقتاي الدى.
— ساۋلە! ساۋلەتاي!..
مايسارا تاتە!
ەكى ايەل، ەكى ۇرعاشى ءبىرىن-بىرى وسى ءبىر-بىر اۋىز سوزدەرىمەن-اق ۇعىلدى. ەكى يىق سەلكىلدەستى. ەكى مۇڭلىق شەر ءبولىستى.
عازيز قۇلتانوۆيچ بالتانى ءۇنسىز باعىپ قالعان ەدى. جىگىت جۇزىندەگى الدەنەشە وزگەرگەن بوياۋدان، كوزىندەگى قۇبىلىستان ىشكى سىرىن سەزگەنىمەن، بالتانىڭ قىزعا دەگەن اياۋشىلىعىن تابا المادى. اناۋ ادەمى ءجۇزدىڭ وزگەرگەن رەڭكىندە، كۇلگىن تارتقان كوزدىڭ نازارىندا ءوزىمشىل جىگىتتىڭ وكپەسى، وكىنۋى عانا بار. شيرىعۋى، بارماق تىستەي سان سوعۋى عانا بار. مۇڭ ءبولىسۋ، قايعىعا ورتاقتاسۋ، كوڭىل كورسەتۋ جوق ەدى.
"ءاي، قاتىگەز بولارسىڭ. ساۋلەگە ەندى جۋىماسسىڭ. جۋىمايسىڭ. مايسارا ەندى ەشتەڭەدەن تارىعا قويماس. ال، مەن شە؟.. ءوزىم شە؟ ساۋلە جاس قوي. جاس ءيىس قوي. قول قاقپاس. قاقپايتىنى سەزىلىپ تە قالدى الگىندە. ەندى تەك دۇرىستاپ قولبالا ەتە ءبىلۋ كەرەك. ال ەكەۋ..." عازيز مىرس-مىرس كۇلدى. سول كۇلكىسىن بىرەۋ كورىپ قالدى ما دەگەندەي سەزىكتەنىپ دەرەۋ تىيدى.
ساۋلە سالدەن كەيىن وكسىگىن باسىپ، مايسارانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ستول باسىنا كەپ وتىردى. ەسىكتەن كىرگەندە مايسارادان دا بۇرىن بالتانى كورىپ قاپ ەدى، ءقازىر جىگىت جاققا قاراي الماي ءبىر قىرىنداي بەردى.
— ساۋلە قالقا، سەن مايسارالاردى تانيدى ەكەنسىڭ. مەن ونى بىلمەپ ەدىم، — دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ ىڭعاي باققىش سۇڭعىلالىق كورسەتكەن بولدى. — مەن سەن ۇشىراعان كەزدەيسوقتىقتى ايتىپ ەدىم... ءبىر ەسەپتەن سونىم دۇرىس تا سياقتى. مايسارا — مەن بىلەتىن ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ادامگەرشىلىگى مول جان. سەنى، ساۋلە شىراق، جالعىزسىراتا قويماس. مەن ءوزىڭدى مايسارانىڭ... — ءسال بوگەلىپ بارىپ ءسوزىن جالعاپ اكەتتى. — جانە مىنا بالتا دەيتىن اعاڭنىڭ قامقورلىعىنا تاپسىرام. بىرىنە ءسىڭلى، بىرىنە قارىنداس بول. وسى ەكەۋىنىڭ ادال سەمياسىنان، تاتۋ تىرلىگىنەن ۇلگى الاتىن بول. ەشتەڭەنى ۋايىمداي بەرمە. "وي باسقاندى قوي باسادى" دەيتىن بۇرىنعىلار. بەكەر قاجىتپا ءوزىڭدى. ءومىرىڭ الدا. مەن كومەكتەسەم دەدىم. ورىندايمىن ايتقانىمدى. كەرەك كەزىندە ەش ۇيالماي تىكەلەي وزىممەن تەلەفون سوعىپ حابارلاسىپ تۇر.
قوناقتارىن شىعارىپ سالعان عازيز قۇلتانوۆيچ ورنىندا تابجىلماي وتىرىپ قالىپ، كەشەگى وقيعانى كوز الدىنا تاعى ءبىر ەلەستەتىپ ەدى.
ساۋلەنىڭ لەنين سارايىنىڭ الدىندا الدەكىمدى (ارينە، بالتانى) توسىپ تۇرعان جەرىنەن بۇنىڭ ادامدارى بالتاعا اپارامىز دەپ ميكرواۋدانداعى عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ءبىر اشناسىنا الىپ بەرگەن ءتورت بولمەلى پاتەرىنە الىپ كەلگەن-دى. ساۋلەگە ارنايى تەسىكتەن سىعالاپ قاراعان عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ نازارى بايلانىپ قالعان-دى. جاستىقتىڭ اسەمدىگى، تازالىعى، كۇناسىزدىگى قىزىقتىرىپ ەدى ونى سوندا. ەرىكسىز كوزى جاساۋراپ، اۋكەسى سالبىراپ، ىندىنى اۋا بەردى. سونى كورگەن سەرىكتەرى داعدىلى ماشىقتارىمەن ساۋلەگە الدەبىر ءدارى قوسىلعان سۋ ىشكىزىپ، بىلق-سىلق ەتىپ ەس-تۇستەن ايرىلىپ سۇلاپ جاتقان قىزدىڭ ۇستىنە شابىتتى بۋراداي زىركىلدەگەن عازيز قۇلتانوۆيچتى كىرگىزىپ جىبەرگەن بولاتىن...
سودان كەيىن ۇيقىداعى ساۋلە-ساۋلەتايدى ماشيناعا وتىرعىزىپ قالانىڭ سىرتىنا الىپ شىعىپ، ءدارى يىسكەتىپ ەسىن جيناتقىزىپ، اناۋ "ەكەۋگە" جاساماعانىن جاساتقىزعانداي ينسەنيروۆكا ۇيىمداستىرىپ، ءوزى ۇستىنەن شىققان بوپ "قۇتقارىپ" العان-دى.
عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ ءبىر ىنتىزار ادەتى: ساۋلە ءتارىزدى شايقالماعان اق ۋىز "قۇرباندارىنىڭ" تۇنگى دۇربەلەڭنەن كەيىنگى ءحالىن، ءتۇرىن ياكي قاسىرەت شەگۋىن، ياكي كونبىستىك ءبىلدىرۋىن قىز جۇزىنەن باقىلاۋ بولاتىن. ودان جانىنا ءلاززات قۇيىلاتىنداي، كوڭىلىنە شۋاق توگىلەتىندەي ەلىرىپ، ءتىپتى تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنى دا مانسۇق ەتەتىن.
بۇگىن دە توسەكتەن ەرتەرەك تۇرىپ، بولمەسىنە ساۋلەنى شاقىرتىپ الدىرعان بولاتىن. اياعىن ارەڭ-ارەڭ سۇيرەتە باسقان قىزدىڭ قيمىل-قوزعالىسىندا ۇشقىرلىقتىڭ، ويناقىلىقتىڭ لەبى دە قالماعان ەكەن. كوزىنىڭ الدى كۇلتىلدەپ ءىسىپ، جالت-جۇلت وينايتىن جانارى ءموليىپ، جاسقانشاقتانىپ، كىرپىكتەرى كوتەرىلمەي، تومەن جاپىرىلىپ، ەكى ۇرتى سۋالىپ جۇدەپ شىعا كەلىپتى.
عازيز قۇلتانوۆيچ ىشتەي وزىنە-وزى ىرزا بولدى. ۇيپالانعان مىسىق پەن قىزدا ايبار قالمايدى. ورنىنان تۇرىپ بارىپ ساۋلەنى باۋىرىنا قىسىپ، توبەسىنەن سۇيگەن. دىرىلدەگەن قىز مىناۋ اتاقتى... بەدەلدى... لاۋازىمدى ادامنىڭ قولتىعىنا كىرە ءتۇسىپ وكسىپ جىلاعان. سول قۇشاقتان جىلۋ مەن ءنار تاپپاق بوپ تالپىنعان. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ جۇمساق داۋسى، جىلى الاقانى، كەڭ قۇشاعى وكسىكتى جانىنا شيپا بوپ جەتكەن. جارالى جۇرەگىنە داۋا بوپ جاناسقان. قارالى كوڭىلىنە جاناشىر بوپ جىلى ۇشىراعان. سودان... سودان كەڭ توسەك... ىستىق قۇشاق... لاۋازىمدى ادامنىڭ مەيىرىمى قانداي كوپ ەدى! تىلەگى قانداي جاقسى ەدى! قورىققانى بەكەر ەكەن، بەكەر ەكەن... ەركەكپەن قاتىناستا... ءوزى ىڭعاي بەرگەن شارپىلىستا سونداي ءبىر تاماشا ءلاززات بولادى ەكەن! راقات كۇي بۇكىل جانىندى تۇگەل بيلەپ الىپ، بارلىق تامىرىنداعى قاندى بۇرق-سارق تاسىتادى ەكەن! بۇكىل تۇلابويدا يسىنبەگەن، ەمىرەنبەگەن، تىلەنبەگەن ينەنىڭ جاسۋىلداي دا جەر قالمايدى ەكەن! الدە... الدە ول مىناۋ قۇشاق يەسىنە دەگەن ءوز كوڭىل قۇشتارلىعىنان با؟ اناۋ بالتا... جوق، ەندى بالتا قاجەت ەمەس. مىناۋ... مىناۋ اعاي... وي قانداي عاجايىپ دۇنيە! نەتكەن ىستىق تولقىن! ءجۇزىپ بارا ما؟ باتپايدى! باتا المايدى! باتقىزبايتىن قاسىندا مىقتى سەرىگى بار. بار! ءومىردىڭ بار ماڭىز-ماعىناسىن بىلمەي كەلگەن ەكەن عوي. وسى بولار سول اڭساۋ تىرلىگى. ءاي، ءاي، ءاي!.. مىنا... يي... اعاي كەزدەسپەسە عوي كەشە... تاعدىرى ما ەكەن؟ تاعدىرى بولار! كەزدەستى عوي. ەندى اعادان ايرىلماس. ايرىلمايدى. ماماسى جارىق، كەڭ پاتەرگە شىعاتىن بولدى اقىرى... ءتۇۋ-تۇۋ! راقاتى-اي! قانداي قارۋلى! نەسىنە قورىققان! قورقاتىن ارەكەت ەمەس ەكەن-اۋ. جالىن توسەك!... وسىندايدان ايتادى ەكەن-اۋ. ءبىر قايعىنىڭ ءبىر قۋانىشى شىنىمەن-اق بولعانى ما؟ بولسىن دا، شىن بولسىن دا سول. راقىمى دا، مەيىرىمى دە ۇزاققا سوزىلىپ، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن دە.
عازيز قۇلتانوۆيچ قىز (قايداعى قىز ەندى)... ساۋلە ىڭقىلىنان، سىعىمداعان قۇشاعىنان، ەمىرەنۋىنەن وسى جايدى، وسى تىلەك-ارمانىن قاپىسىز ۇعىپ ەدى. تەر شىلاعان بۇيرا شاشىن ماڭدايىنان قايىرىپ تاستاپ سۇلق جاتىپ، ساۋلەنىڭ كىشكەنە قۇلاعىنا ەرنىن تيگىزە، جان ەلجىرەتەر تالاي ۋادەنى ۇيىپ-توككەن.
قوناقتارىن شىعارىپ سالىپ، ەندى ۇزاق وتىرىپ قالدى.
* * *
بالتا دا، مايسارا دا، ساۋلە دە ەسىك الدىنداعى ماشيناعا جەتكەنشە بىر-بىرىنە ءتىل قاتقان جوق. بالتا ءسال ىلگەرىرەك وزىپ كەتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قاراۋعا دا ءداتى شىداماي، "جيگۋليىنە" جەتكەنشە اسىقتى. "نە دەيمىن؟ ساۋلەنىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟ مەنىڭ بەتىمە قاراي الار ما ەكەن؟ تازا دەيدى. تازا بولماي... قاسىندا مەن سياقتى اقىماق كۇزەتىشىسى جۇرگەن قىز تازا بولماعاندا قايتەدى. بەكەر... بەكەر تارتىنعام. اقىرى الدەكىمگە جەمتىك بوپ كەتتى. "قىزعانعانىڭ قىزىل يتكە"... مەنىكى سول. اۋزىمنان قاعىلام دا جۇرەم... ءبىر ەسەپتەن ارامىزدىڭ وپ-وڭاي شەشىلگەنى دە ءجون بولدى. "مايسارانى رەنجىتپە" دەدى. اسپاننان تىلەگەنىمدى جەردەن باسىما ۇيىپ-توگىپ بەرە سالعان عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ قۇلدىعى بولمايمىن با. مايسارامنان ەندى ايرىلماسپىن. ءاي، ساۋلەتايدىڭ بۇيىرماي كەتكەنى دەمەسەم... "پىسكەن استىڭ كۇيىگى جامان" دەپ... ءتورت اي تۇلىپقا موڭىرەگەن ەكەم-اۋ. وسىلاي بولارىن بىلگەندە..."
ماشيناسىنا ءوزى ءبىرىنشى وتىرىپ الدى. ادەتتەگىدەي قىز-كەلىنشەكتەرگە ەسىك اشىپ، ءىلتيپات تانىتاتىن سەرىلىك مىنەزىن دە جاسامادى.
ءبىر توسقاۋىلدان سوڭ ءبىر توسقاۋىل-قاقپالار كەيىندە قالدى.
مايسارا مەن ساۋلە ارتتا وتىرعان، مايسارا بالتانىڭ يىعىنا الاقانىن توسەدى.
— بىزگە بارامىز.
بالتا اينادان سۇراۋلى جۇزبەن باعجاڭ ەتتى.
— ساۋلەتايدىڭ كويلەگى جىرتىلىپ... — ودان ءارى "ءوزىڭ بىلەسىڭ" دەگەندەي ءۇنسىز قالدى.
ساۋلە مايسارانىڭ بالتانى يەمدەنە جونەلگەنىن ارينە سەزە قويدى. ءبىراق كەۋدەسىندە ەش قىزعانىش ويانباعانىنا عانا ءسال تاڭىرقادى.
كەشە كەش بويى بالتانى كۇتىپ سارايدىڭ الدىندا ءجۇرىپ العانىنا عانا وكىنىش بىلدىرگەن سەزىم شارپۋى جەلپىل وتكەندەي بولدى. وزگەنى كىنالا مەيلى، ءوزىڭدى كىنالا مەيلى وكىنگەننەن ەشتەڭە ونبەيدى ەندى. بولىپ قويعان ءىستى كەرى قايتارۋ مۇمكىن ەمەس. الدە ەجەلدە جازۋ وسىلاي ما؟ كىمدى كىم قورعاپ، كىمدى كىم القالاپ جۇرە بەرەر. تەك الداپ كەتكەنى عانا قينايدى-اۋ. "توسپا، كەلمەيمىن" دەسە، تالاقشا جابىسپاس ەدى عوي. ءبىراق بۇگىندە اعىنان جارىلاتىن ادام قالدى ما؟ "بالتاعا الىپ بارامىز" دەگەن جىگىتتەردەن كۇدىكتەنسە دە، وزىنە قىزىعا، ءتىپتى اشىقتان اشىق قۇمارتا قاراعاندارىنا ءماز بولىپ، تانىمايتىن كىسىلەردىڭ ماشيناسىنا ءمىنىپ جۇرە بەرگەن كىنا وزىنەن عوي. سول جەردە ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن، جاس ەكەنىن، سۇلۋ ەكەنىن، سۇيكىمدى ەكەنىن انالاردىڭ قىلماڭداعان تۇرلەرىنەن، جارق-جۇرق جىلتىراعان قوماعاي كوزدەرىنەن كورىپ، كادىمگىدەي ماساتتانىپ ەدى عوي. اقىرى... الدى الارىن.
ساۋلە ءسال كۇرسىندى. مايسارا يىعىنان قۇشاقتادى.
"مىناۋ كەلىنشەك عازيز قۇلتانوۆيچتى قايدان بىلەدى؟ وسى تاتەيدىڭ دە تانىمايتىنى جوق". ساۋلە يىعىن قوزعاپ، تارتىنشاقتاندى. مايسارا قولىن بوساتىپ الا قويدى.
ساۋلە الدەبىر پاتەرگە كىرگەنىن بىلەدى. تورگى بولمەدەن بالتانىڭ داۋسىن ەستىگەندەي بولىپ ەدى، كادىمگىدەي سەنىپ قالدى. ستول باسىنا ەمىن-ەركىن جايعاسقان. كۇن ۇزىن دالادا ءجۇرىپ ابدەن شولدەگەن ەكەن، جىگىتتەردىڭ ءبىرى قۇيىپ بەرگەن سۋسىندى توڭكەرىپ تاستاعاندا، ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالعان-دى. ودان ارعىسى ەسىندە جوق.
ەسىن جيعاندا دالادا جاتقانىن كورگەن. قاسىنداعى ەكەۋدىڭ قاشا جونەلگەنىن، جالاڭداعان فارىن جارقىراتىپ ۇزىن قارا ماشينانىڭ جاقىنداپ كەلگەنىن، ءوزىنىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگى جىرتىلىپ، ىڭعايسىز اشىلىپ-شاشىلىپ جاتقانىن بايقاعان.
كەلگەن ادام تىك كوتەرىپ الىپ ەدى. الديلەگەندەي الدەنەلەردى ايتىپ جۇباتىپ ەدى. سول جىلى ءسوز، ىستىق ءالدي كوڭىلىن بوي-بوي بوساتتى ما، الگى ادامنىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ وكسىپ-وكسىپ جىلاپ ەدى.
مۇمكىن سول وكسىكتە پاكتىگىن جوقتاعان جان ىڭقىلى بولعان دا شىعار-اۋ. مۇمكىن سول وكسىكتەن تازالىعىنان جۇرداي بولعانىن سەزىنگەن كىناسىز قىزدىڭ اڭىراۋى ايتىلعان دا شىعار-اۋ. "ارمان قايدا، الىس قيادان ارۋ كۇندەي تولىقسىپ تۋىپ قول بۇلعايتىن ادەمى ارمانىم قايدا؟ سول تولىقسىعان كۇنگە قول ۇستاسىپ بىرگە كەلە جاتقان بالتام قايدا؟" دەيتىن جان اڭساۋى سول وكسىكتەن شىرىلداعان دا بولار-اۋ. "تازانى نەگە بىلعايدى؟ پاكتىكتى نەگە ولتىرەدى؟ جاس عۇمىردىڭ كەلەشەگىن قۇربان عىپ شالارداي وزبىرلىق نەتكەن جاۋىز؟" دەيتىن وكىنىشى سول وكسىكتەن زاپىران بوپ قۇيىلعان شىعار-اۋ.
ساۋلە كوپ وكسىگەن. ساۋلە ءبىراق داۋىس قىلماعان. جاقسى اعا، ءبىر جاناشىر اعا تاپقانىن جۇمساق الاقان، جىلى ءسوز، ىستىق الديدەن ۇعىنعانداي بولعان. وكسىگەن جاننىڭ وزەگىن ورتەگەن كۇيىگى جۇبانىش ءالديىنىڭ، جاناشىر ءسوزىنىڭ ىزىڭىن عانا جەتكىزەدى، مازمۇنىن قابىلدامايدى. قابىلداي المايدى.
كوپ قاقپا، كوپ بولمەلەردەن ءوتىپ، جارىعى مول جايعا كىرگەندە ساۋلە ءوزى قۇشاعىندا جۇرگەن ادامدى سوندا عانا تانىعان. سۋرەتىن گازەتتەن، بەينەسىن تەلەديداردان كورىپ، ءسوزىن راديودان ەستيتىن قۇدىرەتتى اعا، مىقتى اعا، اكىم اعا قانداي مەيىربان ەدى! اناۋ ەكى جاۋىزدان قۇتقارىپ الدى عوي. سونداي بيىك دارەجەسىنە قاراماي بۇنىڭ قامقورىنا اينالدى عوي.
ەكەۋى وڭاشا قالعان. كوپ سويلەگەن، كوپ سۇراعان، جاي-كۇيگە قانعان جاقسى اعاسى ساۋلەنىڭ جاعدايىنا قاتتى كۇيزەلگەن. ماماسىنىڭ اۋرۋلى ەكەنىن ەستىگەندە كوز شاراسىنا جاس تولعان. ءۇي تيمەي، شارداكتان ناشار قۋىستا تۇراتىندارىن ەستىگەندە كوپ سوزباي پاتەر الۋلارىنا كومەكتەسپەك بولعان. جۇباتقان دا الديلەگەن. الديلەگەن دە جۇباتقان.
ازاندا اعاسىنا قايتا ورالعان. تاڭعى تابيعي جارىقتا اكىم اعاسى كوزىنە سونداي ادەمى، سونداي ىستىق كورىنىپ ەدى. سونى سەزدى مە، عازيز قۇلتانوۆيچ تۇرەگەلىپ كەلىپ قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان ەمەس، توبەسىنەن ءسۇيدى. سول ءسات اعا ەرنىنەن تۇلابويىنا ءدىرىلدى توك جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى. كەۋدەسىندە ىستىق تولقىن شالقىدى. ىرزالىق تانىتقان قاپ-قارا كوزدەر اعاسىن ەلجىرەي شارپىپ ەدى. اعا قۇشاعى قىسىپ الا جونەلدى.ال، بۇل... بۇل سول قۇشاقتىڭ سىعىمداۋىن تىلەدى. نەگە تىلەدى؟ ءالى دە جاۋاپ قاتا الماس ەدى. ءبىراق سونداعى قۇشاق قۇرساۋىندا تۇرىپ ءوزىنىڭ اعاعا دەگەن، اكىم اعاعا دەگەن وزگەشە قۇشتارلىعىن بايقاپ قالعان. سول سەزىم بالكي جۇزىنە قالقىپ شىقتى ما، كوزىنەن اڭعارىلدى ما... ەكەۋى كەڭ توسەكتە تابىسقان.
ساۋلە تاعى كۇرسىندى. بالتانىڭ جەلكەسىنە قادالىپ ءوتىپ تەرەزەگە مويىن بۇردى.
"ءوزىم كوندىم. تەز كوندىم. نەگە؟ نەگە تەز كوندىم؟ كەشە عانا انانداي جاعدايعا دۋشار بولسام دا، وپ-وڭاي ۇمىتقانىم با؟ الدە بازارلاي الار قىمباتتىمنان ايرىلعان سوڭ ءبارىبىر دەۋشىلىك پە؟ جوق! اعانى قالاعانىم راس... ءاي، سىنعان بۇتىندەلمەس-اۋ، كىر تازارماس-اۋ. كوڭىلدى جاڭعىرتام دەپ بەكەر دالباسالامادىم با؟ اتاق، لاۋازىمىنا توتەپ بەرە المادىم با ەكەن؟"
تەرەزەدەن سالىنىپ جاتقان ون ەكى قابات ءۇيدىڭ قاڭقاسى كورىندى. ساۋلە الگى ۇيگە موينىن قيسايتا ۇزاق ۇڭىلە قارادى.
"قانداي بيىك ءۇي!.. ساتىلارى بار ما ەكەن؟ ەڭ جوعارى قاباتىنان قۇلاسا... اناعان... جوعارىسىنا شىعۋ دا قيىن-اۋ. ال شىعا السا... تومەن قاراي ءبىر اتتاۋ تۇك ەمەس".
دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. مايسارا قۇشاقتاي الدى.
— نە بولدى، ساۋلەتاي؟
— جاي... الدەنەنىڭ ويىما تۇسكەنى.
ساۋلەگە مايسارانىڭ قۇشاعىنان سۋىق، مايسارانىڭ قۇشاعىنان جەك كورىنىشتى ەشنارسە جوقتاي سەزىلدى. تاعى دا جاقتىرتپاعانىن ايقىن تانىتىپ يىقتاعى قولدى سەرپىپ تاستاپ، ەسىككە قاراي ىعىسىپ وتىردى.
"ءاي، مىناعان نە جوق. "سيىر سۋدان، سۋ سيىردان جەريدى" دەگەندەي ايرا-جايرا بولعانىن مەنەن كورە مە..."
مايسارانىڭ جۇرەگى سولق ەتتى. ەندى عانا تۇيسىگىنە الدەنە جەتكەندەي بولدى. سول-اق ەكەن وڭ جاعىنداعى قىزعا قاراي الماي بۇرىسە بەردى.
"ارينە، مەن كىنالى. مەن! عازيز قۇلتانوۆيچ مەنىڭ تىلەگىمدى ورىنداماق بولىپ، ءبارىن ۇيىمداستىرعان. سول! ايتپەسە، قاراپ جۇرگەن قىزعا كىم كورىنگەن ۇرىنبايدى. "بالتاعا اپارامىز" دەسە، ءدال وسىلاي شەشىلىپ قويىلعان. ءبارى مەن ءۇشىن. مەنىڭ قامىم ءۇشىن. عازيز قۇلتانوۆيچ ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. سوندا بۇل قىز ءوزى بىردەمە سەزە مە؟ مىنا ىتىرىلۋىنا قاراعاندا، قولىمدى قايتا-قايتا سىلكىپ تاستاۋىنا قاراعاندا پالەنىڭ قاي تۇستان باستالعانىن تۇجىرىمدايتىن سياقتى-اۋ".
ۇشەۋ ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ، مايسارانىڭ ءۇيىنىڭ ەسىك الدىنا توقتادى.
"ساۋلە تۇسەر مە، تۇسپەس پە؟" دەپ مايسارا بەكەر ءقاۋىپ ويلاعان ەكەن، تومپاڭداپ سوڭىنان ىلەستى.
— مەن ماشينانى ستويانكاعا قويىپ كەلەيىن، — دەپ بالتا زىرعىتا جونەلدى.
پاتەرگە كىرىسىمەن مايسارا ساۋلەنى ۆانناعا كىرگىزدى. سۋ تولتىرىپ، ءارتۇرلى قىلقان، جاپىراق، شوپ سالىپ، وتەكتەلىپ قاتتالعان تۇكتى ورامال، اتلاس حالاتتى اكەلىپ بەرىپ كەتتى.
— كويلەگىڭدى بەرى تاستاشى، ساۋلە.
— قايتەسىز؟
— ماشينامەن تىگىپ كورەيىن.
— ءاي، جاماپ-جاسقاۋعا كەلمەس، تاتە. — "تاتەنى" كەشىكتىرىپ ايتسا دا، مايسارانى سونداي قۋانتتى. "بىلمەيدى. كەشىر، ساۋلەتاي! اركىم ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسەدى". ءبىراق كۇرەستىڭ ادال-ارامىن ەسكەرمەگەن كەلىنشەك ساتتە وزگەرىپ، ءجۇزى جايناپ، اس ءۇي مەن زال بولمەنىڭ اراسىندا زىر جۇگىردى. شاي قويدى. كاستريۋلگە ەت سالدى. جارتى قازىنىڭ جارتىسىن جانە سالدى. "بالتا قازىنى سونداي جاقسى كورەدى". قازىنى جەك كورەتىن ەركەك جوعىن، قازاق جوعىن ءقايتسىن. بالتاسىن تويعىزسا، كوڭىلدەندىرسە، ساۋلەنىڭ كوڭىلىن تاپسا، مايسارانىڭ وندا جەلى وڭىنان ەسىپ بەرەدى عوي.
كويلەك كيۋگە جاراماي قالعان ەكەن. تەزدەتىپ ءوزىنىڭ كوپ كويلەگىنىڭ ءبىرىن الگى كويلەكپەن سالىستىرىپ، ەتەگىن كەسە قىسقارتىپ، دەم-اراسىندا دايىنداپ قويدى. ءدال ءقازىر ساۋلەگە نە سۇراسا دا بەرۋگە ءازىر.
ەسىكتى ءوز كىلتىمەن اشىپ بالتا كىردى. ۇزاق ۋاقىت كومانديروۆكادا بولعانداي-اق، ءوز وت باسىنا اڭساپ، شارشاپ ورالعانداي-اق، اراداعى ۇزاق ءۇزىلىستى ەسكەرەر ەمەس. كەلگەن بويدا اس ۇيدەن ەتتىڭ كوبىگىن الىپ شىعىپ كەلە جاتقان مايسارانى قۇشاقتاي الدى. قۇشاقتاي العان كۇيى القىمىنا تۇمسىعىن كومىپ يىسكەپ، ءسۇيىپ تۇردى دا، سول ىنتىعا، قۇشتارلانا قۇشقان بويدا جاتىن بولمەگە قاراي سۇيرەلەي جونەلدى.
— توقتا، بال؟ ساۋلەتاي ۆاننادا وتىر...
بالتا قۇشاعىن بوساتىپ جىبەردى دە، تۇكىرىگىن قىلعىنا جۇتىندى.
— ەندى ونى تەزىرەك جىبەرمەيسىڭ بە... كورگىم كەلمەيدى.
— قاتىگەزدىك جاساما، بال!..
— قاتىگەزدىك... مەن بە ەكەم؟ تانىمايتىن ەركەكتەرگە ىلەسىپ نەسى بار. شوشاقايلانىپ... وزىنەن كورسىن.
— ونسىز دا جاپا شەككەن بايعۇستى سەن ەكەۋمىز كىنالامايىق، بال. جانى جارالى شىركىن ءتىپتى ۋاتىلىپ كەتەر.
— ماعان ەندى ءبارىبىر.
— ولاي ەمەس، بال. ءبارىمىز كىنالىمىز. از-ازداپ بولسا دا كىنالىمىز. ەندى قول ۇشىن بەرۋگە تىرىسايىق. تىم ىتىرىنا بەرمەگىن.
— نە ىستە دەيسىڭ ماعان؟ — بالتا كۇرسىندى.
— تۇك ىستەمە. ءبىراق ساۋلەنى بوسقا كۇيدىرمە. بەكەر جازعىرما. ءتۇسىڭدى تىم سۋىتپا.
— جارايدى.
بالتا جاتىن بولمەگە كىرىپ كەتتى. ءدال سونىسى مايساراعا: "وزىڭە كەلدىم. ءبىرجولا كەلدىمىن" ءبىلدىرىپ ەدى.
كەرەۋەتكە شالقالاپ قۇلاي كەتكەن جىگىت قالىڭ ويدىڭ تۇڭعيىعىنا شىم باتتى. قۇلاشتاعانمەن مالتۋ قيىن. تىرباڭداعانىمەن بويلاتپايدى. باسىنان اسا كومىپ كەتكەن شىتىرمانىمەن تۇنشىقتىرىپ بارادى.
ماقساتىنا جەتىپتى. ءتىپتى جىل تاۋلىگى ورالماي-اق تەز جەتىپتى. وسىدان توعىز اي بۇرىن قيالىن عانا قامشىلاعان كەشەگى جالاڭاياق ستۋدەنت، تەسىك قالتا ينجەنەر عانا ەدى. باستا ءۇي، باسقا كۇيدىڭ ءبىرى دە جوق ەدى. كوشە كەزىپ ءجۇرىپ كوپ تەرەزەلەرگە كوز سۇزەتىن. كوپ تەرەزەلەردىڭ ار جاعىنان قاراڭداعان بەينەلەرمەن ۇستاسىپ، ليۋسترالاردى بىت-شىت قيراتارداي قالشىلدايتىن. ءوز ۇلەسىن وزگەلەر ۇرلاعانداي، ءوز جەرىندە وزگەلەردى توبەسىنە شىعارعانداي كورەتىن. سوعان ىزاسى قوزىپ، اشۋى قايناپ، شاماسى كەلسە، الاتاۋدى التايعا قوسىپ، التايدى قاراتاۋعا جاماپ، تاعى ءبىر "اقتابان شۇبىرىندى" بولسا دا، انا تىلىنەن باسقا وزگە ءتىل ەستىلمەس وڭاشالىق جەتسە دەپ شابىناتىن. ءبىراق ونىسى تەك كوشە كەزگەن ساتتەردە تەرەزەنىڭ تۇسىنان "ستەپ دا ستەپ كرۋگوم"... نەمەسە "ارلەكينو، ارلەكينو-لاردىڭ" توگىلەتىن كەزدەرىندە عانا شيرىعاتىن. ەندى مىنە، ءبارى بار. قالاداعى ەڭ ادەمى ۇيلەردىڭ بىرىندەگى اتشاپتىرىم ءۇش بولمەلى پاتەر، قالاسا، بۇنىكى. قالاداعى ەڭ سۇلۋ، ەڭ سىلقىم، ەڭ باي كەلىنشەك قالاسىن، قالاماسىن بۇنىكى. استىندا جەلقايىقتاي سىرعىعان جۇيرىك "جيگۋلي". ەرتەڭ عىلىم كانديداتى دەيتىن قاتىرما قاعازدى جامباسقا باسىپ، اناۋ جارقىن-پارقىن، سەرگەي-مەرگەي، قادىربەك-سادىربەكتەرگە پىسقىرىپ تا قارامايتىن لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى بوپ شىعا كەلەيىن دەپ وتىر. ودان سوڭ... عىلىم دوكتورى، بالكي پروفەسسورلىق، تەك وزىڭە عانا بايلانىستى دەپ عازيز قۇلتانوۆيچ تاعى ءبىر يگىلىكتىڭ قۇلاعىن كورسەتە قىلتيتىپ قويدى. ءبارى وزىنە بايلانىستى. ەگەر ومىردەگى ءوز ماقساتىنا شىن جەتكىسى كەلسە... ياعني مىناۋ توباناياق كوپتىڭ بىرىندەي ۇساق-تۇيەككە الدانباي، اناۋ... اناۋ بيىككە قونجيتاتىن كەسەك ماقساتقا قول سوزسا، وندا ارينە، ءبارى وزىنە عانا بايلانىستى. وندا نە؟.. قۇر تىرباڭداي بەرۋى كەرەك نە؟ وندا شاتى ايرىلىپ، سانى سالدىراپ، تىزەسى قالتىراپ بولدىرىپ بارىپ، جەر ورتاعا دا جەتپەي قۇلاۋى ابدەن مۇمكىن. وعان كوزى جەتىپ بولعان. ءبىر باسىندا ون كىسىگە تاتىر ءبىلىم مەن تالانتىڭ بولسا دا، جەكە تىرمىسىپ تۇك وندىرە المايتىنىڭ بۇل زاماندا اكسيوما عانا. ەندەشە نە ىستەۋ كەرەك؟ ءتاندى تۇعىرعا قوندىرۋ ءۇشىن جاندى قۇربان ەتەر مە؟ اۋليەلىك پەن اق كويلەكتىك بۇگىندە كىمگە داركەر؟ سولار ءوزى قالدى ما؟ جانىم — ارىم دەپ الدەنەسىن بۇلداعان كارى قىزشا تاقۋاسىپ وتىرىپ العاننان نە ۇعادى؟ ۇتا قويار ما؟ تاقۋا بولعاننان نە ۇتادى؟ اۋليەمسىنگەننەن تاپقان پايداسى نە؟ ساۋلەنى قىزعىشتاي قورىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ وبەكتەپ ءجۇرىپ، بار اسىلىنان ءبىر-اق تۇندە ايىرىلىپ، جەر توقپاقتاپ وتىرىسى مىناۋ عوي. سول ما ار مەن جاننىڭ تازالىعىن كۇيتتەۋدەن تاپقان ولجاسى؟ مەيىربان دا ادال بولام دەيتىندەردىڭ الدانىپ قالا بەرەتىنىن ەسكەرەتىن شاق الدەقاشان جەتپەپ پە ەدى. ارينە، ساۋلەتايدى بىردەن ۇمىتا قويۋى قيىن. ارمانى مەن ارمانى ساباقتاسقان.ءۇمىتى مەن ءۇمىتى قابىسقان. ءبىراق وتكەنگە ەندى ورالۋ قاجەت ەمەس. ەمەس. وتكەننىڭ ەسىگىن قاتتى جاۋىپ، كىلتتەپ تاستاۋ كەرەك. ءوي، جابۋ دا وڭاي ەمەس-اۋ. اينالىپ سوعىپ ءوزى-اق الدىندى وراعىتا بەرەر-اۋ. ساۋلەنى ۇمىت، ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتى ۇمىت، شۇرىم-بۇرىم سەرگەي، جارقىنداردى ۇمىت، ءبىراق باراقتار ۇمىتىلار ما؟اناۋ كەدەي-كەپشىكتىگىڭنىڭ بەلگىسىندەي اناڭنىڭ ۇساق كۇيكى تىرلىگى ۇمىتىلار ما؟ قايدان ۇمىتىلسىن! ماڭدايىڭا ويىپ باسىلعان قارعىس تاڭباسىنداي عۇمىر بويى قۇرساۋىنان ءبىر بوساتپاس. بوسانۋ ءۇشىن تاعى دا سول ءبىر-اق جول - اردى تانگە قۇربان عىپ شالۋ كەرەك. تەك ءوز جانىڭدى عانا ەمەس، تالاي جاندى، تالايدىڭ ارىن. سوندا عانا بيىك ماقسات تابانىڭنىڭ استىندا جولبارىستىڭ يلەنگەن تەرىسىندەي بىلقىلداپ جاتادى. سوندا عانا ار سوتى، جان ازابى دەيتىن كۇيرەك كۇيگەلەك جانداردىڭ ويلاپ شىعارعان دال باسا تىرلىگىنەن اۋلاق تۇراسىڭ. ال ەگەر سول ار سوتى، جان ازابىنا سەنەر بولساڭ، وندات مايسارانى ۇمىت، عازيز قۇلتانوۆيچتى جاۋىڭا اينالدىر، باراقتى جەندەتىڭ ەت تە، كۇل پارشاسى شىققان ساۋلەتايدى جاماپ-جاسقاپ الىپ، قولتىعىڭا قىس تا، اناۋ تەحنيكالىق ەتاجداعى ساسىق سۋى سارىلداعان قاپاسقا تىرىدەي كومىل. سەنىڭ ادالدىقپەن الار ۇلەسىڭ دە، ەنشىڭ دە سول. سول عانا! باسقانى دامەتپە. ءتىسىڭ قىشىماسىن!
اۋ، سوندا قالاي بولعانى؟ جىلاعان ساۋلە جىلاي بەرسىن. جازىقسىز بەكتەمىر تەمىر توردىڭ ار جاعىندا قالا بەرسىن. باراق، ماگومەدتەر بەل السىن. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ بيىك لاۋازىمى بەت پەردە بولىپ، تالاي قىلمىستى جاسىرىپ جاساتا بەرسىن. ماقان اۋىلدىڭ كارى-جاسىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ، "ءاي" دەر اجە، "قوي" دەر قوجا تاپپاسىن. مايسارا اي سايىن ۋىس-ۋىس اقشا اكەلىپ، بالتانىڭ مودالى كيىمىنىڭ سانىن كوبەيتسىن. اناۋ ۇي-كۇيسىز سۆەتالار اۋرۋدان شىقپاسىن. وسى ما جان كۇيتتەگەندەگى الارى. كورە تۇرىپ، كورمەۋ، بىلە تۇرىپ ءوزى دە سولارعا ىلەسىپ، قوسىلا تەپەكتەۋى — سۇمىرايلىقتىڭ شىڭى ەمەس پە. جاي عانا سۇمىرايلىق پا ول. دوكىر، مەكەر، جىمىسقى، جانتۇرشىگەر لاس قىلمىستىڭ ءوزى ەمەس پە.
جو-جو-جوق! ەلدەن ەرەكشە بولا المايدى. بولۋعا قاقىسى دا جوق. "بالىق باسىنان ءشىريدى". لەونيد ءيليچتىڭ ءوزى وسى اتالعانداردى قىلمىس سانامايدى. ۇشقارىلىق دەمەيدى. كىناعا قوسپايدى. سەبەبى مە؟ سەبەبى — اناۋ توسىندەگى ساۋسىلداعان تەمىرلەر. سەبەبى — اناۋ ءمينيستردىڭ ورىنباسارلىعىنا راكەتادان دا جىلدام كوتەرىلگەن ۇلى مەن كۇيەۋ بالاسى. سەبەبى — تولىپ جاتىر عوي سەبەپتەر. ورىندالماعان جوسپار ورىندالعان بوپ جاتسا، سالىنباعان ۇيلەر سالىنعان بوپ جاتسا، دۇكەنگە تۇسپەگەن ەت پەن ءسۇت، ماي مەن جۇمىرتقا ساتىلعان بوپ جاتسا، ءوزىن-وزى ماڭدايعا تومپەشتەپ، ءوزىن-وزى كىنالاپ، ءوزىن-وزى جازاعا تارتىپ بۇل نەگە تىراشتانادى. تاۋبەگە كەلەر-اۋ، سول تاۋبەگە كەلىپ ادالدىق الدىندا، ار الدىندا باس ۇرعانىن دۇرىس تۇسىنەتىن جان تابا الار ما؟ اقىماق ساناپ، اۋىشقا بالاپ، سىرت اينالىپ ءتۇڭىلىپ كەتكەن جۇرت سودان كەيىن ماڭايىنان جۇرەر مە. جۇماق دۇنيەدەن توزاق وتىنا قاشقان جاندى، ارينە، ەشكىم ساۋدىڭ قاتارىنا قوسپايدى. ەندەشە، ءوزىن ءوزى قاجايتىنداي سۇمدىق كۇنا جاساعان جوق. كىسى ولتىرمەپتى. ەل توناماپتى. قىز زورلاماپتى. شىنى شيشاداي سىڭعىراپ، مولدىرەپ تاپ-تازا تۇر. "التىندى جەردەن، اقيقاتتى قايعى مەن شەردەن تابادى" دەيتىندەر شەر-شەمەنىن وندا كومەيلەپ جۇتا بەرسىن. قاسىرەت شەگىپ اقيقاتقا جەتكەنشە، قىزىق كورىپ كۇناعا باتقان كوپ ارتىق.
ساۋلە... وكىنىش قانا قىرنايدى. سارى مايداي ساقتاعانىنىڭ ءدامىن تاتا الماعانى ايانىشتى-اق. سىباعاسىنان قاعىلىپ جۇرەتىن قانداي اشىقاۋىز جەتىم نەسىبەلى ءمۇساپىر ەدى. ايتپەسە عوي ساۋلەنىڭ قىزىعىن ءوزى كورەتىن ەدى. مۇمكىن كۇدەردى بىردەن ۇزگەنى بەكەر مە ەكەن. كارلەن كەسە سىنىعىنداي ەمەس پە ول. قادىرلەي بىلسە، ءالى دە توياتتاۋىنا جاراپ قالار. مايسارا دا سىنىق كۇيىندە كەزدەسسە دە، ءشول قاندىرۋعا جاراپ ءجۇر عوي. ءبىرجولا ىسىرىپ تاستاعاندا نە تۇسەدى. جامان-جاقسى بولسىن ءوز قولىمەن ماپەلەپ وسىرگەن قىزعالداعى ەدى عوي. بىرەۋ ءۇزىپ تاستادى دەپ، سولا قويماعان راۋشاندى ەڭكەيىپ كوتەرىپ، توسىنە قىستىرسا، ءالى دە جۇپارىنا تۇشىنباس پا. ءاي، ءبىراق جۇلىنعان گۇلدىڭ اتى — جۇلىنعان گۇل. ءقايبىر جۇپار قالۋشى ەدى وندا. كوپ ويلانعاندا، كوپ قينالعاندا نە تۇسەدى".
كەرەۋەتتى سىقىر ەتكىزىپ اۋنادى. مۇرنىنا جاستىقتان مايسارانىڭ ءيسى جەتكەندەي بولدى. ەتپەتتەپ جاستىققا تۇمسىعىن كومدى.
"مايسارا! مايساراما جان جەتپەيدى. مەندەگى جوق قاسيەتتەر مايسارامدا بار. جانى نازىك جۇرەگى كەڭ. سونسوڭ قىزعانشاق ەمەس. ساۋلەنى انە، ۇيگە ەرتىپ كەلىپ، جاناشىرلىق كورسەتىپ جاتىر. ال، ساۋلە ونى اياماس ەدى. مەن ساۋلەنى بىلەم".
قايتادان شالقاسىنا اۋدارىلدى. ەندى تاناۋىنا قازىنىڭ ءدامدى ءيىسى جەتتى. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ داستارقانىنان اۋىز تيگەنىمەن، ۇلكەن ادامنىڭ مىسى باستى ما، ونشا قاربىتىپ تاماق جەي الماپ ەدى، شۇرقىراعان قارىن الەك سالا باستادى.
"مايسارانىڭ داستارقانىنا دا ەشنارسە جەتپەيدى. سونداي قولى اشىق. جانە سونداي ءدامدى پىسىرەدى، نە پىسىرسە دە".
بالتا ورنىنان تۇرىپ، زالعا كىردى. مايسارا مەن ساۋلە شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ساۋلە تىجىرىنىپ، تەرىس اينالعان بولدى.
"تىجىرىنا بەر، كوگەرشىنىم. ەندىگى ءقادىرىڭ قالايى قاسىقتاي-اق!" دەگەن قاراسپەن بالتا ەپ-ەرسى كۇلىمسىرەپ مايساراعا وكپەلەگەن بالاشا تورسيدى.
— وزدەرىڭ وڭاشا شاي ءىشىپ، مەنى اشتان-اش قاماپ تاستايسىڭدار، ءا.
— ۇىقتاپ قالدى عوي دەپ... اس پىسكەنشە جاتا تۇرسىن دەپ وياتقىمىز كەلمەپ ەدى، — دەپ مايسارا جۋىپ-شايدى.
— قايسىڭنىڭ وياتقىلارىڭ كەلمەگەن؟
ساۋلە يىق قۋشيتتى. كەسەسىن الاقانىمەن باسىپ، ورىندىعىن سىرعاناتا ستولدان كەيىن شەگىندى.
— مەن... ساۋلە سەنىڭ كەلگەنىڭدى دە بىلگەن جوق.
— ءاۋ، ساۋلەتاي، ونىڭ نە؟ ات قۇيرىعىن كەسىسكەن سياقتىسىڭ با، — دەپ بالتا تەسىرەيدى.
ساۋلە جىگىتكە ىزالانا قاراعان، ءبىراق كوز توقتاتۋعا ءداتى شىداماي، موينىن بۇرىپ اكەتىپ ءۇنسىز قالدى.
— شايىڭدى ءىش، — دەدى مايسارا جايلاپ قانا. — الما مازاسىن. ساۋلە، بولدىڭ با؟ نەگە از ءىشتىڭ؟
— راقمەت... — ودان ءارى دىرىلدەگەن داۋىس كومەيگە تىعىلىپ، كوزدەن جاس ىرشىتارداي حالگە جەتكەن ەدى. سونى سەزگەن بالتا ودان سايىن تاقىمدادى. مىناۋ جازىقسىز جاپا كورگەن قىزدى جازعىرىپ قيناسا، جانىلا راقات تاباتىنداي كوردى.
— تويعان عوي. ەكەۋلەپ-ۇشەۋلەپ تويعىزعان عوي ابدەن.
ساۋلە ورنىنان اتىپ تۇردى. كوزدەرى ۇشقىن اتىپ، شوق شاشىپ، بۇكىل دەنەسى اشۋعا بۋلىققان ەكەن.
— ءيا، تويدىم! ءبارى سەنىڭ ارقاڭ! سەنىڭ كەسىرىڭ! سەن قايىرسىز بولماساڭ، سەن جەڭىلتەك بولماساڭ، سەن كورسەقىزار بولماساڭ، مەن تويماس ەدىم دە قانباس ەدىم! سەن ارانداتقان! سەن اداستىرعان! بىرەسە ولاي شالقىدىڭ! بىرەسە بۇلاي شالقىدىڭ! تۇراقتى كۇنىڭ، تۇراقتى ءسوزىڭ جوق سەنىڭ! ءيا، تويدىم. سەنىڭ ارامدىعىڭ تويعىزعان مەنى. سەنىڭ زالىمدىعىڭ تويعىزعان مەنى. مەن سەنىڭ ىشەگىڭنىڭ قىرىندىسىنا دەيىن بىلەم. مەنى وسىنداي قورلىق كەپكە تۇسىرگەن سەن. سەنسىڭ، بالتا! سەنىڭ پيعىلىڭ! سەنىڭ نيەتىڭ! سەنىڭ قاراۋلىعىڭ! سەن الدىڭعى كۇنى مايسارانى كوردىڭ. كوردىڭ دە نىلدەي بۇزىلدىڭ. ونى مەن سەزبەيتىندەي ماۋباس ەمەسپىن. كەشە ۋادەلەسكەن جەرگە دە كەلگەن جوقسىڭ. مۇمكىن اناۋ جىگىتتەردى سەن جىبەرگەن شىعارسىڭ؟ مەن سەنىڭ داۋسىڭدى ەستىگەم، بالتا! سەنسىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرعان! سەن — جاۋىز! سەن — جىرتقىش! جەك كورەم! يت ەتىنەن دە جەك كورەم سەنى. سەندە ار جوق، سەندە ۇيات جوق. سەن ونىڭ ءبارىن تىرىدەي كومىپ تاستاعانسىڭ. لاعنات جاۋسىن ساعان! قارعىس اتسىن سەنى! كوز جاسىم تاپسىن سەنى! — دەپ ساۋلە ءبىر اتتاپ جاقىنداپ كەلدى دە، بالتانىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ جىبەردى.
بەتىنە جۇققان تۇكىرىكتى جەڭىمەن سۇرتە-مۇرتە اتىپ تۇرعان بالتا جۇدىرىعىن تۇيە ۇمتىلا بەرگەندە مايسارا قولىن قاعىپ قالدى.
— بولدى! وتىر!
بالتا سىلق ءتۇستى. ساۋلە تۇرا جونەلدى. مايسارا دالىزگە ىلەسە شىقتى.
دىرىلدەپ قالشىلداعان جىگىت كوپكە دەيىن وز-وزىنە كەلە المادى. بەتىنە تۇكىرىك ەمەس ۋ تيگەندەي قايتا-قايتا سۇرتكىشتەپ ابىگەرلەنىپ وتىر.
"جامان اتقا جال بىتسە"... قاراشى جەرلەۋىن! اياعاندى بىلمەيدى-اۋ. ايتپەسە باياعىڭا-اق باۋىرىما باسىپ ۋماجداپ تاستاعانىمدا ءدال ءبۇيتىپ سايراماس ەدى! قاپ! باسقا ۇرعانداي تۇقىرتىپ كەتكەنى باتتى-اۋ بارىنەن بۇرىن. جاۋىزدى كورمەي ءجۇر ەكەن. اقىرى جاۋىز اتاناتىن بولعان سوڭ بۇل كۇنىن دە كوپ قىلۋىم كەرەك ەدى. ءاي، مايساراعا نە جوق. قولىمدى قاعىپ... ەركەككە قارسىلىق بىلدىرەدى، ءا. ەكەۋىن دە ءدال ءقازىر پارشەك-پارشەك ەتەيىن بە وسى!.. كىمدى باسىنادى بۇل شوپجەلكەلەر؟.."
سالدەن سوڭ مايسارا كىردى.
— سەنىكى ءجون ەمەس، بال. جانى ونسىز دا شيرىعىپ وتىرعان بيشارانى سونشاما مۇقاتقانىڭ قالاي. جازىعى قانشا ەدى؟ نەگە سونشا ءشۇيىلدىڭ؟
— بار جازىعى... جازىعى بار، — دەپ بالتا قايتالاي بەردى.
— ول نە جازىق؟ — دەپ مايسارا ادەمى ءجۇزىن تۇگەل بۇرىپ، بالتاعا قادالا قارادى.
— ونى ءوزى بىلەدى.
— بىلمەيدى ءوزى. ساۋلەنىڭ بىلەرى: كىناسىز كۇيرەگەنى. ساۋلەنىڭ بىلەرى: قاناتىن وت شالعان كەزدە قاسىنان سۋ سەبەر جاقىن ادامىنىڭ تابىلماۋى. الدانۋى. سول عانا ساۋلەنىڭ بىلەرى. سولاردى جازىق پەن كىنا ساناساڭ، بال، وندا مەن دە سەنى تۇسىنۋدەن قالعان شىعارمىن.
— مايسارا، سەنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەت، ىزگىلىك نيەت، قامقور قول ۇشى دەگەنىڭنىڭ ءبارى — بوس ءسوز. مىناۋ قوعامدىق ورتادا قالت-قۇلت ەتىپ ەربەڭدەپ ءجۇرۋ ءۇشىن ولارىڭنىڭ بىردە ءبىرى قاجەت ەمەس. قايتا ىزگىلىك مەيىرىم، ادامگەرشىلىك دەپ شىرىلداعان جاندى ءقوجاناسىر دەپ، دون كيحوت دەپ كۇلكى ەتىپ، اپارىپ تاستايدى. ءبىر عانا وزگەرمەس، اۋىتقىماس نارسە، مايسارا، ول ءوزىڭدى ءوزىڭ ساقتاۋ، ءوزىڭدى ءوزىڭ قورعاۋ. ول ءۇشىن باسىڭدى تاۋعا سوعاسىڭ با، تاسقا سوعاسىڭ با ايتەۋىر كوزدەگەن ماقساتقا قالايدا جەتىپ جىعىلۋعا تىرىساسىڭ. وندايدا جولىڭدا تاس جاتۋى دا مۇمكىن. جولىندا باس جاتۋى دا مۇمكىن. ىلگەرى اتتاۋ ءۇشىن تىرەك كەرەك بولسا، اياق استىنداعى ياكي تاس، ياكي باس دەپ اجىراتىپ ءۇڭىلىپ جاتپايسىڭ.
— جو-جوق، بال! مىناۋىڭ ءبىزدىڭ قوعامدىق فورماسياعا جات. بىزدە ادام ادامعا تۋىس، دوس، باۋىر، — دەپ مايسارا قول سوزىپ بەرى شاقىردى.
— باۋىر!.. تاپقان ەكەنسىڭ باۋىردى. ماگومەد، باراقتار قىلدان تايىپ كورشى، باۋىرىڭدى قابىرعاڭدى تىرىدەي سوگىپ سۋىرىل السىن. ادام — ادامعا ءار زاماندا قاسقىر. ءار قوعامدا قاسقىر. ال قاسقىر بولۋ ءۇشىن وندا دا ارلان كوكجالى بولۋ ءۇشىن قاي كەزدە دە باي بولۋعا ۇمتىلعان. ەڭسەسى بيىك كەۋدەسى شالقاق، ايبىنى اسقاقتىڭ بايلىعى عانا قۇدىرەتتى ەتكەن. ەندەشە جۇلقىسۋ، شايناسۋ ەشقاشاندا بىتپەيدى. ءالسىزدى كۇشتى دومالاتىپ جەيدى، شايناپ شىرىلداتادى. ءالسىزدىڭ تالانى — كۇناعا باتۋ، ابىرويىنان ايرىلۋ، ەڭسەسىن ءبىر كوتەرمەي ەرتەڭنەن كەشكە تىرباڭداۋ. سوندىقتان دا السىزدەر ءاماندا جازىقتى. السىزدەر ءاماندا كۇنالى ءھام كىنالى. العا تۇسپەسىن، داۋىس كوتەرمەسىن، قاتارعا ىلەسپەسىن. "اياز ءالىڭدى ءبىلدى" ولارعا ەش ۇمىتۋعا بولمايدى. ۇمىتتى دەگەنشە وماقاسىپ، توڭقايادى دا جاتادى. انە ولاردىڭ ۇلەسى. انە، السىزدەردىڭ سىباعاسى! انە، ولاردىڭ ورنى، — دەپ ەكى ەزۋى كوپىرگەن بالتا قىزىنىپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
مايسارا جىگىتتىڭ مىنانداي ەلەۋرەگەن قالپىن ءبىرىنشى رەت كورىپ ەدى، كىرپىك قاقپاي قاراپ قالىپتى. بالتا ءسوزىن بىتىرگەندە باسىن قايتا-قايتا شايقادى.
— بالتا، مەن ءبىر نارسە اڭعارسام، سەن سونداي قىزعانشاقسىڭ.
— مەن بە؟! — بالتا كۇلگەن بولدى. — كىمدى قىزعانىپپىن؟ الگى شۇيكەباستى ما؟
— جوق! قىزعانشاق دەگەندە مەن باسقاشا ماعنانى زاۆيست دەگەن ءماندى ياعني كۇنشىلدىكتى، باقاستىقتى ايتام. سەندە سول باقاستىق كوپ. ەندى ءدال ءقازىر انىق بايقادىم. سەن وزىڭنەن مىقتىلاردى، دارەجەسى بولسىن، قىزمەتى بولسىن، ايلىعى بولسىن، بايلىعى بولسىن سونداي قىزعاناسىڭ. سونداي كۇندەيسىڭ. سەن سولاردان اسىپ تۇسكىڭ بار. سەن سولاردان وزىپ كەتكىڭ بار. سول ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنىپ، ەشتەڭەدەن ايانبايتىن ءتارىزدىسىڭ. بۇرىن سەن، بال، مۇنداي ەمەس ەدىڭ. قازىرگى سەنىڭ بار نيەتىڭ — بايۋ. ەلدەن ەرەكشەلەنۋ. اتاق ءوسىرۋ. ءبىراق ونىڭ ءبارى ەڭبەكسىز كەلسە، تەز وشەتىن ماي شام ەكەنىن ەسكەرگىڭ كەلمەيدى.
بالتا سىلق ءتۇستى. مايساراعا سىعالاي قاراپ، كوزىن وڭ الاقانىمەن كولەگەيلەدى. اسۇيدەن تاسىعان تاماقتىڭ قوڭىرسىعان ءيىسى جەتتى دە، كەلىنشەك جۇگىرە جونەلدى.
"كەرەمەت سەزگىش! راس! قاتارىمنان وزعىم كەلەتىنى راس. ەشكىمنەن كەم ەمەسپىن عوي. ەندەشە نەگە شاڭ جۇتىپ كەشەۋىلدەۋگە ءتيىسپىن. ەڭبەكسىز تاپپا دەپ اقىل ۇيرەتپەك. الدىمەن وزىنە نەگە ايتپايدى ول اقىلىن. مىنانىڭ ءبارى ادال اقى، ماڭداي تەرىمەن كەلگەن-اق شىعار. بۇگىندە ەڭبەكپەن ءبارىن الام دەيتىندەر — كەمباعالدار. ولاردىڭ دا كوزى جوق ەمەس. ولار دا كوپ قارباعىسى كەلەدى. ءبىراق سونىڭ رەتىن تابا الماي قور بولىپ ءجۇر عوي. سودان كەيىن "ادالدىق! تا-زا-لىق!" دەپ وڭەش سوزاتىن قىزىلكوزدەر سولار. مۇمكىنشىلىك بەرىپ، كومەيلەرىنە مايلى سىباعانى تىعىپ-تىعىپ جىبەرسە، وڭەشتەرىنە قۇم قۇيىلىپ، كوزدەرى جايناپ، قوماعايلانىپ شىعا كەلەر ەدى.
ساۋلەتايدىڭ اشۋلانعانداعى ءتۇرى كەرىم ەكەن! جوق، ساۋلەتاي ءالسىز ەمەس. ساۋلەش، قارادا تۇر، مايسارانى ءالى-اق ون وراپ الادى. مەن بىلەتىن ساۋلە بولسا، ونىڭ دۇنيە-مۇلىك مەنشىك-ەنشىگە قۇمارلىعى مەنىكىنەن دە ءارمان. ول بارىمىزدەن دە اسىپ تۇسەدى. ءاي، اشۋلانعانى- اق ۇنايدى. ەكى اياعىمدى تۋرا ءبىر ەتىككە تىقتى-اۋ. تىز ەتە قالعانىم جارامادى. مايسارا قولىمدى قاقپاعاندا سالىپ جىبەرۋىم مۇمكىن ەدى..."
مايسارا ءبىر تاباق ەتتى قايقايتىپ كوتەرىپ كىردى.
— قولىڭدى جۋ، بال.
تۋرالعان ساپ-سارى قازى كوزىن قارىپ ءتۇستى.
— اي دا مايەچكا! قازى عوي مىناۋ!.. جارىقتىقتىڭ ءيسىن-اي، مۇرىن جارىپ بارادى-اۋ!
قولىن جۋىپ كەلگەن بالتا ەندى ستول ۇستىنە قونجيگان "ۆارديحانى" كورىپ، مايساراعا كۇلە قارادى.
— ماي مەرەكەسى عوي. اتاماساق بولا ما؟
— بولمايدى! ماي، بولمايدى!
تاماق ءىشىپ بولىسىمەن بالتانىڭ باسقاشا ويىندى تەزىرەك باستاعىسى كەلدى. قاتارلاسا وتىرىپ مايسارانىڭ جەلكەسىنە الاقانىن باستى. بارقىتتاي جۇمساق تەرىسى ماپ-مايدا، جىپ-جىلى ەكەن. قارا شاشتى اشىپ جىبەرىپ الگى جەرگە ەرنىن قادادى. تاناۋىنا تەك مايسارادا عانا، مايسارانىڭ جىبەكتەي سۋدىراعان شاشىندا عانا كەزدەسەتىن نازىك ءيىس تولقىنداپ جەتتى. جۇمىر يىق، اتلاس حالاتىن تۇيمەسىن ۇزەردەي اسىعىس اعىتا سىپىرىپ جىبەرگەندە، اپپاق... اپپاق ءمارمارداي بوپ جارق ەتتى. وسى مۇسىنگە، وسى دەنەگە بالتانىڭ كوزى قانشا قادالسا دا ءبىر تويعان ەمەس.
3
اپتابىمەن قۋىرىپ بارا جاتقان ماي ايى دا اياقتالىپ قالدى. كۇننەن كۇنگە ىستىق ۇدەي تۇسۋدە. الدە وسى ىستىقتى اۋىرسىنا ما، الدە ءوزىنىڭ دەرتىنىڭ "جەرىك" دەپ اتالاتىن توركىنىن انىقتاعاننان بەرى ەل بەتىنە قاراۋدان قايمىعا ما، قاتيرا فەرماعا جالعىز كەتىپ، فەرمادان جالعىز ورالادى. وسىندايدا ءوزىنىڭ بۇزاۋ قارايتىن وڭاشا جۇمىسىنىڭ قولايلىلىعىن مەدەۋ كورەدى. ال ۇيىنە كەلسە، ەسىك-تەرەزەنى قاراڭعىلاپ، ءبىر ساماۋرىن شايدى الدىنا وڭگەرىپ، ىسىلداي سوراپتاپ وتىرعانى. قىشقىڭدايتىن اششىنى دا وڭاي تاپتى. مىنا اڭىزاقتا ءسۇت ىرىمەي تۇرار ما، كىشكەنە قاپشىققا سالىپ سۇزبە قىلىپ ەدى، تاڭدايىنىڭ ءدامىن قۋىردى. ماڭدايىنىڭ جەتپىس جەتى پورا تەرىن اعىزدى. ەكى-ۇش مارتە ساۋساق باتىرا شەڭگەلدەپ الىپ كومەيلەي سوعىپ ەدى، جەرىگى قاندى ما، سودان كەيىن بەتتەي الماي قالدى.
ايعانشاعا كەشە ىمىرتتا كىرىپ شىققان. جايشىلىقتا دا بەكتەمىرگە "ەركەلەپ" ءجيى بۇركەنىپ قالاتىن بايعۇس، ەندى ۇلىنان ءولى، بايىنان ءتىرى ايرىلعان سوڭ ءتىپتى بوجىراپ كەتىپتى. بوكسەسىن كورپەمەن وراپ الىپ، ىڭقىل-سىڭقىلدى بۇرىنعىدان دا كوبەيتىپ جىبەرىپتى. الپامىس بالا بالالىق ويىننان ەرتە اجىراپ، تومپاڭداپ سۋ تاسىپ، تىمپىڭداپ اۋلا سىپىرىپ، قۇنتىڭداپ تورى اتتى جايعايتىن بوپ اپتى. "ءاي، ءبىراق، ويىن بالاسىنىڭ ەرەسەك تارتقان كوزقاراسى قيىن ەكەن، تومەننەن ساعان ەرگەجەيلى شال قاراپ تۇرعانداي وز-وزىڭنەن قۋىستانادى ەكەنسىڭ" دەپ قاتيرا تالاي زاپىلانعان.
كەشە دە ايعانشا توسەك تارتىپ قالعان ەكەن، قاتيرانىڭ قاراسىن كورگەندە كادىمگىدەي ەس تۇتتى. بۇرىنعى اتىرىنىپ تۇراتىن ادەتىن ۇمىتىپ، جۇزىنە مەيىرىم شاقىردى.
— قالايسىڭ، ايعانشا؟
— مەنىكى بەلگىلى جاي عوي، قاتيرا. وسى ءبىر اۋرۋ شۇعىلىنان قاتتى جابىستى عوي. مىناۋ بۇيىرىمنەن، ۋ- ۋح، جالعان-اي، قانجارداي قادالىپ بارادى-اۋ. قيمىلداسام، وھ اللام-اي، سۇيەك-سۇيەگىمدى سىرقىراتىپ، جانىمدى كوزىمە كورسەتەدى. قايتەيىن، اناۋ كىشكەنتاي الپامىسىمنىڭ، ۋح، ءتاڭىرىم-اي، كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەيىنشى دەپ قايرات جيناعان بولام. ايتپەسە، قان قاقساتاتىن شەرىمە دەرت قوسىلعانىن قۇدايدان تىلەپ پەم.
قاتيرا ءۇيدىڭ ءىشىن جيناستىرىپ، ساماۋرىنعا سۋ قۇيىپ، وت سالىپ، سيىردى ساۋىپ، ءسۇت ءپىسىرىپ، قايماق قايناتىپ، ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزىپ-اق تاستادى. الپامىس تا "تاتەلەپ" جانىنان قالماي، قولىنان كەلگەن كومەگىن جاساپ ءجۇر.
— ويناپ كەلە عوي، الپامىسجان.
— اپام ىزدەپ قالار.
— ىزدەسە، مەن بارمىن عوي. ىزدەمەيدى.
— جالعىز قالسا، ىلعي مەنى شاقىرادى دا جاتادى.
— ءبىز، اپاڭ ەكەۋمىز شاي ىشەمىز. سونسوڭ مەن اپاڭنىڭ باسىن جۋىپ بەرەم. قاسىندا بولام عوي. ويناپ كەلە عوي. وي، ايتپاقشى، قارنىڭ اشقان جوق پا؟
— اشپايدى. كەشەگى ەتتى دە مەن تاۋسىپ جەگەم. اپام تۇك ىشپەيدى. مەنى كورمەسە، جىلاي بەرەدى، ۋحىلەي بەرەدى.
— ەندى جىلامايدى، الپامىس.
— كوكەم قاشان كەلەدى، تاتە؟
— جاقىندا كەلىپ قالار...
— اناۋ ساعيت كەلمەيدى دەيدى.
— قاي ساعيت؟ سۇيمەنقۇلدىڭ شەشەگى مە؟
— سول! سەنىڭ اكەڭ كىسى ولتىرگەن دەيدى. كىسى ولتىرگەن كىسىنى ستەنكاعا قويىپ اتىپ تاستايدى دەيدى. تاتە، ستەنكا دەگەن نە؟ قابىرعا ما؟
— قويمايدى ستەنكاعا! سەنىڭ كوكەڭ ناعىز ازامات، الپامىس! سەنىڭ كوكەڭ سونداي جاقسى ادام، الپامىس. ول ولمەيدى. ول كەلەدى. قايتىپ كەلەدى، — دەپ قاتيرا بالانى قۇشاقتاي الىپ، ەڭكەيىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، باۋىرىنا قىستى.
— كوكەم كىسى ولتىرمەيدى. كوكەم... كوكەم!.. — الپامىس يىعى سەلكىلدەپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. مىناۋ وكسىكتە ءسابي جۇرەكتىڭ نالاسى، وكپەسى، جالعىزدىعى، قىساسى — ءبار-بارى بار ەدى. قاتيرا قوسىلا جىلاۋدان قورقىپ، بەتىن بالانىڭ يىعىنا توسەپ، قاتايىپ الدى دا، الپامىستىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— جىلاما، الپامىس. سەن جىگىتسىڭ عوي. ەندىگى، كوكەڭ كەلگەنشە، وسى ءۇيدىڭ باس كوتەرەرى ءوزىڭسىڭ. اپاڭ، انە، اۋىرىپ قالدى. سەنىڭ جىلاعانىڭدى كورسە، ودان سايىن اۋىرادى. ال سەن جىگىتسىڭ. انە، ءۇيدىڭ ماڭايىن سىپىرىپ، تازالاپ قويىپسىڭ. كوكەڭ كەلگەندە ءوزىڭدى ازاماتىم دەيدى.
— تاتە، راس پا؟ كوكەم كەلە مە؟ مەنى ازاماتىم دەي مە؟ — دەپ بالا تەز تۇتاندى.
— دەيدى. ايتادى، الپامىس. بار ەندى ازداپ ويناپ كەل.
كوڭىلى جايلانعان بالا قۇلدىراڭداپ جۇگىرە جونەلدى. الپامىستىڭ سوڭىنان ەلجىرەي قاراپ قالعان قاتيرانىڭ ەكى بەتىن تىلە اققان قورعاسىن جاس كەشكى شاپاقتا وتتاي بولىپ الاۋلادى.
ايعانشا شايدى ۇزاق سوراپتادى. ىشتەگى قۇسا عانا اۋىرتا ما، كوڭىلى ءسال بولىنسە، كادىمگىدەي جۇزىنە شىراي جۇگىرىپ، ءوڭى كىرىپ قالادى ەكەن، سونى بايقاعان قاتيرا جايشىلىقتاعى اۋزى اۋىرلىعىن ۇمىتىپ، تالاي اڭگىمە، تالاي وسەكتى ايتىپ تاستادى.
— ويپىرماي، دەسە، ايعانشا، اناۋ ءنازيا، الپامىستىڭ ءمۇعالىمى شە، سول ءوزى قىزىق ادام ەكەن، — دەپ ءسال كىدىردى. ايعانشا ەلەڭدەي باستادى.
— سول شىركىندى اركىم-اركىم ءسوز قىلاتىن بوپ ءجۇر عوي. جەڭىلتەك دەسەدى.
— ءتىپتى ايتپا! ابدەن ۇشقالاق ەكەن. الدىڭعى كۇنى قارا تورپاقتى ىزدەپ جۇرسەم... مەكتەپ وقۋشىلارىمەن وزەن جاعاسىندا ءجۇر. تىرداي جالاڭاش!..
— قوي، قاتيرا، تىرداي جالاڭاش ەمەس شىعار؟!
— ءتوسى مەن بۋتىندا ءبىر-بىر تارتارى عانا... بالامەن بالا بوپ سۋ شالپىلداتىپ شومىلىپ ءماز. ءوزى اراققا دا ءۇيىر دەسەدى. الگى ماقاننىڭ "راحاتحاناسىندا"... — ماقاننىڭ اتى تىلىنە ورالىسىمەن ءۇنى ءوشتى.
— ماقاننىڭ "راحاتحاناسىندا" نە بوپتى؟
— سوعان ءجيى بارادى دەيدى ءوزىن. ايعانشا، شايدى بولدىڭ با، كەسەڭدى نەگە توڭكەردىڭ؟
— بولدىم، ابدەن قاندىم.
— وندا مىنا قالعان سۋمەن باسىڭدى جۋىپ بەرەيىن.
ايعانشانىڭ باسىن جۋىپ، توسەگىن قاعىپ-سىلكىپ قايتا سالىپ، ەندى شاشىن تاراۋعا كىرىستى. ەكەۋى ءدال ءقازىر بىرىنە-بىرى سونداي جاقىن، ءبىرىن-بىرى سونداي ءىش تارتىپ وتىر. باستارىنا جالعىزدىق ءتۇسىرىپ، كىرىپتارلىق كورسەتكەن تاس باۋىر دۇنيەگە يىق تيىستىرگەندە كادىمگىدەي سەس بايقاتاتىن ايبار تاپقانداي كورەدى. اركىم سىيلاعاننىڭ ق ۇلى. ايعانشا قاتيرادان بەكتەمىرىن قىزعانىپ قانشا تىكسىنسە دە، ءدال مىنانداي جانىنا شوق تۇسكەن كەزدە سۋ سەبەلەگەن قۇربىسىن قياناتقا قيمايدى. سودان بولار قاتيرانىڭ ءار قيمىلى، ءار ءسوزى جانىنا مايداي جاعىپ بارادى.
— ايعانشا، شاشىڭ ءالى ۇزىن، — دەپ قۇلاشتاپ تاراعان قاتيرا كەنەت ءۇڭىلىپ، توقتاپ قالدى.
— نە؟ نەمەنە؟ — دەدى ايعانشا.
— اق! اق تۇسە باستاپتى.
— اق تۇسەدى عوي، قاتيرا... ءتۇسىردى عوي دەرتىم. ايتەۋىر بەكتەمىرگە ءبىر اللا ءوزى جار بولىپ، ادىلەت اراشالاپ السا، شاشتىڭ اعى، بەتتىڭ ءاجىمى ءسوز بە، ءتايىرى، — دەپ ەڭكەيىپ وتىردى دا، ىلە ايعانشا، ارتىنا بۇرىلىپ، قاتيرانىڭ بەتىنە تەسىرەيە قادالدى. — سەندە ءالى ءاجىم از... ءاي! ءاي، قاتيرا! ويپىرماي، بەتىڭە نوقتا تۇسكەن بە؟!
قاتيرا سەلك ەتە قالدى. جۇزىندەگى مەيىرىم ساتتە سۋسىپ، ءدىر ەتە شوشىنىپ، بوپ-بوز بوپ كەتتى. دەم اراسىندا كوزىنە قۇيىلىپ كەلگەن ىستىق جاستى، كۇيىك جاسىن كىرپىگىمەن جاسىرىپ، ەرنىن تىستەلەپ، تومەن تۇقىردى.
قاتيرانىڭ ءدال وسى ابدىراۋىن ايعانشا وزىنشە ءتۇسىندى. تۇلا بويىن سۋىق شالعانداي قالتىراپ، قۇربىسىنىڭ قولىنداعى شاشىن سۋسىتىپ بوساتىپ الدى دا، كەيىن سىرعىدى.
"بەتى مەن مۇرنىنىڭ ۇستىنە انىق نوقتا ءتۇسىپتى. بەكتەمىر ەكەۋىنىكى راسقا اينالدى. قانداي قارابەت! نە بەتىمەن كوزىمە قارايدى؟ شىمىرىكپەۋىن كاپىردىڭ! ءاي، بەكتەمىر، بەكتەمىر! جانىم جابىرقاپ جۇرگەندە ەندى مىنا وپاسىزدىعىڭدى قالاي كەشىرەم. كەشىرە الارمىن با؟ ەرتەڭ-اق ءبارى بەلگىلى بولادى عوي. قاراشى قانشىقتى! كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعادى ەكەن-اۋ! نەم قالدى ەندى ءقادىر تۇتاتىن؟ بەكتەمىردىڭ جولىن توسقاندا قاي قىلىعىنا ءسۇيىنىپ توسام؟ ەندى دە ەمىرەنە قويام با؟ كەتكەن ەكەن ءبىرجولا. تاپقان ەكەن قالاۋلىسىن. سالداقىنى!"
ويىلداعىسى ەرىكسىز تىلىنە ورالدى.
— سالداقى!
جالعىز سوزدە قانشاما جيىركەنىش، قانشاما كەك قانشاما ءزىل جاتاتىنىن قاتيرا العاش سەزدى. قۇربىسىنىڭ بەتىنە بۇرىلىپ قاراۋعا دا شاماسى جەتپەي، كوزىنە قۇيىلعان جاستى ساۋلاتىپ جىبەردى.
"اقىرى سالداقى اتاندىم. اتاندىم. ايعانشا ايتتى. بۇدان بىلاي جۇرتتىڭ ءبارى مەنەن بەزىپ كەتەدى. وبا شىققان جەردەي اينالىپ قاشادى مەنەن. سالداقىمىن".
ەكى يىعى سولقىلداپ بۋلىعا جىلاعان ايەلگە ايعانشا ودان سايىن جانى تۇرشىگە جاۋىعا قاراپ قالىپ ەدى.
"كور جىلا، جەر جىلا ءبارىبىر ەندى اقتالا المايسىڭ! وپاسىزدىعىڭدى كەشىرۋگە دارمەنىم جوق. قۇربىم ەدىڭ، كۇيەۋىمدى جادىلاپ، نوقتالاپ اكەتتىڭ. ءول دە ماعان، ەندى يسىنەرىم جوق! ەندى يلىگەرىم جوق! قانداي ايار ەدىڭ، قاتيرا! اقىرى مىنە، ۇستالدىڭ. تاعدىردىڭ جازۋىن پەندە توقتاتا المايدى. ماسقارالاپ تاڭبا باسىپ، ءتاڭىر حاق كۇنى ەرتەڭ بار مەكەرلىگىڭدى ەل-جۇرتقا ايعاقتايدى".
ايعانشا شاشى قوبىراعان قالپى شۇقشيا قادالىپ، قاتيرانىڭ ءدال ءقازىر قاتال تاعدىرىنىڭ سوتىنا ۇقساپ كەتتى. قاتيرا سول اۋزىن اشىپ، ءتىل قاتپاعان كۇيى ورنىنان تۇرىپ ەسىكتەن شىعىپ جۇرە بەردى.
— ءاي، سالداقى! بەكتەمىردى ساعان ەندى باسى ءبۇتىن بەردىم! — دەگەن ايعانشا ءسوزى قۋالاپ ەستىلدى.
"نەگە ايتپادىم؟ شىندىقتى نەگە اشپادىم. مىناۋ كۇيدىڭ كۇناقارى بەكتەمىر دەپ ويلايدى ەكەن عوي ايعانشا. قايىرىلىپ بارىپ، ءىشىمدى اقتارسام با ەكەن. ءاي، سەنبەيدى-اۋ ول. كۇناقار ايەلگە كىم يلانسىن. تارت ەندى ازابىڭدى. ادام تۇگىل جاراتقاننىڭ ءوزى تەرىس اينالعاندا، قاي پەندەدەن راقىم تابارسىڭ. اتتى عوي ءتاڭىر قارعىسى!
قاراڭعى كوشەدە ءىلبىپ كەلەدى. ەتەكتە دۋىلداسا ويناعان بالالار شۋى بولماسا، قارسى بەتتەگى كلۋبتان تاراعان دارىلداق مۋزىكا بولماسا، بوتەن دىبىس جوق. اۋىل دەمىن ىشىنە تارتىپ، مىنا جارالى جۇرەك جانى ىڭقىلدى ايەلدى ءۇن-تۇنسىز باقىلاپ تۇرعانداي.
ومىردە پەرىشتە از، پەرى كوپ. اڭدىسىپ، جۇلقىسىپ جاتقان پيعىلداردىڭ قاراۋلىعىن كوبەيتەتىن دە الگى كوپ پەرىنىڭ ارەكەتى. سونى ويلاماي اداسىپ جۇرە بەرىپتى. سەنگەنى جاراتقان ءتاڭىر ەدى. جاراتقان ءتاڭىر سەنىمىن سىندىرىپ، تاعدىر گۇرزىسىمەن توبەسىنەن سوعىپ جىبەردى. ەندى تابار تىرەگى جوق. جالعىز-اق وكىنە قينالاتىنى — ماقان جاۋىزدىعىنىڭ بەكتەمىرگە تەلىنۋى. جازىقسىز شىركىننىڭ كىنالى اتالۋى. ەڭ بولماسا سول ازاماتتىڭ ارىن قالاي اقتاپ الار. اقتاي الماسا، وزىنە تاڭىلعان وسەكتىڭ كىرىن وعان دا جاعىپ، قارالاپ وتەدى عوي. قايتسە جان تىنشىعار؟ قايتسە عانا الاسۇرعان كوڭىلدىڭ داۋاسى تابىلار؟
ءسۇرىنىپ كەتىپ ۇشىپ ءتۇستى. تىزەسىن وڭدىرماي سوعىپ الدى. بۇكتەتىلىپ وتىر. ورنىنان تۇرعىسى جوق. ءدال ءقازىر جۇلدىزى جامىراعان دالانىڭ وگەي بالاسىنداي جاتباۋىرلىق سەزىنىپ، دۇنيەنى تۇگەل تارك ەتىپ، جوعالىپ كەتسە دەيتىن قىتىمىر ويعا بەيىم. تومەندەگى بالالار شۋى مەن جوعارعى جاقتاعى دارىلداق مۋزىكا اۋەنى دە قۇلاعىنا جەتەر ەمەس. دۇنيە بولەك بۇل بولەك. تارازىنىڭ ەكى باسىندا بىر-بىرىنەن اۋلاقتانعان قاپالى ايەل مەن بۇكىل الەم. ءبىراق بىرىنە ءبىرىنىڭ وسەرى جوق، قاتىناس ارەكەتى جوق. ول دا وقشاۋ، بۇل دا وقشاۋ.
الدەكىم يىعىنان تارتقىلادى. قاتيرا شوشىنعان دا، تۇيسىنگەن دە جوق. يىعىنان ۇستاعان ادامعا سەلقوس قانا بەتىن بۇردى. قاراكولەڭكەدە ونشا تانىمادى.
— قاتيرا تاتە، سەن توپىراقتا نەگە وتىرسىڭ؟ ءۇستىڭ بىلعانادى عوي.
— ءا-ا، تىلەۋ؟! سەنبىسىڭ؟
— سەن نەگە جىعىلدىڭ، تاتە؟ اياعىڭ استىنا قارامايسىڭ. سونسوڭ وتىرسىڭ، وتىرسىڭ. تۇرمايسىڭ. تۇرا عوي، قاتيرا تاتە. مەن اپامدى سۇيەپ جۇرەم. اپام تاعى بالنىسكە كەتتى. ان-ا-اۋ جولمەن ماشيناعا مىنگىزىپ اكەتكەن. گرۋزوۆەك ماشينامەن.
— ءا، تىلەۋجان، اپاڭ جازىلىپ كەلەدى. سونسوڭ سەن ونى ءوزىڭ تاعى دا سۇيەپ جۇرەسىڭ.
— مەن ىلعي جول توسام، تاتە. بۇگىن دە كەلگەن جوق. ۇيدە وتىرساڭ ءىش پىسادى. كۇندىز بىلالگە بارعام.
— قايدا؟ قايدا دەيسىڭ؟ — قاتيرا سەلك ەتىپ ەس جيدى. ورنىنان كوتەرىلدى. ءبىلال تىلەۋدىڭ اۋعانستاندا قازا بولعان ءىنىسى. سوندا تىلەۋ وعان قالاي بارادى؟
— بەيىتتەرگە بارعام. ءبىلال كەروي دەگەن جازۋدى بالالار تاس لاقتىرىپ سىندىرىپ تاستاماسىن دەپ بارعام. ولار نەگە تاس لاقتىرادى، تاتە؟
— وينايدى عوي...
— كەرويدى ويتۋگە بولمايدى. ولار دۇشماندى جاقتاي ما، تاتە؟
— جوق، تىلەۋ. نەگە جاقتاسىن.
— اناۋ ساعيت — جامان. "مەن — دۇشپانمىن!" دەگەن.
— ءيا، ول ناشار بالا. ءجۇر، تىلەۋ.
— قايدا؟
— بىزدىكىنە بارايىق. شاي ىشەيىك.
— مەن شاي ىشكەم.
— سەن مەنى سۇيەمەيسىڭ بە؟
— سۇيەيمىن...
جۇمىرتقا قۋىرىپ، قايماق سالىپ، قانت-كامپيتىن تىلەۋدىڭ الدىنا جاقىنداتىپ قويىپ قاتيرا ءوزى دە ستولدىڭ شەتىنە وتىردى. دۇنيەدەن بولەكتەنىپ قالعاندا، سول دۇنيەنىڭ ەلشىسى بوپ قول سوزعان تىلەۋدى كادىمگىدەي قارا تۇتىپ ەس جيدى. ىشىندەگى قاپ-قارا ءتۇس ىدىراپ، ىشىندەگى وكپە-قىجىل مىسقالداپ ازايىپ بارادى. مىناۋ ءوزى اۋرۋ، شالاەستى تىلەۋ بۇعان دەگەن مەيىرىمىمەن-اق دۇنيە قاتالدىعىن جۇمسارتىپ جىبەرگەن ءتارىزدى.
— ءىش، تىلەۋ! شايىڭ سۋىپ كەتتى.
— تاتە، مىنا كامپيتتەردى بالتا اكەلدى مە؟
— ءيا-ا...
— مەن ونى كورگەم. بالتا گورودەكىي جىگىت، ءا؟
— قاشان كوردىڭ؟
— سوندا كەلگەندە ول مەنەن قوبلاندىنىڭ مولاسىن سۇراعان. مەن ونى بوتەن كىسى دەپ قالعام. ول بالتانىڭ كوكەسىنىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا جىلاعان.
— سونسوڭ قايدا باردىڭدار؟
— ءبىزدىڭ ۇيگە بارعانبىز. مەن ۇيگە بارعاندا بالتانى تانىدىم. بالتانىڭ مىنا جەرىندە — تىلەۋ وڭ بىلەگىن ءتۇرىپ كورسەتتى. — وسى جەرىندە قالى بار. كىشكەنتاي كەزىندە كورگەم. سول قالى ءالى بار. بالتا ماعان ءابتامات اكەپ بەرەم دەگەن. مەن دۇشماندى اتام ونىمەن.
— سەن جالعىز قورىقپايسىڭ با، تىلەۋ؟
— جوق، تاتە، قورىقپايمىن... بالتا كەلگەننەن كەيىن ماعان دۇشمان كەلمەيدى. ساۋساقتارىمەن بۋىندىرمايدى بۇرىنعىداي. وي، تاتە، ونىڭ ساۋساقتارى تەمىر عوي.
— كىمنىڭ؟
— دۇشماننىڭ! اناۋ ءبىزدىڭ ءبىلالدىڭ باسىن جۇلىپ تاستاعان دۇشماننىڭ.
قاتيرا قاراپ وتىرىپ تىتىرەندى. "دۇشمان" دەگەندى قايدان ەستىدى ەكەن؟ تەليەۆيزوردى تىڭداعان شىعار. ءبىلالدى ساعىنادى ەكەن-اۋ. سول دۇشپان ماعان كەزدەسسە... باسىمدى جۇلىپ السا..."
"باسىمدى جۇلىپ السا..."
وسى توڭىرەكتەگى وي ال كەپ شىرماسىن.
باستى جۇلعىزباي-اق كوز جۇمۋعا بولادى عوي. ءولىمنىڭ، ءولۋدىڭ ءتۇر-تۇرى كوپ.
سول-اق ەكەن جانى تۇرشىكتى. مەلشيىپ وتىرىپ قالعانىن ءوزى دە سەزبەدى. ەندىگى دالباسا ايلا-امال — ءولىمنىڭ ءتۇرىن ىزدەۋ، سوعان بەل بايلاعان اشاددى جاننىڭ قاراكەتى بار تىلەگىندە. مەلشيگەن بويى نەبىر قيالعا شومىپ، الدىمەن پورا-پورا تەرلەدى. ارتىنشا تۇلا بويى قالتىراي دىرىلدەپ الا جونەلدى.
ەسەڭگىرەتكەن ويلاردان ەسىن جيعانداي كەزدە ءوزىنىڭ شوشايىپ جالعىز وتىرعانىن كوردى. تىلەۋ كەتىپ قالىپتى. كامپيتتى دە الماپتى.
"مەنەن ول دا ءتاۋىر. شەشەسىنىڭ قامىن جەپ، ءىنىسىنىڭ قۇلپىتاسىن قورعايدى. مەن نە كۇتەم؟ نەنى كوكسەيمىن. جالعىز ۇل قاراسىن كورسەتپەك تۇگىل حات-حابارىن دا بىلدىرمەيدى. ەندى مىناۋ قۇبىجىق ءحالىمدى كورسە، ەستىسە مۇلدە بەزىنىپ، ءتۇڭىلىپ كەتەدى-اۋ. الگى ايعانشادان باسقا ەشكىم سەزگەن جوق. ايعانشاعا بارلىق شىندىقتى ايتىپ، كوزىن جەتكىزسەم، ول شىركىن بىرگە وسكەن قۇربى ەمەس پە، جان ادامعا ءتىس جارماس. سودان سوڭ... ودان ارعىسى بەلگىلى عوي. شىلبىر كوپ. سىركە سۋى بار. تۇڭعيىق قاندى قاراسۋ دا اۋىلدىڭ ىرگەسىندە.
قاپ! تىلەۋ مىنا كامپيتتەردى نەگە سالىپ الماعان؟
ال دەپ ايتپاعان سوڭ تۇرىپ كەتە بارعان. قانداي قايىرىمدى! ءوزى انانداي بوپ ءجۇرىپ، قولتىعىما جارماسىپ، بولىسىپ جاتىر. ال، ماقان..."
قايتا مەلشيدى. ماقان اتى وي-بويىن توك سوققانداي مەلشيتىپ، مەڭىرەۋلەندىرىپ تاستايتىن قۇدىرەت ءتارىزدى.
4
— ماما، ءسۇيىنشى، جاقىندا ۇيگە كىرەمىز!
ەسىكتەن ويناقتاي باسىپ ەنگەن ساۋلە شەشەسىن قۇشاقتاي الىپ، ەڭكەيىپ بەتىنە بەتىن توسەدى.
— ول نە قىلعان ءۇي، قىزىم؟ — دەپ شەشەسى ساۋلەنى وڭ قولىمەن ءسال ىعىستىرىپ، بەتىنە كوز توقتاتتى.
— ايتىپ ەدىم عوي. سوندا ايتقانىم قايدا؟ ءۇمىتىپ قالدىڭ با؟ الگى كەزدەستىم دەگەن ادامدى... — ساۋلە قيپاقتاي باستادى. ستول شەتىندە وتىرعان اننا كونستانتينوۆنا كەسەسىن الدىنا قويا سالىپ، ساۋلەنىڭ ەتەگىنەن تارتتى.
— سەن، ساۋلەشا، ول ادامىڭدى ماعان دا كەزدەستىرشى! سۋيىكتىم، ساۋلەشا، كوگەرشىنىم، سويتە عويشى، ءا! مەن دە مۇمكىندىك بولسا، ءبىر تىرباڭداپ كورەيىن. ايتپەسە لەشكا-لەحا ابدەن اۋرۋدان شىقپايتىن بولدى. قالاي، ساۋلەشا، سەن مەنى ەسكەرگىڭ كەلمەي مە. مەن سەزەم. و-و! مەن ءبارىن بىلەم! سەن، ساۋلەشا، اسىلزات قۇربىم، بۇگىندە سونداي... سونداي بيىككە كوتەرىلدىڭ! سەن ءبارىن-بارىن، قالاساڭ، ماعان دا جاساي الاسىڭ! اناۋ سىرتقى قاقپاعا كەلەتىن قارا "ۆولگا" ناعىز قۇدىرەت! ال سول قۇدىرەتتى سەن مارحاباتتىم ساۋلەشا، شىناشاعىڭمەن بيلەتەسىڭ.
— قويا تۇرىڭىزشى، اننا كونستانتينوۆنا، — دەپ ساۋلە ەتەگىن بوساتىپ الدى.
— قويام، ساۋلەشا، قويام مەن! تەك سەن رەنجىمە، اشۋلانبا، كوگەرشىنىم. ايتەۋىر مەنى ۇمىتپاساڭ...ەسكەرسەڭ... ءوزىم ءۇشىن سۇرامايمىن. جو-جوق! ونداي سۇرانشاعىڭ ەمەسپىن. سۆەتا مەن لەحا دەمەسەم. سۆەتا دا ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ، كۇننىڭ كوزىنە دىمكاس دەنەسىن توسا الادى. مەنى قينايتىن لەشكامنىڭ جاعدايى. جۇرەكتالىم لەحام اياق باسا المايدى. قاشانعى كوتەرىپ جۇرەم. سۆەتا دا ارقالاي-ارقالاي ازىپ بارادى.
— اننا كونستانتينوۆنا تاپ ءبىر ساۋلە وردەردى قولىنا ۇستاتا قويارداي موليە قاراپ، كوز جيەگىنە مولدىرەپ جينالا باستاعان جاسىن دا سۇرتپەستەن، يەگى كەمسەڭدەي قادالىپ قالدى.
— جارايدى، اننا كونستانتينوۆنا، ايتايىن، — دەدى ساۋلە ەرىكسىز باس يزەپ.
اننا كونستانتينوۆنا اتىپ تۇرىپ، ساۋلەنىڭ قولىنا جارماستى. الاقانىنىڭ سىرتىن قايتا-قايتا ءسۇيىپ جاتىر.
— راقمەت، ساۋلەشا! راقمەت، قامقورشىم! قۇتقارۋشىم! جەبەۋشىم! وي، بالالارىمدى قۋانتايىنشى! ساۋلەشا، سەن بىلە بەرمەيسىڭ، لexa دا، سۆەتلانا دا سەنى سونداي جاقسى كورەدى. ءتىپتى سەنى تاڭىرگە بالايدى! — دەپ ەسى شىققان كەلىنشەك اياعىنا ىلىنبەي قويعان سۇيرەتپەسىن قولىنا ۇستاپ شىعا جونەلدى.
— وتىر. شايىڭدى ءىش، — دەدى گۇلشات قىزىنا.
ساۋلە تىزە بۇكتى.
— ماما-اۋ، راس ايتام. ءۇش بولمەلى پاتەر الامىز. كىرپىش ۇيدەن. كۋحنياسى كەڭ، ارنايى جوبامەن سالىنعان.
— ونى كىم بەرەدى؟ راييسپولكوم با؟
— راييسپولكومعا ءالى دە سەنەسىز بە، ماما؟ ولار ءۇي بەرگەنشە، كەروسين قاتار. الگى مىقتى اعاي.
— مىقتى اعايىڭ — عازيز قۋلتانوۆيچ پا؟
— سول، ماما! سونداي راحىمى مول كىسى.
— جوق، ساۋلە. ونىڭ راحىمى بۇرىن تۇسپەي ، بۇگىن تۇسكەنىنە سەنبەيمىن.
— نەگە، ماما؟
— مەن ول مىقتى اعايىندا دا بولعام. جاي-جاعدايدى تۇگەل بايانداعام. اياعان، مۇسىركەگەن. ۋادە ەتكەن ول. ءبىراق ۋادەسىن جىل سايىن كۇتە-كۇتە شارشاعام. ماعان ءوز جاعدايىمدى ەسكەرىپ، ءادىل جولمەن ءۇي بەرمەسە، "جىرىپ قالدىم، بۇرىپ الدىم" ءتارىزدى قۋلىقتارمەن بەرگەن ءۇي قاجەت ەمەس. ارامدىق جۇقپايدى ماعان، — دەپ گۇلشات كەسەسىن اۋزىنا اپاردى.
— وۋ، ماما-اۋ، وردەردى ەرتەڭ جازادى. پاسپورتتاردى سۇراپ جاتىر عوي، — دەپ ساۋلە تىزىلدادى.
— الام دەسەڭ، قىزىم، وندا ءوزىڭ پاسپورتىڭدى بەرە بەر. جۇپار ەكەۋمىزدى قوزعاما.
— نەگە؟
— مەن ساعان شەشە بوپ اقىل ايتۋدان قالدىم، ساۋلە. سەن مەنى تىڭداۋ تۇگىل ، سوڭعى ايدىڭ ىشىندە جەري باستادىڭ. تۋعان اناڭ ەدىم. ءبىراق سەن ماعان انا دەپ قاراۋدى ۇمىتتىڭ. مەنەن ۇيالاتىنداي، قورلاناتىنداي بولىپ تۇراسىڭ. مۇمكىن و دا بولسا تاعدىر تالكەگىنىڭ ءبىر پاراسى شىعار. ون سەگىزگە تولدىڭ. وڭ-سولىڭدى تانىدىڭ. قاراجاتتان تارىقپايتىنىڭدى دا بىلەم. ساعان وكپەم جوق. وكىنىشىم دە، ىزام دا وكسىتكەن ءوز ومىرىمە عانا. سوناۋ وتىز جەتىنشى جىلداردىڭ سۋىق ىزعارىنا عانا. اكەدەن ءتىرى، شەشەدەن ءولى ايرىلماسام، وسىلاي عۇمىر بويى ازاپ تارتپاعان دا بولار ما ەدىم. كوپ ويلايتىنىم سول بۇگىندە. سەنەن دە ايرىلىپ قالدىم. قازاقتىڭ "قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋ" دەگەنىن ەسكەرمەپپىن. ءبىراق بۇل قالادا ونى قالاي ەسكەرەرسىڭ. ەجەلدەن كۇيىگىنە كۇيىك جامالار بىرەۋ بولسا، سول مەن شىعارمىن، ساۋلە. سەن ماعان قاراما. بەتىڭ بەلگىلى ماعان. الار ءۇيىڭدى ءوزىڭ الا بەر. تىم بولماسا سەن ادەمى تۇرمىس كەش، قىزىم. ءبىراق اناۋ جۇپارداي، مىناۋ كۇيىگى كومەيىنە تىرەلىپ تۇرعان مەندەي ۇيقىڭ تىنىش، كۇلكىڭ قايعىسىز بولا قويار ما ەكەن، ساۋلەتاي. اداسقانىڭدى كەش سەزدىم. اناڭ بوپ جۋاس، ادال، ءبىراق قاپاس مەكەنىڭە قايتارا المادىم.
— سوندا وسى قاپاستا ءومىر بويى وتىرا بەرەسىڭدەر مە؟
— وتىرامىز، قىزىم، وتىرامىز. "ايقاي مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىمنىڭ" قالاي ايتىلعانىن ۇقساڭ، وڭاي مەن تەزگە ۇمتىلماس ەدىڭ. ءومىر وسى قالپىندا تۇرا بەرمەس. وزگەرەر ءالى. تۇسىنەتىن يگى ازاماتتار الار بيلىك تىزگىنىن. مۇمكىن سول كەزدە ءۇي تيەر بىزگە دە. شايىڭ سۋىپ قالدى.
— اننا كونستانتينوۆنا مەنەن جاردەم سۇرايدى. ول سۇمدىق كورمەيدى.
— اننۋشكانىڭ جاعدايىن تۇسىنەم. قاي انا بالاسىنىڭ جاعدايىن ويلامايدى. لەشكانى بۇل ارادان تەز اكەتپەسە، كوپكە ۇزامايدى. اننۋشكانىڭ جانىن شىرىلداتاتىن سول قايعى. ۇلى ءۇشىن وتقا تۇسەتىن انا ول. سوندىقتان دا ول اركىمگە ءبىر جاپاقتاپ، كورىنگەنگە ءبىر جالىنادى.
— ءسىز دە سويتەتىنسىز...
— ءيا، سويتكەم. وندا سەندەر جاس بولاتىنسىڭدار. جۇپار ەكەۋىڭنىڭ دەنساۋلىقتارىڭدى ويلاۋمەن ءتۇن ۇيقىم ءتورت بولىنەتىن. ەكەۋىڭ دە وستىڭدەر. ساۋ-سالاماتسىڭدار. ەندى مەن نەگە جالىنۋىم كەرەك؟ ەندى مەن نەگە اردان جۇرداي بولۋىم كەرەك. ەندى نەگە اكەمنىڭ اتىنا كىر كەلتىرۋىم كەرەك. ساۋلەتاي-اۋ، قانشا قينالعاندا، قانشا ارىپ-ازعاندا مەن سەندەردىڭ كوڭىلدەرىڭە كولەڭكە تۇسىرەرلىك قىلىق كورسەتتىم بە، مىنەز تانىتتىم با؟ — گۇلشات قىزىنا تاعى دا قارادى. ساۋلەنىڭ مانيكيۋر جاققان سورايعان تىرناعىن، پەديكيۋرلاتقان باشپايلارىن، التىن القا، التىن سىرعالارىن، ەتىمەن ەت بوپ قىسىپ العان، ومىراۋ ويىعى كەڭ تار كويلەگىن جۇدەۋ جۇزىمەن شولىپ ءوتىپ قاراپ ەدى. الگى قاراستان: "بارلىق سىرىڭ الاقانىمدا. قايتەيىن ۋىسىمنان شىعىپ كەتتىڭ، ەندى تىم بولماسا ءبىر رەت ادالىڭمەن اقتارىل" دەيتىن تىلەك اڭعارىلىپ تۇرعانداي. ساۋلە ءوز بويىنداعى الەكەي-شۇلەكەي التىندارىن العاش ابەس سەزىندى.
— جوق، ماما!.. سەن ونداي بولعان ەمەسسىڭ. بولمايسىڭ. ال، مەن... مەن... ەندىگى ءجونىم بولەك. مىنا قاپاستان قۇتىلعىم-اق بار. قالا المايمىن ءبىر مينۋت. تۇنشىعىپ كەتۋىم مۇمكىن. مەن كوردىم... باسقالاردىڭ قالاي تۇراتىنىن كوردىم. ءوزىم دە سوعان بەيىممىن. بۇرىلا المايمىن، ماما! ەندى توقتاي المايمىن! مەن... مەن ساعان سىزگە، ماما، قۋانىش اكەلەم دەگەم. قولىمنان كەلگەنشە بار جاقسىلىقتى باسىڭىزعا ۇيەم دەگەم... وڭاشا جىلاعانىڭىزدى، ەگىلگەنىڭىزدى كورگەندە مەنىڭ دە ءىشىم كۇڭىرەنەتىن. الدە سول كەزدىڭ كۇيىنىشى وسى سۇرلەۋىمە شىعاردى ما ەكەن، ەندى ورالا المايمىن، ماما! وزىڭىزگە دەگەن نيەتىم تازا ەدى، ارامدىق كورىپ بەزىنسەڭىز، باسقا امالىم جوق. باسقا قۇدىرەتىم دە جوق. پاتەردەن ايرىلمايمىن. الام! بۇدان قۇر قالسام، ءومىر بويى وكىنىشىم بوساتپايتىن سياقتى. مەنىڭ دە اۋرۋ-سىرقاۋ بالا باققىم كەلمەيدى، ماما! — ساۋلەنىڭ كوزى قۇرعاق. دوعالانا يىلگەن قيعاش قارا قاستارى ەكى كوزدىڭ اراسىن قوساتىن دوڭەستە تۇيىلە قالىپتى.
— ءوزىڭ ءبىل، ساۋلە. مەنەن اقىل سۇرار جاستان ءوتتىڭ. تەك قايتا-قايتا الدانباساڭ دەيمىن. قاباعىڭا كىربەڭ تۇسسە، جانى شىرقىرايتىن انامىن. اتتەڭ، ەندى مەنەن اۋلاق ءجۇر دەپ ايتا المايمىن.
گۇلشات شايى سۋىعان كەسەسىن اۋزىنا اپارىپ، ءبىرىن جۇتتى دا، الدىنا قويا سالىپ، الاقانىنىڭ سىرتىمەن ەرنىن ءسۇرتتى. سودان سوڭ تەگەشكە شاينەكتەن جىلى سۋ قۇيىپ الىپ، كەسەلەردى جۋا باستادى.
— ءىش، ساۋلە! الدە شايدى قايتا ىسىتايىن با؟
— بولدىم، ماما.
وسى كەزدە ۇيگە جۇپار كىردى. جۇپار ساۋلەگە سونداي ۇقسايدى. ءسال بيىكتەۋ ءارى ءسال تاراڭداۋ.
— اپا (جۇپار شەشەسىن اپا دەيتىن)، حات!
— كانە، — قول سوزىل العان گۇلشات ادرەسكە قارادى. — ايعانشا كەلىننەن ەكەن؟ — دەپ كونۆەرتتى اشىپ، وقي باستادى. ءتۇسى بۇزىلىپ، قانى قاشىپ سالا بەردى.
— نە دەيدى، اپا؟ نە جازىپتى؟ — دەپ جۇپار شەشەسىن يىعىنان قۇشاقتادى.
— بەكتەمىردى سەگىز جىلعا سوتتاپتى!
— جوق، اپا! ول جازىقسىز! ناعاشىم جالادان كۇيىپ وتىر! — دەگەندە جۇپاردىڭ كوزىنەن جاس توگىلىپ كەتتى.
— ءيا، ول بايعۇس جازىقسىز بولاتىن. سوندا باياعىنىڭ تاعى قايتالانعانى ما؟ اكەسى جازىقسىز سوتتالىپ، اتىلىپ كەتىپ ەدى. ەندى بالاسى دا سونىڭ كەبىن كيگەنى مە؟ بۇ نە بوپ بارادى. شىندىقتى قايدان تابامىز؟ ادىلەتتى قايدان، كىمنەن كورەمىز. ون جىلداپ ۇي-كۇيسىز جۇرگەن جانداردى كورمەيدى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە بىرەۋلەرگە ءبارىن ۇيىپ-توگەدى. ال، بەكتەمىر... شىندىق دەپ شىرىلداعانى ءۇشىن بالاسىنان ايىرىلدى. ەندى ءوزى سوتتالدى.
گۇلشاتتىڭ قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى. قانى باسىنا شاپشىپ، قوس شىقشىتى شانشىپ الا جونەلدى. ەكى الاقانى ادەتىنەن جاڭىلماي ەكى شىقشىتىن ۋقالاي باستادى.
— اپا، باسىڭ اۋىرىپ كەتتى مە؟ ساۋلە، ءدارىسىن اپەرشى. بولسايشى، نەعىپ وتىرسىڭ! — دەپ جۇپار كەسەگە سۋ قۇيىپ، ءدارىنى شەشەسىنىڭ اۋزىنا سالدى.
گۇلشات قاتتى كۇيزەلدى. تۋماسا دا تۋعاننان دا قيماس ءقادىرلى باۋىرىنا اينالعان بەكتەمىردىڭ ەش كىناسىز سەگىز جىلعا كەسىلۋى ميىنا قونار ەمەس. بەكتەمىر كىسى ولتىرەدى دەگەنگە كىم يلانادى. ءتىپتى ونى ەش دالەلدەمەي، تەكسەرمەي، انىقتاماي ءبىر عانا كۋاگەردىڭ سىرتىنان كوردىم دەۋىمەن سوتتاپ جىبەرۋى زاڭعا سيا ما. ارينە بەكتەمىرمەن بۇل قوسكىندىك بوپ باۋىرى جابىسىپ قالعان جوق. سويتسە دە، قىساس كورگەن كوڭىلدىڭ داۋاسىن كىم تابار. اشۋ-ىزاسىن كىم ازايتار. ادىلەتتى كىم ورناتار. الپىس بەس جىلعا كەتكەن سوسياليستىك عۇمىرىمىزدا ءدال وسىنداي زورلىقتار، ءدال وسىنداي زاڭسىزدىقتار كەزدەسە بەرسە، وندا ماقتان تۇتار نە قالدى. الدە گۇلشاتتىڭ قانا كورەتىنى، سەزەتىنى تەڭسىزدىكتەر مەن زۇلىمدىقتار، جاۋىزدىق پەن جابايىلىقتار عانا ما؟ شىنىمەن تالانسىز جان با؟ بۇعان جاناسىپ، جاقىنداسىپ كەتكەندەردىڭ شەتىنەن ءبىر قام-قاسىرەتكە دۋشار بولا بەرەتىنى قالاي؟ تۋا سالا اكە-شەشەسى انانداي بولدى. كۇيەۋى كەتتى. بەكتەمىر باۋىرىنىڭ باسىنان بۇلت ايىقپاي قويدى. ەندى مىنا ساۋلەسىنە دە جەتتى زۇلىمدىق تىرناعى تاربيىپ. نەتكەن كەم ىرىس جان! نەتكەن سور شاقىرعىش جان! نەتكەن قاھار سوققان كۇناھار! كۇناسى نە سوندا تۋماي جاتىپ قاڭارعا ۇشىرارداي؟ كىناسى قانداي ءومىر بويى ءۇزىلىسسىز توقپاقتاي بەرەردەي؟ ءجۇرىپ كەتكەن ىزىنە ءشوپ شىقپاستاي الاستايتىن بۇل شىركىن ءتاڭىر حاق تۇگىل ءتىرى ءبىر پەندەگە نە جازىپتى؟ نە جاساپتى؟ نە ءبۇلدىرىپتى؟
ىستىق جاس كەزەك-كەزەك دومالادى. ىستىق جاسى بەتىن جاۋدى. كەۋدەنىڭ لىقسىپ تىرەلگەن شەرىن دە، سىرىن دا سىرتقا اقتارىپ جاتىر.
— اپا، اپاتاي! جىلاماشى! مۇمكىن ءبىر جاردەمىمىز تيەر. ناعاشىمدى بوساتار. اپا، جىلاماشى!
گۇلشات كوزىن، بەتىن شايدى. ورامالمەن اسىقپاي ءسۇرتىندى. حاتتى كونۆەرتكە قايتا سالىپ، الدىنا قويدى.
— ساۋلە، بالتا قاي جەردە ىستەيدى؟
— ونى قايتەسىز؟
— كەرەك.
— اكادەميادا. اكادەميانىڭ مەتاللۋرگيا جانە كەن بايىتۋ ينستيتۋتىندا. سونىڭ زاۆود قاسىنداعى لابوراتورياسىندا.
— سەن ونى جاقىندا كوردىڭ بە؟
— كورگەم جوق. ي كورگىم دە كەلمەيدى.
— وي، ساۋلەتاي، سەن بالتانى كوپ ماقتاۋشى ەدىڭ عوي. ەندى نەگە كورگىڭ كەلمەيدى.
شەشەسى جاقتىرمادى.
— جۇپار، كىسىنى قاجاۋدى دوعار.
— ءوزى عوي... كورگىم كەلمەيدى دەيدى ەششە.
— جۇپار، پوچتادان، وندا بولماسا بازاردان پوسىلكا جاشىگىن اكەپ بەرشى.
— ونى قايتەسىڭ، اپا.
— ايعانشاعا قانت-شاي، -رىك-مەيىز سالىپ جىبەرەيىك.
— وي، اپا! مەنىڭ باسىما عوي ول ەشقاشاندا كەلمەيدى. سەن — دانىشپانسىڭ، اپاتاي! — دەپ جۇپار شەشەسىن تاعى ايمالادى.
— جوق، جۇپار. مەنىكى اناۋ قايعىمەن شوگىپ قالعان بەيباق ايەلگە كوڭىل كورسەتۋ عانا. جۇرتتىڭ ءبارى جاۋىز ەمەسىن تانىتۋ عانا. ايعانشا — جالعىز ەمەس. ونىڭ تۋىسقانى — ءبىز بارمىز. تورىققاندا قول سوزايىق.
جۇپار پوچتاعا، ساۋلە دالاعا شىعىپ كەتتى. گۇلشات جۇقا جەڭىل جازدىق كويلەگىن كيىپ، تومەن ءتۇستى.
ەسىك الدىندا اننۋشا ءجۇر ەكەن.
— گۋليا، گۇلشات ساليموۆنا، ايتىڭىزشى، ساۋلەشا ماعان بەرگەن ۋادەسىن ورىنداي ما؟
— بىلمەيمىن، اننۋشا، بىلمەيمىن.
— ءسىز... سەن ماماسى ەمەسپىسىڭ؟
— ءيا. بۇگىن ول ءبىراق ەرەسەك ادام.
— سوندا قالاي، بوتەنسىزدەر مە؟
— و دا مۇمكىن.
الماتى جازى بىردەن بۇرە جونەلەدى. كولەڭكەدەن باس قىلتيتساڭ-اق دەنەڭە مىڭ ينەسىن قاداي قوياتىن كۇن شاقىرايىپ الىپتى.
گۇلشات ءبىراق ونى ەلەر ەمەس. الگى اننامەن اراداعى سوزدەن ءالى ارىلا الماي كەلەدى. ءيا، بوتەن بوپ بارادى. ساۋلەسى بۇرىن كەنجە بولعان سوڭ ەركەلەپ تۇرۋشى ەدى دە، جۇپارى سۋىقتاۋ بولاتىن. ەندى ءبارى كەرىسىنشە. ساۋلە شىن وزگەردى. شىن ەرەسەك تارتتى. كىنا، ارينە، وزىندە دە بار. قىزىنىڭ ەرتە كەتىپ، كەش كەلەتىنىن بايقاسا دا ءمان بەرمەپ ەدى. بەكتەمىردىڭ اۋىلداسى بالتا بالاعا سەنىپ قاپ ەدى. اۋىلدان شىققان ازامات، تاربيەسى، ءتارتىبى قازاقشا دەپ ارقاسىن كەڭگە سالىپ، ونشا كۇدىكتەنبەيتىن. قايتا وسى ەكەۋىنىڭ ءتۇز-دامى جاراسىپ كەتسە ەكەن دەيتىن ىشتەي انالىق تىلەگى بولاتىن. اقىرى، مىنە، شوشاقاي قىز تايراڭداپ ءجۇرىپ شوق باستى. بالتادان دا ايرىلدى. بولاشاقتان دا ايرىلدى. الدەكىمنىڭ قۋىرشاعى. قۇتىرىنعان شالدىڭ. جەلىككەن اكىمنىڭ. وعان ول شىركىنگە ەرمەك كەرەك. اۋەيىلىگى قانعان سوڭ جەرىپ شىعا كەلەدى.
بالتا ورنىندا جوق ەكەن. اسىعىپ ءوتىپ بارا جاتقان جۇمىسشى ادام سەحتىڭ ءبىر بۇرىشىندا تۇرعان قىزدى نۇسقادى.
— انە، اناۋ مارگاريتادان سۇراڭىز. سول ءبىلۋى مۇمكىن.
مارگاريتا دا ماردىمدى ەشنارسە ايتا المادى.
— بالتا ما، ءسىز ونىڭ كىمىسىز؟
— اپكەسى بولام.
— ءا-ا... بالتا ەندى بۇل لابوراتوريادا ىستەمەيدى. ينستيتۋتتىڭ نەگىزگى كورپۋسىندا. ديسسەرتاسيا قورعاعالى جاتىر.
— قالاي؟ ءبىر جىل بولماي جاتىپ ۇلگەرگەن بە؟
— ۇلگەرەتىن كىسىلەر بولسا ۇلگەرەدى ەكەن، — دەپ انانداي جەردە وتىرعان سەرەجا سوزگە ارالاستى. — بالتا مۇقاتوۆيچ ينەنىڭ تەسىگىنەن وتەر پىسىق. وعان كانديداتتىق ديسسەرتاسيا بۇيىم ەمەس، ول دوكتورلىقتى دا تىماقپەن ۇرىپ الادى. سسسر جوعارى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى دا بولادى.
گۇلشات ءتۇسى قۇبىلىپ كەتتى. ءوزى سونداي ۇناتىپ، سەنىپ جۇرگەن ازاماتىنىڭ ارەكەتى مىنانداي بولسا، وندا بۇكىل ومىردەن تۇڭىلمەسكە امال جوق. تورىققان ايەلدىڭ كوكىرەگىنە تاعى ءبىر وكىنىش شىم باتىپ بارىپ، اجىراماس جەلىمدەي تۇنشىعا جابىسىپ قالدى.
— بىلمەپ ەدىم... كەشىرىڭدەر، اينالايىندار. ءبىر تىعىز جۇمىس بولعان سوڭ... ەندى وعان ايتتى نە، ايتپادى نە...
تالتىرەكتەپ كەتكەن گۇلشاتتى قادىربەك سۇيەپ قالدى.
— ريتا، ورىندىقتى بەرى قويشى.
ەكەۋى ايەلدى ورىندىققا وتىرعىزدى.
— كەشىرىڭدەر، قاراقتارىم. باسىمنىڭ كەيدە ازداپ اينالاتىنى بار.
"ءاي، ۇقسايدى! بىرەۋگە سونداي ۇقسايدى" دەپ كوز الماي تۇرعان سەرگەي كەنەت ءوز ماڭدايىن الاقانىمەن سوعىپ قالدى.
— ءسىز... ءسىز ساۋلەنىڭ ماماسى ەمەسسىز بە؟
— ءيا. ماماسىمىن.
— ايتتىم عوي ءسىزدى سول دەپ...
— كىمگە ايتتىڭ، قاراعىم.
— جاي، وزىمە... وندا ءسىز بالتاعا ايتقالى كەلگەن شارۋاڭىزدى، ەگەر ايتۋعا بولسا ارينە، بىزگە ايتىڭىز. ەسىمىڭىزدى بىلمەيمىز... — دەپ سەرگەي بوگەلدى.
— گۇلشات... گۇلشات ساليموۆنا.
— گۇلشات ساليموۆنا، ءبىز مىناۋ مارگاريتا، قادىربەك جانە مەن — سەرەجا ءبىر كەزدە بالتانىڭ جاقسى دوستارى بولعانبىز. ال ءقازىر... ارينە سىزگە قيىن، ءبىراق ءقازىر ءبىز وعان مۇلدە دوس ەمەسپىز. ول — ەگويست. ول — ول باس پايداسىن كوبىرەك ويلايدى. ول ءۇشىن قاسيەتتى ەشنارسە جوق. ارينە، اقشا مەن اتاق-دارەجەدەن باسقا. ءبىز ءسىزدىڭ قينالىپ كەلگەنىڭىزدى سەزىپ تۇرمىز. ەگەر بىزگە سەنسەڭىز، وندا، گۇلشات ساليموۆنا، قولىمىزدان كەلگەندى جاسار ەدىك.
مارگاريتا مەن قادىربەك تە ءۇنسىز قادالىپ، قۇلشىنا باس يزەدى.
گۇلشات مىنا ۇشەۋىن العاش كورسە دە، بۇرىننان تانىپ، ءبىلىپ جۇرگەندەي اعىنان جارىلدى. كوڭىلدەگى بۇكىل تۇيتكىلدى جاسىرماستان تۇگەل اقتارىپ، بەكتەمىردىڭ جازىقسىز سوتتالعانىن، بالاسى قوبلاندىنىڭ ولتىرىلگەنىن، اۋرۋ ايعانشانىڭ جاس ۇلىمەن قورعانسىز قالعانىڭ تەگىس-تەگىس ايتىپ بەردى.
ۇشەۋ كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدى. ءدال وسىنداي قيانات ءدال قاستارىندا بولىپ جاتقانىڭ ىشتەي سەزگەندەرىمەن بەتپە-بەت كەزدەستىرمەپ ەدى. ۇشەۋىنىڭ دە بويلارى اۋىرلاپ، دەم الىستارى جيىلەپ، قاباقتارى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى.
— قانداي جاۋىز! — دەدى مارگاريتا، ءاپپاق ءجۇزى سۇرلانىپ، جۇپ-جۇقا ادەمى ەرىندەرى دىرىلدەپ باسىلىپ، دىرىلدەپ باسىلىپ.
— كىم جاۋىز؟ ماقان با؟ ماقاننان دا بۇرىن ونىڭ جەبەۋشىسى، قولداۋشىسى جاۋىز! "مەن — ساعان، سەن — ماعان!" دەيتىن ەسەپشىل قارىم-قاتناس جاۋىز! سىبايلاستىق قۇرىماي، ادىلەتتىك ورنامايدى. سول سىبايلاستىق بالتانى دا وزگەرتىپ جىبەرگەن، — دەپ سەرگەي تۋروۆ ءوز تۇجىرىمىن ءبىلدىردى.
قادىربەك گۇلشاتقا يىلە ءتوندى.
— گۇلشات تاتە، مەن قولىمنان كەلگەنشە، ءبارىن تەكسەرتۋگە تىرىسام. ءبارىن!
— قادىربەككە سەنىڭىز. ونىڭ پاپاسى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى. كىممەن سويلەسۋدى بىلەدى، — دەدى سەرگەي.
گۇلشات قادىربەككە تاڭدانا قارادى. كۇيە جۇققان بەتىنە، لاي مەن بالشىق سىرنەلەگەن جۇمىس كيىمىنە لەز كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.
"ءمينيستردىڭ بالاسى دا قارا جۇمىس ىستەيدى-ەكەن-اۋ. و، توبا! اكەسى نە ءيىس الماس مومىن بىرەۋ دە، نە مىنا بالاسى كوكمي بولار".
ءبىراق قادىربەكتىڭ ەلجىرەي قاراعان، بەكتەمىر ءۇشىن كادىمگىدەي قام جەي قالعان ءتۇرى الدامايتىن ءتارىزدى.
— جارايدى، بالالارىم. قايدا بارارىمدى بىلمەي سەندەلىپ قالعانىمدا ەس بەرگەندەرىڭە راقمەت. بەكتەمىر بايعۇسقا سەپتەرىڭ تيسە، العىسىمنان باسقا ايتارىم جوق.
ەسىك الدىندا تاعى دا اننا كورشىسى توسىپ ءجۇر ەكەن. اياعىن باسا الماي قالعان لەشكانى كوتەرىپ الىپتى. لەشكا — باسى ۇلكەن، شاشى سۇيىق، قۇيقاسى دا، تەرىسى دە اپپاق سۇرىقسىزداۋ بالا. كوزىنىڭ ءاستى-ۇستى كوكشىل تارتقان، ەكى ۇرتى سالبىراپ، اۋزىن ۇلكەن عىپ كورسەتەدى ەكەن. قاراسى ءبىرتۇرلى: الدە ۇركەك اڭنىڭ، الدە ۇنەمى ۇرەي بيلەگەن جاننىڭ ەرەسەك ويشىل قاراسى. كويلەك-ترۋسيدان شىعىپ تۇرعان شىنتاق پەن تىزەلەر قۇر سۇيەك ۇپ-ۇشكىر. تەرىلەرى بوساپ قالعان. توبىق تۇسىنداعى بۋىنى ءىسىپ، بوربيىپ كەتكەن. اننا اۋرۋ بالاسىنىڭ ادام اياعىسىز جۇدەۋ ۇسقىنسىز ءتۇرىن ادەيى كوز الدىڭا توساتىن سياقتى. گۇلشاتتىڭ كوزى بۇلدىراپ كەتتى.
— گۋليا تاتە، گۇلشات ساليموۆنا، مىنا بەيكۇنا لەشكانىڭ تاعدىرى دا ءسىزدى يلىكتىرمەي مە؟
— ماعان نە ىستە دەيسىڭ، اننا؟
— ساۋلەشاعا ايتساڭىزشى. ءسىز اناسىسىز عوي.
— نەنى ايتۋىم كەرەك؟
— ساۋلەشانىڭ مىقتى تانىسى بار. قارا "ۆولگانىڭ" نومەرىن بىلەم. و-و، ونىمەن تەك سونداي دوكەي... سونداي دوكەي عانا جۇرەدى! گۇلشات ساليموۆنا، كەرەك پە، الدىڭىزعا باس ۇرايىن، تاتەتاي! مىناۋ لەشكا-لەحا دا سۇراسىن. لەحا-لەشا، تاتەڭە، سۇيكىمدى مەيىربان گۋليا تاتەڭە باسىڭدى ءيشى، ۇلىم! مىنە، كوردىڭىز بە، باسىن ءيىپ تۇر، — دەپ ۇلىنىڭ دەنەسىن قۇشاعىن تومەن ءتۇسىرىپ ەڭكەيتكەن بولدى.
— انيا، سەن مەنەن اناۋ ۇيدەگى دۇنيە-مۇلكىمنەن نە كەرەك ءبارىن سۇرا. قولىڭدى قاقپايمىن. ءوز تاراپىمنان جاساي الار كومەگىم بولسا، ايانبايىن. ال بوتەن بىرەۋدەن سۇرا دەۋىڭ رەتسىز، انيا.
— وي، گۋليا تاتە، بوتەن بىرەۋىڭىز كىم؟ ساۋلەشا ما؟ ول سىزگە بوتەن بىرەۋ ەمەس قوي.
— قيناما، انيا. ساۋلەگە اناۋ "مىقتىڭنان" سۇرا دەۋىم، ونىڭ... ودان سايىن بۇزىلۋىن قولداعانىم بولماي ما... قىزىمنىڭ قىلىعىن قۇپتاعانىم ەمەس پە.
— ەھ، تاتە، تاتە! بۇرىن كورۋىڭىز كەرەك ەدى. بۇرىن ساقتاندىرۋىڭىز قاجەت ەدى. ەندى ءبارى بىتكەندە...
— جوق، انيا، ماعان ءالى ءبارى بىتكەن جوق. مەنىڭ ءوز ارىم تازا. سەن وعان داق تۇسىرمەك بولىپ تۇرسىڭ، — دەپ گۇلشات كورشىسىنىڭ تۇسىنان وتە شىقتى.
"راس، كەشىكتىم. بۇرىن ويلاۋىم كەرەك ەدى. بالتاعا سەندىم. نەگە سەندىم ەكەن؟"
ويمەن كەلە جاتىپ الاكولەڭكەدە ماڭدايىن قۇبىرعا سوعىل الىپ، ەسەڭگىرەپ ءبىراز تۇرىپ قالدى.
"سورلى ادامعا تەمىر-تەرسەك تە ءوش-اۋ... بالتانى بولاشاق كۇيەۋ بالا ساناعانىمدى قۇدايدان جاسىرماعاندا پەندەدەن نەسىن جاسىرام. كوپ-كورىم، قىلتىڭ-سىلتىڭى جوق سياقتى ەدى. قالاي بۇزىلعان. بۇرىن "ەڭبەك" دەپ، "ءتارتىپ" دەپ جانتالاسىپ ەدىك. ەندىگى جاستار ەڭبەككە ونشا قۇلشىنبايدى دەيىن دەسەم الگىندەگى قادىربەكتەر مۇلدە باسقا. ءاي، دەگەنمەن، جاستاردىڭ كوپشىلىگىن ءوز بەتىمەن جىبەرىپ، دۇنيەنىڭ پارقىن سەزىنۋدەن اداستىرىپ الدىق-اۋ، ءتارىزى. ساۋلەنى دە قۇرتقان قىزعانىش. سوڭعى كەزدەرى ايتارى "پاتەر"، "كيىم"، "مودا"، "اسىل زاتتار". سوندا ءمان بەرسەم عوي، كوڭىلىن الاڭداتقان نارسەلەردىڭ الدامشىلىعىنا كوزىن جەتكىزسەم عوي، ارانداپ قالماس ەدى؟ انناعا نە بولعان؟ بۇ شىركىن دە ابدەن تيتىقتادى ما سوندا؟ ەشتەڭەنى ەلەمەي، ەشكىمدى كۇندەمەي، ارامدىققا ۇرىنباي ءجۇرۋشى ەدى. ۇلىنىڭ جاعدايى جۇرەگىن شاباقتاماي قويسىن با. باۋىر ەتى — بالاسى ءۇشىن وتقا تۇسپەس انا جوق. ال مەن ساۋلە ءۇشىن نەگە كۇيىپ-پىسپەيمىن. كۇيىپ-پىسنەگەنىمدى كىم كورىپتى؟ جانىمنىڭ تاعى ءبىر شىجعىرىلعانىن جالپاق جالعانعا جايعاندا نە تابام؟ كوكىرەگىمە كومبەلەپ تاعى ءبىر كۇيىكتى شەر جامىلعانىن جاريالاعاندا كىم ەسىركەر؟"
ەسىكتەن ءىلبي باسىپ كىرگەن شەشەسىن جۇپار اسىعا توسىپ وتىر ەكەن، ۇمتىلىپ كەلىپ قولتىعىنان سۇيەدى.
— جۇرەگىڭ اۋىرعان جوق پا، اپا؟ ءتۇسىڭ قاشىپ كەتىپتى. ءدارىڭدى دە الماپسىڭ.
— ەشتەڭە ەتپەيدى. كۇننىڭ ىستىعىنان دا.
— جاشىكتى اكەلىپ قويدىم. بازارعا بارىپ كەلەيىن بە؟
— ەرتەڭ ايلىعىمدى الايىن.
— و-و، اپا-اۋ، مەن بۇگىن اۆانسىمدى العام. اقشا بار عوي. سەن ماعان نە الاتىنىمدى، قانشا الاتىنىمدى ايت. — جۇپار شەشەسىن سۇيەپ اپارىپ، ديۆانعا قيسايتتى. — بورششتىڭ ەتى ءپىسىپ تۇر. كاپۋستاسىن تۋراپ قويدىم. سالا سالسا، دايىن بولادى.
— ساۋلە كەلگەن جوق پا؟
— جوق. كەلىپ قالار. اننا كونستانتينوۆنا ونى نەگە ىزدەپ ءجۇر، اپا؟ قايتا-قايتا ۇيگە كەلىپ سۇراۋمەن بولدى.
— بىلمەدىم... دەمالىسقا قاشان شىعاتىن بولدىڭ؟
— يۋندە مەكتەپ لاگەرىندە ىستەيمىن. سودان كەيىن بوسپىن.
— مەن ءسال مىزعىپ الايىن. مازام قاشىڭقىراپ جاتىر.
— اياعىڭدى ۋقالايىن با، اپا؟
— جوق، جۇپارجان.
* * *
ساۋلە ۇيدەن شىعىسىمەن اۆتوماتتان تەلەفون سوقتى.
— مەنى بۇگىن قابىلداسىن.
— ۋاقىتى جوق. سوۆەششانيە وتكىزىپ جاتىر. ودان سوڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرىن قابىلدايدى. كەشكە مە؟... — كومەكشى ءسال كىدىردى، ءسىرا، شەفىنىڭ جۇمىس كەستەسىنە قاراپ جاتسا كەرەك. — كەشكە تەاتردە گاسترولىە اپاراتىن سپەكتاكلدى كورەدى.
— ماعان بۇگىن قايتكەندە كەزدەسۋ كەرەك. — ساۋلە بۇلتارتۋعا شاماسىن قويمادى. — جارتى ساعاتتان كەيىن تاعى حابارلاسام.
تۇسكى ۇزىلىستە تاكسيمەن "ساياتقا" تارتىپ كەتتى.
عازيز قۇلتانوۆيچ ادەتتەگى ءازىلشىل جايراڭ مىنەزدى ۇمىتىپ، بالەكەي قىزدى تۇكسيىپ قارسى الدى. ءبىراق وعان ىعا قوياتىن ساۋلە جوق. كىشكەنە قارا سۋمكاسىن ۇزىن ستولدىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاپ، قاباعى سالبىراپ، بەتى قابارىپ مەڭىرەۋلەنىپ وتىرعان عازيزىنە مىقىنىن تايانىپ جەتىپ باردى. (عازيز قۇلتانوۆيچ ساۋلەنى "بالەكەي" دەپ اتاعاندا، بۇل ونى دەرەۋ گازيك دەپ بۇرمالاي قويعان).
— ادىلەتسىزدىك! شەكتەن شىققان ادىلەتسىزدىك كوردىم، گازيك!
— نە بولدى؟ ءتۇسىندىر، — دەدى اناۋ سۇلەسوق قانا.
— ناعاشىمدى جازىقسىزدان جازىقسىز سەگىز جىلعا سوتتاپ جىبەرىپتى.
— قوي، ويتپەس، ساۋلە. بىزدە جازىقسىز ەشكىم سوتتالمايدى.
— مەن بىلەم! ول جازىقسىز، كىناسىز سوتتالعان! — ساۋلەنىڭ داۋسى ەندى اشىنا شىعىپ قاتتى ەستىلدى.
— ءجا! جايلاپ، جايلاپ سويلە.
— نەگە جول بەرەسىڭدەر؟ قىلمىستى نەگە كورمەيسىڭدەر؟ جاۋىزدى سەندەردىڭ اكىمدەرىڭ، پروكۋرورلارىڭ نەگە قورعايدى؟ — ساۋلەنىڭ كوز الدىنا شەشەسىنىڭ جۇدەگەنى ەلەستەدى. بەكتەمىر ناعاشىسىنىڭ مەيىربان ءجۇزى ورالدى. سول-اق ەكەن بۇكىل اشۋى كەۋدە قيناعان سۇراق بوپ اقتارىلدى. — جىرتقىشتى نەگە قولدايدى؟ ءالسىز مومىندى، ادىلەت دەپ شىرىلداعان بايعۇستى نەگە ايامايدى؟ نەگە شىرىلداتادى؟ نەگە كۇن كورسەتپەيدى؟ نەگە قامايدى؟
— توقتاشى، بالەكەي! توقتاشى، ساۋلە! سەن جاۋىزىڭنىڭ ءاتى-جونىن اتاساڭشى الدىمەن. ونىڭ كىم؟
— ول — ماقان. جاۋىز دا، جىرتقىش تا سول!
— ماقان؟! ماقان دەدىڭ بە؟
— ءيا، ماقان! ناعىز قاراقشى! كىسى ولتىرگەن ول.
— قايدا تۇرادى؟
— اۋىلدا، كولحوز پرەدسەداتەل عازيز قۇلتانوۆيچ ورنىنان اتىپ تۇرىپ ساۋلەنىڭ ەكى يىعىنان ءبۇرىپ ۇستاي الدى.
— سەنىڭ ناعاشىڭ بەكتەمىر مە؟
— ءيا-ا! بەك-تە-مىر... — ەندى تاڭدانعان ساۋلە بىردەن بوساڭسىڭى. كوزى كەڭ اشىلىپ عازيز قۇلتانوۆيچكە باعجيا قارادى. — سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
عازيز قۇلتانوۆيچ جاۋاپ بەرگەن جوق. يىقتا جاتقان شەڭگەلدەرى قاتايا ءبۇرىسىپ، قىزدىڭ سۇيەك-سۇيەگىن ۋاتىپ جىبەرەردەي قارىستى. بەكتەمىردىڭ اقىرى ۋىسىنا تۇسكەنىن ەستىگەندە ىشىندە بۇعىنىپ جاتقان بۇكىل سەزىمى، قۋانىشى، كەگى، قىجىلى دۋىلداي كوتەرىلىپ، سىرتىنا بادىرايىپ-بادىرايىپ شىعا كەلدى. كەيدە تىمىق سۋدىڭ استىنان الدەبىر تۇسكەن تاستىڭ، جالداعان اياقتىڭ اسەرىنەن ءدال وسىلاي بۇكىل تۇنبا لايى بەتىنە ءورشىپ كوتەرىلەتىن. الگىندەگى سۇلەسوق ءتۇس، سالىڭقى قاباق، مەڭىرەۋ بەينە ادام تانىماستاي وزگەردى. كوزدەردە كەكشىل كوكشىل وت تۇتاندى. قاباق قۋانا اشىلدى. ۇلكەن كەسەك ءىرى تىستەر اقسيا كورىندى. اكە اماناتىن ورىنداي الماي پۇشايمان بولعان وكتەم جان ەندى عانا بار تىلەگى ىسكە اسقانىنا كوزى جەتكەندە، مىناۋ الەمنىڭ جالعىز قوجاسى ءبىر ءوزى بولعانداي ارقالاندى. كەۋدەسى كەڭىپ، يىعى ءوسىپ، بويى بيىكتەپ سالا بەردى. ءوز قۇدىرەتىن ءوزى بارىنشا سەزىنگەن ادامنان قاھارلى دا سۇستى جىرتقىش وتپەسە كەرەك ساۋلە قارسى الدىنداعى اياق استىنان سەستەنگەن جۇزدەن سەكەم الىپ قالدى.
— جىبەر... جىبەرىڭىز، عازيز قۇلتانوۆيچ...
قىزدىڭ نە ايتقانىن ۇققان جوق. ايتەۋىر يىعىن قيقاڭداتقان ساۋلەنى قويا بەردى دە، قازداڭداي باسىپ بارىپ ستول ۇستىندەگى كونياكتان ورتا ستاكان قۇيىپ الدى دا، دەم الماستان قاعىپ سالدى.
"ءبىتتى! " ساتپايمىن مەن ۇلتىمدى، ساتا المايمىن". ارينە، ەندى اكەڭ دە، ءوزىڭ دە ساتا المايسىڭ. سەگىز جىل دەيدى، ءا. ءاي، جىگىتتەر! ابدەن مىقتاعان-اق ەكەنسىڭدەر! رەتىن تابا بىلەدى-اۋ، سابازدار! سەگىز جىلدا ءوزى-اق ابدەن ماڭگىرىپ شىعار. "اياز ءالىڭدى ءبىل" دەگەندى ەسكەرىپ، جايىنا جۇرسە، ەشتەڭە جوق. ءبىراق جاۋىر تۇعىرداي سۇيكەنشەك بولارىن قايتەرسىڭ بۇل قىرشاڭقىنىڭ! باسقان ەكەن قاقپاندى! وتىرسىن ەندى شوقيىپ!"
وزىنە مەيلىنشە ىرزا بولعان ول الاقانىن الاقانىنا ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. اياۋشىلىق سەزىمنەن جۇرداي جاننىڭ اعىل-تەگىل قۋانىشى اتىلايىن دەپ تۇرعان جىرتقىشتىڭ سۇستى كەيپىنەن اينىماي قالادى ەكەن. مانادان عازيز ءقۇلتانوۆيچتىڭ كىلت وزگەرگەن ءتۇرى مەن مىنەزىنەن كوز ايىرماي قادالىپ تۇرعان ساۋلەنىڭ جۇرەگىن قورقىنىش بيلەدى. ەرىندەرى دىرىلدەپ، كوزدەرى ۇشقىن شاشىپ، ىشتەگى وي-بويىن شىرماپ العان بەلگىسىز قۋانىشتىڭ قۇرساۋىنداعى ەركەكتىڭ ەلىرە باستاعان جۇزىنە قاراۋ مۇمكىن ەمەس تە ەدى، ستول ۇستىندەگى سۋمكاسىن ءىلىپ الىپ، شەگىنگەننەن شەگىنگەن بويى ساۋلە ارتىمەن شىعىپ كەتتى.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
1
بۇگىن قاتيرا ەكىنشى كۇن ورنىنان تۇرا الماي قالدى. كەشە "سالداقىنى" تاعى بىرەۋدەن ەستىدى. سۇيمەنقۇپدان ەستىدى. ەستىگەندە توبەدەن سالىپ جىبەرگەندەي سىلەيگەن ەدى، اقىرى مىنە، توسەككە سۇلاتىپ تىندى.
اياق تىقىرى ەستىلمەيتىن ءۇي مولاداي سۋىق تارتىپ، قاڭىراپ سالا بەرەتىنى ىپ-راس، توسەكتە دوڭبەكشىگەن ايەلگە ەكى كۇننەن بەرى كوڭىلىن سۇراپ، باس سۇققان حان بولمادى. اركىم-اركىمنىڭ بۇعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، اركىم-اركىمنىڭ سىرتىنان سىبىر-كۇبىر ەتە قالاتىنىڭ سەزبەيتىن ماڭگۇرت ەمەس. كوڭىل كىرى ىلايلانعان سۋداي بولعان سوڭ، قاتيرا ەش سوزگە، ەش كۇڭكىل-كۇبىرگە ءمان بەرمەۋگە تىرىسىپ، تايىزدىق تانىتپاۋدى عانا ويلايتىن. ءاي ءبىراق، كوزگە شىققان سۇيەلدەي انانىڭ دا، مىنانىڭ دا وسەگىنە تاڭىلعان سوڭ كورىنگەننەن كوز تۇرتكى كورگەندەي، كەز كەلگەننىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋدان دا جاسقانشاقتانىپ قالادى ەكەن. كەزىندە مۇقاتىنان جاستاي ايرىلعان اسەم كەلىنشەكتىڭ ناپسىگە ەرمەي، قىزىققا الدانباي، ەرىنىڭ ورنىن قاسيەتتەي قادىرلەگەن قىلىعىنا اۋىل بىتكەن دەن قويىپ ەدى. اۋىل بىتكەن قاتيرانى ادالدىقتىڭ وزىنە بالاپ، ۇلكەن-كىشىگە ۇلگى ەتىپ ايتاتىن ەدى. بوز دالانىڭ بويكۇيەز تىرلىگى قانشا قايتالانسا، قاتيرانىڭ ءبىرقالىپتى جالعىز باستى بۇيىعى تىرشىلىگى سونشالىقتى وزگەرمەس دەپ سەنىپ كەتكەن اۋىلى بار تۇگىن بەتىنە شاپشىتىپ، تۇتىگىپ شىعا كەلەر دەپ كىم ويلاعان. قاتيرانىڭ جيىرما جىلدا ءبىر جاساعانىن جىلىنا ءجۇز جاسايتىن تالاي ۇرعاشىعا "ءاي، كاپىر!" دەمەك تۇگىل كىرپىك قادامايتىن اۋىلدىڭ، بۇكىل اۋماعىمەن بۇعان تۇگەل جاۋىعۋى قالاي؟ الدە ءقادىر تۇتقانى قايىرسىزعا اينالىپ، اۋليە تۇتقانى الدەكىمدەرشە بۇلىنگەنىنە دەگەن نارازىلىعى ما ەكەن؟ سولاي دا شىعار. ءۇمىت كوزى كوپ قادالار تازالىقتىڭ ەشقاشاندا بىلعانباي تۇرعانىنا نە جەتسىن.
ويدان ءنار قاشقان سوڭ بويدان ءال قاشاتىن ادەتى ەكەن. قالشىلداعان دەنەنىڭ دىرىلدەگەن اياقتارى دەنەسىن اۋىرسىنىپ، اتتاپ باسۋدان قالدى. دالاعا كىرىپ شىعۋ دا كۇشكە تۇسەتىن بولعان سوڭ، اس پەن سۋدى دا تىيدى. جەز ساماۋرىن ىزىلدامايدى، كۇرەڭ قىزىل شاي سوراپتالمايدى. سەندەلتكەن وي، قاجىتقان كۇيىك قانا سەرىك.
قاباقتا كىربەڭ جوق. كوڭىلدەن كەيىس جوعالعان. بار دۇنيە بۇدان اۋلاقتانعان سوڭ، بار دۇنيەدەن ءوزى بولەكتەنىپ، ارتىندا قالعان كۇندەردىڭ ىستىق ەلەستەرىن تۇيدەك-تۇيدەك شۇبىرتىپ، كىرپىگىنە ىلىكتىرە ءتىزىپ جاتىر. قازىرگى دالباسا سول عانا. قيالمەن مەدەۋ تابارداي ەستەلىكتەرگە ميداي ارالاسىپ كەتىپ، كوزدەن قۇيىلىپ اققان جاستىڭ قۇس جاستىقتى شىلاعانىن دا اڭعارمايدى.
اۋىز ۇيدە مە، سەنەكتە مە الدەنە سالدىر ەتە ءتۇستى.
"يت كىرىپ كەتتى-اۋ!"
قيالىن بولگەنگە وكىنگەنى مە، ءيتتىڭ تەگەنە، ىدىستى ارامداعانىنا رەنجىگەنى مە، قاتيرا ءۇنسىز، قىبىرسىز قالدى. ىستىق ەلەسكە دە الدانبادى.
الگى سالدىر-گۇلدىر تاعى قايتالاندى.
"قاسقا بۇزاۋ-اۋ!.."
قىزىل قاسقا بۇزاۋ قاتيرانى ەنەسىندەي كورەدى. ءتىپتى ەنەسىن بىلمەيتىن جەتىم بۇزاۋعا قاتيرادان قىمبات تىرشىلىك يەسى جوق شىعار. كۇشىكتەن جامان ەركەلەپ، قولىن جالاپ، قالتاسىن تۇرتىنەكتەپ جۇرەتىن بۇزاۋدى قاتيرادا جاقسى كورەتىن. ادامنان ەستى-اۋ، ىزدەپ كەلگەن عوي. جاتىپ قالعان شىركىندى جوقتايتىن بۇزاۋ دا بولسا، ءبىر جان يەسى تابىلعانىنا دا شۇكىرشىلىك.
اياق تىقىرى بەرى جاقىندادى. قاراڭعى بولمەدە قولىمەن قابىرعا سيپالاي جىلجىعان ادامنىڭ ءجۇرىسىن قاتيرا ەندى انىق اجىراتتى.
— بۇ كىم، ەي؟
— تاتە-ە!..
كومەيىنە وكسىك تىعىلعان بالا داۋسىن، الپامىس داۋسىن بىردەن تانىدى. "نە بوپ قالدى" دەگەن ۇرەي دەنەسىندە قۇيىنداي ۇيتقىپ ءوتتى.
— الپامىسجان-اي، سەنبىسىڭ؟ بەرى كەل. مۇندا ءوت.
— تاتە-ە!
ەڭىرەگەن بالا ىشتەگى داۋىس نوبايىمەن اتتاپ كەپ، قاتيرانى قۇشاقتاي جىعىلدى.
— تاتە-ە! كوكەمدى-ى-ە... مەنىڭ كوكەمدى سوتتاپتى!
— قوي! نە دەيسىڭ؟ نە دەپ كەتتىڭ، بالام-اۋ؟!
قاتيرا قاراكولەڭكەدەن بالانىڭ ءجۇزىن كورە الماسا دا، الپامىستىڭ قايعى شەككەنىن جانىمەن ءتۇسىندى. باسىن كوتەرىپ، كەۋدەسىن قابىرعاعا سۇيەپ، بالانى توسىنە قىستى.
— جىلاماشى، كۇنىم! كوكەڭ جاقسى ەدى عوي. جىلاماشى، بوتاقان!
— سەگىز جىل-عا-ا... سە-گى-ىز جىل-گا كەسىپتى-ى دە-ەي- ءدى-ى...
الپامىستىڭ قورسىلى كوبەيدى. كىشكەنە قولدارىمەن قاتيرا تاتەسىن قۇشاقتاپ جۇبانىش تىلەيدى. وكسىگەن جانىنا جاردەم كۇتەدى.
"سۇمدىق-اي! جازىقسىز ادامدى سەگىز جىلعا سوتتاعاندى كىم كورگەن!؟ جاۋىزدىق-اي! تاعى جەلكەلەدىڭ بە؟"
قاتيرا تاس ءتۇيىلدى. قۇشاعىنداعى بالانى ءۇنسىز الديلەدى. ءۇنسىز تەربەدى. قاجىر-قۋاتتىڭ قايدان تابىلعانىمەن دە جۇمىسى جوق. سۇمدىق كورىپ تۇرشىككەن جۇرەكتىڭ ورەكپىگەنى باسىلماي، جانى اۋىرعان بالانى ءوزىنىڭ اۋىرعان جانىنىڭ ەكپىنىمەن تەربەپ وتىر، تەربەپ وتىر. "سەگىز جىلدا سەن ون التىعا كەلەسىڭ، الپامىس. ءبىراق وسى سەگىز جىلدا اكە قۇشاعىن، اكە مەيىرىن اڭساپ، ساعىنىپ، سەگىز جاسقا قارتاياسىڭ-اۋ، الپامىس!"
— مەن... مەن ونى-ى ولتىرەم، تاتە-ە!..
قاتيرا سەلك ەتە قالدى.
— نە دەدىڭ، قاراشىعىم-اۋ؟ كىمدى ولتىرەسىڭ؟
— ما-قان-دى-ى!
"ماقان!"
قاتيرا شيرىقتى. مىناۋ بالانى شىرىلداتقان، اناۋ ايعانشانى زارلاتقان، بەكتەمىردى تەمىر قاپاسقا تىققان، ءوزىن وسىنداي كۇيگە دۋشار ەتكەن ماقاندى... جاۋىزدى قالاي ۇمىتقان؟ نەگە ۇمىتقان؟
باسقالار ۇمىتسا دا بۇل ۇمىتپاۋعا تيىسەدى عوي.
— قوي، قالقام! ونداي پالەدەن اۋلاق بول. كوكەڭ امان-ەسەن ەكەن. مۇمكىن ەرتەرەك قايتارار.
— قايتارا ما؟
— قايتارۋى كەرەك الپامىس. جازىقسىز ادامدى بوسقا ۇستامايدى. ۇكىمەت بار. زاڭ بار. ادىلەت بار...
"ادىلەت بار دەيمىن. بار بولسا كوزى سوقىر ما، نەگە كورمەيدى. نەگە تاپپايدى بىزدەردى؟ الدە ءبىزدىڭ اۋىلدان اداسىپ كەتىپ باسقا جاقتا ءجۇر مە ەكەن؟ الدە ول ادىلەت تە ماقاننان قورقىپ بەزىپ كەتتى مە ەكەن؟"
— تاتە، — الپامىس ۇلكەن ادامشا ۇڭىلەپ كۇرسىندى. ساۋساعىمەن كوزىن سۇققىلاپ ءسۇرتتى. — تاتە، كوكەم كەلسە، جاقسى بولار ەدى، ءا؟! اپام اۋىرا بەرمەس ەدى وندا. تاتە، ءسىز نەگە كەلمەي كەتتىڭىز؟
— بارام عوي. مەن دە ناۋقاستانىپ قالىپ... بارام، الپامىسجان. اپاڭنىڭ باسىن جۋىپ بەرەم.
الپامىس كوڭىلى ورنىعىپ، شىعىپ كەتتى.
قاتيرانىڭ كوڭىلى ودان سايىن بۇزىلدى.
قياناتقا قيانات جالعاستى. زورلىققا زورلىق قوسىلدى. قايعى-قايعىعا جامالدى. كىمگە كوز ساتار، كىمگە قول سوزار؟ بار ما زار تىڭدار اكىم؟ ءوتىنىش-نازىڭ تۋعان ۇلدىڭ قۇلاعىنا جەتپەسە، وزگە جۇرت بايسىز، بايانسىز ايەلدىڭ ءسوزىن ءقايتسىن. سوندا قالاي ءالى جەتكەن ءالسىزدى تابانعا ساپ تاپتاپ، ارىن قارالاپ، جانىن جارالاپ وتە بەرە مە؟ قياناتىن قىلمىس ساناماي، ءزابىرىن قىساستىق دەمەي جايباراقات تۇرمىس كەشىپ جاتقان ماقانداردى كىم توقتاتار؟ "جازمىشتان وزمىش جوق" دەپ قول سىلتەپ، باس سۇنىپ جۇرە بەرگەننەن تاپقانى بولسا، ول ءوز جۇرەك استىندا ۇرىقتانىپ، كۇن سايىن قارعىس كەبىندەي ءوسىپ كەلە جاتقان جوق پا؟ ال، "قورلىعىڭا كونبەيمىن، زورلىعىڭا باعىنبايمىن!" دەپ بۇعالىق ۇزبەك بولعان قوبلاندى، بەرىك بەكتەمىردىڭ "سىباعاسى" اناۋ. ەنجار كوڭىل دە شوق باسىپ العانداي كۇيىك جامىلسا، الاسۇرعان كوكىرەك تە سۋىپ تىنشىپتى. سوندا كۇرەس مەيلى، كۇرەسپە مەيلى ءبارىبىر ماقاننىڭ الىپ سوعىپ جۇمارلاي بەرەتىنى قالاي؟ ەشقايدان، ەشكىمنەن زاۋال جەتپەيتىن بولسا، وندا سول ماقان زاۋالىن ءوزى نەگە تاپقىزبايدى. قارشاداي الپامىس ادىلەت ىزدەپ، قيانات سۇمدىعىنا قاتال ۇكىم ايتىپ جان ۇشىرعاندا، سول قياناتتى الدەنەشە رەت كورگەن بۇل ءوزى نەگە سول ۇكىمدى ورىندامايدى؟ جاس بالانىڭ اۋزىمەن وسى شەشىمدى ايتقىزىپ تۇرعان حاقتاعالانىڭ ءوزى ەمەس پە؟ بىلدىرگەن دە نيەتىن، سەزدىرگەن دە ءومىرىن. ەندەشە نەدەن بوگەلىپ، نەدەن تايساقتايدى.
قاتيرا شوقيىپ وتىر. قاراكولەڭكە بولمەنىڭ قارسى قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان ۇلكەيتىلگەن ەكى سۋرەتكە جانارى ءسونىپ كەتكەن كوزىنىڭ قاراشىقتارى بايلانىپ قالىپتى.
قوس سۋرەت — مۇقاتى مەن بالتاسى. اۋىلعا كەلىپ ءۇي-ۇيدى ارالاپ، بارماق باسىنداي سۋرەتتەن ۇلكەيتىپ اكەلىپ بەرەتىن، تىلەۋىڭ بەرگىر، فوتوگرافتارعا جاساتقان.
كۇيەۋى دە، ۇلى دا ەشتەڭە سەزبەس ۋايىمسىز تۇرمەن بۇعان قادالىپ قالىپتى. مۇقات جۇزىندە ەش سەلكەۋ جوق ەكەن. باياعى اقجارقىن قالپى. بالتاسى، قالاي بايقاماعان، سول كوزىن ءسال سىعىرايتا ادەمى ءجۇزىن الدەبىر جۇمباق سىرمەن تولىق اشپاي تۇرعان تارىزدەندى. سىعىرايعان كوزدە نە كىنالاۋ، نە جازعىرۋ تۇنىپ قالعانداي. قاتيرا ەرىكسىز بەتىن بۇرىپ اكەتتى.
"كىنا، كۇنام بولسا، كەشىڭدەر. ەكى اياقتى پەندەنىڭ پەندەشىلىگىنەن اسىپ كەتە المادىم. ارتىندى قانشاما كۇتسەم دە، مۇقات، مىنە، سوزگە ىلىكتىم. داۋ ايتا المايمىن. اقتالا دا المايمىن. انا جۇرەك بالاسىن قورعاشتاپ وسى حالگە دۋشار بولدى دەيىن دەسەم دە، ەندى وعان ءوزىم يلانار ەمەسپىن. نەگە الىسىپ-جۇلىسپادىم؟ وڭەشىنە ازۋىمدى باسىپ، القىمىنا شەڭگەلىمدى نەگە سالمادىم ماقاننىڭ؟
كەشىر، مۇقات. سەنىڭ الدىندا عانا كۇناقارمىن".
ورنىنان تۇردى. باسى ءسال اينالىپ ەدى، قاراعان جوق، تالتىرەكتەي باسىپ باردى دا تەرەزەنىڭ پەردەسىن ىسىردى. كۇن باتىپ بارادى ەكەن. قىزىل شاپاق ءورت بوياۋىن تەرەزەدەن ىشكە لاق ەتكىزدى.
بالتاعا حات جازاتىن قاعاز-قالامى سالىنعان قوبديشانى ءجۇقاياقتىڭ ۇستىنەن سوزىلىپ بارىپ الدى. پليتانىڭ ۇستىنە قويىپ، قاقپاعىن اشىپ، ءبىر پاراق قاعاز بەن قالامدى شىعاردى.
قاعازعا "مەنى ارىمدى تاپتاپ، زورلاپ، قورلاپ تىرىدەي ولتىرگەن ماقان سۇم. ەندى مەندەي قارابەتتىڭ سول جاۋىزدى ءولتىرۋى كەرەك. ءتاڭىر بۇيرىعى سولاي. قاتيرا" دەپ اربيتا جازدى دا، ءتورت بۇكتەپ قوبديدىڭ بەتىنە سالدى.
سودان كەيىن كىر جاياتىن اق ءسۇر جىبەك جىپپەن بەلىن مىقتاپ تاڭىپ بايلادى دا، سىرتىنان جۇقا جەڭسىزىن سۇعا سالدى. الاشانىڭ ءبىر شەتىن كوتەرىپ، ىرگەدەن شوشالانىڭ ەسىگىندەگى قارا قۇلىپتىڭ كىلتىن سيپالاپ تاۋىپ الدى. ايعانشا قوبلاندىنىڭ جەتىسى بەرىلىسىمەن تۇندەلەتىپ شۇبەرەككە ورالعان الدەنەنى كوتەرىپ كىرگەندى'. جاسىن سىعىپ تۇرىپ: "بەكتەمىردەن قورقام، قاتيرا. وسى مىلتىقتى كوپ اينالدىرىپ، وق ءدارىسىن قايتا وقتاپ كەتتى. انالاردىڭ بىرەۋىن جازىم قىلار. سەن شوشالاڭا تىعىپ قويا تۇرشى" دەگەن.
سول مىلتىق وقشانتايىمەن ءالى وسىندا بولاتىن.
قاتيرانىڭ قۇلىپتى اشىپ جاتقاندا دا، مىلتىقتى وراۋىمەن الىپ جاتقاندا دا، قولى دىرىلدەگەن جوق.
تىرلىكتىڭ ءبىر ادام، ەكى اداممەن تۇيىقتالمايتىنىھن سەزدىرگەندەي ەسىك الدىنا شىققاندا اۋىلدىڭ ءار تۇسىنان كۇلگەن، ايقايلاعان، اندەتكەن داۋىستار ەستىلدى. كۇننىڭ سوڭعى قىزىل جولاق ىزدەرى قاراكوك اسپاندا ءسونىپ بارادى. قيىق اي ءيىلىپ، ەكى-ۇش جۇلدىز كوز اشىپتى.
يىعىنا الدەنەنى اسىپ الىپ اۋىل سىرتىنا قاراي بۇكەڭدەي باسا جونەلگەن ايەلدى ەشكىم ەلەگەن جوق. كۇلدەي مايدا سارى توپىراقتى سىڭاراياق سوقپاقپەن تومەن قاراپ كەلە جاتقان قاتيرا كەنەت الدەكىممەن سوقتىعىسىپ قالا جازدادى. اناۋ جالت بەردى. قامىس قالپاعى مىجىرايعان نايمانقۇل ەكەن. ول دا اياق استىنا قاراپ كەلە جاتتى ما، كادىمگىدەي قىسىلدى.
— كەشىرىڭىز... ءا-ا، قاتيرا جەڭگەي، ءسالاماتسىز با.
— شۇكىر...
— قايدا باراسىز؟
— قاسقا بۇزاۋ جوق.
— ءا-ا... ءاي، ول جاقتان كوزىمە تۇسە قويمادى-اۋ.
نايمانقۇل ۇزاپ بارادى.
"اۋزىما قاسقا بۇزاۋدىڭ ساپ ەتە قالعانى ءابۇيىر بولدى-اۋ. جولىم بولادى ەكەن. ماقان "راحاتحاناسىندا". نايمانقۇلدى ءبىر جەرگە جۇمساعان عوي. ونىڭ كەتكەنى دە ءتاۋىر بولدى. مىقتى ساقشىسى دەۋشى ەدى".
قاتيرا جەدەلدەتە باستى.
تومەن، ساي تابانىنا قاراي سۇعىنعان تاسپا جول ەنتەلەتە جونەلدى. يىقتاعى مىلتىقتىڭ سالماعى كادىمگىدەي بىلىنە باستادى. سودان با، الدە اسقازانىنا ءبىر ءتۇيىر شايناما تۇسپەگەندىكتەن تەز شارشادى ما، ەنتىگىن باسۋ ءۇشىن جول شەتىنە شىعىپ، قويتاسقا وتىردى.
"قايدا اسىعام. مەن بىلەتىن ماقان بولسا، بۇگىن "راحاتحانادان" ەشقايدا كەتپەيدى. ۋاقىت كوپ. قاسىنداعىسى كىم ەكەن؟ كىم بولسا و بولسىن. ايتەۋىر بوگەت جاساماسىن. ءاي، مىنانى نەگە اشپايمىن؟"
اسىقپاي وراۋدى اشتى. قوس اۋىز مىلتىقتىڭ ستۆولىن وپىرىپ، ەكى قۋىس وقپانعا ۇڭىلە قارادى. مەكتەپتە تالاي مىلتىق اتقان، ۇيىرمەگە قاتىسقان. قوساۋىزبەن بىرەر رەت مۇقاتقا ىلەسىپ اڭعا دا شىققان. سوندىقتان دا مىلتىقتى قالاي وقتاۋدى، قالاي كوزدەۋدى بىلەدى.
شۇبەرەكپەن قۇنداقتى، ستۆولدىڭ مايىن ءبىراز سۇرتكىلەدى. جەڭسىزىنىڭ قالتاسىنا سالعان ءۇش وقتىڭ ەكەۋىمەن وقتاپ الدى.
"ءسۇرىنىپ كەتىپ جۇرمەسەم..."
ءبىراق ول ءبىر ساتتىك قانا جۇرەكسىنۋى ەدى. سۋىق تەمىردىڭ سۇسى ايبار قوستى ما، سەرگىپ تۇرەگەلدى. سەرگەك باسىپ ىلديلاي جونەلدى. ەتەكتەگى ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن جارىق شاشىراپ، كولشىكتەن دىمقىل سامال جەلپي ەستى.
قاتيرا قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، جاسىرىنىپ-بۇقپانتايلانباي تىككە تارتىپ شارباققا جەتىپ توقتادى.
سىرتقى قاقپانى توبىرشىعىن سالىپ، بەكىتكەن ەكەن، قولىن سۇعىپ اشتى دا، ىشكە كىردى. "راحاتحانانىڭ" بۇكىل تەرەزەلەرى شالقايىپ اشىق قالىپتى. ماگنيتوفوننىڭ دارىلداق مۋزىكاسىنىڭ داۋىسى ماڭايدى بورلىكتىرىپ بارادى.
قاتيرا قابىرعا بويلاي بارىپ، تەرەزەدەن سىعالادى.
بەكتەمىردىڭ سول جولعى كورگەنىن قاتيرا دا كوردى.
"ءاي، نەگە جالاڭاش؟"
ايەل دە، ەركەك تە جالاڭاش ەدى. ءبىراق بۇل جولعى جالاڭاش ايەل ءنازيا ەمەس باسقا بولاتىن. بەرىك بالانىڭ ۇيلەنەيىن دەپ جۇرگەن قالىڭدىعى ەدى ول. "بەرىكتى اندا قۋىپ، قالىڭدىعىن مۇندا الدىرعان با سوندا؟" اناۋ جالاڭاش جايراڭداعان قىزدىڭ دا اۋداندىق اۋرۋحانادا مەدسەسترا بوپ ىستەيتىنىن بىلەتىن.
"الدىرادى بۇل. ماقاننان قاسيەت قاشقانى قاشان. مىناۋ سۇڭقادامعا نە جوق. بەرىككە ىلەسىپ كەلگەندە سىرتىنان بۇكىل اۋىل قىزىعىپ "ەكەۋى بىر-بىرىنە قاڭداي لايىق! ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!" دەپ ىرزالىق بىلدىرمەپ پە ەدى. بۇل قاردىڭ مىنا قىلىعى — قاي قىلىق، ەي! بەرىك كەتسە، بام-عا كەتتى. ءوزى كەتتى. سۇيسە — نەگە ىلەسپەيدى؟ مىناۋ وپاسىزدىعى قالاي؟"
قاتيرانى اناۋ جالاڭاش سەكەكتەگەن قىزعا دەگەن كوزسىز اشۋ بۋدى. ەندى ەشكىمنەن، ەشتەڭەدەن تايساقتاماي، اشىق تەرەزەنىڭ ءدال الدىنا شىقتى.
— ءاي، قانشىق!
تۇنگى دالانىڭ تۇنەگىن ءتۇرىپ جەتەتىن ايەل داۋسى قانداي اششى! قىز جالت قاراپ، ەكى كوزى شاتىناپ، بۇكىل تۇلعاسى قارعىس ۇكىمىندەي شيرىققان ايەلدى كورگەندە باج ەتە ءتۇستى.
ماقان تەرەزەگە قاراي اتىلدى.
قارسى الدىنان قوساۋىزدىڭ ەكى ۇڭعىسى تەسىرەيدى.
— توقتا، ماقان!
— قاتيرا-ا؟ قاتيرا، سەنبىسىڭ؟
ماقان باسقانى كۇتسە دە، ءدال قاتيرانى كۇتپەسە كەرەك اجالىن كورگەن كەسىكتىدەي زاماتتا قۋقىل تارتتى.
— يمانىڭدى ءۇيىر، جاۋىز!
— قاتيرا! مەن ساعان... مەن ساعان قالاعانىڭدى بەرەم. ويناما، قاتيرا! مى-ىل-تىعى-ىندى... مىل- تىق-تى-ى ءارى بۇرشى، قا-تي-را-اش!
ماقاننىڭ قولدارى بەتىن كولەگەيلەدى. الاقانىمەن وق پەن وتتى توسىپ الاتىنداي ەلەستەپ كەتتى.
— كەلدى زاۋالىڭ، ماقان! — قاتيرا ماقاننىڭ قالتىراعانىن العاش كورگەن ەدى، ءوزىنىڭ قۇدىرەتكە اينالعانىن ۇقتى. ءدال ءقازىر ءوزىن تەك قاتيرا عانا ەمەس ءتاڭىر بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى دا دەپ سەزىنىپ تۇر.
— نايمانقۇل! — ماقاننىڭ داۋسى بىرەۋ تۇنشىقتىرعانداي قىلعىندى.
— جوق نايمانقۇلىڭ! جوق ول! ال، سەن سۇمىرايدى ءقازىر جاھاننامعا جونەلتەم.
— قاتيرا، ءبىر-بىرىمىزدى جيىرما جىلدان ارتىق بىلەمىز... مەن... مەن. التىنعا شومىلدىرام.
قاتيرا مىلتىقتىڭ قۇلاقتارىن قايىردى. ماقاننىڭ كوزدەرى دوڭگەلەنىپ، تۇپ-تۇگەل ۇرەيگە تولىپ كەتتى.
— قاتيرا-ا! جالعىزىڭنىڭ اتىن اتاپ جالىنام... تاڭەرتەڭ بۇل اۋىلدان قارامدى وشىر-ەي-ىن. ءتىرى ءجى- بە-ەر...
ماقان كەمسەڭدەدى. تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلدادى.
— جالعىز ەمەس بالام. ەندى ەكەۋ بولادى.
— نە؟ كىم جالعىز ەمەس؟
— بالام! بىرەۋىنىڭ اكەسى ەندى سەنسىڭ!
ماقانعا ءسوز ماعىناسى ەندى عانا جەتتى.
— سول بالامىزدىڭ اتىنان... ەكەۋمىزدىڭ بالامىزدىڭ اتىنان وتىنەم، قاتيرا-ا!.. شىبىن جانىمدى اياساڭشى.
— قوبلاندىنى نەگە ايامادىڭ؟ تىلەۋدىڭ اناسىن نەگە قورلادىڭ؟ بەكتەمىردى نەگە جازعىردىڭ؟ ارىنان ايرىلعان قىزداردى نەگە ويلامادىڭ؟ مەن سياقتى بايسىز ايەلدەردى نەگە قولجاۋلىق ەتتىڭ؟
قاتيرانىڭ داۋسى ساڭق-ساڭق ەستىلدى. ساڭق-ساڭق ەستىلىپ ۇكىم وقىپ تۇرعانداي تۇيرەلەدى.
— ءبىر قاسىق قانىمدى قي، قاتيرا-ا!.. كۇنامدى-ى-ە جۋا-ا-ا-م!..
— جوق! سەنىڭ قىلمىسىڭ جۋىلمايدى! اقتالمايدى!
مىلتىق وقىس گۇرس ەتتى. ماقان سىلق ەتىپ قۇلادى.
جالاڭاش قىز شىڭعىرىپ جىبەردى. شىڭعىرعان داۋىس قاتيرانىڭ ميىندا جاڭعىردى.
"ءبىتتى!"
جوق، بىتپەپتى. ماقان ءتورتتاعانداپ جۇلقىنا تۇرۋعا ارەكەت ەتتى. كەۋدەدەن شاشىراعان قانى اينالاسىن كومىپ بارادى. جالاڭاش قىزدىڭ ەسى شىعىپ، باقىرعان داۋسى سەمەر ەمەس. نە كيىمىن تابا الماي، نە جارالانعان ماقانعا جولاي الماي، نە سىرتتاعى قاتىپ مەلشيىپ قاراپ قالعان ايەلدەن قاشىپ قۇتىلا الماي قالش-قالش ەتەدى.
— الىپسوق! الىپسوق! — ماقاننىڭ جانۇشىرعان داۋسى ەكى-اق ايقايلاپ ىشقىنۋعا جەتتى دە، سونىمەن ءبىرجولا تىندى. قايتىپ تۇياق سەرپكەن جوق. جالاڭاش قىز ەندى ودان سايىن باقىرىپ، جۇگىرگەن بويى ەسىككە ۇمتىلدى. تۇتقانى جۇلقا تارتىپ-تارتىپ قالدى. سودان سوڭ يىعىمەن ءارى يتەردى. ەسىك اشىلىپ كەتكەندە... تورپاقتاي ءداۋ وۆچاركا يت قىزعا ءبىر-اق شاپشىدى. جالاڭاش قىز شالقالاي قۋلادى. سول-اق ەكەن ءيتتىڭ ىرسيعان ازۋلارى قىزدىڭ سول جاق توسىنە ساق-ساق قادالدى. ساق-ساق قادالدى دا، قىپ-قىزىل قاندى بۇرق ەتكىزىپ تىپ-تىعىز اناردىڭ جارتىسىن جۇلىپ الدى. قاتيرانىڭ باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. مىلتىقتىڭ ءدۇمىن اسىعىس كەۋدەسىنە تىرەپ، شالا-پۇلا كوزدەپ شۇرىپپەنى باسىپ كەپ قالدى. قاڭق ەتكەن يت ءبىر اينالىپ بارىپ مۇرتتاي ۇشتى.
جالاڭاش قىز قيمىلسىز قالدى.
قاتيرا مىلتىقتى لاقتىرىپ جىبەردى. ەكى اتتاپ باردى دا، اياقتارى بۇكتەتىلىپ، وپىرىلا جىعىلدى. ماڭدايمەن قارا جەردى ۇرعىلادى كەپ، ۇرعىلادى كەپ سونسوڭ. كومەيگە جاس كەپتەلىپ، اۋىزدان ايعاي ەمەس، داۋىس ەمەس، جىلاۋ دا ەمەس، ىزالى ىسىل توگىلدى. شارشاپ، ابدەن السىرەپ بارىپ تىنشىدى.
"الگى قىز ءولدى مە؟ قامىل-قىبىرسىز قالدى عوي پاقىر. ەمشەگىن... جۇرەك تۇسىنداعى ەمشەگىن قارپىپ جۇلىپ العاندا ءجانتاسىلىم ەتتى مە ەكەن"...
ەندىگى سەزىم: وسى ايانىش ءتارىزدى سەلكەۋ عانا. قىساسقا قىساس جاساپ ۇلگەرگەن سوڭ تۇلابويدى سىرەستىرە كەرنەگەن اشۋ دا، كەك تە، قايعى دا جوعالدى. بۋك تۇسكەن كۇيى سىعالاپ جان-جاعىنا قاراندى. تەرەزەلەرىنەن جارىق مول قۇيىلىپ تۇرعان ۇيدەن دە، ماڭايدان دا ەش دىبىس جەتكەن جوق.
بۇلتسىز اسپاننىڭ جۇلدىزى ءجيى ەكەن. ءارقايسىسى ءبىر-بىر تىلسىم جانار بوپ تەسىلە قادالىپ تۇر.
"جاساعان! كۇنامدى ءوزىڭ كەش. باسقا امالىم بولمادى، جاساعان!"
جۇلدىزداردان دا، تۇكسيگەن تۇنگى اسپاننان دا بەلگى-نىشان بىلىنبەدى. "كوردىك! قاندىق!" دەگەندەي جىبىر-جىبىر بيلەگەن جۇلدىز-جانارلار عانا دىبىسسىز يشاراتتايتىن ءتارىزدى.
"باسى جۇمىر پەندە دۇنيە قامىن ويلاۋدان قاشان جالىعار ەكەن؟ باسى جۇمىر پەندە ءتان ءلاززاتىن قىزىقتاۋدان قاشان تويىنار ەكەن؟ جۇرەك تەبىرەنتكەن كوكەيكەستى ارمان كورشىڭنىڭ كوكىرەگىنە شەر قۇيىپ، كوزىنەن سور اعىزۋمەن جەتەر بولسا، ول ارمان بولار ما؟ قوڭسىلاسىن قوقاڭداتقان تىرلىگىنەن راقات كۇي كەشەتىن جىرتقىشتىق الدە جۇمىر باستى پەندەنىڭ سىباعاسى عانا ما؟ وندا سول جۇمىر باستى پەندەنىڭ ۇزىلگەن ءومىرىن جوقتار كىم بار؟ جاۋىزدىڭ جولىن توقتاتىپ، سۋىشەرلىگىن تاۋسىپ، ازۋى مەن تىرناعىن ەندى ەشكىمگە قاداي المايتىن، سالا المايتىن ەتكەنىن ادام دا، اللا دا شەت كورمەسە ەكەن".
قاتيرا ورنىنان تۇردى. دەنەسى سالدىراپ، بۇكىل مۇشەسى بولەك-بولەك قالعانداي. قاراڭعىعا كوزىن سىعىرايتا تىگىپ تۇردى دا، اياقتارىن كۇشپەن سۇيرەتىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءۇيدى اينالعاندا، تومەنگى جاقتان، كولشىكتەن شالپ-شالپ ەتكەن دىبىس جەتتى.
"بالىق سەكىرگەن شىعار. ءاي، جۇمىر باستى پەندە! بە بولدى؟ قالدى ءبارى ارتىندا بۇيىرماستان. سوناۋ جەر تۇبىنەن العىزىپ، ءوسىرتىپ ەدىڭ. ەندى جوق ول بالىق ساعان".
ىشكى ويدا تابالاۋ جوق. قايتا الگىندەگى جاساعان ىسىنە اقتالۋ ىزدەگەندەي وزىمەن دە، ونىمەن دە (ماقاننىڭ اتىن اۋزىنا الۋدان تايساقتايتىن ءتارىزدى) ايتىسقا تۇسكەندەي ءبىر كەيپى بار.
قاپىرىق اۋانىڭ تىنىس اۋىرلاتار جايسىزدىعىن ەلەمەي ءىلبىپ كەلەدى. الدىنان ءسال دىمقىل لەبىمەن تىنىس اشىپ كولشىك كورىندى. جاعاسىنداعى ءسامبى تالدار ەڭكەيە ءتونىپ، قىبىرسىز مۇلگىپ، جاپىراقتارىن دا جىبىر ەتكىزبەي تىنشىپ قالىپتى.
تاعدىر قاتال ەمەس. تاعدىردى قاتال ەتەتىن جۇمىر باستى پەندەلەر عانا. ايتپەسە ءبىر تۇتام تىرلىكتە جان تۇشىنتار يگىلىككە كىم ۇمتىلماسىن. ءبىراق سوعان جەتكىزبەي، ءتانىڭ تۇگىل جانىنا شيەدەي عىپ داق ءتۇسىرىپ، الىس-جۇلىس عۇمىردى ەنشىڭە بالاپ بەرەتىن يتتىگىن قايتەرسىڭ. كوزدى اشتىڭ — كوزدى جۇمدىڭ. انە سەنىڭ بارلىق مەرزىمدى عۇمىرىڭ. سوندا كۇلۋىڭنەن جىلاۋىڭ كوپ بولسا، قۋانۋىڭنان وكىنۋىڭ، وكسۋىڭ كوپ بولسا، ەمىرەنۋىڭنەن ەگىلۋىڭ كوپ بولسا سوڭعى كوز جۇمۋدى ۇزارتام دەپ دالباسالاۋدان نە تابارسىڭ. سەنىڭ سونىڭدى تىلەي قوياتىن بۇل الەمدە كىم بار؟ جاتىڭ — اناۋ، كەۋدەسىنەن قان اعىزىپ، تۇياق سەرپتى. جاقىنىڭ — بالاڭ، ءولىپ بارا جاتساڭ اۋزىڭا سۋ تامىزبايدى. اۋىلدان مەيىرىم قاشتى. بايىعان سايىن قالتىراۋىق. ءبىرىنىڭ ەسىگىن ءبىرى اشپايدى. اۋدانىڭ، ايماعىڭ — اناۋ، جاۋىزدى القالاپ، جازىقسىزدى جاۋىپ تاستادى. مەدەت ەتەر تىرەك نە؟ ارقا سۇيەر كىمىڭ بار؟ تاۋ مەن دالاعا كوسىلتە شاۋىپ، اتا بابا جەرىن قانى مەن تەرىن اعىزىپ قورعاپ قالعان قازاق، تاۋ مەن دالاعا كوسىلتە شابا الا ما بۇگىن؟ قايداعى. ءوزىن ءوزى وندىرشەكتەۋمەن الەك. وپىرىلىپ قۇلاپ بارا جاتقان قۇردىم تىرلىكتىڭ قيماس نەسى قالدى؟ ءقادىرلى سيقى قانداي؟
قاتيرا كولشىكتىڭ ۇستىنە ءتوندى. ءار جەردەن ءبىر شالپ ەتكىزە سەكىرگەن بالىقتاردىڭ قيمىلىنان دوڭگەلەنە تەسىلگەنى بولماسا، ايدىن بەتى تىنىق. تۇڭعيىق. "كەل! سۇڭگى! قويىپ كەت! قىزۋلى جانىڭدى ماڭگى سۋىتام!" دەگەندەي.
ءومىردى قيماۋ دەگەن بوس ءسوز. ءومىر — جۇتىم اۋا، ىشەر اس، كيەر كيىم ەمەس. ءومىر — جاقىنىڭ، جاتىڭ. الىسىڭ، جاقىنىڭ. اۋلىڭ، ەلىڭ. ماقساتىڭ، تىلەگىڭ. سولاردان كوبىنە كوپ رەنىش الساڭ، كوڭىل تۇكپىرىنە تاۋسىلماس شەر مەن زاپىران توگىلە بەرسە، ونداي ءومىردىڭ نەسىن قيماسسىڭ. دەنەڭ سۋىپ، كوڭىلىڭ قالىپ، ول ومىردەن ىرگەڭدى اۋلاق سالعانىن ءجون عوي.
قاتيرا جۇقا جەڭسىزىن يىعىنان سىپىرىپ تاستادى. بەلىنە بايلاعان اق سۇر ءجىپتى دە شەشىپ، اياق استىنا ءتۇسىرىپ، ۇستىنەن اتتاپ ءوتتى. باسىن شوشايتىپ الدىمەن اسپانعا ۇزاق... ۇز-ا-اق قارادى. شاڭىتقان قۇس جولىنا كىرپىك قاداپ، الدەنەگە ءجۇزىن جىلتتى. سودان سوڭ ارتىنا بۇرىلىپ، جالعىز ۇيگە، ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنداعى توبەگە كوز تاستاپ، ب ا ق ءىشىن ءسۇزىپ ءوتتى. جەمىس اعاشتارى قولدىڭ سالاسىنداي. جالعىز-اق، بەرىرەكتە وقشاۋ سەرەيگەن تەرەككە جانارى كادىمگىدەي بايلانىپ قالىپ، بوساپ كەتتى.
"ءاي، الگى قىز ءتىرى مە ەكەن؟
ءيتىنىڭ اتى — الىپسوق. وزىندەي و دا باسقالاردى الىپ سوعا بەرسىن دەگەن، ءا! و، توبا! ات قويۋدا دا زىمياندىق بار. ءيتىم دە وزىمدەي بولسىن دەۋ نەتكەن زورلىق!"
قاتيرا كەۋدەسىن دىرىلدەتە وكسىگەندەي ەتىپ كۇرسىندى.
كولشىكتىڭ ەڭ تەرەڭ تۇسىنا كىبىرتىكتەي باسىپ تاياندى.
"جارتاستان قىز قۇلاپتى تەرەڭ سۋعا".
"ءاي، نە بولسا سول تىلگە ورالادى".
تومەن قارادى. قول سوزىم جەردەگى سۋ كوز كورىمدە جاتقانداي باسى اينالدى. كوزدەن جاسى ىرشىدى.
"سەسكەنەم بە؟ نەمدى قيا الماي تۇرمىن؟"
سەسكەنەتىنى دە راس. قيا المايتىنى دا انىق. ءبىراق نەدەن سەسكەنىپ، نەنى قيمايتىنىڭ ءوزىنىڭ بولجاۋى دا قيىن.
"بالتام، بالام! سوڭعى ارەكەتىممەن تاعى دا جانىڭدى جارالاسام، كەشىر! سەنىڭ "اپا!" دەگەن ءۇنىڭ جانىمدى ەلجىرەتىپ، قارا كوزىندەگى مەيىرىم نۇرى، ەركەلىك ۇشقىنى جانىمدى جىلىتاتىن. كەشىر، ۇلىم! ەندى سەنىڭ جانارىڭنان سۋىق ىزعار ەسكەندە، جانىمدى ۇسكىرىك شالعان. كەۋدەمدى سۋىق العان. مەن سەن دەپ... ءبىر سەن دەپ ىستىق-سۋىققا توزگەن ەدىم. سەنىڭ ماعان دەگەن كوڭىل جىلۋىڭ تۇرعاندا، ءومىردىڭ بۇكىل ىستىق-سۋىعى مەنىڭ تاۋسىلماس باقىتىم ەدى. قۇلاعان، سۇرىنگەن، جىلاعان، تارىققان كەزدە قاسىمنان ەلجىرەپ قارايتىن جۇزىڭنەن كەۋدەمە شۋاق قۇيىلاتىن. الەمنىڭ بار، بار قۋانىش-قىزىعىنا جالعىز ءوزىم يەدەي-اق جارىق جالعاننىڭ ىڭكارلىگىنە تويا المايتىنمىن سوندا. كەشىر، ۇلىم! "اپا!" دەيتىن ءسابي ۇنىڭە زار قىلعانىڭ قالاي؟ قايعىمدى شايىپ تاستار بالالىق ىقىلاسىڭا زار قىلعانىڭ قالاي؟ مەنى مىناۋ قاتىگەز دۇنيەمەن جالعاستىرىپ تۇرعان سەنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىڭ ەمەس پە ەدى. نەگە كەلمەيسىڭ؟ نەگە ۇزەسىڭ؟ نەگە ازالايسىڭ؟ نەگە ازاپتايسىڭ مەنى، بالام؟ قان ارالاس جاس كومەيلەگەنىمدى نەگە كورمەيسىڭ؟ قايعىمەن تۇنشىقتىرعان وكسىك جۇتقانىمدى نەگە بىلمەيسىڭ؟ كەشىر، ۇلىم! اقتىق، لەبىمنىڭ شارپۋىن ماڭدايىڭا باسا المادىم. قوش بول، بالتام، بالام!"
— قوش بول، بالتام!
ايقايلاعان داۋسى شالپ ەتە قالعان سۋدىڭ قۇشاعىندا تۇنشىقتى. كەۋدەگە اپ-اۋىر سالماق ءتۇستى. تىنىس تارىلدى. تىپىرلاعان اياق-قول ەرىككە قويمادى. قالقىتىپ سۋ بەتىنە الىپ شىقتى. جۇتىم اۋانىڭ... قاسيەتىن ۇققىزىپ، ىقىلىق اتقىزدى. قوماعايلاندىرا ءسىمىرتتى.
ساۋساقتار ءسامبى تالدىڭ بۇتاعىنا قارىسا جابىستى. كەۋدەسى سۋدان كوتەرىلىپ ورامالى سۋسىعان شاشىنان تارام-تارام سۋ اقتى. تىرباڭداعان اياقتارى جەرگە ءتيدى. اتىپ جاعاعا شىعىپ، ەتپەتتەي جىعىلدى. تۋلا بويى قالش-قالش سەلكىلدەي جونەلدى. اۋزى-مۇرنىڭان بالدىر ءيسى سىڭگەن سۋ اقتارىلدى.
"ولە دە المايسىڭ..."
كىمگە شاعىندى؟ وزىنە مە، وزگەگە مە. ايتەۋىر اۋزى- مۇرنىنان كەتكەن سۋمەن جارىسا اققان ىستىق جاس تولاستامايدى. كەۋدەسىن قىرناعان وكىنىش قانا بوساتپايدى. بەتىنە باتىپ بارا جاتقان نارسەنى ساۋساقتارىمەن سيپالاپ ەدى... بەلىنە تاڭعان اقسۇر ءجىپ ساۋساقتارىنا ءىلىندى. شىنتاق تىرەپ باسىن كوتەردى. ءجىپتى ساۋمالاي بوساتتى. وڭ يىققا يەك توسەپ، جالعىز تەرەككە كىرپىك قادادى. ودان كەيىن كوپ بوگەلگەن جوق.
تومەنگى بۇتاقتان سەكىرىپ كەپ كەتكەندە، موينىنان سىعىپ كەپ قالعان الاپات شەڭگەل كوزىن جۇمىپ جىبەرىپ ەدى. كىرپىكتەرىن ءبىر ءسات كۇشپەن اجىراتقاندا اتىپ كەلە جاتقان تاڭنىڭ ساۋلەسى جانارىنا قۇيىلدى دا ءسونىپ... ءوشىپ كەتتى.
2
مۇرنى پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان بالتانىڭ تاناۋىنا قاۋىرسىننىڭ مامىعىن جۇگىرتىپ وياتىپ جىبەردى. وزىنە باعجاڭ ەتىپ قاراپ، قايدا جاتقانىن جاڭا كورگەندەي كىرپىگىن جىپىلىقتاتقان جىگىتكە باسىن كوتەرە قادالىپ، ساۋلە سىقىلىقتاپ كۇلىپ الا جونەلدى. سالاڭداعان ەكى ەمشەگىن جاسىرار دا ەمەس، كۇلگەندە وپپاق مارجان تىستەرى تۇگەل كورىنەتىنىن سەزە مە، اۋزىن جاپپايدى.
— قالاي كەلدىڭ ەي، بالتا؟ مايسارا سەنى ءقايتىپ بوساتتى؟
— مايسارا اۋرۋحانادا. گينەكولوگيا بولىمشەسىندە، سوحرانەنياعا تۇسكەن.
— و-و، بولاشاق پاپا! قۇتتىقتايمىن.
— راقمەت، ساۋلە.
— مايسارانىڭ ۇيدە جوقتىعىن پايدالاندىڭ، ءا.
— بىلمەيمىن... — بالتا سۇق ساۋساق ۇشىنداي قوڭىر كۇرەڭ قوس ىستىككە قاراي الماي تەرىس اينالدى.
— مۇرىن شۇيىرەتىنىڭ بار نەگە كەلدىڭ؟ — دەپ ساۋلە تىرجىڭدادى. — مەنىڭ كۇيىم وسى.
"ءيا، كۇيىڭ وسى. ءۇش بولمەدە جالعىز تۇراسىڭ، ءبىراق جالعىز جاتقان ءتۇنىڭ جوق. عازيز قۇلتانوۆيچ بەيسەنبىسىنەن باسقا كۇندەرى، مىناۋ پاتەر ءارتۇرلى ەركەكتىڭ داراقى كۇلكىسىنەن، تەمەكىسىنەن، تەرلەپ-تەپشىپ ەنتىگۋىنەن بوسامايدى دەسەدى. ءۇش بولمەنىڭ جيھازى مايسارانىڭ دۇنيە-مۇلكىنەن دە اسىپ كەتىپتى. مۇمكىن مەنەن دە اقشا الار. سوندا تاكساسى قانشا ەكەن؟ وزىنەن سۇراسام قايتەدى؟"
— ساۋلە...
— ا-ا؟ بىردەمە دەدىڭ بە، بالتا؟
— ماماڭ قالاي؟
— اۋرۋى كۇشەيىپ تۇر. بەكتەمىر ناعاشىمنىڭ ءىسىن قۋام دەپ ابدەن تيتىقتادى... جۇيكەسىن جۇقارتىپ الدى. بەكەر جاسادى سونى. سو سيلنىمي ميرا سەگومەن قايدان تەڭ ءتۇسسىن. ەشكىمنەن ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىمەپتى. مەن ونى... ونى بىلگەم. اقىلىمدى تىڭدامادى.
— قيىن بولعان ەكەن. بەكتەمىر دە قىڭىر ادام.
— ءبارىبىر وبال. ني زا چتو سەگىز جىل وتىرۋ وڭاي ەمەس. قادىربەكتىڭ پاپاسى ءبىراز ارەكەتتەنگەن ەكەن... ءبىر مىقتى اكىم موينىن بۇراپ الا جازداپتى.
— قالاي؟ ول نەگە ارالاسقان؟ — بالتا بەرى اۋنادى.
— ادىلەتشىلدەر بار ەمەس پە... سولاردىڭ تىلەگىنە ەرىپ كەتكەن عوي.
— كىم ادىلەتشىلەرىڭ؟
— حا-حا! سەن، بالتا، گلۋپەەش س كاجدىم دنەم. ولار سەنىڭ بىۆشيە رابسيلالارىڭ — قادىربەك سەرگەي ي اناۋ تۋراشىل ريتۋليا-مارگاريتكا.
— نە ءبىتىرىپتى؟
بە ءبىتىرۋشى ەدى. بوسقا ارامتەر بولعاننان باسقا. كاكيە-تو نايۆنىە ۆسە. اناعان ايتىپ اقيقات تابام دەپ، مىناعان جازىپ شىندىققا جەتەم دەپ، بەكەر تىرباڭدايتىندارىن تۇسىنبەيدى.
— ال سەن وقىمىستىسىڭ، ساۋلە.
— ءيا! جارتى جىلدا جيىرما جىلدىڭ بەرەرىنەن ارتىق ءبىلىپ الدىم. ويتكەنى مەن اراسىندا ءجۇرمىن، اراسىندا. ونىڭ... ول كۋحنيانىڭ ءيسى سەنىڭ دە مۇرنىنا بارمايدى، بالتا.
— كەلمەسە قويسىن.
— وي لي! سەن عوي سونداي... سونداي قۇمارتاسىڭ وعان. مەن بىلەم سەنى، بالتا.
— نەمدى بىلەسىڭ؟ — بالتا سۇپ-سۇر بوپ باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءبارىن بىلەم. تى نە تولكو ەگويست، تى ەششە ي جەستوك! اپاڭا توپىراق تا سالمادىڭ.
— سالمادىم. كىسى ولتىرەدى! ءوزىن ولتىرەدى!.. مەنى نەگە ايامايدى؟ مەنى نەگە ويلامايدى؟ انا دەيدى-اۋ! ءومىر بويى وزەگىمە دە، ماڭدايىما دا وشپەس تاڭبا باسىپ بەردى!
— مۇمكىن ول سەنىڭ قامىڭدى جەپ، سويتكەن شىعار.
— ءقايتىپ؟
— سەن عىلىم كانديداتىسىڭ. لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى بولدىڭ. بولاشاق دوكتورسىڭ. اكادەميكسىڭ. ال، اپاڭ... قاراپايىم كولحوزشى. ي ەششە مات ودينوچكا.
بالتا ساۋلەنىڭ يىعىنان جۇلقىپ قالدى.
— نە دەدىڭ؟!
— نە ەستىسەڭ سول! الدە وتىرىك پە؟ تۋماي كەتكەن ءىنىڭدى، نە قارىنداسىڭدى مەن ءولتىردى دەپ پە ەدىڭ. — ساۋلە يىعىنداعى قولدى سەرپىپ تاستادى. — مۇمكىن شەشەڭ سەنى وسى اتاقتان قۇتقارعان شىعار. ال سەن ونى جازعىراسىڭ.
— ءبارىڭ دە سوندايسىڭ. ايىرمالارىڭ جوق. ەركەك دەسە ءولىپ تۇسەسىڭدەر.
— و، جوق بالتا! سەن ۇرعاشىنىڭ ءبارىن كۇيدىرمە. كۇيدىرمە تەككە. مەنىڭ مامام — ناعىز سۆياتايا! ءبارى بىردەي ەمەس. بار ولاردىڭ دا قاسيەتتىسى. بار!
— جارايدى. شاڭقىلداي بەرمە.
— ال سەن ايەلدەرگە ءتىل تيگىزبە. ازاماتتى دۇنيەگە ايەل بولماسا كىم اكەلەر ەدى. ايەل بولماسا دۇنيە دە ءبىر ورنىندا تۇرماس ەدى.
— بارلىق سوعىس اتاۋلىنىڭ دا ايەلدەر ارقىلى باستالاتىنىن دا ۇمىتپا.
— دا! سولاي ما؟ — ساۋلە تاعى دا سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتتى دا، ءبىر-اق شاپشىپ بالتانىڭ كەۋدەسىنە قوس تومپاق ءتوستى كەۋدەسىن تىرەپ الا قويدى. — ال، مەن سەنەن ايرىلىپ قالدىم، بالتا.
"ءاي، دەنەسى وت! دۋىلداپ تۇر دومنانىڭ گورنىنداي. ال مەن ءوزىمنىڭ گورنوۆويلىعىمدى دا ۇمىتىپ، جالىن اتاۋلىدان جاسقاناتىن بولىپ بارام"...
...ەنتىككەن، قىزارا بورتكەن بالتانىڭ تەر شىلاعان بۇيرا شاشىن سيپالاپ ساۋلە ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز جاتتى.
— بالتا، ءبىرىنشى مايدىڭ قارساڭىندا ەكەۋمىزدىڭ دالاعا شىققانىمىز ەسىڭدە مە؟ سوندا ءبىز العاش رەت ءسۇيىسىپ ەدىك-اۋ! ودان بەرى تۋرا ءبىر عاسىر وتكەندەي...
"سوندا اقىماق بولعان مەن عوي. قولىما ءتۇسىپ تۇرعان جەرىڭنەن ءوزىم قويا بەرگەن. قىزىعىڭ باسقاعا بۇيىردى. اۋزىمداعىدان قاعىلدىم".
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— نە دەيىن. ءالى وكىنەم، ساۋلەش.
ساۋلە ءدىر ەتتى.
— راس پا بالتا؟ — قىسىلىپ جابىسىپ بارادى.
— سول كۇنى سەن سونداي سۇلۋ، سونداي اسەم ەدىڭ، ساۋلە... ايىرىلىپ قالدىم عوي.
— ءالى وكىنىشتى ەكەنسىڭ. شىنىڭدى ايتشى، وكىنىشىڭ مەنەن ايرىلعانىڭ با، مەنىڭ ايرىلعانىمنان با؟
بالتا قولتىعىنا كىرىپ كەتكەن قىزعا (قىز با، كەلىنشەك پە — اجىراتىپ كور) كىرپىك توڭكەردى. "جاسىرمايدى. اشىق ايتادى. "مەنىڭ ايرىلعانىمنان با" دەيدى. پاكتىگىن ايتادى. ءبىراق ءوزى دە وكىنسە عوي. بۇرىن وكىنسە دە، ەندى وكىنبەس. مىناۋ تىرشىلىگىنەن قول ۇزبەس. عازيز قۇلتانوۆيچ ساۋلەنىڭ كۇن قۇرعاتپايتىنىن سەزە مە ەكەن؟ ارينە، سەزەدى ول. اڭدۋشىلارى كوپ. ەندەشە، نەگە تىيمايدى؟ الدە وزىنە سونىسى قولايلى ما؟ كوپپەن بولىسكەندى ۇناتپاۋشى ەدى عوي؟"
— ەكەۋى دە وكىنتەدى، — دەدى بالتا.
— تاعى دا تايقىپ كەتتىڭ. ءاي، تابانىڭنىڭ ءبۇرى جوق-اۋ.
ساۋلە ىرگە ءبولدى. ءارى اۋناپ، ءوز جاستىعىنا باسىن سالدى. اپپاق ارقاسىنا قىزارتىپ ساۋساق تاڭباسى باتىپتى.
"شىدايدى. بۇ بيكەشتەر سۇمدىق شىدامدى. ال، ءبىز نە بولسا سوعان جاسىپ، ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ كەتەدى. ال، بۇلار..."
— ساۋلەتاي... تايعاناي بەرەتىنىمدى ءاۋ باستا ءبىلدىڭ عوي. سول كەزدە قولتىعىمنان مىقتاپ ۇستاساڭ... اجىراماس پا ەدىك.
ساۋلە موينىن بۇردى. كوزىنىڭ استى كۇلتىلدەي باستاپتى: "ءاي، ەرتە عوي، ەرتە!" دەگەن تاڭىرقاۋ الدە اياۋ سەزىمى قىلاڭ بەردى.
— وي، بالتا، سەن ەڭبەكتەسەڭ دە مايساراعا كەتەر ەدىڭ ءبارىبىر.
بالتانىڭ دىمى ءوشتى. كەلىستى مە، كىرپىكتەرى قايشىلاندى. "بالەكەي شىركىن ءبارىن بىلەدى. ويىمداعىنى وقىپ قويادى. بەتتى اشىپ العانىم دا تەرىس بولمادى. مايساراعا رەنجىگەن كۇندەرى "ساۋلەش، قايداسىڭ؟" دەپ تارتىپ تۇرمايمىن با بۇدان بىلاي. مەنى كەلەر دەپ كەشە كۇتپەسە كەرەك. قۋانعانىنان تاڭدانعانى باسىم بولدى. الدە عازيز قۇلتانوۆيچ سياقتى ءبىر كۇندى مەن دە بەلگىلەسەم بە ەكەن؟ ول قىرما-ساقالدان نەم كەم. قايتا ءقادىرىم ارتىق".
— مەرەكەڭمەن، بالتا...
— قانداي؟
— وي، سەن بۇگىن جەتىنشى نويابر ەكەنىن دە ۇمىتتىڭ با؟
— ءا، نەگە ۇمىتايىن. ءبىز ەكەۋمىز، ساۋلە، ىلعي مەرەكە قارساڭىندا، مەرەكە كۇندەرى جولىعاتىنىمىزعا قايرانمىن.
— راس، ەي! تۋرا جاڭا جىلدا تانىستىق. سەگىزىنشى مارتتا ۆاسيليي سەرگەيەۆيچتىڭ پاتەرىندە تويلادىق. ءبىرىنشى مايدىڭ قارساڭىندا تاۋ مەن دالانى كەزدىك. مىنە، اقىرى جەتىنشى ءنويابردىڭ قارساڭىندا ارەڭ دەپ تابىستىق.
— تابىستىق دەيسىڭ، ءا.
— وتىرىك پە؟
— قانداي ۇزاق جولدان وتكەنبىز. شيىرلادىق، شيمايلادىق، اداستىق، الىستادىق... قايتا كەزدەستىك.
سودان سوڭ ەكەۋى دە ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى.
"بىلتىر ءدال وسى كۇنى اۋىلدان پوەزعا مىنگەم. ەندى شەشەم جوق. تىلەۋ عانا شىعارىپ سالعان-تىن. ءنازيا ەندى كەزدەسسە، مىتىپ جىبەرەر ەم. ءاي، سونداعى ايەلدەن قورىققان باسىم. سوناۋ تىز-تىز سانى سانىما ەندى تيسە عوي!.. تىلەۋ ءالى سول ون جاسار قالپىندا. قۋلىق-سۇمدىقتان تازا. بالالىقتىڭ ماڭگى پاكتىگىندە قالىپ قويعان".
ساۋلە يىعىنان تارتتى.
— ايتپاقشى، كەشە قادىربەكتى كوردىم. قاسىندا ريتۋلياسى بار.
— بولسىن.
— ەكەۋى ۇيلەنبەكشى ەكەن. سۋرەتكە تۇسۋگە كەلىپتى.
— ءا-ا... ءتۇسسىن...
بالتانىڭ كەۋدەسىن قىزعانىش تىرناپ-تىرناپ جىبەردى. ريتا-مارگاريتانىڭ جاسىل جاپىراقتاعى تاڭعى شىقتاي جىلتىراعان كوزدەرىنىڭ وزىنە مولدىرەي قارايتىنىن ەسىنە الدى. ريتا-مارگاريتانىڭ بۇعان دەيتىن قۇلاعان كوڭىلىنىڭ ۇلكەن ىقىلاسىن ەندى سەزىنگەندەي بولدى. تالاي رەت جولىن توسىپ ەدى اسەم بويجەتكەن. "ءاي، نەتكەن اقىماق ەدىم. ءوزى ىڭعاي بىلدىرگەن قىزدان بەزىپ ۇنەمى اشىقاۋىز بولعاننان نە تاپتىم. سىباعاما قاسقىر تارتقان، قارساق تارتقان جارىمجان توقتى-تورىم بۇيىرۋمەن كەلەدى. وبال-ساۋاپ دەگەندى باسقا كىم ويلايدى. ەشكىم دە ويلامايدى. ەلدەن ەرەكشە مەن عانامىن. ادال كوڭىلدى الداعىم كەلمەگەن. ومىرىمدە ءبىر رەت قاسقىر بوپ، قوڭىنان تارتىپ وتسەم، قايتەر ەدى. قايتا ولىپ-وشكەن جاننىڭ ىنتىزارىن بەرىپ، شىن ساۋابىن المايمىن با؟"
مىنا ويدان تەز تۇتاندى. كوز الدىنا ريتا-مارگاريتانىڭ سۇڭعاق دەنەسى، قاز مويىنى، قىپشا بەلى، تولقىندى شاشى ەلەستەپ كەتتى. بويداعى قان، الگىندە عانا تىنشىعان قان، قايتا دۋىلدادى. ورنىنان اسىعىس اتىپ تۇردى.
— قايدا باراسىڭ؟
— ءا-ا، مايساراعا تەبە كورسەتپەسەم بولا ما؟
— سەنىڭ نەشە مايساراڭ بار؟
كيە بەرگەن شالبارىن قويا سالىپ، بالتا ساۋلەگە جالت بۇرىلدى. ساۋلەنىڭ ەزۋىندە مىسقىل كۇلكى ءتىرىلىپتى. بالتا تىجىرىندى.
— قانشا كەرەك بولسا، سونشا بولادى!
— تىم قوماعايلانام دەپ قاقالىپ جۇرمە.
— ونى ءوزىم بىلەم.
ەسىك اۋزىنداعى كەمپىرلەر بالتاعا باستان-اياق سۇزە قاراپ، كۇبىر-سىبىرمەن ۇزاتىپ سالدى.
"مارگاريتانى ىلىندىرسەم، ەندى ساعان جولاماسپىن-اۋ. ءتىلىنىڭ شيقانى بار. ريتۋلياعا اسىققانىمدى سەزە قويدى. قانداي پالەكەت! ءاي، ساۋلەدەن قول ۇزۋگە دە بولمايدى. شيرىققان جۇيكەنى باسا الار دارمەنى بار".
ۇيگە كەلىسىمەن بالتا قويىن داپتەرىن ۇزاق ىزدەدى. اقتارماعان جەر قالدىرمادى. "ءاي، سوندا ونى مايسارا تىعىپ تاستاعان با؟ ول ونى نەگە تىعادى؟"
سەرۆانتتى اشىپ، مايسارانىڭ شكاتۋلكاسىن شىعاردى. مايسارا بۇكىل دوكۋمەنتتەرىن وسىندا ساقتايتىنىن بىلەتىن.
شكاتۋلكانى ستول ۇستىنە قويىپ، ءبىراز وتىردى. اشقىسى دا كەلەدى، اشۋعا دا جۇرەكسىنەدى. وزگەنىڭ مۇلكىنە وزىنەن رۇحساتسىز قول سالۋ قالاي بولادى دەيتىن كۇدىگى بار. اقىرى اۋەسقويلىق جەڭدى.
قويىن داپتەرىن ودان دا تاپپادى. دوكۋمەنتتەردى ورنىنا سالىپ جاتقان، قولىنا جيناق كىتاپشاسى ءتۇستى. اشىپ كەپ قالىپ ەدى، بۇنىڭ، بالتانىڭ اتىنا تولتىرىپتى. تۋرا ون بەس مىڭ!
"ءاي، مايسارام! جارادىڭ! ەكەۋمىز ەندى ءبىر ادامعا اينالدىق. مەن دە سەنى جاتسىنعام جوق!"
شكاتۋلكانى ورنىنا قويدى. كوڭىلدەنگەنى سونداي، مايساراعا كىرىپ شىعۋعا دايىندالا باستادى.
"نە اپارسام ەكەن؟"
ماشيناسىمەن ورتالىق بازارعا باردى. قىپ-قىزىل اپورت الماسىن، بال الدى. كوزى گۇل ساتىپ تۇرعاندارعا ءتۇستى. ءۇش شوعىن وراتقىزدى.
مايسارا گۇلدى كورگەندە قاتتى قۋاندى.
— و-و، بال، بىرەۋ ەمەس ۇشەۋىن اكەلىپسىڭ عوي!
— ەندى ءبىز ۇشەۋ بولمايمىز با؟
— بولامىز، بال! مەن ايتايىن با... دارىگەر، گينەكولوگ شە، سول قۇلاعىما سىبىرلاعان...
— كىم ول گينەكولوگىڭ، ەركەك پە؟..
مايسارا كۇلدى.
— وي، بال، بال! ول — لاريسا ستەپانوۆنا اش-كەنازي. سونداي بىلگىر! سول ايتقان... ءبىز ۇلدى بولامىز!
مايسارانىڭ انالىق سەزىمگە بوككەن ءجۇزى قۇلپىرىپ كەتەدى ەكەن. بالتانى دا ەلىتىپ جىبەردى.
— راس پا، ماي؟! وندا ات شاپتىرىپ توي جاسايمىز. اق تۇيەنىڭ قارنىن جارىپ تاستايمىز!
— اتىن جانبوتا قويامىز، ءيا؟
— جانبوتا!؟ نەگە جانبوتا؟ ول ءبىرجاندى قورعاماعان، قورلاعان. بولىس — ول.
— سەن دە ايتاسىڭ-اۋ، بال. بىزدىكى باسقا زاماننىڭ باسقا جانبوتاسى بولادى. ول سەنى مەن مەنىڭ جانىمىز، سەنى مەن مەنىڭ بوتامىز بولادى.
— ءا-ا! جان — بوتا. ادەمى! دۇرىس، ماي. جانبوتا بولادى!
قويىن كىتاپشاسىن ەرتەڭىندە كىتاپ سورەسىنەن تاۋىپ الدى. وپ-وڭاي-اق جەردە تۇر ەكەن.
ءۇشىنشى سوققانىڭدا عانا ترۋبكانى مارگاريتا كوتەردى.
— ريتا، سالەم! مەرەكەڭمەن، ريتۋليا! تانىماي قالدىڭ با؟
ترۋبكاداعى ءجيى دەم العان مارگاريتانىڭ داۋىسى كەشىگىپ بارىپ جەتتى.
— تانىدىم، بالتا مۇقاتوۆيچ. ءسىزدى دە مەرەكەڭىزبەن قۇتتىقتايمىن.
— مارگاريتا باتكوۆنا، مەندە ۇسىنىس بار. ەكەۋمىز كەزدەسسەك قايتەدى؟ — "وسىلاي ەس جيعىزباي، توتەسىنەن كەتۋ كەرەك ايتپەسە بيكەشتەر قاۋىمى بۇلدانىپ بىتەدى". — مەن سەنى سونداي كورگىم كەلەدى، ريتۋليا.
— بۇگىن بە؟.. جو-جوق! مۇمكىن ەمەس. ۇيدە كىسىلەر بار. قوناقتار...
— ەندەشە ەرتەڭ! ريتا، سەن ماعان سونداي كەرەكسىڭ. كەرەكسىڭ، مارگاريتا — ريتا! وتىنەم!
— جارايدى...
— وندا "الماتى" رەستورانىنىڭ الدىندا ساعات ۇشتە.
— جۇمىس شە؟
— ا-ا!.. ءيا، ەرتەڭ جۇمىس كۇنى ەكەن عوي سەندەرگە... بەسكە كەلە الاسىڭ با؟
— كورەيىن... — تەلەفون ءۇزىلىپ كەتتى.
بالتا وزىنە-وزى ىرزا. "ۇشىپ كەلەدى. بىلەم عوي ولاردى. ول دەگەندەرىڭ، بيكەشتەر قاۋىمى، ەركەكتەر سياقتى ەمەس، تۇراقتى. ءبىر ۇناتقانىن عۇمىر بويى ۇناتىپ وتەدى."
بالتا لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى بولعاننان بەرى جۇمىستا كوپ وتىرمايدى. ەندى ونىڭ كىتاپحانادا بەلگىلى ورنى بار. سول سىلتاۋمەن تۇستەن كەيىن ينستيتۋتتان تابىلمايدى.
كەشكى مارگاريتامەن كەزدەسۋگە قاتتى دايىندالدى. شاشتارازعا كىرىپ پريچەسكا جاساتتى. مايسارانىڭ جابىق ماگازيننەن اپەرگەن شەتەلدىك جيلەتى مەن كوستيۋمىن كيدى. ارنايى تىككىزگەن جۇقا پالتوسىن، پالتو تۇسىنە سايكەس شلياپاسىن كيدى.
"قايدا اپارسام ەكەن؟ مۇندا — اكەلسەم، ءسوز جوق، مۇرتتى اپاي كورىپ قويادى. ونىڭ سەرگەكتىگى عالامات. قايدا اپارۋ كەرەك ءا. عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ "ساياتىنداي" قالانىڭ سىرتىنان ساياجاي سالعىزسام... نەسى بار، سالعىزامىز. مايساراعا قۇلاققاعىس ەتسەم... كوڭىلىمدى تابۋ ءۇشىن ءوزى-اق ورىنداتادى. ال، بۇگىن، قاراڭعى تۇسكەندە ريتۋليانى جەتەكتەپ جەتەيىن..."
رەستوران الدىندا ءبىراز توسىپ قالدى.
"ءاي، بۇل نەگە كەشىكتى. بۇلدانعاننان ساۋ ما؟ وزىنە كوزىم تۇسكەنىنە قۋانۋدىڭ ورنىنا، كەرگىپ، كەردەڭدىك تانىتپاق پا. ەرەگىسكەندە كورگەن بويدا "راقمەت، ەندى ۋاقىتىم جوق!" دەپ تايىپ تۇرسام قايتەدى. ءاي، جۇگىرەر ەدى سوڭىمنان. مەن ونىڭ وزىمە دەگەن ىنتىقتىعىن بىلەم عوي. سۇيەك دامەتكەن يتتەي موليەدى ول سوندا. نە دەگەنمەن تۇلعاسى كەرىم ءوزىنىڭ. اسىرەسە اياقتارى ءتۇپ-تۇزۋ! سەرپىنى قاتتى بولار!"
— كوپ كۇتىپ قالدىڭ با، بالتا مۇقاتوۆيچ؟ ءسالاماتپىسىز. — مارگاريتانىڭ قاي جاقتان ساپ ەتە تۇسكەنىن بايقاماي قالعان بالتا قىزدىڭ سونداي وزگەرىپ، كورىكتەنىپ كەتكەنىنە قاتتى قايران قالدى.
— ءا-ا، سا-ا-لەم، ريتا-مارگاريتا!.. مەن بە؟ جوق. كوپ كۇتكەن جوقپىن. ءوزىڭدى كوپ كۇتسە نەسى بار. سەندەي سۇلۋ قىزدى ۇنەمى توسۋعا بارمىن.
— كەرەك ەمەس، بالتا مۇقاتوۆيچ.
— نە كەرەك ەمەس؟
— مۇنداي اڭگىمەنىڭ ەندى ماعان قاجەتى جوق.
— نەگە، ريتا؟ مەن سەنى... سەنى تۇسىمدە دە كورەتىن بوپ ءجۇرمىن. — بالتا قىزدىڭ قولىنان ۇستاماق بولىپ ەدى، اناۋ تارتىپ اكەتتى.
— سەبەبىن بىلەسىز، بالتا مۇقاتوۆيچ. ال، مەن كەرىسىنشە، تۇسىمدە ءسىزدى كورمەيمىن.
— كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن بولار عايىپ دەمەكسىز عوي...
— بىلمەيمىن... ەندىگى كوڭىلىمدە باسقا ادام...
— ول باسقا — اناۋ سۇمەلەك قادىربەك پە؟
— ءيا، بالتا مۇقاتوۆيچ! ءسىزدىڭ وعان ءتىل تيگىزبەۋىڭىزدى وتىنەم، — دەپ مارگاريتا قادالا قالدى. كوزى ۇشقىنداپ، تاناۋلارى قۋسىرىلىپ، قايمىجىقتاي جۇقا ەرىندەرى ءسال اشىلا اپپاق تىستەرىن جارقىراتتى. تارتىنعان سايىن، شەگىنگەن سايىن بالتاعا ۇناپ بارادى.
"تاپ بۇگىن توسىمە باسپاسام با!.. ءاي، مەندە دە كوز بار دەپ... اي قاراپ جۇرگەم بە؟ مىناۋ مىناۋ ءتۇس، مىناۋ تۇلعا شىنىمەن-اق قادىربەككە بۇيىرا ما؟ اۋزىنىڭ سالىمدىسىن شىركىننىڭ! قيمىلدا، بالتا! باس شابۋىلعا! قىز بەن قامالدى توپەلەپ الاتىن!"
— كەشىر، مارگاريتا! ول جىگىتتە جۇمىسىم جوق. ءبىراق، مەنىڭ ءوزىڭدى ەش ۇمىتا المايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي. دۇنيەنىڭ ءبار-بارى الدامشى ەكەن. وزگەرمەيتىن سەزىم عانا! سەنىڭ قيمىلىڭ، سەنىڭ بەينەڭ، ريتۋليا، سەنىڭ تۇلعاڭ، سەنىڭ مىنەزىڭ، ريتۋليا، ۇنەمى كوز الدىمدا تۇرادى دا قويادى. سەنىڭ جىميعانىڭ، ريتا، سەنىڭ كۇلىمسىرەگەنىڭ، ريتا، سەنىڭ كۇلگەنىڭ، ريتا، ەشكىمگە ۇقسامايدى. سەنىڭ تۋرالىعىڭ، ريتا، سەنىڭ ماكسيماليستىعىڭ، ريتا، سەنىڭ اقجۇرەكتىگىڭ، ريتا، ەش ادامدا كەزدەسپەيدى. وكىنىشىم، ريتا، وسىنىڭ ءبارىن كەش سەزىپ، كەش ۇعۋىم. ءبىراق سەزىمىم، وزىڭە دەگەن ۇمتىلۋىم الدامايدى.
مارگاريتانىڭ ۇزىن كىرپىكتەرى جىپىلىق اتىپ كەتتى. ساۋساقتارى ءسال دىرىلدەدى. اق سۇر جۇزگە قىزىل تولقىن جۇگىردى. سولاردى قاپىسىز ءدال باققان بالتا، قىزدىڭ قولتىعىنا جارماستى دا ەرتە جونەلدى.
"قولىمدى قاققان جوق. رەستوراندى قايتەم. ونان دا بىردەن ۇيگە اكەتەيىن. مىنە، قاراڭعى ءتۇسىپ تە كەتتى. ءاي، وڭباي ءتۇسىردىم! بۋىن-بۋىنى بوساپ سالا بەردى-اۋ! ءالى دە ءۇمىتتى ەكەن مەنەن. جول بولدى!".
قاراڭعى كوشەگە جەتە بەرە توقتادى دا، كىلت مارگاريتانى قاۋسىرا قۇشاقتاپ، ەرنىنە ەرنىمەن جابىسا بەرگەنى سول ەدى، كەۋدەسىنەن قىزدىڭ جۇدىرىعى ءتۇيىپ كەپ جىبەردى.
— جاۋىز! جىرتقىش! ايۋان!
— وۋ، ريتا، ساعان نە بولدى؟!
— مەن سەنىڭ ايارلىعىڭدى سەزبەدى، بىلمەدى دەپ پە ەدىڭ، بالتا مۇقاتوۆيچ! الدە سەنىڭ بۇلبۇلداي سايراعانىڭا سەنىپ قالدى دەپ پە ەدىڭ؟ سەنىڭ قاپ-قارا جۇرەگىڭدى مەن باياعىدا-اق كورگەم. سەن — ناعىز الاياقسىڭ! سەن — تاسجۇرەك وپاسىزسىڭ! ساعان قاسيەتتى ەشتەڭە جوق. سەن اناڭدى دا ساتتىڭ. سەن ماحاباتتى دا ساۋدالادىڭ. سەن دوستىقتى دا ايىرباستادىڭ. سەن، رەتى كەلسە، وتانىڭدى دا وپ-وڭاي ساتىپ كەتە بەرەسىڭ! سەنىڭ وزىڭنەن باسقا سىيلايتىن دا، قادىرلەيتىن دە، قاستەرلەيتىن دە ادامىڭ جوق، بالتا مۇقاتوۆيچ! سوندىقتان دا سەن ماڭگىلىك جالعىزسىڭ. سەنىڭ دەرتىڭ، سەنىڭ جاۋىڭ — جالعىزدىق بولادى. سەن دە دوس تا، تۋىس تا، سۇيىكتىڭ دە قالمايدى. ال، ەندى، cay بول، بالتا مۇقاتوۆيچ!
مارگاريتا تىق-تىق باسىپ ۇزاپ بارادى. سىلەيىپ تۇرىپ قالعان بالتا اناۋ قىزبەن تازالىق پەن ادالدىق ەندى ءبىرجولا بىرگە كەتكەندەي قىنجىلا كۇرسىندى.
كوشە كەزىپ كەلەدى. وسىدان ءبىر جىلدان سول كوپتەۋ بۇرىن ءدال وسىلاي كوشە كەزگەندە اناۋ تەرەزەلەرگە قىزىعا قارايتىل، قىزعانا قارايتىن. ءقازىر وزىندە ءبارى بار. پاتەرى بار، وردەرعا تىركەلگەن زاڭدى پاتەر جالداۋشى. ماشيناسى بار. عىلىم كانديداتى دەيتىن اتاعى بار. قىزمەتى ءوستى. اقشاسى جەتەدى. انە، تۋماي جاتىپ اتى قويىلىپ تا قويعان بالانىڭ اكەسى دە بولعالى تۇر. ءبىراق كوڭىلى نەگە قوڭىلتاقسىپ كەلەدى؟ نەگە جانى تىزىلداپ اۋىرىپ كەلەدى؟ الدە مارگاريتانىڭ شىندىقتى بەتكە ايتقانى شىمبايىنا باتتى ما؟ اناسى قايدا؟ ەندى قايتىپ ماڭدايىنان سيپاپ، ەركەلەتە الماس سول انانى تارك ەتىپ كەتكەنى وتىرىك پە ەدى؟ الدە شەشەسىنىڭ دۇنيەدەن ەرتەرەك كوز جۇمۋىنا بۇنىڭ ءوزى سەبەپشى بولعان شىعار؟ كەشىرىم سۇراعان ءالسىز ءۇنى جەر استىنا جەتەر مە ەندى؟
جارقىن قايدا؟ قول ۇشىن سوزىپ، تۋعان اعاسىنداي قامقور بولماپ پا ەدى. ونىمەن دە جاۋىعىپ كەتكەنى راس قوي.
ۆاسيليي سەرگەيەۆيچ... ۆاسيا اتاي. ورنى بولەك-اۋ. ادام ادامعا دوس، تۋىس دەگەندى تانىتقان ۇلكەن جۇرەكتى قاريانى دا جەرگە قاراتىپ، قاق جۇرەكتەن قانجار سالعانداي بولىپتى.
سەرگەي، قادىربەك مارگاريتا... ۇنەمى شۇعىلا شاشاتىن جازعى شىعىس كوكجيەكتەي-اۋ! سول كوكجيەككە دە بۇلت شاقىرعان ابەستىگىن كىم كەشىرەر.
ادىلەت دەپ شىرىلداعان بەكتەمىر، قاپاستان شۋاققا تالپىنعان ساۋلە. تۇڭعيىقتان قول سوزعان بىرىنە بۇرىلماي ءوتىپتى. ءبىرىن تۇڭعيىققا يتەرىپ كەتىپتى.
قارا تۇنەكتەن باراق، ماگومەد، ماقان، عازيز قۇلتانوۆيچتار قاپ-قارا بوپ سەرەيەدى...
بالتا ءىلبىپ باسادى. قىلاۋىتقان تۇيىرشىك قار بەتىنە، موينىنا قارىپ قادالادى.
تارازىنىڭ قوس تاباعى. بىرىندە ۆاسيا اتاي، بەكتەمىر اعا، جارقىن مەن سەرگەي، قادىربەك پەن مارگاريتا. ولاردان دا اپ-ايقىن جەتىمسىرەي كۇلىمدەگەن مۇڭلىق اناسى. ەكىنشى بەتتەن عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ جىمىسقى كۇلكىسى شالىنادى. ماقاننىڭ قالىڭ قاباعى، باراقتىڭ سۋىق وتتى قاراسى، ماگومەد، كەرجىك-كوليا، ۋايستەردىڭ سۇلبالارى تونەدى.
ەتەكتە تومەندە ساۋلە مەن مايسارا قالعانداي. وسى ەكەۋى قاي تۇسقا، قاي تاباققا ءجۇز بۇرار دەپ اۋەستەنە كوز تىككەن ءوزىن ەكى تاباقتان تابا الماي الەك.
قىلاۋ — وتكىر. اشىق جەرگە ءتىلىپ تيەدى. جاعاسىن كوتەرىپ ەدى، بولمادى. ەندى ءدال ماڭدايدان ەسكەن جەلمەن كوز اشتىرماستاي.
بالتا ۇيىنە ارەڭ جەتتى.
ەسىكتەن كىرگەنى سول ەدى، تەلەفون، ءجۇز جيىرما سومنىڭ اپپاق تەلەفونى مياۋلاپ قويا بەردى.
ترۋبكانى اسىعىس كوتەردى.
— اللو!.. مايسارا كەرەك!
عازيز قۇلتانوۆيچتىڭ داۋسىن تانىدى.
— ءسالاماتسىز با، عازەكە! مايسارا جوق.
— ول قايدا-ا؟ — داۋىستا بۇرىنعى ءزىل جوق، داۋىستا بۇرىن كەزدەسپەگەن ءدىرىل بار ەكەن.
— مايسارا اۋرۋحانادا.
— سولاي ما؟ سەن بالتامىسىڭ؟.. ءاي، بالتا، ايرىلىپ قالدىق قوي!.. لەونيد يليچتەن ايرىلدىق قوي!..
— كىمنەن؟ كىمنەن دەيسىز؟
— برەجنيەۆتەن! لەونيد يليچتەن!.. — داۋىستاعى ءدىرىلدىڭ وكسىك ەكەنىن بالتا ەندى عانا اجىراتتى.
— قالاي؟
— بۇگىن قايتىس بوپتى. ەندى نە ىستەيمىز؟؟؟
"ەندى نە ىستەيمىز؟" دەگەن ۇلكەن ۇرەيلى سۇراقپەن ترۋبكاداعى داۋىس ءۇزىلىپ كەتتى.
"ەندى نە ىستەيمىز؟ ماعان ءبارىبىر" دەپ بالتا سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
ءتۇيىن
دالانىڭ بۇرالاڭ-بۇلتارىسى مول قارا جولى اششى ىشەكتەي شۇباتىلىپ جاتىر. جوعالمايدى ول. جازدا شاڭ شۇبىرتىپ، قىستا قار ءۇيىرىپ وردەن ويعا ەڭىستەيدى، ىلديدان بەتكەيگە شاپشيدى. تالاي اۋىلدىڭ ۇستىنەن، تالاي قىستاقتىڭ ورتاسىنان، تالاي زيراتتىڭ قاسىنان وتەدى. دالانىڭ كەدىر-بۇدىرلى قارا جولىنا تالاي اينەك سىعىرايا قادالادى. تالاي تەرەزە موليە تەسىلەدى. تالاي بالا ۇمىتتەنە قارايدى.
تابان تاڭباسى، دوڭگەلەك ءىزى، تۇياق ءمورى قارا جولدىڭ تاۋسىلماس، ۇزىلمەس شەجىرە ءانىن ايتىپ جاتىر، شەجىرە سىرىن شەرتىپ جاتىر. ول ءان، ول سىر — ماڭگىلىك جىرى. ال ماڭگىلىك جىرىنىڭ التىن ارقاۋى — ەركىندىك پەن تەڭدىك تازالىق پەن سۇلۋلىق.
دالانىڭ قارا جولىنا كەشەگى سارىبالا — بۇگىنگى جىگىت بالتا شىعا الاما؟ اتقان تاڭعا ءماداق ايتقان بوزتورعاي ءانىن تىڭداي الار ما؟ سول اتقان تاڭ، شىققان كۇن، سايراعان ءان — ماڭگىلىك ءومىر سيمفونياسى ەكەنىن تۇسىنە الار ما ول؟
"ءبىز — قۇل ەمەسپىز!" دەيدى دالانىڭ قارا جولىنىڭ ۇستىندەگى ادام.
"ءبىز — قۇل ەمەسپىز!" دەيدى دالا ءتوسىن ءتىلىپ وتكەن قارا جولمەن جۇيتكىگەن جولاۋشى.
"ءبىز — قۇل ەمەسپىز " دەيدى دالاسىنداعى قارا جولىمەن ماڭ-ماڭ باسىپ بارا جاتقان قاراپايىم قازاق.
"ءبىز — قۇلمىز با، كىمبىز؟" دەيدى ماڭگى تاۋسىلماس سۇراق.
دالاسىنىڭ سول قارا جولىمەن بالتا ەندى جۇرە الار ما؟ قارا جولدان اۋىپ كەتكەن تابانى قايتادان مايدا توپىراقتى جالاڭاشتانىپ باسا الار ما؟
اۆگۋست 1985 جىل — يانۆار 1987 جىل، الماتى
You Might Also Like
-
ۇلان قۇندىز قازىرگى ءبىلىم بەرۋدىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرى جۇيەلى ءبىلىمدى، وقۋ داعدىلارى مەن ىسكەرلىكتەرىن قالىپتاستىرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وقۋ تانىمدىق ىس-ارەكەتتە ءوزىن-وزى باسقارۋ داعدىلارى مەن...
