ايماڭداي
كينوپوۆەست
قۇباش، ءقازىر قاي جەردە جۇرگەنىڭدى بىلمەيمىن. ساعان ارنايمىن بۇل ەڭبەگىمدى.
اۆتور.
اسپاندا جەنتەكتەلگەن الاباۋىر بۇلت باياۋ عانا كوشىپ بارادى. اق قاردا الاتوقىم كولەڭكە اقىرىن سىرعانايدى. كۇزگى قاتقاق جولمەن كىبىرتىكتەي ىلبىگەن بىرەن-ساران ادامنىڭ قاراسى ءار جەردەن ءبىر قاداۋ-قاداۋ كورىنەدى.
شاعىن ۆوكزال ءۇيىنىڭ تەمىر تورلى تەرەزەسىنىڭ كاشەگىنە ارەڭ ءىلىنىپ تۇرعان سىنىق اينەگىن ۇيتقىعان جۇردەك جەل ءجيى دىرىلدەتەدى.
جاعالارىن كوتەرىپ، تۇمسىقتارىن تۇقىرتا تىعىپ العان جۇرت ەسىك الدىندا ءۇنسىز تىقىرشىپ، تەرىسكەي تۇستاعى جىم-جىرت مەلشيگەن باعدار شامنان نازارىن ايىرمايدى.
ماڭدايشاعا كەرىپ تاستاعان قوس قۇلاش قىزىل شۇبەرەكتە دامىل جوق. ەكىلەنە سوققان جەل وتىنە قارسى كەزدەسكەندە ترانسپارانتتاعى "ەۆاكۋاسياعا كەلگەن بالالارعا ءتورىمىز دايىن!" دەيتىن ۇراننىڭ سوزدەرى ءبىرىن-بىرى باستىرمالاتا قۋالاپ كەتەدى.
* * *
ويدىم-ويدىم قار قوس قاپتالدا عانا. جول ءۇستى قاتقاق. سارناعان شانانىڭ ارتىندا سايراعان ءىز دە جوق. ءتورت تۇياق، ەكى اياق قۇم جالاعان قاتقاققا دۇڭك-دۇڭك تيەدى. اتتىڭ دا، ادامنىڭ دا باستارى تومەن تۇقىرىپ، شىتىناعان تابان جولعا كوز بايلاپ قالىپتى.
قوڭىر ءجۇزدى تاسپالاي ايعىزداعان اششى تەردىڭ سوڭعى تامشىلارى ماڭدايداعى ويىڭقى تايتۇياق تاڭبادا ىركىلىپ كىلكىلدەپ تۇر. قۇباش باسىن كوتەرمەي:
— شۋ، جانۋار! — دەپ كومەيدەن قىلعىنادى.
اندا-ساندا ءدۇمپۋسىز سامارقاۋ ەستىلەتىن قارلىعىڭقى داۋىسقا شۇبار اتتىڭ ەتى ابدەن ءولىپ كەتكەن. قۇلاعىن جىميتىپ سەلت ەتپەستەن قىبىرلاي بەرەدى. كەي-كەيدە رەزەڭكە ۇزىن بيشىك وق جىلانداي ىسقىرا اتىلىپ سارت ەتىپ ساۋىرىنا تيگەندە، كەۋدەسىن سوزىپ، بوكسەسىن ءسۇمپيتىپ، مىقشىڭداي قالادى.
شۇبار قانداي شابان بولسا، اتشى سونداي كونبىس. شۇباردىڭ وقتا-تەكتە جەلگەنىن، اتشىنىڭ زاۋىدە ءبىر جەلپىنگەنىن اۋىلداستان كورگەن جان جوق شىعار. ءبىراق جانyapدا شارشاۋ بولمايدى، ايداۋشىسىندا توقتاۋ بولمايدى. تاڭەرتەڭ كورسەڭ دە وسى ميمىرت سىلبىر ءجۇرىس، تۇستە دە سول، كەشكە دە وسىناۋ ءبىر سارىندى داعدىلى ءىلبۋ. شۇبار كىسىنەمەيدى. قۇباش سويلەمەيدى. شاعىن قىستاقتىڭ انا شەتىنەن دە، مىنا شەتىنەن دە سىقىرلاعان ات-شانانى كەزدەستىرىپ قالاسىڭ. بىردە كومىر ءتۇسىرىپ جۇرەدى. بىردە ءشوپ تاسىپ جۇرەدى. كەشكە ات قوراعا قۇباش شارشاپ قايتادى، شۇبار بولدىرىپ ورالادى. الاكوبەدەن ات پەن ادام تاعى قىبىرلايدى.
— ايت شۋ، جانۋار!
* * *
سىعىرايعان كوزدى جۇتىپ جىبەرگەن جالپاق بەتتە ىزعار جوق. ادەتتەگىدەي رەزەڭكە بيشىك تە بەيمەزگىل سارتىلدامايدى. قيسىق ساباۋدان جاساعان قىسقا سابىن جاستانىپ، قارالا جىلانداي قىبىرسىز يرەلەڭدەپ، قوراپ تولى كومىردىڭ ۇستىندە جاتىر.
كەنەت قۇلاق تۇبىنەن وقىس شۋ شىقتى.
قۇباش سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
وڭ جاق قاپتالداعى قابىرعاسىن جاۋىن سويىپ كەتكەن توقال ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ون شاقتى بالا القا-قوتان دوڭگەلەنە تۇرىپ الىپ، الدەكىمدى ەكىلەنە موشقاي مازاقتاپ جاتىر، الدەكىمدى جابىلا ءتۇرتىپ، دۇرىلدەسە تۇرتپەكتەپ جاتىر.
شy شىققاندا، شۇبار ات قالت توقتادى. شۇبار توقتاعان سوڭ، قايىس دەلبەسىن قوراپ ۇستىنە شيىرىپ تاستاپ، قۇباش بالالارعا قورباڭداي باسىپ ءۇنسىز جاقىندادى. ماڭدايداعى ويىق تىرتىعى كۇرەڭىتە ءدىر ەتىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى.
ورتادا قارشاداي بالا قالشيىپ تۇر. جەتى-سەگىزدەر شاماسىندا. شاراسى جاسقا تولعان شولمەك كوزىن ءبىر توڭكەرىپ، كىرپىك ۇشىنان جاسىل تامشىنى سىلكىپ جىبەردى. ارتىنشا قايعىنى كوپ شەككەن ەرەسەك قاراسپەن جالت قارادى دا، بالا اۋىر كۇرسىندى. ءبىر ءتۇرلى وعاش، كەكسەلىك كۇرسىنىس كورگەندىكتەن بە، قۇباش قاباعىن دۇمپيتە ءتۇيىپ، جالما-جان جانارىن تايدىرىپ اكەتتى. جازدا كىرپىش قۇيۋ ءۇشىن بالشىق اينالدىرعان ءۇي ورنىنداي دوڭگەلەك قىرماننىڭ ءىشى توبىقتان كەلەتىن جۇمساق قارمەن تولىپتى. جالاڭاش اياقتار لاي باسقانداي كەزەك كوتەرىلەدى. قار اپپاق، تابان قىپ-قىزىل. اپپاق قارعا قىزىل قان تامعانداي. ءبىراق قىزارعان قان ەمەس تابان!
بالادا تىرس ەتكەن ءۇن جوق. كوزىندە ەندى جاس تا جوق. شولاق شالباردان سيديعان جىپ-جىڭىشكە سيراقتارى بۇگىلىپ-تۇزەلىپ، تالتىرەكتەپ كەتەدى. قانى قاشقان ءتۇسى بوزارىپ، كوكشىل كوزىن جوعارى تىكتەپ، قار سەبەلەگەن قاراباۋىر بۇلتقا قاداپ قالىپتى.
بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەسەكتەۋى اپىل-عۇپىل ەڭكەيىپ جەردەن ءبىر ۋىس قاردى قوس الاقانىمەن جەنتەكتەپ الدى دا، كويلەكشەڭ تۇرعان الگى بالانىڭ اشىق موينىنان سۇڭگىتە سالىپ جىبەردى.
قۇباش ءوزىنىڭ موينىنا سۇپ-سۋىق جىلان ورالعانداي قاتتى تىتىركەندى. سول-اق ەكەن، ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارماستان شۋىلداعان بالالاردىڭ ولايعىسىن ولاي، بۇلايعىسىن بۇلاي جۇلقا يتەرىپ، الدەبىرەۋىنىڭ قايمىجىقتاي جاعىنا شاپالاعىن سارت ەتكىزدى.
بالالار اياق استىنان وپىر-توپىر بولىپ، ارانىڭ ۇياسىنداي ايقايلاسا داۋرىعىپ الا جونەلدى:
— جىندى بولعان با، ايماڭداي نەمە؟
— ءوي، مىلقاۋ، قايتەدى؟
— كىمدى ۇراسىڭ ءوزىڭ! اپاما ايتام!
— ساعان دا مىقتى تابىلار!
— نەمىسكە بولىسادى-ەي.
— ءوزى دە نەمىس!
— نەمىس بالاسىن قورعايدى.
قۇباش كىلت توقتاپ، ورتاداعى بوتەن بالاعا جالت قارادى. سىعىرايعان كىشكەنە كوزىنە اپ-ساتتە جيىركەنىش ۇيالادى. بالا بولسا مەڭىرەۋ قالپى ءتىل قاتپاي، مۇڭ شاقپاي قىرمان ىشىندە اسپانعا قادالعان كۇيى مەلشيىپ تۇر. قۇباش وڭ قولىن قىلىششا ءبىر سىلتەپ، ءۇنسىز بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
"نەمىس!.. قايدان كەلدى ەكەن؟ جوق ەدى عوي بۇرىن..."
"قايسارىن-اي! مويىمادى-اۋ!"
سۇيسىنگەنى مە، شىمىرىككەنى مە، دوبالداي ەرنىن جيناي الماي ءالسىز كۇبىرلەپ، قايتالاي بەرەدى.
شۇبار ات باياۋ ءىلبيدى.
— شy، جانۋار...
* * *
بىرىنە-بىرى يىق تىرەستىرە ىركەس-تىركەس جاپسارلاسا سالىنعان ۇزىن باراقتىڭ شەتكى اۋلاسىندا دەگبىرى قاشىپ نەسىپجان تۇر. قارا تورى كەلىنشەك. بۇلت اراسىنان اندا-ساندا ءبىر سىعالاپ قالاتىن شۇناق كۇن كوكجيەككە ەڭكەيگەن سايىن جولعا سۇزىلە قاراپ، تىقىرشىپ قويادى. ءبىر كەز ۇيگە كىرىپ كەتىپ ەدى، ىلە توستاعان كوتەرىپ شىعىپ تاۋىق قوراعا بارىپ، جەم شاشتى.
— ءشىپ-شىپ-شىپ! وسى قورازدىڭ باسىن قاعىپ الار ما ەدى! مەشكەي! اۋماعان سارسەن! ءشىپ-شىپ-شىپ!
ءدال سول ساتتە شاناسىنىڭ تابانىن قۇياڭ اۋرۋدىڭ ويبايىنداي سارناتىپ قۇباش جاقىندادى. ىرجيىپ كۇلدى.
نەسىپجان توستاعاندى توسىنە باسىپ الىپ قارسى ۇمتىلدى:
— اينالىپ كەتەيىن قاينىم-اۋ! سەنى توسا-توسا ەكى كوزىم ءتورت بولدى عوي. ءتۇس بولماي اكەلەم دەگەنىڭ قايدا؟ مىنە، كەش تە جەتتى. ءۇي بولسا ازىناپ تۇر. اسكەر سەمياسىنا جاندارىڭ اشىمايدى-اۋ. ايداساڭشى اتىڭدى. ءاي، ەكەۋىڭدى كەلىستىرىپ قوسقان قاي قۇداي ەكەن؟
قۇباش ۇندەگەن جوق. ءۇنسىز قيمىلداپ كومىردى ءتۇسىردى. ءۇنسىز ءجۇرىپ كومىردى وتىن قوراعا ءۇيدى. ءۇنسىز ءجۇرىپ جۇمىسىن تىندىردى. سودان سوڭ ەلتىرىسى تىقىرلانعان قۇلاقشىنىن شەشىپ، الاقانىمەن بۋ شىققان ماڭدايىن، بەتىن ءسۇرتتى. جەم شوقىپ تۇرتىنەكتەپ جاتقان ەكى مەكيەن مەن قىزىل قورازعا ەلجىرەي قارادى.
نەسىپجان ۇيدەن كۇلىمسىرەپ شىقتى. ەكى قولىن قوس وڭىرىنە ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى.
— جەل ايداعان قاڭباقتاي قۋ سوعىستىڭ سالدارىنان ارامىزعا كەپ قالدىڭ، قاينىم. كۇندىك جەرگە كولەڭكەسىن تۇسىرەر بايتەرەك بولدىڭ عوي. راقمەت. سەن جالعىز، مەن جالعىز. جاتسىنبايىق ءبىر-بىرىمىزدى.
قۇباش الا كوزدەرىن بولار-بولماس جىلتىراتىپ، دۇردىك ەرىندەردىڭ اراسىنان سىزات اشىپ، ريزاشىلىعىن ءۇنسىز عانا ءبىلدىردى.
— ايماڭداي، ۇيگە كىر. جۋىن، شاي ءىشىپ قايت.
كەلىنشەك "ايماڭداي" دەگەندە، قۇباش كومىر كۇيەسى جۇققان دوعال ساۋساقتارىمەن ماڭدايىنداعى تايتۇياق تاڭبانى ەرىكسىز ءبىر سيپاپ ءوتىپ، قورباڭداپ تەرىس اينالدى.
— ءوي، جازعان-اي! كوڭىلىڭە الىپ قالدىڭ با؟ بادىرايىپ كورىنىپ تۇرعان سوڭ قالاي ايتپاسسىڭ. ءجا، ءجۇر ەندى. جۋىنىپ، جىلىنىپ شىق. داستارقاندى جاساپ قويدىم، دەپ نەسىپجان ەركىندەپ كەلىپ قۇباشتى جەڭىنەن تارتىپ، ۇيگە قاراي جەتەلەدى.
اۋىز ءۇي، ءتور ءۇي شاپ-شاعىن. تاپ-تۇيناقتاي. باسى ارتىق دۇنيە جوق. بار بولسا ەندىگى ءبىر پۇت، جارىم پۇت استىققا الدەقاشان ايىرباستالىپ كەتكەن.
— شەشىن! سۋ جىلىتىپ قويدىم، جاقسىلاپ جۋىنىپ ال.
نەسىپجان قۇباشتىڭ ەركىنە قويماي كۇپايكەسىن شەشىپ، شەگەگە ءىلدى. ەدەندەگى شۇمەگى ساڭكيگەن جەز قۇمعاندى لىپ كوتەرىپ، وتتىقتىڭ اۋزىنداعى قاڭىلتىر لەگەنگە اپارىپ، ساۋساعىنا تامىزىپ كوردى دە:
— كەل، قۇيىپ جىبەرەيىن، دەدى.
سۋ قاپ-قارا بوياۋداي سورعالاپ جاتىر. كۇيە كەتەر ەمەس.
— توقتاي تۇرشى.
كەلىنشەك قۇمعاندى جەرگە قويا سالىپ، جۇقا شىت كويلەكتەن بۋىلتىقتانا شەرتكەن تولىق دەنەسىن ويناقشىتىپ بارىپ ەسكى ابدىرەسىن سىڭعىرلاتا اشىپ، ورامالعا ءتۇيىپ قويعان كوك جۇپار سابىنىن اكەلدى. قۇباش كىرپىكتەرىن قايشىلاپ، باسىن شايقادى. ءۇنسىز جىميىپ، قازاندىقتىڭ جەلكەسىندە تۇرعان ساقاردىڭ اسىقتاي القىندىسىنا قول سوزدى.
بەت-اۋىز كۇيە مەن كىردەن تازارعان سوڭ كۇرەڭىتە جارقىراپ، اجەپتاۋىر اجارلانىپ شىعا كەلدى. ورتاسى دوڭەس بىتكەن ۇلكەن مۇرىن، ەتتى ەرىن ەركەككە ءتان قاجىرلىلىق ايعاعىنداي سەزىلىپ، كەلىنشەك جانارىن وزىنە تارتىپ بارادى. قيىق كوزدەردىڭ قىسىڭقىلىعى، جالپاق بەتتىڭ شىعىڭقىلىعى ءسىرا، سەزىلمەيتىن ءتارىزدى.
— «ات ەرىندى، ەر مۇرىندى» دەگەندەي ءوزىڭ ءتاۋىر جىگىت ەكەنسىڭ، ايماڭداي! دەپ نەسىپجان ساقيناسىنا سيقىر قوندىرعانداي ساۋساقتارىن جىبىرلاتىپ اكەلىپ قوناعىنىڭ قارىنان بۇراپ شىمشىپ الدى دا، اۋەندىلىگى انگە بەرگىسىز سىلق-سىلق كۇلكىگە باستى. قۇباش ەكى اياعىن كەزەك سىلكىپ پيماسىن تاستاپ، تورگە وزدى.
ەكەۋى داستارقاننىڭ ەكى شەتىنە جايعاستى. كەلىنشەك كوز استىنان قۇباشقا ءجيى قارايدى. ءبىر كەزدە نەسىپجان ورنىنان اتىپ تۇردى:
— ءاي، ءوزىڭ شىنىمەن-اق جىگىت بوپ قاپسىڭ!
سول-اق ەكەن، تىقىرشىعان قۇلىن دەنە بارلىق قيمىلىمەن سويلەپ كەتتى. كەسە اكەلە جاتقاندا تولىق مىقىن بىلق-سىلق بيلەدى. ەڭكەيە ءتۇسىپ شاي قۇيعاندا، تىپ-تىك قوس انار دىرىلدەدى. قىسقا جەڭ كويلەكتەن وزا شىعىپ، جالاڭاشتانا جارق ەتكەن جۇمىر بىلەك سويلەدى. كىشكەنە اپپاق قۇلاقتاردىڭ ۇزبەلى سىرعاسى سىبىرلادى. ەشتەڭەنى اڭعارماي، اسجاۋلىقتىڭ ۇستىندە شاشىراپ جاتقان كۇرەڭ قوڭىر باۋىرساقتاردى ەكى ۇرتىنا كەزەك توعىتىپ وتىرعان قۇباشتىڭ بۇيىرىنەن نەسىپجان اياماي شىمشىپ الدى.
قۇباش جالت قارادى. سۇعاناق قول توقتادى، اۋزىنا اپارا بەرگەن كەسەسى كىدىردى. كوز تايقىپ كەتتى. بۇرىلار ەمەس. بۇرق ەتىپ ماڭدايدان سۋىق تەر اتىلدى. قوسىلىپ اعىپ، الگى كەسەك تامشىلار تايتۇياققا كىلكىپ تۇراقتادى. تۇرىپ-تۇرىپ تومەن قاراي لاپ بەردى. كەلىنشەك بۇرالا باسىپ بارىپ، سىڭعىراۋىق ابدىرەسىن تاعى اقتاردى. ءبىر قۇلاش تۇكتى ورامالدى سۋىرىپ الىپ، ەكى شەتىنەن سالماقتاي ۇستاي تۇرىپ، ۇلاننىڭ ماڭدايىن، بەتىن ءسۇرتتى. ەلجىرەپ، ەركەلەتىپ ءسۇرتتى.
ءبىر كەز... نەسىپجان كەۋدەدەن تولقىنداپ ىتقىعان ىپ-ىستىق دەمىمەن شارپىپ ءوتتى. قوس بۇرىمنىڭ جاس بالانىڭ بىلەگىندەي تولىق ءورىمى الدىنا سۇلاپ، بيىك توستەن اقىرىن سۋسىپ كەلىپ، قۇباشتىڭ دۋىلداعان بەتىنە ءتيدى. شاش تيگەندە قىتىعى كەلدى. جۇپار سابىننىڭ ءيىسى مە، قولاڭ شاشتىڭ وزىنە عانا ءتان جۇپارى ما، تاناۋدى الدەبىر اڭسار قىتىقتادى. ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارعان جوق. قولىن دىرىلدەتە سوزىپ، قوس مويىننىڭ جۇمىر دوعاسىن ايقارا قۇشاقتادى...
ەتتى كەلگەن دوبال ەرىن يكەمسىز جىبىرلاپ ويماقتاي ەرىنگە جابىستى. ەرىنگە ەرىن جابىسقاندا، قۇباش شالقالاپ قۇلاپ بارا جاتتى. قۇلاپ بارا جاتىپ توسىنە قوس ۇشكىلىمەن تومپايىپ تيگەن ىستىق كەۋدەنىڭ الاۋ قىزۋىن سەزىندى. سول ىستىق كەۋدە ءدۇرس-دۇرس سوعىپ اتتانداپ جاتقانداي. جو-جوق! سول ىستىق كەۋدە ءدۇرس-دۇرس سوعىپ قۋانىپ جاتقانداي، قۇمارلانىپ جاتقانداي. قۇباش ساسقالاقتاپ تىزەسىن بۇككەندە، جالاڭ اياعى جالاڭاش بالتىرعا ءتيدى. جالاڭاش بالتىردى سەزىنگەندە، ءون بويىندا لاپىلداپ وت، ءورت جۇگىردى...
كەلىنشەكتىڭ وڭ قولى دىرىلدەپ جايلاپ تومەن سىرعىدى. قول قوزعالعاندا، قۇباش ءدىر ەتىپ ەسىن جيدى. جىبىرلاپ قانا تۇرتىنەكتەگەن دارمەنسىز قولدى قاعىپ جىبەرىپ، جاۋىرىنىن كوتەرىپ كەلىنشەكتى ۇستىنەن اۋدارىپ تاستادى. ءبىر ءتۇرلى تاڭىرقاعانداي سوستيا قاراپ قالىپ، ورنىنان جالما-جان ۇشىپ تۇردى. بەلدىگىنىڭ تەمىر ايىلباسىن قوس الاقانمەن شەڭگەلدەي ءبۇردى...
نەسىپجان اپپاق موينىن اققۋداي ءيىپ تەرىس اينالدى. تىزەرلەپ وتىرعان كۇيى ءبۇيىرى قابىسىپ، يىعى سەلكىلدەپ ۇزاق ءۇنسىز جىلادى. وڭ قولىمەن جەر تايانىپ، سول قولىن كوزىنە كولەگەيلەپ باسىپ الىپتى.
قۇباش كۇپايكەسىن كيدى. شۇلعاۋىن قالاي بولسا سولاي وراپ، اۋىر پيماسىنا اياعىن سۇعا سالدى. ەسىك الدىنا بارا بەرىپ، الگى ءبىر شەتىن جايدىڭ وقىس بولعانىنا قاتتى كىنالى جانداي ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ قالت توقتادى. ءدىر-دىر ەتىپ سولىقتاپ وتىرعان كەلىنشەككە اياي قارادى. اقىرىن تاماعىن قىرناي جوتكىرىندى.
نەسىپجان باسىن كوتەرىپ الدى. جاس تۇنعان قىزارىڭقى كوزدەردەن اشۋ اتىلدى.
— ءاي، كەتپەيمىسىڭ ەندى. قۇرى تەز! كورىنبە كوزىمە! قۇدايى قۇرعىرعا نە جازىپ ەم! نە؟ جيىرماعا كەلگەندە بايدان ايرىلدىم، ءبىر اي عانا تۇرمىس قۇردىم. ەندى ول كۇندەردى كىم قايتارىپ بەرەدى؟ كۇيەۋىمدى كىم ءتىرىلتىپ بەرەدى؟
قۇباش كىبىرتىكتەپ تورگە قاراي بىرەر اتتادى.
كەلىنشەك ورنىنان سىلەۋسىندەي سەرپىلە اتىپ تۇردى. ەكى جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ الىپتى.
— كەت، جولاما ماڭايىما! جولا-ما! جۇزىندە ىزالى جەك كورۋ سىزى بار ەدى. قۇباش ەسىكتى سارت ەتكىزدى. كەلىنشەك كۇرسىنىپ قالدى. كەلىنشەك سىلق ءتۇسىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ، سولقىلداپ جىلاپ قالدى.
* * *
ات قورا ءىشى الا كولەڭكە. اقىرداعى كوك ءشوپتى بىرت-بىرت شايناعان شۇبار ات اندا-ساندا پىسقىرىپ قويادى.
جەڭدى بىلەكتەي اعاش دوڭبەكتىڭ ۇستىندە قۇباش قۇنىسىپ وتىر. اۋىزدان سىزدىقتاپ شىققان بۋى قارسى الدىنداعى قيسىق تىرەۋگە ءبىر ەلى مۇز بولىپ قاتىپ قالىپتى. قولىنداعى تال بۇتاعىمەن جەر شۇقيدى. الىستان پاروۆوزدىڭ تالىقسىپ جەتكەن داۋسى ەستىلدى. قۇباش سەلك ەتىپ ەڭسەسىن تىكتەدى.
* * *
سىقىر ەتىپ كيىز قاپتاعان الاسا ەسىك اشىلدى. پيماسىنىڭ تابانىنان قار ۇشقىنداتىپ تابالدىرىقتان قۇباش اتتادى.
جالعىز بولمەنىڭ جەر ەدەنىندە سۋماڭداپ "الاكۇشىك" بۋ جۇگىردى.
بۋدىڭ ورتاسىنان قالبالاقتاپ قارا كەمپىر رابيعا اجەي كوتەرىلدى. ءجۇزى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي ءاجىم-اجىم. ءوزى شۇيكەدەي-اق. دەنەسىنە داۋسى سايكەس ەمەس. سامبىرلاپ سويلەيدى.
— كەلدىڭ بە، قۇباشجان؟ كەشىكتىڭ عوي. اياز بۋىپ تۇر، ءا؟ توڭعان جوقسىڭ با؟ وي اينالايىن، ازاماتىم، دەپ رابيعا قارسى ءجۇرىپ قۇباشتىڭ قۇلاقشىنىن شەشىپ، شەگەگە ءىلدى. اينالىپ كەلىپ يىعىنا باسىن توسەپ جانە سويلەپ ءجۇر. قۇباشجان-اۋ، بىلەسىڭ بە، اياق استىنان مەن بۇگىن قىزدى بوپ قالدىم. ەندى ۇلىم دا بار، قىزىم دا بار. قالىڭمال بەرىپ كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز بەرىپ، قۇداعي اتانام ءالى.
قۇباشقا ەلجىرەي قاراپ، مەيىرلى ءجۇزىن كۇلىمدەتىپ قۇپتاۋ كۇتتى. الa كولەڭكە بولمەنىڭ ىشىنە شىدامسىزدانا كوز جۇگىرتكەن قۇباش پەش تۇبىندە سۇيەپ قويعان قاپشىقتاي سىنالانىپ ءبۇرىسىپ وتىرعان الدەكىمدى ارەڭ شىرامىتتى. تۇر-تۇسىنە ونشا زەر سالماي تاي تەرىنىڭ پۇشپاعىنا وتىرا قالىپ پيماسىن شەشتى.
— جۋىناسىڭ با؟ جەر ماي شاق كەلمەيتىن بولدى. جاياۋ ماي سىقسيىپ نە كورسەتەدى دەيسىڭ؟ تاعى بىرەۋىن جاعايىنشى، دەپ كەمپىر تاس كەبىسىن تارپىلداتىپ بوساعا جاقتا ءىلۋلى تۇرعان ەسكى كۇپىنىڭ الدەبىر جىرتىعىنا قولىن تەرەڭدەتە سۇعىپ جىبەرىپ ۇيىسقان ماقتا سۋىرىپ الدى. شيىرشىقتاي ەسىپ، ماي جاعىپ، سىنىق كەسەنىڭ توڭكەرىلگەن تۇبىنە قويدى دا، سىرىڭكە تۇتاتتى. ءۇي ءىشىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا تىعىلعان قويۋ كولەڭكەسى ءبىرشاما سەيىلدى.
— ال ەندى انىقتاپ قاراشى قارىنداسىڭا. قوردىڭ قىزىنان كەم بە؟
قۇباش كوڭىل جىقپاس قيمىلمەن موينىن بۇردى. موينىن بۇردى دا زامات تىكسىنىپ قالدى. وڭمەنىنەن وتەردەي كوكشىل كوزدەر قادالىپ قالىپتى... قايعىنى كوپ كورگەن ەرەسەك قاراستى ماناعى شولمەك كوزدەر!...
"بالا ەمەس پە؟.. باعاناعى بالا عوي. قىز دەي مە؟!.."
قۇباش جۇزىندەگى ءدۇدامال كۇدىكتى كورگەندە، كوكشىل شولمەك كوزدەردە سارعىلت وت تۇتاندى. سىنالاپ قويعان قاپشىققا جان ءبىتىپ، جەپ-جەڭىل قوزعالىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەندە، جۇقا كويلەكتەن باسقا لىپاسى جوق تالدىرماش دەنەنىڭ اق بالتىرى جارق ەتتى.
"قىز عوي!.. بالا ەمەس".
جالاڭاش بالتىر جاسىرىنباي كوزگە ۇرادى. الدامايتىن انىق بەلگى سياقتى. ون التىلار شاماسىنداعى قىز ءالى دە ۇركە قاراپ، ءۇرپيىپ ءتۇر.
رابيعا قۇشاعىن جايىپ قىزدى باۋىرىنا قىستى.
— نەدەن ۇرىكتىڭ، قاراعىم-اۋ! وتىر، وتىرا بەر! ول قۇباش دەيتىن اعاڭ بولادى ەندى. ونى دا بالا عىپ اسىراپ العانىما جارتى-اق جىل بولدى، دەپ رابيعا قىزدى يىعىنان باسىپ قايتا وتىرعىزدى. ءوزى بۋىن-بۋىنى سىقىرلاپ قاسىنا جايعاستى.
— ءاي، ەكەۋىڭ تاتۋ بولىڭدار. سىناي-مىنەي قارايتىن تىلەمسەك كوز كوپ. سوعان سەبەپ تاۋىپ بەرمەڭدەر. وي-قىرىم تۇگەلدەنگەندەي بولعاندا، مەنى رەنجىتپەڭدەر.
رابيعا بەت-اۋزىنىڭ شۇپىرلەپ كوبەيىپ كەتكەن ءاجىمىن ونان سايىن قويۋلاتا، كوزىن سىعىرايتا كۇلىمسىرەدى. كۇلىمسىرەپ وتىرىپ ەرنىن جىبىرلاتىپ، قوس الاقانىمەن بەتىن سيپادى.
قۇباش قيمىلداماستان باعجيىپ قالىپتى. كوز الدىندا قوس بالتىر كەزەك-كەزەك الماسادى. جىلاپ قالعان كەلىنشەك ەلەستەيدى. قۇباش الدەبىر تۇيسىكتى ەندى عانا جۇرەك قىلىمەن سەزىنگەندەي بولدى. جىلاعان نەسىپجان ەمەس، جىلاتقان سوعىس ەكەن. سوناۋ وينالماي قالعان، تويلانباي قالعان جاستىعىنىڭ اسەم اۋەنىنە ىقىلاستانا ۇمتىلعان كەلىنشەكتى ەرىكسىز بۇعاۋلاعان سوعىس ەكەن. بۇرق ەتكەن ساتتىك سەزىمىن تىيعىزباعان دا سول ەكەن. سول ەكەن!..
— نەمىس!!!
جالعىز ءسوز تىتىركەنگەن قۇباش اۋزىنان جيىركەنىشكە تولى ۋىت بوپ اتىلدى.
رابيعا قولىمەن كوزىن جاسقاپ ەلەڭ ەتتى. قىز جىڭىشكە موينىن سوزا ءۇرپيىپ قارادى.
— ءاي، نەمىس دەدىڭ بە؟ نەمىس بولسا قايتەيىن؟ نەمىس تە بولسا جەتىم. ەندى مەنىڭ بالام. مەنىڭ قىزىم.
قۇباش قالىڭ قاباعىن تۇيىلدىرە قىزعا شۇقشيا بۇرىلدى. قىسىق كوزدەرى كىرپىك قاقپاستان تەسىپ بارادى. قارسى الدىنان دارمەنسىز قىزدى ەمەس، قۇبىجىق كورىپ وتىرعانداي. جۇدىرىعىن تاس قىپ قۇشىرلانا ءتۇيىپ الىپتى.
— نەمى-ىس!..
سودان كەيىن قارا جەردى توقپاقتاپ-توقپاقتاپ جىبەردى دە، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ سولقىلداپ جىلادى. بەتىن الاشاعا باسىپ قىستىعا بۋلىعىپ جاتىر. ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتەدى.
جىلاپ جاتىر، كىجىنىپ جاتىر. ءۇنسىز جاننىڭ ۋايىمى ەلەنبەيتىن: ىشتە تۋىپ، ىشتە ولەتىن. قىجىلداتقان كەك قىجىلى سىزداعان جۇرەكتە اۋناپ قالىپ، سول جارالى جۇرەكتە قايتا تۇنشىعاتىن.
التى ايدان بەرى كوز الدىندا العاش رەت اعىل-تەگىل ەڭىرەپ، شارت-شۇرت اشىنعان قۇباشتى كورگەندە رابيعا دا بوي-بوي بوسادى. كارى جاناردان دومالاي ىتقىعان سارى مونشاقتار قامزولىنىڭ ومىراۋىنا ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ءتۇستى.
— قارا تۇينەكتەي كەۋدەڭدە ءتۇيىلىپ كەلگەن قۇساڭ نەتكەن كوپ ەدى، پاقىرىم سول!؟ كوڭىل قامىرىعى جىلاساڭ عانا باسىلادى. جىلا، قۇباش، جىلا!
— نەمىس دەيدى. نەگە كىرگىزەسىڭ؟ نەگە جىبەرەسىڭ؟ بىرگە تۇرام با؟ دەپ، قۇباش باسىن كوتەرىپ الدى دا، قىزدى كورىپ، كىجىنىپ قايتا جاتتى. يىعى تىنىمسىز سەلكىلدەگەندە، ساق-ساق ەتكەن ازۋ تىستەرى "نەمىس، نە-مى-س" دەيتىندەي ىزالى سىقىرىن كوبەيتتى.
رابيعا بۇكەڭدەي ەڭبەكتەپ كەلىپ، قۇباشتىڭ يىعىنان تارتتى. باسىنان ەمىرەنە قۇشاقتادى.
— بولدى ەندى، قۇلىنىم! قوي، قۇباشجان!
قۇباش قۇشاقتان جۇلقىنا بوساپ، ودان سايىن ەكىلەنە ەڭىرەدى.
رابيعا ورنىنان وڭ قولىمەن جەر تىرەي كوتەرىلىپ، ىرگەدە سۇيەۋلى تۇرعان اق ساباۋىن الدى. ماي قۇيرىقتان اياماي وسىپ-وسىپ جىبەردى.
— ءجا، جەتەر! ەركەك باسىڭمەن سونشاما سولقىلداعانىڭ نە؟ ءوي، كەپيەتىڭە!.. اكە-شەشەڭ تاپ بۇگىن ولگەندەي... جىلاۋ-سىقتاۋدى وسى ۇيگە عانا جازىپ قويسا دا توقتاتاتىن كەزىڭ جەتتى عوي! قاراپ تۇرىپ ەڭىرەپ بىردەڭە كورىندى مە؟
كەمپىر اياق استىنان تۇلان تۇتىپ بۇرق ەتتى. رابيعا اشۋلانعاندا، قۇباش ساپ تىيىلدى. جابىعىپ قالعانداي باسىن جاسقانشاقتانا كوتەرىپ، ىزعارلى جۇزگە موليە قارادى.
قۇباشتىڭ ويى: "كىرىپتار ەكەنمىن. اپا دەپ سىيلاۋشى ەم. قاس-قاباق ەسەپپەن اشىلاتىن ءتارىزدى. انە، اۋمالى ىقىلاس ءبىر شۇيكەباسقا الدەن-اق توڭكەرىلىپ ءتۇستى. شىن جاناشىر بولسا، بۇيتەر مە ەدى".
رابيعا سويلەپ ءجۇرىپ سەنەكتەگى دوڭگەلەك ۇستەلدى دومالاتىپ اكەلدى. كۇڭكىلدەپ ءجۇرىپ داستارقان جايىپ، شاي جاسادى. ءبۇرىسىپ ءۇنسىز جاپاقتاپ وتىرعان قىزعا ءتىل قاتتى.
— شىنىلاردى جۋ. ءويبۇي، تۇسىنبەيدى-اۋ ەندى بۇل!..
قىز ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە، باسىن يزەپ، ءوز تىلىندە ءبىراز شۇلدىرلەدى.
وسى داۋىس شۇلدىرلەپ جەتىپ، سەستەنگەن قۇباشقا قاتقىل ەستىلدى.
"وتىرىك پە، شىن با" دەپ ءالى دە بولسا ىشتەگى كۇدىگىنە سەنبەي جاتىر ەدى. بوتەن ءتىل شيرىعىپ تۇرعان جۇيكەسىن توك سوققانداي، تولقىن ۇرعانداي شىم ەتكىزدى. اپىر-توپىر تۇرەگەلدى. جان-جاعىنا بۇرىلماي اپىل-عۇپىل كيىندى.
— قۇباش-اۋ، قۇلىنىم-اۋ!؟..
رابيعا جامان ساستى. جايشىلىقتا اۋزىن اشسا كومەيىنەن قۇيىلىپ، اقتارىلىپ كەتەتىن تۇيدەك ءسوزدىڭ ءبىرى جوق. ىسىلداعان ىستىق لەپ كەمسەندەگەن يەك قيمىلىمەن ۇزىك-ۇزىك شىعادى. بۋىن-بۋىنى بوساپ، پەش قاسىنداعى ورنىنان تۇرا الماي، ساۋساقتارى جىبىرلاعان ەكى قولىن دىرىلدەتە سوزىپ، اۋا قارمانىپ جاتىر.
قوڭىر ەسىك ىڭىرانا سارنادى دا، لاپ ەتىپ بولمەگە ەدەن جالاعان سۋىق اۋا اقتارىلدى.
* * *
سىلاعى تۇسكەن، كىرپىشى جالاڭاشتانعان الاسا توقال تامنىڭ الدى كىسى بويى كۇرەسىن.
رابيعا كونەتوز شاپانىنىڭ قوس ءوڭىرىن قاۋسىرىنىپ ەسىك الدىندا ءبىر ۋىس بوپ تۇر. كوپ بولدى. قيمىلدار ەمەس. شىڭىلتىر كۇننىڭ بەت جالاعان ءزىلدى ىزعارى بار. ءتىسسىز يەك ساقىلداۋعا شاماسى كەلمەي ءالسىز عانا ءدىر-دىر ەتەدى. اۋىر وكسىكپەن تەرەڭنەن سولقىلداپ جەتكەن ۇزاق كۇرسىنىس ءبىر قۇشاق اۋانى اۋىزدان بۇرق-بۇرق اتتى. رابيعا كوزىن سىعىرايتىپ، يىعىن قۋشيتىپ ات قورا جاققا قارادى. نۇرسىز جانار كورمەي تۇر-اۋ دەگەن كۇدىك ورالدى ما، يىلۋدەن قالعان ساۋساقتارىن ارەڭ قوسىپ، ماڭدايىنا كۇركەلەپ توسەپ، ،كۇن سالىپ تاعى قادالدى. قۇلدىراعان كوزدەن ىپ-ىستىق جاس ىرشىدى. سۇق ساۋساق شىلانعان كىرپىكتى سيپاپ ءوتىپ، كىدىرمەستەن وڭىرگە سۇڭگىپ كەتتى.
— كەلمەيىن دەگەنى-اۋ... سەنەن دە ايىرىلعانىم با؟ تاس كەبىس تارپ-تارپ سۇيرەتىلىپ، تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان ەكى جاققا ۇشتى.
— ءۇي سۋىپ كەتىپتى-اۋ...
كەمپىر كىبىرتىكتەپ كەلىپ وت اۋزىنا جۇرەلەپ وتىردى. پەشتىڭ قاقپاعىن اشىپ، قىزارعان قولامتاعا سۋىق سورعان الاقاندارىن توستى. سالدەن كەيىن قارا كوسەۋدى كوتەرىپ، وتتىقتىڭ استىن ءتۇرتتى. ءدۇر ەتە جونەلگەن وتتىڭ جارىعىنا ءۇنسىز تەلمىرىپ، ۇزاق وتىرىپ قالدى.
— وت! قايران وت...
* * *
قابىرعالارىنا جىلتىراپ قىراۋ قاتقان سۇپ-سۋىق بولمەدە جاق جۇندەرى ۇرپيگەن ءتورت بالا ەسكى-قۇسقىعا ورانىپ، مويىندارى عانا قىلتيىپ وتىر. ەڭ كىشىسى قارلىققان داۋىسپەن قىڭقىلداپ نان سۇرايدى. ۇزىن بويلى قاتپا قارا شال جالعىز تەرەزەنىڭ جارىعىن كولەگەيلەپ جول جۇرۋگە جينالىپ جاتىر.
جۇلىعى شۇرق-شۇرق تەسىك ساپتاما ەتىككە وت اۋزىندا ءبىر قاسىق توڭ ماي جاعىپ كونە ءسىرىنى جۇمسارتپاق بولىپ ابىگەرگە تۇسكەن قازىرگىدەن گورى جاستاۋ رابيعانىڭ جۇردەك قولى جىپ-جىپ ەتەدى.
— بيداي تاپپاي ورالمايمىن. تابۋعا تىرىسارمىن. بالالارعا ءوزىڭ باس-كوز بول!
ۇندەمەس شالى وسىلاي كۇڭك ەتتى. ۇندەمەي كەتسە دە، وكپەلەيتىن رابيعا ەمەس. وتاعاسىنىڭ مىنەزىنە جاسىنان قانىق.
شال ەكى-اق اتتاپ كەلىپ ءبىر ءسات ءۇنسىز قالعان ءتورت ۇلىنىڭ كەلتە كەكىلىنەن كەزەك-كەزەك سيپاپ، ەڭكەيىپ تۇرىپ كەزەك-كەزەك ماڭدايلارىنان ءسۇيدى. ءجۇنى جۇلمالانعان كۇپىسىن كيىپ، قوس قۇلاش اقشىل شۇبەرەك بەلبەۋىن بەلىنە ءۇش قايتارا ورادى. ەسىككە جەتە بەرىپ، تۇتقاعا سوزعان قولىن تۇسىرمەستەن اينالىپ ارتىنا قارادى. قاراپ تۇرىپ ءتورت شىراعىن جاساۋراعان كوزىمەن تۇگەندەپ ءوتتى.
دالاعا شىققان سوڭ شال بايبىشەسىن ىمداپ توقتاتتى. باسىن كوتەرىپ، ساقالىن شوشايتىپ توقال ءۇيدىڭ قىسقا مۇرجاسىنان تىپ-تىك كوككە ورلەگەن سۇيىق تۇتىنگە قارادى. تۇتىنگە قادالىپ تۇرىپ، القىمىنىڭ استىنان تىماعىنىڭ باۋىن اسىقپاي بايلادى. كوزىن قيعاشتاي جۇگىرتىپ ءۇي ىرگەسىندەگى ءبىر ارقا شوپشەك وتىندى، قاڭىراپ بوس تۇرعان اعاش اقىردى تەز شولىپ ءوتتى. سودان كەيىن تاماعىن قىرناپ، قىلعىنىپ ەپ-ەرسى جوتكىرىندى. سونىسىنان ۇيالىپ، اۋزىن الاقان سىرتىمەن باسا قويىپ، تەرىس اينالدى. ايىرباسقا جارار دەپ ۇيىندەگى بارلى-جوقتى جارامدىسىن سالعان ورتا قاپ تۇيىنشەكتى ارقالاپ العان. ءوزى ەڭكەك شالدى الگى جوتادا جاربيعان تۇيىنشەك جالعىز وركەشتەندىرىپ، بۇكىرەيتىپ جىبەرەدى ەكەن... رابيعا وتاعاسىنا كورسەتپەي كوزىن سىعىپ الدى.
شال ءۇي ىرگەسىندەگى قاسقا جولعا قاراي ەكى-ۇش اتتادى. كىبىرتىكتەپ توقتادى. قايتا ورالىپ كەلىپ سوستيىپ تۇرىپ قالعان رابيعانىڭ قولىن ۇستادى. ماپەلەي سيپادى. تاعى سيپادى. ءتىل قاتقان جوق. بۇرىلىپ ادىمداي باسىپ جونەلە بەردى.
رابيعا اشىلعان الاقانىنا ۇڭىلە قاراپ قالدى.
كەمپىر وت اۋزىندا ءالى وتىر. قارا كوسەۋدى بويلاتا سۇعىپ جىبەرىپ پەشتىڭ استىن كوسەدى. بويىنا لىپ-لىپ جايىلىپ سەرگەك جىلۋ جۇگىردى. ەلەۋسىزدەۋ قىرىنداپ الاقانىنا ءۇڭىلدى.
— الاقان...
ماپەلەگەن ساۋساق تابى اشىق الاقاندا بادىرايىپ تاڭبالانىپ، ەش بەلگى بىلىنبەيدى. سول الاقانى جاناسىپ كەلىپ وڭ الاقاندى سيپالادى. سونداعىداي كەۋدەسىنە تاعى دا ىڭكار مەيىرىم ورالدى. شال قولى ءسىڭىرلى ەدى. وزىنىكى دە تارامىستانىپ قالىپتى.
— الاقان...
* * *
بوساعاعا جابىسا سۇيەنىپ قاسقا جولعا تەسىلە قاراعان جاس رابيعا وتاعاسىن ولەرمەن سابىرمەن كۇتەدى. ءبىراق ول قايتقان جوق. وتاعاسى دا، وتاعاسى اكەلەم دەگەن نان دا ورالمادى.
الباردا ءتورتىنشى تومپەشىكتىڭ جاس توپىراعى قويانجوندانا ءۇيىلدى. كۇرەگىنە سۇيەنىپ، ارسا-ارسا شارشاپ، ماڭدايداعى ءتورت قاتار سىزىعىن ءتورت قابىردەي تەرەڭدەتىپ رابيعا ءۇنسىز جىلاپ تۇر...
— كەلمەگەنى مە؟ قايدا بارادى؟ قايدا تۇنەيدى؟ كىمگە داركەر ەدى؟
ەسىنە ەندى عانا ءتۇستى مە، تۇزەلىپ الدى دا، مانادان قىبىرسىز وتىرعان قىزعا قيىستادى.
— جەتىمەگىم-اي، سەنى قايدا جىبەرەم؟ ۇيدەن شىقسا، تالاپ جەيتىن كوز كوپ. وبالىڭا قالامىن با؟ قۇباشىم جولاماي كەتسە قايتەم؟ ءتورت ۇلىمنان ايرىلعاندا تاندىر بوپ قالعان ءتوسىم يىگەندەي بولىپ ەدى. جاساعاننىڭ ەندى ودان دا ايىرعانى ما؟
ساۋالىنا جاۋاپ تاپپاي ءبۇرىسىپ، ءبىر ۋىس بولىپ قالدى. قۋ ءۇمىت كۇدەر ۇزبەيدى. سىرتتان تىقىر بىلىنبەيدى. وڭ قۇلاق ءالى دە ەسىككە توسۋلى. كەنەت!..
وپىر-توپىر جانتالاسىپ ورنىنان جىعىلا-سۇرىنە ۇشىپ تۇردى.
— اپىر-اي! كەلگەنى مە؟ شىنىمەن-اق كەلگەنى مە؟!.
تۇرا بەرىپ قايتادان ەتەگىنە ورالىپ قۇلاپ ءتۇستى.
قىز شۇرقىراپ كەلىپ يىعىنان تارتىپ، سۇيەپ جاتىر.
ەسىك جايلاپ، ىڭىرانىپ اشىلدى. الدىمەن ءبىر قۇشاق اياز ەندى. بۋ سەيىلگەندە، بوساعا جاقتا سەرەيىپ، موينى سالبىراعان قۇباش انىق كورىندى.
— قۇباشىم! قۇلىنىم!..
باسقا دارمەن جوق. باسقا ءتىل دە، تىلەك تە جوق. تۇرا الماي، قالتىلداتىپ ەتسىز قولىن ىلگەرى سوزادى. قولىن سوزادى دا، بوي-بوي ەگىلەدى.
قۇباش ءۇنسىز تاقالىپ، تىزەسىن بۇگىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ ءيىلدى. اجەنىڭ تارامىس قولىنان اقىرىن ۇستاپ، الاقانىمەن ايالاپ سيپادى. الاقان مەيىرىمى انا كوڭىلىن اعىل-تەگىل بوساتتى.
— الاقان...
كوز الدىنا زىمىراپ جەتىپ باسقا الاقان ەلەستەدى. وتاعاسىنىڭ سۋىق الاقانى... ءسىڭىرلى الاقانى... سۇيىكتى الاقانى سيپاپ جاتىر.
مىنا الاقان دا سۋىق ەكەن. ءبىراق سول سۋىقتان تۇلا بويىنا لىپ-لىپ جايىلىپ، جالىن ەنىپ بارادى.
قۇباش پەن قىز رابيعانىڭ، ەكى قولتىعىنان دەمەپ كوتەرىپ، پەش تۇبىندەگى قۇراق كورپەشەنىڭ ۇستىنە اكەپ وتىرعىزدى. كۇپىسىن يىعىنا جاپتى.
— اپا! دەدى قۇباش.
— اپ-پا! دەدى قىز.
ءبىرى كۇرسىنىپ، ءبىرى ەگىلىپ ايتتى. ەكەۋى دە ەلجىرەپ ايتتى.
كەمپىر اپ-ساتتە كوڭىلدەندى. جاس ىركىلگەن جانارعا كىرپىك ۇشىن ۇشقىنداتىپ قۋانىش ورالدى. مەيىرلەنىپ ەكەۋىن كەزەك ءسۇيدى.
— شاي جاسا، ىليزاشىم!
سودان كەيىن ىقىلاستانىپ قۇباشقا بۇرىلدى. اتى ىليزا. اكەسى سوعىستا ەكەن. ءبىزدىڭ اسكەردە كورىنەدى. شەشەسى وسىلاي كەلە جاتقاندا جولشىباي قايتىس بوپتى. بۇ دا ءوزىڭ سياقتى تۇلدىرسىز جەتىم. مەن دەسەڭ، تىلەگىم بولسىن، ىليزاشتى رەنجىتپە، كۇنىم.
قۇباش ۇندەگەن جوق. قىز جاققا قاراماستان، كيىمشەڭ ءتور الدىنا جانتايا كەتتى.
* * *
— ايت ءشۇۋ، جانۋار!
ءتورت تۇياق، ەكى اياق قاتقاق جولعا كەلى تۇيگەندەي دۇڭك-دۇڭك تيەدى. شۇبار كىسىنەمەيدى. قۇباش ۇندەمەيدى.
ات-شانانىڭ قاسىنان تورى توبەلمەن باسىپ كەتەردەي ومىراۋلاتىپ كورشىسى سارسەن جەلىپ ءوتتى.
— ءاي، ايداساڭشى! ءىشىڭ اۋىرىپ كەلە مە؟ شىقپىرتپايمىسىڭ بيشىكپەن.
قۇباش اسىقپاي باسىن كوتەرىپ، سارسەننىڭ سوڭىنان الارىپ ۇزاق قارادى. قايتادان ينەسىن ىزدەگەن تىگىنشىدەي جەرگە ءۇڭىلدى.
ۇلتانداتقان ۇلكەن پيماسىن قولق-قولق سۇيرەتىپ، سەگىز-توعىزدار شاماسىنداعى قياسبەك دۇكەن جاقتان دالباقتاپ ەنتىگە جۇگىرىپ كەلەدى.
— كوكە! كوكە-ە-ە! سۇيرەتە كەتشى.
سارسەن ەستىدى مە، ەستىمەدى مە، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ ۇشقان ۇلىنا توقتاعان دا جوق.
قۇباش جانىنان وتە بەرگەن بالاعا بۇرىلدى. ۇندەمەي قولىن بۇلعاپ قاسىنا شاقىردى. دەلبەنى شىرەنە تارتىپ، قىبىرلاعان شۇباردى كىدىرتتى. قياسبەك ءولى دە بولسا قۇباشقا تاڭىرقاي قاراپ، "نە ايتاسىڭ؟"دەگەندەي جاقتىرماي جاقىندادى. شارشاسا كەرەك، كىشىرەك قول شاناسىن مىقشىنداپ ارەڭ سۇيرەتىپ كەلەدى.
قۇباش ۇندەمەستەن بالانىڭ قولىنداعى ءجىپتى الىپ قول شانانى ۇلكەن شاناعا تىركەدى. ىمداپ: "وتىر!" دەگەن يشارات ءبىلدىردى.
قياسبەك كۇن ۇزىن وسى بەلگىنى كۇتكەندەي جايلاسىپ وتىرىپ الدى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. ماز-مەيرام. قۇباش ماسايراعان بالاعا قاراپ تۇرىپ دىبىسسىز ىرجيىپ كۇلدى. كىلت بۇرىلىپ دەلبەنى قاعىپ قالدى.
— ءايت ءشۇۋ، جانۋار!
* * *
رابيعا پەش تۇبىندە كۇڭكىلدەپ وتىر. شىناشاعىنا سەكيتىپ قوندىرىپ العان شۇيكە ءجۇن كۇبىرلەگەن سايىن جان بىتكەندەي ءالسىز عانا ءدىر-دىر ەتەدى.
— قاراڭ قالعىر-اي سول! وتباسى بولىپ اجىك-بۇجىك سويلەسەتىن دە ەشكىم جوق. ءبىرى مىلقاۋ، ءبىرى شۇلدىرلەك. قايتەمىن-اي بۇلاردى. "دۇرىس قوي، اپا!" دەگەندى قۇداي اۋىزدارىنا سالسا، بىردەڭەلەرى كەتەر مە؟ بىرىنە-بىرى يت پەن مىسىقتاي.
رابيعانىڭ داعدىلى كۇڭكىلىندە كەيىس جوق. وسى كۇيىن قىزىقتاۋ كوپ.
— سەندەردى مە، سەندەردى... تاپ وسى ەكەۋىڭدى، ايتپادى دەمەڭدەر، تۇپ-تۋرا ءوز قولىممەن قوسام. سوندا كورەرسىڭدەر بۇل كەمپىردىڭ قيقاڭىن. ويپىر-اۋ، ۇلى قىز دەمەيدى، قىزى ۇل دەمەيدى. سىيلاۋ جوق، سىيلاسۋ جوق! قاشان كورسەم، ەكى جەردە قىرسىعىپ وتىرعاندارى.
تىڭداپ وتىرعان "ۇل" مەن "قىز" بولسا ەكەن. ءبىرى پيما تابانداپ، سابىن جاققان كەندىر ءجىپتى قۇلاشتاي تارتسا، ىليزا — ەلزا قوس ۋىس قوجا بيداي سالىنعان كەتىك توستاعاندى قاسىنا قويىپ الىپ، قول ديىرمەندى باياۋ اينالدىرادى.
— ءاي، نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ ءتىل-اۋىزدارىڭ بايلانىپ قالعان با؟ قاراڭ قالعىر-اي! كەمپىر ءۇزىلىپ كەتكەن ءجىبىن قايتادان جالعاپ، ۇرشىقتى وڭ جامباسىنا سالىپ، ءبىر نۇقىپ اينالدىرىپ جىبەردى. ىليزا-اۋ، وسى سەنىكى دە دۇرىس ءبىر ەسەپتەن. قاراماساڭ قاراما. سول شىرىكتەن تۇك شىقپايدى. مانادان "ءلام" دەپ جاق جازدى ما. بۇل نە بۇل؟ ۇندەمەس ويناعاننان ساۋسىڭدار ما وزدەرىڭ؟ ءبىر اۋىق شۇيىركەلەسىپ ماۋقىمدى باسايىن دەسەم، تىرس ەتپەيسىڭدەر...
رابيعا شۇيكە ءجۇننىڭ تاساسىنان سىعالاپ قاراپ، «وكپەلەتىپ المادىم با» دەگەندەي ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قادالىپ ءوتتى. سودان كەيىن كونەتوز بارقىت قامزولىنىڭ قالتاسىنان ەكى ءتۇيىر مالتا الىپ، لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەردى.
— ەڭ، بولماسا اۋىزدارىڭ جىبىرلاپ وتىرسىن. قۇباشجان-اۋ، كوزىڭ بار ەمەس پە؟ كورمەيمىسىڭ. ىليزاجان پەرىشتەدەن ءبىر كەم بە؟ كوز دەسەڭ كوزى قانداي! ءتۇر دەسەڭ ءتۇرى قانداي! كورمەسەڭ كورمە. سەندەر كورىمدىكتەر ءومىر بويى اۋزىنداعىسىنان ايرىلىپ جۇرەدى. ادىرام قال! ەندى ساعان جاق جازسام، نە دەرسىڭ. سونشاما بۇلدانىپ قايدان شىققان تورە ەدىڭ؟..
"تورەدەن" تورەلىك مىنەزدىڭ سالقىنى دا بىلىنبەيدى. شىقشىتتى دوڭگەلەك ءجۇز مانادان بەرى ءالى ءبىر قىبىر ەتكەن جوق. قيىق كوزدەردىڭ جىلتىنداعى توڭكەرۋلى كەسەنىڭ تۇبىندەگى جاياۋ شامنىڭ بۇلىڭ-بۇلىڭ ويناعان ساۋلەسى تىرلىك بەلگىسىن تانىتپاسا، قىبىرسىز جالپاق بەت ءدال ءقازىر سۇرەڭسىز ماسكادان ەشبىر ايىرعىسىز ەدى.
رابيعا ءسال كىدىرىپ، ۇرشىعىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويدى دا، سۇق ساۋساعىن كيمەشەگىنىڭ شاجامايىنا سۇعىپ جىبەرىپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىدى. وڭ كوزىن قىسىپ تۇرىپ الگى قيىق كوزدەردەگى ۇشقىن ساۋلەگە قادالىپ وتىرىپ مەيىرلەنە كۇلىمسىرەدى.
— ءتىفا، ءتىفا! ءتىل-اۋزىم تاسقا! كۇپىرلىك ايتسام، اسىلىق كورمە، جاساعان. تورەسى وزىنە. قۇباشجانىم ءتىرى بولسا ەشكىمنەن كەم بولمايدى. ازامات قوي. ىلىگىم، ۇمىت-دانەكەرىم عوي ەكەۋى. ءتاۋبا، جاساعان. بۇرىن كىممەن سويلەسۋشى ەم. شۇكىرلىك ەتتىم، دەپ ءسوزىنىڭ اياق جاعىن ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلى باتامەن جالعاستىرىپ، ۇرشىعىن ءبىر ءتۇرتىپ قالدى.
— ىليزا قالقام، بيدايدى تارتىپ بوپ قالىپسىڭ عوي. ءقازىر ءوزىم ەلەيمىن. بەرى كەل. بەيباق-اي! كويلەگىڭ شولتيىپ تىزەڭنەن شىعىپ كەتىپتى-اۋ. ۇيات-تاعى! قارا كەمپىر قىزىنا كيىم تاۋىپ بەرە المايدى دەپ اعاش اتقا مىنگىزەدى-اۋ ەندى مەنى. ءجا، ءبىر ءجونى بولار. قۇباش، ءاي، كەرەڭبىسىڭ، ساعان ايتام. كورگەننەن كوز اقى الماي، سىعالاي بەرمە. سونشاما ءسۇزىلىپ، اياق كورمەپ پە ەڭ. وي، جەتەسىز سول. بىلە بىلسەڭ ىليزا قارىنداسىڭ. نەمىس بولسا قايتەيىن. ماعان نەمىس ەمەس. مەن جەتىم، بۇل جەتىم، سەن جەتىم. وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي بوپ مىنا شاڭىراق استىنا قۇداي ايداپ جينالىپپىز. بىلسەڭ، بىر-بىرىمىزگە ەش بوتەندىگىمىز جوق. سەن اقپا قۇلاق بولماساڭ، ەندىگى وسىنى ۇعىپ الار ەدىڭ-اۋ. قوي، بۇرتيما. وي، اينالايىن سول! جىرتىق-تەسىگىمدى بۇتىندەۋگە جاراعان، قوس قاراشىعىم! اجىك-بۇجىككە جارامايسىڭدار دەدىم-اۋ. بۇدان ارتىق ەندى ازان شاقىرام با؟ وزدەرىڭمەن سويلەسىپ ءبىراز مۇڭ-شەرىمنەن ايىقتىم. ءتاۋبا دەيىنشى تاعى دا، دەپ ۇرشىعىنا سۇيەنىپ، ءبىر تىزەرلەپ ورنىنان تۇردى. ويباي-اي، سالداۋىرعا جۇك ارتقانداي بوپ قاپپىن-اۋ. سىرقىراۋىن-اي، سىرقىراۋىن!
شويناڭداي باسىپ ەكى بۇكتەتىلىپ ديىرمەننىڭ قاسىنا باردى. قاسىنان وتە بەرىپ، "ىليزاسىن" يىعىنان ەمىرەنە قۇشاقتاپ قويدى.
قۇباش ورنىنان لىپ تۇرەگەلىپ، ديىرمەننىڭ ەركەك تاسىن تىك كوتەرىپ الدى دا، ۇنىن تۋلاققا سىلكىپ-سىلكىپ ءتۇسىردى. سونان كەيىن ۇرعاشى تاسىن دا تۋلاققا دۇڭك-دۇڭك ءتۇيىپ، تازالاپ، قابىرعاعا سۇيەدى.
— وي، اقىلدىم، قامقورىم! ءاي، وسى سەن ءبىر مەزگىل تىزە بۇگىپ قيسايساڭشى. كۇندىز بالاسىندا جۇمىستاسىڭ، ۇيگە كەلسەڭ، ارنەنى ءبىر شۇقىلاپ، تاعى تىنىم تاپپايسىڭ. ءتايت ءارى، مەنى ءويتىپ ۇشپاققا شىعارماي-اق قوي.
رابيعا مول تىگىلگەن ەكى جەڭىن بىلەكتەن سىبانىپ الىپ، اپىل-عۇپىل ءۇن ەلەي باستادى. ەلەۋىشپەن بىرگە بۇكىل دەنەسى قوسا شايقالىپ وتىر. قوس ۋىس ۇن ءبىر كوسۋدەن قالمادى. ەلەك استىنداعى توزاڭداپ توگىلگەن از عانا تالشىققا كوزىن ءبىر ءسۇزدى دە، كەبەكتى وڭ قولىمەن ارالاستىرىپ-ارالاستىرىپ جىبەرىپ تاعى دا ۇنعا قادالدى. جارمانىڭ تەڭ جارتىسى ەلەۋىشتە قالدى.
— قاراڭ قالعىردىڭ ەلەۋىشى دە ساراڭ. تەسىگى بىتەلىپ قالعان با، تۇك تۇسەر ەمەس قوي. كەبەك جەسەم ىشەگىمدى جارىل كەتپەس. وي ادىرام قالعىر! دەپ ءبىر كەز ەلەكتەگى كەبەكتى ۇنعا توگە سالدى. اق باۋىرساق، سارى ماي جەيتىن كۇن دە كەلەر. سوعىس تا بىتەر. كەبەگى نە، ۇنى نە ءبارىبىر تاماق.
رابيعا كەمپىر دالباسالاپ ءوزىن-وزى جۇباتقانىمەن كوڭىلى ورنىقپادى ما، ەلزا مەن قۇباشقا قاباق استىنان ءبىر-بىر شانشىلىپ ءوتتى. ەلزا سۇيكىمدى كۇلىمدەدى، قۇباش ءۇنسىز جىميدى.
— ءوي، كوگەن كوزدەرىم! قارىندارىڭ اشتى-اۋ ابدەن. ءقازىر تابا كومەم. ءسال شىداڭدار. ىليزا، سەنىڭ كويلەگىڭدى قايتسەم ەكەن؟ ەڭكەيىپ-شالقايا المايتىنداي شوپ-شولاق. تاڭ اتسىن، ءبىر امالىن جاسارمىن. ىليزا، اناۋ مەنىڭ شاپانىمدى الىپ جامىلشى. مىسىڭدى قۇرتقاندا، بۇل بايعۇس ءتىلىڭدى تۇسىنبەي قۇرتادى ەندى. شاپان دەيمىن. مۇنشاما كەڭكەلەس بولارمىسىڭ. قۇدايى قۇرىماعىر، قۇباشجان، سەن اپەرە قويساڭ. وي، كوسەگەڭ كوگەرگىر، وزىنە بەر. جابۋ جاپسا دا جاراسا كەتەتىن اقسۇيرىگىم. ءتىفا-تىفا، سۇقتانا بەرمەيىنشى.
* * *
...ءتۇننىڭ ءبىر كەزىندە "نەسىپجاننىڭ قىزىل قورازىن شاقىرتىپ بارىپ" ۇشەۋى دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ قاسىنا جايعاستى. ىستىق ناننان دا، سىنىق كەسە، شۇڭعىل تاباقشادان دا شۋدالانىپ بۋ شىعادى.
قۇباش ىستىق ناندى ەكى ۇرتىنا ۇرگەن قارىنداي تومپايتىپ ەكى-اق قىلعيدى دا، ىستىق شايدى وڭەشىنە توڭكەرە سالادى. ارتىنشا-اق ءجيدىپ قالعان تاڭدايىن اۋىرسىنىپ جانە بايەك تاپپايدى. ەلزا كۇلكىدەن شىداي الماي، بۋلىعىپ تەرىس اينالدى. شىمشىقتىڭ تاماق جەگەنىندەي ءبىر كەسەك ناندى شۇقىلاپ ءالى تاۋىسا الماي وتىر.
— Ac ادامنىڭ ارقاۋى. تويىپ ال، قۇباشجان. ىليزا، قىز بولماي كەتكىر، ىزديماي اساپ-اساپ جە. و نەسى، تاماققا ۇياتتىق جۇرمەيدى. اينالما ءويتىپ. مۇرنىڭدى مىڭ جەردەن شۇيىرگەنمەن قۇباشتان ارتىق تاپپايسىڭ. قوسام دەدىم بە، قوسام. ءسويتىپ كورەم اۋسەلەڭدى. وۋ، ىليزا-اۋ، سەنىكى استامشىلىق. باقىر باستى بولسا دا، ەركەك اتى بار ەمەس پە؟ سولقىلداعان ناعىز ازامات قوي. ءىش، قۇباش، تاعى ءبىر كەسە قۇيايىن. اققۇمان شىعىپ تۇر.
...شاي جينالدى.
— ىليزا-اۋ، توسەنىش جاي. قۇباشجاننىڭ كوزى كىرتيىپ كەتىپتى. دەم السىن، دەپ رابيعا جەز قۇمعانىن ۇستاپ، كۇپىسىن جامىلىپ سىرتقا بەتتەدى.
ەلزا يىعىنداعى شاپاندى شەگەگە ءىلىپ، وت باسىنداعى قاراعان سىپىرعىشتى الىپ، ءدال توردە قالشيىپ وتىرعان قۇباشقا جەتىپ تىرەلدى. ءلام دەپ اۋزىن اشقان جوق. اق سەلەۋ شاشى يت كورگەن مىسىقتىڭ جۇنىندەي ءۇرپيىپ كەتىپتى. ۇندەمەي قيتىعىپ تۇر.
قۇباشتىڭ كۇرەڭىتكەن دوڭگەلەك جۇزىندە بولار-بولماس تولقىن تومەننەن جوعارى قاراي جۇگىرىپ ءوتتى. قيىق كوزگە ۇشقىنداپ كەك تۇندى.
— نە-مىس-س!
جالعىز ءسوز تۇيتكىلدى كەۋدەدەن جاۋىعىپ شىقتى دا، زاماتتا ءداۋ جۇدىرىق تارس ءتۇيىلىپ، تالدىرماش دەنەنىڭ تومپيىپ ءبىلىنىپ قالعان كۇس توسىنە بار سالماعىمەن سارت ەتتى. قىز تالتىرەكتەپ ۇشىپ ءتۇستى. شولمەك كوزدەن جاس شىقپادى. ويماق اۋىزدان اشىنعان ىزا اتىلدى.
— داس يست اينە گەماينحايت! فلەيچەر!1
قۇباش ورتەنىپ تۋعان كەكشىل قاراسىن وزگەرتپەي شۇبالاڭداپ ورنىنان تۇردى.
— نەمىس! دەدى تاعى دا شەگە قاققانداي نىعارلاي تىستەنىپ.
ەلزا سىپىرعىشتى قوس قولداي كوتەردى. وڭتايلانىپ ءتونىپ كەلدى. وڭتايلانىپ كەلدى دە، كىلت بۇرىلىپ كەتىپ، بۇرقىراتىپ جىرتىق الاشانىڭ ءۇستىن الاس-كۇلەس سىپىرا باستادى. بۇرقىراعان شاڭ تورگە دە، ەسىككە دە ۇشىپ جاتىر.
— ءبارىبىر نە-مىس!
قۇباش باياۋ عانا كۇڭك ەتتى. الگىندەگى ىزالى ىسىلدىڭ ءزىلسىز سۋىلى عانا قالعان. ۇيگە رابيعا كىردى.
— كۇن رايى بۇزىلىپ كەتىپتى. اياز بۋىپ تۇر ەكەن، دەپ قۇمعاندى پليتا ۇستىنە قويدى. كەبىسىن شەشىپ، توسەك ۇستىنەن جاينامازىن الىپ قۇبىلاعا قاراتا جايدى. وتىردى. نامازىن باستاي بەرىپ، الدەنە ويىنا تۇسكەندەي بۇرىلىپ ەلزاعا كوز تاستادى.
— ءاي، نەگە بۇرتيىپ ءجۇرسىڭ؟ نە بولدى؟ تاعى دا قۇباش شىعار. قۇتىرار بۇل، قۇتىرار!
ناماز وقىلماي جايىنا قالدى. تۇرەگەلىپ ەلزانىڭ جازىق ماڭدايىنان سيپادى. ودان كەيىن بوساعا جاقتا سۇيەۋلى تۇرعان سويقان ساباۋعا قول سوزدى. سالماقتاپ ۇستاپ تۇرىپ قۇباشقا تىگىلدى. ءتۇسى تىم قاھارلى ەكەن.
ساباۋ كوز ىلەستىرمەي شوشاڭ ەتتى. ەلزانىڭ كوزىنە ۇرەي ورالدى. كىرپىگىنە جاس ءۇيىرىلدى. قۇباشتىڭ جونىنىڭ شاڭى بۇرق ەتتى. اق تاسپالانىپ كونەتوز بەشپەنتتە اشۋلى ۇكىم ءىزى قالدى.
— وي، ادىرام قال سول! قادىر-قاسيەتتى بىلمەيتىن ماۋباس! ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، قويمايسىڭ با؟ قارشاداي قىزعا الىمجەتتىك قىلعاندا نە وندىرەم دەيدى ەكەن. ءما، ەندەشە! ابدەن مىسىمدى قۇرتتىڭ عوي!
اق ساباۋ تاعى دا ەكىلەنە كوتەرىلىپ، توبەگە تيەردەي جارق ەتە قالعاندا، ەلزا ۇشىپ كەپ كەمپىردىڭ قولىنان ۇستاي الدى. شۇلدىرلەپ اسىعىس الدەنەنى تۇيدەك-تۇيدەك شۇبىرتىپ جاتىر. اندا-ساندا قۇلاققا مايداي جاعىپ «اپا» دەگەن قازاق ءسوزى انىق ەستىلەدى. رابيعا كىلت مەيىرلەنىپ، ساباۋىن لاقتىرىپ تاستاپ ەكەۋىن كەزەك قۇشاقتادى.
— "اپا" دەگەن تىلىڭنەن اينالدىم، كۇنىم. شۇلدىرلەگەن ۇنىڭنەن اينالدىم، كۇنىم! كارى ساۋلىقتىڭ جاسىنداي جاسىم قالعاندا ەستىمەي كەتەم بە دەگەن ميتىق ءسوزىم ەدى. قۇداي اۋزىڭا سالعان شىعار، ىليزاجان. اپامىن مەن! ەكەۋىڭنىڭ دە اناڭمىن! ىرزامىن، ءتاڭىر! ءقازىر الساڭ دا، ارمانىم جوق!
* * *
ەلزا ەسىك الدىندا بەل كۇرەكپەن قار كۇرەپ ءجۇر. اندا-ساندا قولعاپسىز جاۋراعان قولىن اۋزىنا اپارىپ دەمىمەن جىلىتىپ، ەكى اياعىن بىر-بىرىنە ءجيى سوعىپ قويادى.
اققالادا سىرعاناق تەۋىپ ويناپ جۇرگەن بالالار جۇگىرىپ قاسىنا كەلدى. ورتاسىندا قياسبەك. ءبارى ەلزاعا تاڭدانا قاراپ، انانداي جەردە توپتالىپ تۇر.
— ءوزى ورىس سياقتى. اۋمايدى، ءا.
— كوزى كوكپەڭبەك. مەترەيدىڭ كوزى دە سونداي.
— سالىپ جىبەرەيىن بە! مەترەي ءبىزدىڭ تۋىس، نەمىس ەمەس.
— ءاي، ءمۇيىزى قايدا؟
— سەن نەمەنە؟ سيىر عوي دەپ پە ەدىڭ؟
— مەن سۋرەتتەن كورگەم. پاشىستەردە مىنانداي... مىنە، مىنانداي ءمۇيىز بولادى.
— ءمۇيىزى وندا ءشالىنىڭ استىندا شىعار.
— كورەيىك!
ءيا ساعان، كورسەتە قويار.
بالالار ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەدى. باتىلدارى جەتپەي كىبىرتىكتەپ داۋرىعىستى.
— سەن ايت، كورسەتسىن.
— باتىر بولساڭ ءوزىڭ ايت.
— ءپالى، قورداباي قورقاق!
— قورقاق، قورقاق، قوراعا تىشقاق!
قورداباي قاسىنداعى وزەۋرەگەن كەتىك ءتىس قارا بالانىڭ مۇرنىنان شەرتىپ جىبەردى دە، تاناۋىن قورسىلداتىپ ءبىر تارتىپ قويىپ قولىمەن مىقىنىن تاياندى. قارعانىڭ قاناتىنداي جالپىلداعان قۇلاقشىنىنىڭ ەكى قۇلاعىن ءتۇرىپ، "مەنى كوردىڭ بە" دەگەندەي كەۋدەسىن وزدىرا شىرەنىپ تۇردى دا، تاماعىن قىرنادى.
— ءاي، نەمىسسكيي دەبىشكە. سەن ىسكاجي بىزگە، سەندە، تۆويا ءمۇيىز بار ما؟ مۋ-ۋ-ۋ. سيىرسكيي ءمۇيىز... نەمىسسكيي، پاشەسكيي ءمۇيىز. مىنانداي... ەكى قولىن جالما-جان شەكەسىنە توسەپ ءمۇيىز قىپ كورسەتتى. تۆويا ىسكاجي، ءبىز كورەدسكيي.
ەلزا سىقىلىقتاپ كۇلدى. ءشالىسىنىڭ بايلاۋىن اعىتىپ، يىعىنا ءتۇسىردى.
— مۋيز جوق. ناين.
— ءاي، راس جوق!
— كۇلەدى ءوزى. كۇلكىسى ادەمى ەكەن.
— ءوزى دە ءايبات.
ەلزا ءشالىسىن قايتا سالىپ، ىركىلمەي كەلىپ قياسبەكتىڭ قولىنان ۇستادى.
— قياسبەك، دۋ، سەن كۋۆاش زۋحەن... يزدە. Aپپa، كرانك. اۋىرادى.
— اپا... اجەم بە؟! اۋىرىپ قالدى ما؟
— يا، يا. كرانك. اۋىرادى. كۋۆاش جوح.
— مەن ءقازىر. بالالار، جۇرىڭدەر، ايماڭدايدى تابايىق. بالالار پىر ەتىپ ۇشقان ءبىر توپ تورعايداي جۇگىرە جونەلدى.
* * *
رابيعا پەشتىڭ تۇبىندە جاتىر. اۋزى جابىلماي كۇرك-كۇرك جوتەلەدى.
ەلزا اۋرۋدىڭ قاسىنان شىقپايدى. توسەگىن دۇرىستاپ، قايتا-قايتا كورپەسىن قىمتايدى. ماڭدايىنا قار سالعان ءتۇيۋلى ورامالدى تەگىستەپ قويادى.
— مۋتتەر... اپپا، سەن جازىلادى... كۋۆاش كەلەدي. كياسبەك يزدە.
رابيعا ەس-تۇسسىز، دەنەسى كۇيىپ-جانىپ ساندىراقتاپ جاتىر. اندا-ساندا ۇزىك-ۇزىك سوزدەرى ەستىلەدى.
— كوكەسى-اۋ، الاقانىڭدى بەرشى، ۇستاپ جاتايىن...
— كەلەم دەپ كەلمەي كويدىڭ عوي. ءتورت ق ۇلىنىڭ ءوزىڭدى توسا-توسا ءۇزىلدى...
— نەگە تەرىس قارايسىڭ؟ كوكەسى-اۋ، ماعان وكپەلەمە. ءتۇتىنىڭدى ۇزگەم جوق...
ودان ءارى سوزدەن دە تىيىلىپ سۇلىق قالدى. قۇباش العاش رەت ەلزاعا تۋرا قارادى. كوزىندە: "نە ىستەيمىز" دەگەن جالىنىشتى ساۋال بار. قىز ءۇن قاتپاستان تالىقسىعان كەمپىردىڭ اۋزىنا قاسىقپەن سۋ تامىزدى.
ءبىر كەزدە رابيعانىڭ "سورپا-ا-ا..." دەگەن داۋىسى انىق ەستىلدى.
كەمپىردىڭ باسىندا جۇرەلەپ وتىرعان قۇباش اتىپ تۇرىپ، اسىعىس كيىندى.
ەلزا: "قايدا باراسىڭ؟" دەگەندەي ەسىك كوزىندە تۇرعان ۇلانعا ءۇنسىز تەسىلدى. سودان كەيىن تەرەزەنىڭ شۇبەرەگىن اشىپ، سىرتقا قارادى. باسىن شايقادى. قۇباش توقتاعان جوق.
* * *
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. جىمىڭداعان جۇلدىز بىلىنبەيدى. اياق تىقىرى الىسقا كەتەدى.
بيىكتىگى كەۋدەدەن-اق كەلەتىن الاسا ساراي جاقىنداپ قالدى. ەسىگىنە سالعان قوس جۇدىرىقتاي ۇلكەن قارا قۇلىپ ىزالاندىرا كوز قاريدى.
قۇباش ءتورتبۇرىشتى كىشىرەك قاقپانىڭ الدىنا كەلدى. باتىلسىزداۋ قول سوزدى دا، كۇرسىنىپ قالىپ قايتا بۇرىلدى. اياعىن كەزەك كوتەرىپ، كوبىك قاردى لاي باسقانداي شىلپ-شىلپ تاپتاپ تۇر. كەيىن قايتتى. قانشا جۇرگەنىن بىلمەيدى، ءبىر كەز بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. ۇزاماپتى. قاراڭعىلىققا سىڭبەي قورا قاراۋىتتى.
"سورپا-ا-ا". رابيعانىڭ داۋىسى قۇلاعىنا انىق ەستىلگەندەي بولدى.
قۇباش ءوزىن-وزى قايراپ كۇڭك ەتتى.
— اپام اۋىرىپ جاتىر. ۇرلىق ەمەس.
سالبىراپ قايتا ورالدى. قارا قۇلىپ مازاقتاعانداي وماقتانىپ ءۇنسىز تەلمىرەدى. ساۋساقتار الگىگە دىرىلدەپ جاناستى. سۋىق تەمىر سۋ الاقاندى تىز ەتكىزىپ قارىپ ءتۇستى.
قۇباش قۇلىپتى جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى. ىلگەكتى ۇستاپ تۇرعان جالعىز شەگە بورەنە جاقتاۋدان ىتقىپ كەتتى.
ەسىك اشىلعاندا، سىرعاۋىلدا قوناقتاپ وتىرعان ەكى مەكيەن مەن قىزىل قورازعا قانات قاقتىرماستان قۇباش تاۋىقتىڭ ءبىرىن شاپ بەردى. موينىن بۇراپ جىبەرىپ، سىپ ەتكىزىپ قوينىنا تىقتى دا، دەرەۋ سىرتقا اتىلدى. ءبىر ۇرىپ شەگەنى ورنىنا كىرگىزىپ، ۇيىنە قاراي دەدەكتەپ جۇگىرە جونەلدى.
* * *
اياداي عانا شاعىن دۇكەن كەزەكتە تۇرعان ادامدارعا لىق تولى. پالتوسىنىڭ سىرتىنان قارا جەلەڭدى قاباتتاپ كيىپ العان دۇكەنشى الدىنداعى ادامعا جارتى بولكە ناندى بەرىپ، كارتوچكەسىن قيىپ، وڭ جاقتاعى تارتپاعا تاستادى. "ودان كوپ بەرۋگە بولمايدى" دەگەندەي قاسىن كەرىپ، ۇندەمەي ەكى قولىن جايىپ، باسىن شايقادى. ەكىنشى كەزەكتە تومسىرايىپ تۇرعان قۇباشقا قارادى.
— و-و! كەلدىڭ بە، ايماڭدايكا. سالەم، جىگىت. سەن ماعان بۇگىن تاعى ءبىراز اڭگىمە ايتىپ، قۇلاق قۇرىشىمدى قاندىرارسىڭ. سولاي عوي، ءا؟
كەزەكتەگىلەرگە قۋاقىلانا قاراپ، تاڭدايىن تاق ەتكىزىپ قويدى دا:
— مەنىڭ ءبىر جولداسىم بولعان. فين مايدانىندا. وھ، ءسوزۋار ەدى-اۋ! ون كۇندە بەس ءسوزدى ارەڭ ايتاتىن. ال ءوزى عاجاپ مەرگەن-اق ەدى! ءبىر ۇرىستا وتىز بەس جاۋدى اتىپ تۇسىرگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەم. انە، جىگىت! سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدەيدى. ۆوت! دەپ بارماعىن شوشايتتى.
— بار عوي مىقتى جىگىتتەر!
— سوعىسىپ جاتىر عوي.
— ايتەۋىر، جەڭىسپەن امان كەلسىن دەپ تىلەيمىز.
دۇكەنشى سورەدەن اسىلىپ كەلىپ قۇباشتى يىقتان ءتۇرتىپ قالدى.
— ناعىز جىگىتسىڭ! ايماڭداي، بۇگىن دە ۇندەمەيسىڭ ءا...
قۇباش ادەتتەگى مىنەزىن ۇمىتىپ، اۋىزى جابىلماي سويلەپ كەتتى. سويلەپ كەتتى دە، جۇرتتىڭ ءبارىن سىلتىدەي تىندىردى.
— دياديا ميشا! ميشا اعاي!.. مەن... اپام اۋىرىپ... قاتتى اۋىرىپ... سورپا ىشەم دەيدى. ىستىعى بار. كۇيىپ جاتىر... ەگەر... ەگەر... دياديا ميشا، ەت بەرىڭىز. شاي بەرىڭىز... مەن... مەن، قولىن ءبىر سىلتەپ الاقانىنداعى كوبەلەكتىڭ قاناتىنداي جەلبىرەگەن كارتوچكاسىن دۇكەنشىگە ۇستاتا سالدى.
"كوپ سويلەپ قويدىم با" دەگەندەي جان-جاعىنا قاراۋعا ىڭعايسىزدانىپ قۇلاقشىنىن شەشىپ، ماڭدايىنا ءجىپسىپ شىققان تەرىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتتى. دۇكەنشى ميشا اعاي ءا دەگەندە اڭتارىلىپ قالىپ ەدى، ىلە ەكى ساۋساعىن سارت-سارت ەتكىزىپ اقتارىلىپ كەتتى.
— وۋ، مولودەس. مەن بەرەمىن، بوساتام. جولداستار، ايماڭدايعا رۇقسات ەتەسىزدەر عوي. اۋرۋ كىسىگە سورپا كەرەك. سەن مولودەس، ايماڭداي. اپاڭدى ەشقاشان رەنجىتپە! مىنانى دا اپاڭا... مىنانى دا اپاڭا... مىنانى دا اپاڭا. ءبارىن اپار.
قۇباش ەزۋى جايىلىپ، كوزى كۇلىمدەپ بارىنشا ءماز. قۇباش وزىنە ءوزى ريزا.
— اپام جازىلادى. سورپا ىشەدى. ماڭدايى تەرلەيدى.
ءوزى قۋانىپ، ءوزى مارقايىپ، ءدال ءقازىر اۋرۋدى ويىمەن تەپ-تەز جازىپ الدى. دياديا ميشانىڭ جەكە-جەكە وراپ بەرگەندەرىن قۇشاقتاپ، تابالدىرىقتان اسىعا اتتاپ دالاعا بەتتەدى.
* * *
— ويباي-اي، ويباي! نەمىس بايىمدى ولتىرەدى. جەسىر قالام. نەمىس قىزى تاۋىعىمدى ۇرلايدى. اش قالام. قۋراعان قۋ قۇداي سونشاما زاۋالدى سەندەردەن-اق جازىپ قويسا دا، وسى كورەيىنشى! كوزىڭدى، كوگەرگەن كوكشىل كوزىڭدى شۇقىپ، شۇيكەدەي تۇلىمىڭدى عانا ءبىر تالداپ جۇلىپ قولىڭا بەرەيىن، قولىڭا! كىم اراشالار ەكەن! كىم الار ەكەن قولىمنان، ويباي!
تۇلدانعان نەسىپجان ەكى جەڭىن سىبانا ءتۇرىنىپ، ەزۋىنەن كوبىكتەنگەن تۇكىرىگى شاشىراپ ءبۇرىپ تاستارداي تاپتاپ بەرەدى. تۇيمەسى اعىتىلىپ كەتكەن سىرمالى قوڭىر كۇپايكەسىنىڭ ەكى ءوڭىرى ۇمتىلعان سايىن قاباتتاسا قوسىلعان قوس توبەتتەي جالپ-جالپ ەتەدى.
ەلزا ەشتەڭەگە تۇسىنبەي جىلامسىراپ وزىنشە الدەنە دەگەن بولادى. ىسىلداي زارلەنىپ، تىقسىرىپ بارا جاتقان ادۋىن كەلىنشەكتەن ۇرەيلەنىپ ەرىكسىز كەيىن شەگىنەدى.
— كوردىڭ بە مىنا جۇدىرىقتى، قاسارعان قانشىق؟ كورسەڭ، ءدال ءقازىر ءبىر قويىپ توبەڭدى ويامىن، قانشىق! ميىڭدى اۋزىڭا تۇسىرەم.
نەسىپجان شىن قاھارلانىپ ادىمداي اتتاي بەرىپ، قار استىندا قالعان جاڭعىرىققا ءسۇرىنىپ مۇرتتاي ۇشتى.
— ءا، سەن مەنى جىقتىڭ با؟ نەگە يتەرەسىڭ؟ نەگە شالاسىڭ؟ سەن كىمدى جىعاسىڭ؟
— ناين! جوق! مەن جوق.
نەسىپجان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، جاڭعىرىقتى ءبىر تەۋىپ جىبەرىپ، تاعى دا اقىردى:
— قولىڭدا ولەيىن! ال، ءولتىر مەنى!
قابىرعانىڭ تاساسىنان قۇباش شىعا كەلدى.
قۇشاعىندا ساتىپ العان تۇيىنشەكتەرى بار.
قۇباشتى كورگەندە نەسىپجان جۇگىرىپ الدىنان شىعىپ، ەتەگىنەن جۇلقىلاي تارتىپ ودان سايىن ەكىلەندى.
— ويباي-اۋ، ايماڭداي-اۋ، قاينىم-اۋ، ابدەن ءولدىم عوي مىنا نەمىس قىزىنان! نەگە ۇرلايدى تاۋىعىمدى؟ كىمدى باسىنادى، قۋ تۇتاق! تاۋىپ بەرسىن تاپ ءقازىر.
قۇباش كەلىنشەكتىڭ بەتىنە ءبىر ءتۇرلى جيىركەنە قاراپ قالىپتى. انەۋكۇنگى دىرىلدەگەن ءدامدى ەرىندى ەمەس، دۇرديگەن اشۋلى ەرىندى، بيلەگەن بىلەكتى ەمەس، جۇمىلعان جۇدىرىقتى كوردى. ءلام دەمەي، ەتەگىن بوساتىپ باسىن شايقادى.
ەلزا الدەنەنى جىلامسىراپ ايتىپ قۇباش پەن نەسىپجانعا تۇسىندىرمەك بولادى.
— شۇلدىرلەگەن تىلىڭە س... جامان قاتتى-اق يلاندىم. ءقازىر ءولتىرىپ جىبەرسەڭ دە...
جۇدىرىق ساقپان تاسىنداي كوز ىلەسپەي وقىس سارت ەتتى.
ەلزا جىڭىشكە ساۋساقتارىن قالتىراتا بىرىكتىرىپ اپارىپ بەتىن باستى.
مۇرنىنان ساۋلاپ قىپ-قىزىل قان اقتى. كوزدەن جاس شىقپادى.
قۇباش لەزدە قۇبىلىپ، ءوڭى ءورت سوندىرگەڭدەي وزگەرىپ كەتتى. العاش رەت قىزدى تۋعان قارىنداسىنداي ىپ-ىستىق باۋىرمالدىقپەن سەزىندى. ءۇن-تۇنسىز عانا تاعى دا جۇدىرىعىن كوتەرە بەرگەن نەسىپجاندى جۇلقىپ قالدى.
— ءا، سەن وسىنداي ما ەدىڭ؟ ءبىلدىم، ءبىلدىم. ەكى جەتىم...قوسىلعان ەكەن كۇندەرىڭ. سەندەردى قۇتىرتىپ وتىرعان رابيعا قاقباس قوي. قۇداي زاۋالىن بەرسە، ءوزى دە كوپكە ۇزاماس. يتجەمەدە ولەر. مىلقاۋ نەمە، تاۋىعىمنىڭ قۇنىن تاپ ءقازىر تولە. ايتپەسە قولىڭدا ولەم، ويباي!
قۇباش قولتىعىنداعى تۇيىنشەكتى كەلىنشەككە ۇستاتا سالدى. نەسىپجان ءا دەگەندە تۇيىنشەكتى ىزالانا لاقتىرىپ جىبەردى. ءبىر كەسەك مايلى ەت، ءبىر ءتۇيىر سارى ماي، ءبىر تاقتا شاي شاشىلىپ ءتۇسىپ ارىققا قاراي سىرعاناپ بارادى. نەسىپجان باۋىرىن جازباستان ەڭبەكتەپ جيناپ ءجۇر. كۇڭكىلدەپ سويلەپ ءجۇر.
قۇباش ءۇنسىز سىرەسكەن ەلزانىڭ قاسىنا كەلدى. شەگىر كوزدىڭ قايقى كىرپىگىنىڭ ۇشىندا دىرىلدەگەن تۇيمەدەي-تۇيمەدەي جاستى كوردى. باسىنان سيپادى. ەركەلەتىپ سيپادى.
تۇيمەدەي-تۇيمەدەي جاستار ەكى بەتتىڭ قىزارعان تومپاعىنا ءۇزىلىپ ءتۇستى دە، ار جاعىنان قىزدىڭ العىسقا تولى ريزا قاراسى اپ-انىق كورىندى.
قۇباش وڭ قاباعىن كوتەرىپ جىمىڭ ەتتى. ماڭدايداعى تايتۇياق بۇرىنعىسىنان دا تەرەڭدەپ ايقىندالا ءتۇستى.
— ەلزا، ۇيگە كىر. توڭىپ قالدىڭ.
— سەن، دۋ، مەنى ەلزا دەيدى.
قىز جالتاڭ ەتىپ مونشاعىن جارقىراتىپ، لەزدە جادىرادى. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى كىشكەنە شۇڭقىرىندا نۇر وينادى. ەزۋ تارتقاندا ۇساق اپپاق تىستەردىڭ دىمقىل تىزبەگى جىلتىراپ تۇگەل كورىندى.
* * *
رابيعا ىشتە كەۋدەسىن تىكتەپ ەلەڭدەپ وتىر. سىرتقا سابىرسىزدانا قۇلاق تۇرەدى. ەسىك اشىلعاندا قاباتتاسا كىرگەن ەلزا مەن قۇباشتى سويلەي قارسى الدى:
— الگىندەگى داڭعىر-دۇڭگىر نە؟ شاڭ-شۇڭ ۇرىسىپ جۇرگەن نەسىپجان با؟ سونىڭ داۋسى شىقتى عوي. ول نە ىزدەپ ءجۇر؟ اۋزى جەڭىل ەدى ءپاتشاعاردىڭ. بىرەۋىڭە ءتىلى تيگەن جوق پا؟ ءويبۇي، ىليزا-اۋ، مۇرنىڭ نەگە قىزارعان؟ ءىسىپ كەتىپتى عوي دوبالداي بوپ.
ۇمتىلىپ ابىگەرلەنىپ ورنىنان تۇرماق بولدى. قايدا وعان، دارمەن جوق.
ەلزا جۇگىرىپ كەپ قۇشاقتاي الدى. جاستىعىن توسەپ ارقاسىن بيىكتەتتى.
قۇباش سىرت كيىمىن شەگەگە ءىلىپ جاتىپ جالتارتا جاۋاپ قاتتى.
— اپا، ەلزا قىزىڭىز بايقاۋسىز تايىپ جىعىلىپ... مۇرنىن قاناتىپ الدى... جەر تايعاق.
ەلزا قۇباشقا جالت ەتىپ ريزا بوپ قاراپ، سەلەۋ شاشىن سىلكىلەپ قۇپتاي جونەلدى.
— شنەي قار تايادى. يح جىعىلدى، اپا... كۋۆاش كوتەر مەنى. يح... مەن راقمەت وعان بەرەدى.
رابيعا جادىراي كۇلىمدەدى. وڭ قولىن بوساتىپ ەڭكەيگەن قۇباشتىڭ باسىن سيپادى. سەرگەك كوڭىلمەن مىنا ەكەۋدىڭ بىر-بىرىنە العاش رەت قامقور نيەتپەن قاراعانىن سەزدى.
— مەن وعان راقمەت بەرەدى... راقمەتىڭدى دە، مەيىرىمىڭدى دە بەر. ادام مەن ادام باۋىر. ۇرىسىپ كەرىلدەسەتىن، اتىسىپ-شابىساتىندار جاۋىز. جاۋىز بولماڭدار.
* * *
ءتۇن بۋىپ تۇر. قۇباش الدەنەدەن ويانىپ كەتتى. سول قولى اۋرلاپ ۇيىپ قالىپتى. سويتسە، بىلەگى ەلزانىڭ استىندا جاتىر. تارتا بەرىپ كىلت توقتادى. دەمىن ىشىنەن الدى. ەلزا باياۋ تىنىستايدى.
پەش اۋزىنان شىلتەرلەنگەن ءالسىز ساۋلە شاشىرايدى. ءۇي ءىشى الا كولەڭكە. ءبىر كەز رابيعا ۇيقىسىرادى. اپ-انىق: "تاۋبە"، دەدى.
قۇباش جايلاپ قانا ەلزاعا بەتىن بۇردى. سىزىق سىزات تۇسپەگەن اپپاق ماڭدايدى كوردى. كوز جۇمىلىپتى. ۇزىن كىرپىكتەر قوس سىزىق بوپ جىمداسىپ جاتىر.
جۇقا ەرىن ءسال اشىلىپتى. ساڭىلاۋلانىپ اق تىستەردىڭ نوبايى بىلىنەدى. جۇزىندە ەركەلىك رەڭ بار.
"ۇيقتاي بەرسىن. ۇيقتاسىن. شارشاعان شىعار. اۋناعان كەزدە قولىمدى بوساتارمىن".
ەلزا دا وزىنشە ۇيقىسىرادى. ەكەۋىنىڭ ۇستىنە جاپقان جالعىز شاپاندى سەرپىپ اشىپ تاستادى. تامساندى.
قۇباش وڭ قولىن سوزىپ شاپاندى بۇرە ۇستادى. كەنەت... جانارى تۇراقتاماي تايقىپ كەتىپ... ۇرلانىپ قايتا بۇرىلدى. ارىق يىقتى كوردى. بۇعانا سۇيەگى شىعىڭقى، ومىراۋى اشىق قالىپتى. اشىق ومىراۋدان قوس تومپاقتىڭ جارتى شەڭبەرى شالىندى. جىپ ەتكەن قول شاپاندى جوعارى تارتىپ الگى تومپايعان كەۋدەگە جابا سالدى... شالقالاپ توبەگە قارادى. تالمەن جاپقان توبەنىڭ قارا سىلاعىنا قيعاش-قيعاش جارىق جۇگىرىپتى. سونارعا تۇسكەن شىم-شىتىرىق ىزدەي.
قۇباش كىرپىكتەرىن قالاستىرىپ ءۇنسىز كۇلدى. ۇندەمەي قۋاندى. نەسىپجاننىڭ جالاڭاش بالتىرى ەلەستەدى. كەلىنشەكتىڭ جۇدىرىعى ەلەستەدى. سونان سوڭ قان اققان مۇرىن ەلەستەدى.
بۇرىلىپ قاسىنداعى ەلزانىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى. اق سەلەۋ شاش تولقىنداپ يەگىنە قىتىقتاي ءتيدى. تاناۋىنا لەك-لەك جۇپار ەستى. سول-اق ەكەن، بەلگىسىز قۋانىش تۇلا بويىن توعىتىپ اكەتتى.
شاپان تاعى سىرعىدى. شاپان تومەن سىرعىعاندا-اق قۇباش لىپ ەتىپ تەرىس اينالدى. ءبىر لىقسىپ جالما-جان ىرگەگە شەگىندى. شەگىنە بەرىپ، شاپاندى تەز قارماپ جوعارى كوتەردى. اسىققان قول تومپاق توسكە ابايسىز ءتيىپ كەتتى. وت قارىعانداي جۇلىپ العاندا، الاقان سىرتى قابىرعاعا قاتتى سوعىلدى. تەز-تەز قيمىلداپ، ۇستىندەگى شاپاننىڭ ءوڭىرىن قىز بەن ەكى اراعا جۇمارلاپ بۇكتەپ كادىمگىدەي شەكارا جاسادى.
* * *
— ءايت شۋ، جانۋار!
كوكەيدەن كۇمبىرلەپ شىعاتىن مازاسىز ايقاي بۇگىن تىم كوبەيىپ كەتتى. ايقاي كوبەيگەن سوڭ، ادەتىنەن جاڭىلعان شۇبار بايىرعى شابان اياڭىنان ايرىلىپ قالدى. كىشكەنە اۋىلدىڭ ءقازىر ءبىر شەتىنەن كورىنگەن جۇردەك ات-شانا، ەندى بىردە ەكىنشى جاعىندا زىمىراپ بارا جاتادى.شۇبار جەلگەندە، قۇباش جەدەلدەدى. كۇرەك جىپىلداعاندا، دۇردىك ەرىنگە تاۋسىلماس ىڭىل ورالدى. كۇي ىرعاعى ما، ءان سازى ما ايتەۋىر، ۇزاق سارىن كۇنى بويى ۇزىلگەن جوق. اندا-ساندا شىعاتىن "ءايت ءشۇۋ!" سول شەكسىز ىزىلدىڭ اينىماس قايىرماسىنداي.
بۇگىن اۋىلدا قۇباشقا ريزا بولماعان قام كوڭىل قاتىن-قالاشتان ەشكىم قالمادى. ايتتى اكەلدى. ۋادە بەردى كوڭىلدەندىردى.
... تاۋىق قورانىڭ الدىندا ەسكى شپالدى بۇتارلاپ تامىزىق جارىپ بەرىپ جاتىر...
وڭ كوزىنىڭ الدىندا تىرناق سىنىعىنداي تىرتىعى بار كارى كەيۋانا اعاشتاردى بۇكەڭدەپ جيناپ ءجۇرىپ، قۇباشقا جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ العىسىن جاۋدىرادى:
— سيىرىمىز جاقىندا بۇزاۋلاپ ەدى. كىشكەنە نەمەرەلەرىمنىڭ ءناپاقاسى عوي. اۋزىمىز اققا جەتىپ، ءبىر جاسادىق. ەڭ بولماسا، ايران اۋىز تي، بالام! ۇيىنە بۇكەڭدەپ جۇگىرىپ كىرىپ، بۇكەڭدەپ جۇگىرىپ شىقتى.
قۇباش ءتىل قاتپاي باسىن شايقادى. ۇسىنعان توستاعاندى قولىمەن جاسقاپ، المايدى.
ءۇنسىز جىميادى...
...ءبىر اۋلادا ءشوپ قورانىڭ سابان تولىپ كەتكەن اقىرىن تازالاپ بەرىپ جاتىر...
موسقال ايەل ەرىنى دىرىلدەپ، كوزى جاساۋراي قوس ۋىس قۇرت ۇسىنادى:
— قاراعىم، سۋىقتا مالتا قۋات! قالتاڭا سالىپ بەرەيىنشى، سورىپ جۇرەسىڭ.
قۇباش باسىن شايقايدى. ءۇنسىز جىميادى...
...ءبىر ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا بوراننان كەيىن تاۋ بوپ ءۇيىلىپ قالعان قاردى ۇلكەن كۇرەكپەن كەرتىپ-كەرتىپ الىپ، كۇرەسىنگە قۇلاشتاي ىتقىتىپ جاتىر...
ارتىندا قيسىق تاياعىنا سۇيەنىپ بۇكىرەيىپ تۇرعان كەمپىردىڭ باسى قالت-قالت ەتەدى. قولىنداعى ءتورت بۇكتەگەن كونەتوز شارفتى دىرىلدەتە سوزادى.
— شىراعىم، تاماعىڭنان سۋىق وتەدى. اعاڭنىڭ بوكەبايى ەدى. اسكەرگە بارماي تۇرعاندا ءوزىم توقىپ بەرگەم. وراپ الشى. اۋىرىپ قالارسىڭ.
قۇباش باسىن شايقايدى. ءۇنسىز جىميادى...
...الباردىڭ ءىشىن بوساتىپ، ىبىرسىعان كاكىر-شۇكىردى ءبىر بۇرىشقا جيناپ بەرىپ جاتىر. ءبىر كەز قۇلاشقا جۋىق كەپكەن قايىڭنىڭ جۋان كەسىندىسىن ۇستاپ تۇرىپ قالدى. جەپ-جەڭىل، سىڭعىرلاپ تۇر. قاسىنداعى شەلەكپەن كومىر الىپ جاتقان ايەلگە قىسىلا قاراپ تۇرىپ، قولقا سالدى:
— وسىنى ماعان بەرسەڭىز... مەن، مەن سىزگە باسقا اعاش اكەپ... قايىڭ تابا الماي ءجۇر ەدىم...
ايەل شىن كوڭىلدەن قۋاندى. شەلەگىن تاستاي سالىپ، ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ جاتىر:
— ءويبۇي، اعاشتى دا سۇراپ. ەڭبەگىڭدى، ازاماتتىعىڭدى وتەي الماي جۇرگەندە. الا بەر، شىراعىم. قايىرىمىڭ مەنەن قايتپاسا، اللادان قايتار. ەرتەڭ اعاڭ كەلگەندە جاردەمى تيەر.
ات قوراعا شۇبار بولدىرىپ قايتتى. قۇباش ۇيگە ىڭىلداپ اندەتىپ ورالدى.
* * *
اعاش جاڭقاسى ەدەنگە شيىرشىقتالىپ ۇشىپ ءتۇسىپ جاتىر. وتكىر شاپاشوت تىقىلداعان سايىن اعاشتى ۇڭگىپ كەۋلەپ بارادى.
اعاش جاڭقالارىن سىپىرعىش جيناپ، قۋالاي ىسىرىپ بارادى. قاراعان سىپىرعىش الگىندە عانا جالاپ وتكەن جەرگە قايتادان ۇساق جاڭقا شيىرشىقتالىپ شاشىراپ تۇسەدى.
اعاش شاۋىپ وتىرعان قۇباش قاراعان سىپىرعىشتى كورەر ەمەس.
ەلزا ۇيگە شاڭ جۋىتپايدى... ءبىر سىپىردى، ەكى سىپىردى. جاڭقا ازايمادى. ەلزا بۇرىنعىداي رەنجىگەن جوق. سىڭعىرلاپ كۇلدى دە، ورنىنا بارىپ ەتەگىمەن تىزەسىن قىمتاي وتىردى.
رابيعا شۇكىرانا ۇنمەن مەكىرەنىپ الدى دا، ەلجىرەي سويلەدى:
— قۇباش-اۋ، اسىڭدى ءىش، قۇلىنىم. سودان كەيىن-اق جاڭقالارسىڭ. ىليزا، جىلىتىپ بەر.
— اپا، مەن جىلىتتى. كۋۆاش ىشپەيدى.
— تىلىڭنەن اينالايىن، تىلىڭنەن. قولعاناتىم سول، ەكەۋىڭ بولماساڭ، اۋىرىپ-اۋىرىپ ءولىپ كەتەر مە ەدىم.
ەلزا زارە-قۇتى قاشىپ كەمپىردى قۇشاقتاي الدى.
— ناين، جوق! سەن ولەر جوق، اپا!
رابيعا مەيىرلەنە كۇلدى.
— ولمەيمىن. نەگە ولەمىن؟ ىليزا، ۇستىمە قالىڭداتىپ تاعى بىردەمە جاپشى. ءبىر سۋىق تەر ازاننان بەرى قىسىپ تۇر. كورپە دە جوق وسى ۇيدە. ءاي، ەكەۋىڭ تۇندە توڭىپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما؟ جالعىز شاپان قايسىڭا جەتسىن. قۇباش-اۋ، سەن باس-اياعىڭا ورانىپ الىپ، ىليزاجاندى اشىپ تاستاما.
قۇباش ساتتە قىزاردى. شاپاشوتىن قاسىنا تاستاي سالىپ قاباق استىنان ەلەۋسىز عانا ەلزاعا قارادى. رابيعانىڭ كوك شىت ۇزىن كويلەگىن ءسال قىسقارتىپ، بەلىن ءبۇرىپ كيىپ الىپتى. ومىراۋى جابىق، القىم بىتەۋ.
— اپا، مەن بولەك جاتايىن.
— قوي، توڭاسىڭ.
— الا، مەن بولەك جاتايىن...
— قىڭقىلداما. جامىلاتىن تۇك جوق. توسەنىش تە از. استىڭنان سىز وتەدى.
— اپا، بولەك جاتايىن-ن-ن. ءبىر ءتۇرلى دەمى جەتپەي قىلعىنىپ ايتتى. رابيعا شىنتاعىن تىرەپ، باسىن كوتەردى. كۇرەڭىتكەن جۇزگە سىعىرايا تىگىلدى. قۇباش شىداي الماي تومەن تۇقىردى. كەمپىر ودان ءارى قىستاعان جوق.
— ە، جارايدى، ءوزىڭ ءبىل. توڭاتىن سەن. شاپاندى وندا ىليزا جامىلادى.
* * *
اك ورتەيتىن شىڭىراۋ شاحتا-پەشتىڭ ۇستىنەن كۇندىز-تۇنى ءبىر تىنباي كوك ءتۇتىن كولبەڭدەپ ۇشادى. جۇمىس باسىندا ەركەكشە كيىنگەن ايەلدەر قولدارىنا كۇرەك ۇستاپ، تەمىر ۆاگونەتكالاردىڭ بىرىنە اك تاسىن تيەپ، بىرىنە كومىر تولتىرىپ، شاحتا-پەشتىڭ ۇستىنەن قاتار-قاتار جۇرگىزگەن رەلسپەن يتەرىپ اكەلىپ شىڭىراۋعا توگىپ ءجۇر.
شولاق تونىنىڭ ەلتىرى جاعاسىن دۋلىعاداي كوتەرىپ العان اقساق دەسياتنيك قىراۋ باسقان ساقال-مۇرتىن سۇق ساۋساعىمەن قاعىپ-قاعىپ قالىپ، دامىلسىز ايقايلايدى:
— قاديشا، تاستى ءبىر جەرگە ۇيمە. ويپىر-اۋ، ۇيمە دەيمىن ساعان. شاشىراتىپ توك! ۆاگونەتكاڭدى ءارى يتەر! تەگىس جايىلسىن.
ءىىىويناڭداپ پەشتىڭ ەكىنشى جاعىنان ساپ ەتە قالادى:
— ءاي، ناتاليا، كومىردى قايدا اپاراسىڭ؟ الدىمەن اكتاستى تۇگەل جايمالاپ سالىپ، سونىڭ ۇستىنە كومىردى ءبىر تەگىس ەتىپ قاباتتاپ تيەۋ كەرەك. سوندا اكتاس بىركەلكى جاقسى كۇيەدى. براك ازايادى، براك.
اۋىر بالعامەن قۇلاشتاي سىلتەپ تاس ۋاتىپ جاتقان ايەلدەر قوسىلىپ ولەڭ ايتتى.
قايران دا مەنىڭ اۋىلىم،
قىزار ما ەكەن ساۋىعىڭ؟
سوعىستان امان ورالىپ،
كەلەر مە ەكەن باۋىرىم؟
قۇلاقشىنىنىڭ سىرتىنان قىزىل ورامال تارتقان جايناڭ كوز ورىس كەلىنشەگى مۇڭعا تولى جىڭىشكە داۋىسپەن جەكە ءوزى شىرقادى:
... ليۋبيمىي ەدەت نا ۆوينۋ...
شۇباردى باياۋ ايداپ قىستاق جاقتان كەلە جاتقان قۇباشتىڭ قاراسى كورىندى. ايەلدەر جاپا-تارماعاي تۇس-تۇستان انداعايلاپ قارسى جۇگىردى.
— ايماڭداي، بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە كومىر ءتۇسىردىڭ بە؟ وتىنىمىز تاۋسىلىپ قالىپ ەدى. ءبىر سالار تامىزىق تا جوق.
— بىزگە قاشان اپاراسىڭ؟
— كۇندە ەرتەڭمەن دىڭكەمىزدى قۇرتتىڭ عوي، شىراعىم. قاشانعى سوزاسىڭ؟
— تى، براتەس، زاۆوزي ك نام.
— اناۋ دەسياتنيككە ايتىڭدار، — دەپ، قۇباش قولىن سىلتەپ بار شۋدى ءبىر-اق تىيىپ تاستادى دا، قۇلاقشىنىن شەشىپ تەرىن ءسۇرتتى.
قاديشا تۇتىككەن كۇيى، بەلىنە بايلاعان بوز شۇبەرەگىن قايقايتا ءبىر تارتىپ، دەسياتنيككە بارا جارماستى.
— ءاي، مەن ءوزىم مۇندا، ال بايىم سوعىستا ءجۇر. شيەتتەي بالالارىم كوزدەرىنەن سوراسى اعىپ سۋىق ۇيدە ءبۇرىسىپ وتىر. "كومىر جازىپ بەر"، دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قانشا جالىندىم. بەرەسىڭ بە، جوق پا؟
— ال، تاعى نە ايتاسىڭ؟ ەكپىنىڭ كۇشتى ەكەن بۇگىن. ءبارىن تۇگەل ايتىپ قال، دەپ دەسياتنيك مىقىنىن تايانىپ سىزدانا ىڭىراندى.
— نارياد جازىپ بەر.
— كەزەگىڭ كەلسىن. سەنەن باسقا دا وتىنسىز قاڭسىپ وتىرعان جۇرت كوپ. كيلىكپە. سونشاما ۇزدىگەتىندەي سەن كىمنىڭ شىكىراسى ەدىڭ.
— بالالارىم ءۇسىپ ءولسىن بە؟
— كومىر از. كىمگە جەتكىزەم؟
— جەتكىز. كوز جۇمبايىڭدى تاستا!
— بىلشىلداما!
دەسياتنيك قاقىرىنىپ تاستاپ بۇرىلا بەردى. قاديشا قاتتى اشۋلاندى. شاپ بەرىپ ونىڭ تۋ سىرتىنان قاپسىرا ۇستادى دا، ءبىر سىلكىپ وپپا قارعا الىپ ۇردى.
— سەنەن-اق ءولدىم عوي! ابدەن مازاقتاپ ءبىتتىڭ عوي. بايىمدى قۇنىڭا بەرىپ پە ەدىم، ءول دە ماعان! ءقازىر سوتتاتساڭ دا، قولىندا ولەيىن بە وسى، دەپ قۇنجىڭداعان تىزەمەن استىنداعى ادامدى نىعارلاپ جاتىر.
ايەلدەر قۇربىسىن جابىلىپ تۇرعىزىپ اكەتتى.
قۇباش اياعىنىڭ ۇشىنا نازارىن ءجىپسىز بايلاپ دىرىلدەپ، كوگەرىپ تۇرعان قاديشانىڭ قاسىنا كەلدى. قاديشانىڭ اشۋى باسىلار ەمەس.
— ءارى تۇر، مىلقاۋ! ايماڭداي نەمە، سەن دە مازاق قىلاسىڭ با؟ كەت ءارى، سۇمەتىلمەي!
قۇباش كۇرسىندى. باسىن كوتەرمەي، قولىن ۋقالاپ، ەكى اياعىنا كەزەك تەڭسەلدى.
— ءقازىر تۇپ-تۋرا ءسىزدىڭ ۇيگە كومىر اپارام. ناريادسىز-اق اپارام، جەڭەشە.
قاديشا ۇندەي الماي كوزى باقىرايىپ تۇردى دا، سىلق وتىرا كەتىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.
* * *
اعاش كەسىندىسى ۇڭىرەيگەن كومەيىن كەڭەيتىپ، تۋ سىرتى سۇيىرلەنە جۇمىرلانىپ، موينى جىڭىشكەرە ۇزارىپ، كەۋدەلىگى دومبىراعا ۇقساپ قالىپتى.
مانادان كۇپىسىنىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ جاتقان رابيعا باسىن كوتەردى.
— قۇباش-اۋ، قۇلىنىم-اۋ، مىناۋىڭ كەرەمەت بولدى عوي. ءوزىڭ تارتا بىلەسىڭ بە؟
قۇباش ادەتتەگىسىنشە ءۇنسىز كۇلىمدەدى. ەلزا تىزەرلەپ قاسىنا وتىردى.
— كۋۆاش، سەن... دۋ نيحت بەزە5 سەن جاقسى مەنش6.
— جاقسى، ىليزاجان. ول جاقسى جىگىت. ونەرلى ازامات جامان بولمايدى.
— ۆاس يست دا، كۋۆاش؟ لويەركاستەن؟ شارمانكا؟
— دومبىرا.
— دومبۋرا؟!
— ءيا، دومبىرانى تارتادى. دومبىرا قۋانا بىلەدى. دومبىرا ەگىلە بىلەدى، ەلزا.
— كۋۆاش، دۋ... سەن دومبۋرا وينا!
قۇباش سەرپىلىپ ورنىنان تۇردى. بوساعا جاقتا ءىلۋلى تۇرعان كۇپايكەسىنىڭ قالتاسىن اقتارىپ وراۋلى ىشەك الدى. الدىمەن دومبىراعا ەلىلەپ ولشەپ پەرنە تاقتى. قۇلاعىن ورناتتى.
ەلزا اق سەلەۋ شاشى تولقىنداپ جايىلىپ قۇباشتىڭ قارسى الدىندا جۇرەلەپ وتىر. تۋعالى كورمەگەن، بىلمەگەن اسپاپ، ارينە، تاڭسىق.
— كۋۆاش، سەن مۋزىكانت؟
قۇباش جىميىپ قويىپ، ساۋساقتارىن قيمىلداتتى دا، باسىن شايقادى.
رابيعا داۋىس بەردى:
— تارتا عوي، قۇباشجان.
دومبىرا كەنەت ىزىڭ ەتتى. زىڭ ەتتى، سىڭعىرلاپ بارىپ-بارىپ ءۇنسىز قالدى.
العاش ەكى ىشەككە ساۋساعى وقىس تيگەندە، قۇباش ءدال سولاي سيقىرلى ىزىڭمەن ءۇن قاتار دەپ سەنبەپ ەدى. جۇيكە-جۇيكەسى تەگىس شىمىرلاپ كەتتى.
كوز الدىنا الىستان بۇلدىراپ ورالىپ ۇمىتىلماس ەلەس كەلدى.
* * *
وزەن. ويىل وزەنى. جاعاداعى جاسىل قۇراققا بويلاي بەس-التى ءۇي قاتار تىگۋلى تۇر. ورتاداعى بەس قانات كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى تەكەمەتتىڭ ۇستىندە اقساقال ادام ۇش-تورتتەردەگى بالانى الدىنا الىپ دومبىرا تارتىپ وتىر.
ويىلدان سالقىن سامال لىپ-لىپ ەسەدى. بالانىڭ ماڭدايىنداعى تايتۇياق تاڭبانى ءبىر اشىپ، ءبىر جاسىرىپ جاباعىنىڭ كەلتە كەكىلىندەي مايدا كەكىلدى ءجيى جەلبىرەتەدى.
— ۇيرەن! ۇيرەنىپ ال، بالام! دومبىرا بىلگەننىڭ زيانى بولمايدى، ۇلىم!
اكەسى بالانىڭ ساۋساعىن الاقانىمەن قىسىپ ۇستاپ اكەلىپ پەرنەگە تيگىزدى. سودان كەيىن ءوزى ىلەستىرە قۋالاتىپ، الگى نازىك ساۋساقتى ساعاققا شانشىلتتى.
* * *
دومبىرا بەزىلدەي جونەلدى. اكە ساباعىن ۇلى ۇمىتپاپتى. ون ساۋساق ماشىعىنان جاڭىلماپتى. ءۇش-تورت كۇننەن بەرى الدەبىر قۋانىشپەن الىپ ۇشقان كەۋدەگە ورناپ العان ەلگەزەك ىڭىل باس بارماقتان بيپىل ءۋىل توگىپ، ءتورت ساۋساقپەن تەرمەلەپ كەتتى.
ەلزا سىلەكەيىن جۇتىنا تامسانا ءتۇسىپ، كوزىن كەڭ اشىپ قالىپتى. كەڭ اشىلعان جاناردا جاڭا قونىسقا كەلگەلى بۇعان دەيىن بىلىنبەگەن كوكشىل ۇشقىن، كوگىلدىر ۇشقىن جىلتىرادى. بادىرايعان ءار كوز ءبىر-بىر كىشىگىرىم توستاعان، نەمەسە بەتىنە كىلەگەيلەنىپ قابىرشاق مۇز تۇنعان ويىق. كۇلىمسىرەگەن ءجۇزى وياۋ وتىرىپ ءتاتتى ءتۇس كورگەندەي ەلتىپ العان.
باس بارماق ءتاتتى ءۋىل سوزادى. ءتورت ساۋساق جۇرەك دۇرسىلدەتەدى.
رابيعا كۇپىسىن ىسىرىپ، باسىن كوتەردى. الدىمەن قۇباشقا، سودان كەيىن ورشىعان ساۋساقتارعا ءۇڭىلدى. قالتىلداعان قولىمەن كيمەشەگىنەن قۇلاعىن شىعاردى. الگىندە زىڭ ەتكەن توسىن ءۇن قۇدىققا قۇلاعان كەسەك تاستاي بىتەۋ كەۋدەسىن سولق ەتكىزىپ ەدى. كۇلگىن كوزدە كۇڭگىرت جالىن تۇتاتىپ كەتكەن ەكەن.
ءبىر جاناردا كوكشىل ۇشقىن جارقىرايدى.
ەكىنشى كوزدە كۇڭگىرت ساۋلە بۇلدىرايدى.
باياۋ ءۋىل تەنتەك جەلدىرمەمەن الماستى. جىلدام تەرمە مايدا ۋىلمەن اجارلاندى. استىڭعى ىشەك ۇستىڭگى ىشەكتىڭ جەتەكتەۋشىسى. ۇستىڭگى ىشەك استىڭعى ىشەكتىڭ جەبەۋشىسى.
ەلزا قىبىر ەتپەيدى. الىستان، كوكجيەكتەن جاڭا عانا شاشىراپ تۋىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ قىزىل شۋاعىن العاش قارسى العانداي، تاناۋى قۋسىرىلىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە قىسا تاس قىپ ايقاستىرىپ الىپتى.
رابيعا سىزدىقتاتا كۇرسىنىپ، كوزىن جۇمدى. باياۋ بۇلدىراعان كۇڭگىرت جالىندى جىبىرلاعان سيرەك كىرپىكتەر جۇتىپ جىبەردى. سيرەك كىرپىكتەردىڭ استىنان ءمولت ەتىپ قوس مارجان ىتقىپ شىعا كەلدى دە، ورمەكشىنىڭ تورىنداي ءاجىمدى ءجۇزدى قاق ءتىلىپ، تومەن سىرعانادى. قيان قيىردان اداسىپ كەلىپ، قاڭعىپ كەلىپ قۇلاعىنا تانىس شۋماق قۇيىلدى.
"اق تىلەگىم!
وزىڭە ب ا ق تىلەدىم.
قايتەيىن، بۇيىرمادى اق تىلەگىڭ، قالقاجان!.."
باياۋ ءۋىل الديلەدى. الديلەدى دە جىلاتتى.
ەلزا قىبىرسىز وتىرىپ ۇيىپ بارادى، مۇلگىپ وتىرىپ زىمىراپ بارادى.
جەتىم سىرىن جەتىم جۇرەگى ءتۇسىندى.
ۇلاندى قىز ۇقتى.
رازى كوڭىل ىڭكارلىك سەزىندى. ساعىنىش تا ىڭكارلىك.
ەلزا كۇرسىنىپ قالدى...
دومبىرا كىلت توقتادى.
قۇباش يەگىن شوشايتىپ رابيعاعا قارادى. بۇك تۇسكەن كەمپىردىڭ بەتى كورىنبەيدى. قۇباش سەكەم الدى. الاقانىنىڭ سىرتىمەن ماڭدايىن ءبىر ءسۇرتىپ تاستاپ، دومبىراسىن الدىنا قايتا وڭگەردى. قاباعىنىڭ استىنان قاسىنداعى قىزعا جالت ەتتى. ەلزا كۇلىمسىرەپ وتىر ەكەن. كوكشىل كوزگە تۇنعان قۋانىش نۇرى قۇباشقا دا اۋىستى.
— ەلزا، "كەڭەس" كۇيىن تارتايىن با؟
قىز سول مەرەيلى رايمەن تەز كەلىسىپ، باسىن يزەدى. رابيعا كەۋدەسىن تىكتەدى.
اسقاقتاپ شالقىپ كۇي كەتتى. الگىندەگى ءۋىل جوق، مۇڭ جوق. جىگەر مەن ەكپىن بار.
ەلزا دومبىراعا قادالدى. ساۋساق جاعالاي قىدىرعان جانارى اربالعانداي جوعارى ورلەپ، جىگىت جۇزىنە توقتادى.
نە دەگەن سىرشىل ءجۇز! ءجۇز ەمەس كوز! ىشكە ساۋلە ءتۇسىپ، سول ساۋلە جاناردا قۇبىلىپ ويناپ تۇر. شىلدەدە قاينارى شىمىرلاعان اق بۇلاققا اسپاننان مولدىرەي نۇر قۇيىلىپ، سۋ بەتىندە كەمپىرقوساق، جايناتاتىن. ءدال سول! ونىڭ بوياۋى قىزىل دا ەمەس، جاسىل دا ەمەس ءبارى ەمەس. جاناردىڭ بوياۋى قۋانىش، سەنىم، ىڭكارلىك، تازالىق، پاكتىك. سونان سوڭ ءسال عانا مۇڭ شالعان ساعىنىش.
كۇي ءبىتتى.
ەلزا لىپ تۇرىپ بارىپ، تۇنعىش رەت ەركىن جاناسىپ قۇباشتىڭ ماڭدايىن ايالاي ءسۇرتتى. تايتۇياق تاڭباعا اق ساۋساق ءسال كىدىردى. ىستىق ءدىرىلى ءبىلىندى. ساۋساقتان جىلىلىق سەزىلدى. قۇباش قولىن كوتەردى. الاقاندى الاقان سيپادى. نازىك ساۋساقتار دوعال ساۋساقتاردىڭ اراسىندا قالدى.
ەكەۋى بىرىنە-بىرى ەلجىرەي قارادى.
رابيعا بەرگى جاقتان مەيىرلەنە ءتىل قاتتى:
— راقمەت، قۇباشجان! وركەنىڭ ءوسسىن! ءسويت، قۇلىنىم! قارىنداسىڭدى ايالا سولاي! ءتۇسىنىسىپ وتكەن عۇمىردىڭ ءقادىرى ارتىق. جوعالتىپ الماڭدار...
قۇباش ساۋساقتى قويا بەردى. سىرعىپ كەيىن شەگىندى دە، دومبىرانى قابىرعاعا سۇيەدى.
ەلزا تىزەرلەپ بارىپ كەمپىردى قۇشاقتاي الدى. قۋشىق يىق تىنىمسىز سەلكىلدەيدى. بەتىن رابيعانىڭ كەۋدەسىنە كومىپ الىپتى.
— مىنا شىركىن... شىركىن نەمە قايتەدى؟! جىلاعانى نەسى؟ سەن دە، ىليزا-اۋ، وسال ما ەدىڭ؟ قوي، جاسىق بولما... بوساما بوسقا... كۇي عوي بوساتقان... اينالدىم سول كوڭىلىڭنەن... سونشاما نازىك بولارمىسىڭ، كۇنىم...
كارى جۇرەك قاپىسىز تۇسىنەدى. تۇسىنەدى دە تۇسپالداتپاي، تۇكپىرلەمەي اۋىزعا تۇسكەن العاشقى سوزدەردى ايتادى. سولاي جۇباتادى.
— قۇباشجان، الگىندەگى ءبىرىنشى تارتقانىڭ قاي كۇي؟ ەستىمەگەن سارىنىم ەكەن، دەپ ەلزانى الديلەگەندەي تەڭسەلىپ وتىرىپ ۇلانعا بۇرىلدى.
— اپا-اۋ، ءوزىم دە بىلمەيمىن.
— ءا، سولاي ما...
كۇلگىن كوزدە كۇڭگىرت جالىن تۇتاندى دا، ءسوندى.
رابيعا باسىن سالبىراتىپ قۇشاعىنداعى قىزدىڭ اق سەلەۋ شاشىن ساۋساعىمەن تارامدادى. اپپاق موينىن سيپادى.
— قۇباش، سەن الگىندە كۇي شىعاردىڭ، قۇلىنىم. كۇيىڭنىڭ اتىن "اق تىلەك" قوي. ءيا، "اق تىلەك" بولسىن. اق تىلەۋدەن وتكەن ارداقتى امانات جوق.
— جارايدى، اپا.
ەلزا باسىن كوتەرىپ ەكەۋىنە كەزەك قارادى. كوزىندە دىمقىل قالماپتى. جايناڭداپ تۇر.
— "اق تىلەكتى" تاعى ءبىر تارتشى، — دەدى رابيعا جاستىققا بۇيىرلەي قيسايىپ.
ەلزا تەز تۇرىپ بارىپ سۇيەۋلى دومبىرانى الدى. قۇباشقا كۇلىپ ۇسىندى.
كارى كەۋدە قىبىر ەتپەي ساعىنىش سازى ۇستىڭگى تيەكتى عانا تىڭدايدى.
جاس جۇرەك قۋانىش، شاتتىق دۇرمەگى استىڭعى يەكتى عانا تىپىرشي اڭديدى.
اق تىلەك دۇرىلدەپ ءتۇر، دىرىلدەپ ءتۇر.
* * *
بۇلت باسقان كەشكى دالانىڭ قويۋ ىرىمتىك كولەڭكەسى تەمىر جولدىڭ ءتوس تابانىنىڭ تۇبىنە ۇيلىعىپتى. قاتارلاسا جارىسقان قوس رەلستىڭ ءبىر ءتىنى ءۇزىلىپ قالىپ، ەكى قوسپانىڭ اراسى الشاقتانىپ ىرسيىپ تۇر. الدەكىم ادەيى بۇزىپ كەتكەن ءتارىزدى.
قاۋقيتا كوك ءشوپ تيەگەن ەكى ات-شانا تەمىر جولدان ارقان بويى جەردە توقتاپ قالىپتى. رەلس پەن شانالاردىڭ اراسىندا ءدال ورتادا سارسەن مەن قۇباش ايتىسىپ جاتىر. شىرىلداعان سارسەن دومبىققان بەتىن ورشەلەنە ۋقالاپ-ۋقالاپ قويادى.
— جو-جوق، ءبىر مينۋت تا كىدىرمەيمىن. مەن قايتام. بالەسىنەن اۋلاق. ارى-بەرىدەن سوڭ اناۋ رەلستى بۇزعان ءۇشبيونى ما، زيانكەسى مە تاسادان ءبىزدى تىرس ەتكىزۋى مۇمكىن. اڭدىپ وتىرعان پالەلەر ەشكىمدى دە ايامايدى.
قۇباش جاۋاپ قاتقان جوق.
— ءاي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ اپىراۋ مىلقاۋ بولساڭ دا، ساڭىراۋ ەمەسسىڭ عوي ەندى، ىمداساڭ دا بىردەڭە دەسەڭشى. ۇسىدىك قوي، ايماڭداي.
— جولدى جوندەۋ كەرەك.
— اتاڭنىڭ باسىنا جوندەي قويارسىڭ. ەكەۋدەن ەكەۋ ايدالادا نە بىتىرەمىز؟ كىم بۇزسا، سول جوندەسىن، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز قانشا؟ ءبىز ءشوپ تاسىساق باسقاسىنا پىسقىرمايمىز. اركىمنىڭ ءوز مىندەتى وزىنە. قايتاسىڭ با ءوزىڭ؟ ءاي، ايماڭداي! ءۇسىپ ولەمىز! قاتىپ قالامىز!
سارسەن شاپ بەرىپ جاعاعا جارماستى. سىلكىپ-سىلكىپ قالدى. ەكى ساۋساعى جوق مۇقىل قولدىڭ تەگەۋرىنى مىقتى، قۇباشتى سەلكىلدەتىپ بارادى.
— مەن قايتام. قايتام، ايماڭداي! قاراپ ءجۇرىپ بوسقا ولەر جايىم جوق.
قۇباش جاعاسىنداعى سارسەننىڭ قولىن قاعىپ جىبەرىپ، ءۇنسىز بۇرىلدى دا، ادىمداپ ءشوپ تيەگەن شاناسىنا باردى. ساۋىت-سايمانىن سالاتىن كىشىرەك قوبديشادان جەڭىل بالعا، شاپاشوت، بۇراندالى كىلتىن الدى.
سارسەن ءالى دە بولسا ءسوزىن وتكىزبەك بوپ جانتالاسىپ ەدىرەڭدەي جاقىندادى.
— نە ىستەيىن دەپ ءجۇرسىڭ؟ ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ وسىنداي قىزىل شۇناق ايازدا جۇمىس ىستەي مە كىسى؟ ونان دا تەز بارىپ، ستانساعا حابارلايىق.
قۇباش جاۋاپ قاتپاستان تەمىر جولدىڭ ءتوس تابانىنا ورمەلەدى. سارسەن ارتىنان ىلەستى.
— مەن قايتامىن.
قۇباش يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ءاي، قۇداي سەنى دە ادام عىپ جاراتقان سوڭ نە جورىق. اقىلىڭدى المايدى. ايتقانىڭا تۇسىنبەيدى بۇل ايماڭداي. اپىر-اۋ، سەنىڭ وسى اراعا قىستىرىلاتىن نەڭ بار؟ ءتىپتى سەن ەكەۋمىز كورمەگەن-اق بولايىق وسى قۇرىپ كەتكىر رەلسىن. بىزدەن كىم سۇرايدى؟
بۋداق-بۋداق بۋ شىققان بويدا سىرەۋ بوپ ومىراۋعا قاتىپ جاتىر. بۋداق-بۋداق بۋ ۇسكىرىك بوپ بەت قاريدى.
جاۋاپ الا الماعان سوڭ تيتىعى قۇرىعان سارسەن قولىن سىلتەپ كەتە بەردى. اينالىپ قايتا ورالدى. داۋسىندا اشۋ دا بار، جالىنۋ دا بار:
— ولسەڭ ءوزىڭ-اق ول، مەن قاتىن-بالامدى جەتىم-جەسىر قالدىرعىم كەلمەيدى. ءاي، ايماڭداي، ءجۇر! كەرەك دەسەڭ، ستانساعا ءوزىم-اق حابارلاي سالايىن.
— الىس...
— الىس بولسا قايتەدى؟
قۇباش كۇڭك ەتتى:
— وعان دەيىن بۇل ارادان پوەزد وتسە...
— وتسە وتە بەرسىن. سەنىڭ نەڭ قۇريدى؟ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىڭ جوق ول پوەزدا.
قۇباش سەرىگىنە الارا قارادى دا، باسىن شايقادى. سودان كەيىن وتىرا قالىپ قولىمەن جەردى سيپادى. ەڭبەكتەپ ماڭايدى ءتىنتىپ ءجۇر.
— تاپتىم!
سارسەنگە التىن تاپقانداي ۇسىنىپ بولتتى، گايكالاردى كورسەتتى.
— اقىماق! ءماز بولماسقا ءماز بولۋىن. بىتىرەرسىڭ جامان قاتتى. ماعان دەسەڭ ءۇسىپ ءول! ارام قات! مەن سەن سياقتى اقىماق ەمەسپىن. كەتتىم!
سارسەن اياڭداپ اتىنا باردى. ارقاننان تارتىپ شانانىڭ ۇستىنە شىعىپ، دەلبەنى قاعىپ قالدى. تەمىر تابان شىڭعىرعانداي سىقىر ەتتى دە، تاۋسىلماس ۇزاق انىمەن سارناي جونەلدى. كەتىپ بارادى. ۇزاپ بارادى.
قۇباش ءالى دە بولسا دامەلەنىپ سوڭىنان قاراپ تۇر. بۇلدىراپ الىستادى.
سارسەن قالتاسىنان نانىن الىپ، اشقاراقتانا اسادى:
— باعانا ايماڭدايدىڭ نانىن ءبولىپ جەگەنىم مۇنداي جاقسى بولار ما، قالسىن ەندى ىشەگى شۇرقىراپ.
قۇباش قوينىنا قول سالدى. ورامالدىڭ اراسىندا قالعان نان قيقىمىن الاقانىنا توگىپ اۋزىنا ىتقىتتى. سىلەكەيىمەن تاماعىن قۇرعاتتى. تامساندى. سودان كەيىن ورامالدى تۇمشالاي بەتىنە وراپ الدى.
بۇرىلىپ سارسەنگە قارادى. شانا كوز ۇشىندا جىبىرلايدى. قولىن ىزالانا ءبىر سىلىكتى.
وتىرا قالىپ شاتقاياقتانعان ەكى رەلستىڭ شەتىن ەكى قولىمەن كۇشەنە تارتىپ بىرىنە-بىرىن تاقاماق بولدى.
قاتتى ايازدا شەڭبىرەك اتىپ شەرتىپ تۇرعان تەمىرگە ەن ىستەسىن، بوسقا دىڭكەسى قۇرىدى.
— سۇيمەن بولار ما ەدى!
قىتىمىر اياز بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيىپ كەتتى. قولعابىن شەشىپ تاستاپ قىشىرلانىپ مۇرنىن ۇيكەلەدى. ۋىسىنا قار تولتىرىپ بەتىن ۋقالادى.
* * *
ءىىىانادان ءۇش تارماق ايىردى اكەلدى. رەلستىڭ استىنا تىرەپ يتەرە باستاپ ەدى. قاراعاي سابى قاق ءبولىندى. ايىردىڭ باسىن ءبىر جاققا، سابىن ەكىنشى جاققا لاقتىرىپ جىبەردى. ىزا بوپ ەرنىن تىستەلەپ شپالعا وتىرا كەتتى. شالقالاپ جاتىپ رەلستى تەۋىپ-تەۋىپ قالدى.
ۇسكىرىك بۋىپ تۇر. قولعابىن شەشىپ بەتىن، ماڭدايىن، مۇرنىن ۋقالادى. بۇرىلىپ شاناعا قارادى. يەسىن شاقىردى ما، شۇبار وقىراندى. قۇباش جىمىڭ ەتىپ تەز تۇرىپ، جۇگىرە باسىپ اتقا كەلدى. دەلبەنى ۇستادى. تەر ءسىڭىپ ابدەن سىڭىرلەنگەن ورمە قايىس دەلبە شىمىر ەكەن.
شۇباردى جالما-جان دوعاردى. جەتەكتەپ اكەلىپ قايىس دەلبەنى رەلستىڭ تەسىگىنەن وتكىزىپ، تاس قىپ بايلادى. ەكى ۇشىن قامىتقا تاقتى.
— ءايت شۋ، جانۋار-ا-ر!
ىشقىنىپ ايقايلادى. اشىنىپ ايقايلادى.
شۇبار ءتورت تابانداپ مىقشىڭداي تارتتى.
— جارادىڭ شۇبار!
قوس رەلستىڭ ۇشتارى بىر-بىرىمەن قيۋلاستى. قۇباش ەتپەتتەي جاتا قالىپ رەلستىڭ ەكى جاعىنان قىساتىن ەكى قاپسىرمانى جانتالاسا يتەردى.
— ءبىر بولتتى وتكىزىپ، گايكاسىن بۇراي السام!
ەنتىككەن شۇبار تالتىرەكتەپ شەگىنىپ كەتتى. رەلس كەيىن سەرىپتى.
— قاپ!..
اياز ءتىپتى قاتايدى. قىسقا كۇن تۇڭعيىق تۇنگە اۋىستى. قاراڭعىلىق ۇيىدى. قۇباش ۇيقىلى-وياۋ ءبىر حالدە قىبىرسىز جۇرەلەپ وتىر.
— ءسال دامىلدايىن.
دەنەسى اۋىرلاپ، سۇيەك-سۇيەككە سۋىق ءوتتى. كوز جۇمىلا باستادى. كىرپىكتەر ايقاسىپ بارادى. الدەقايدان تولقىنداپ جەتىپ ۇيقى بۋدى.
شۇبار وقىس كىسىنەدى. داۋىس ەستىلگەندە قۇباش سەلك ەتىپ، ومىراۋعا سۇڭگىپ كەتكەن باسىن كوتەردى. قالشىلداعان يەگى تىسىن-تىسىنە تيگىزبەيدى.
— سارسەن حابار بەرەدى. جول جوندەۋشىلەر كەلىپ قالار. — ستانسيا جاققا ءۇمىت سىزى كىلكىگەن جۇزبەن ءۇڭىلىپ ۇزاق قارادى. ءبىراق قانشا سۇزىلسە دە، قاراڭعىدان قاراڭ ەتكەن بەلگى بىلىنگەن جوق.
ات تاعى پىسقىردى. ادامعا قىبىرلاپ جان كىردى. قولىمەن جەر تايانىپ، بوكسەسىن وزدىرىپ ورنىنان ارەڭ تۇردى. بيشىكتى سۋىلداتا ءۇيىردى.
— ايت ءشۇۋ، جانۋار!
قايىس دەلبە قاتتى بۇراعان دومبىرانىڭ ىشەگىندەي سىڭعىرلاعاندا، رەلس قايتا قيۋلاستى.
جانتالاسقان جالاڭاش ساۋساقتار تەمىر بولتتى تەسىككە ارەڭ وتكىزدى. گايكا ەكى دوڭگەلەپ بۇرالدى. گايكاعا قىزىل قان جۇقتى.
— ۋھ!
رەلستى كەۋدەسىمەن قۇشىپ، اۋىر تىنىستادى. قولىن سوزىپ جىبەرىپ الاقانىمەن قاردى كوسىپ الىپ، ارانداي اشىلعان اۋزىنا تىعىپ جىبەردى.
كىلتتى قايتا ۇستادى. بۇراندالى كىلت ورنىقپاي ءجيى تايقي بەرەدى. ءبىراق بولت بىرتە-بىرتە تارتىلىپ، ناكلادكالاردى قيۋلاستىرا جاپسىرىپ بارادى.
ءتۇن ورتاسى بولدى. جۇمىس ساتىمەن ءبىتتى. قۇباش بۇكىل دوڭگەلەك بەتىمەن جىميدى.
شۇباردى رەلستەن بوساتىپ، شانادان اكەلىپ الدىنا ءبىر قۇشاق ءشوپ سالدى.
وسى كەزدە بۇرىلىستان پروجەكتورلارىن جارقىراتىپ پوەزد كورىندى. ماشينيست ات پەن ادامنىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ، بۋدكادان كەۋدەسىن لىقسىتا شىعارىپ قۇباشقا وزەۋرەي ايقايلادى:
— نە قىپ تۇرسىڭ؟ ەسىڭ دۇرىس پا؟ اقىماق-اۋ، تەزىرەك ۇيىڭە جەتسەڭشى، ايدالادا ءۇسىپ ولەسىڭ عوي، دەپ قولىن سەرمەپ قويىپ، بۇرقىراتىپ بۋداق-بۋداق بۋمەن اتقىلاپ، ارقىراتىپ گۋدوك بەردى.
جولاۋشى ۆاگونىنىڭ تەرەزەلەرىنەن اينەككە تۇمسىقتارىن جاپسىرا تىرەلگەن اۋەسقوي جۇزدەر كورىنەدى. ساۋساقتارىن شوشايتىپ الدەنەگە ءماز بولادى.
قۇباش شۇباردى شاناعا جەكتى.
* * *
توقال ءۇيدىڭ بۇرىشىنان قىرىنداپ اينالا بەرگەن قۇباش ەلزامەن سوقتىعىسىپ قالدى.
— ەلزا؟! سەنبىسىڭ؟ بۇل جەردە نە عىپ تۇرسىڭ؟ ءالى ۇيىقتاماعانبىسىڭ؟
— سارسەن كەلدى. سەن جوق. مەن ۇيقى جوق، كۋۆاش. ديح، سەن ويلايدى. فورست! اياز! فريرت حويتە7.
— سارسەن ەشتەمە ايتپادى ما؟
— ناين... جوق! مەن سۇرادى. ول... ول اشۋلى. بەزە!
— جارايدى. سارسەنى بار بولسىن. ۇيگە كىر! ويباي-اۋ، توڭىپ قاپسىڭ عوي!
— مەن توڭبايدى. سەن توڭادى. كۋۆاش، سەن نيحت كرانك؟ اۋىرمايدى، يا؟
— ونىڭ نە، ەلزا؟ ماعان اۋىرۋعا بولمايدى. سەن اپام ەكەۋىڭ اۋىرماڭدار. ءجۇرشى ءوزىڭ، دالا سۋىق.
— كۋۆاش... سەن جاقسى.
ەلزا سىڭعىرلاي كۇلىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
* * *
رۋدنيكتىڭ ەسكى شپالدان تۇرعىزعان شاعىن شەبەرحاناسى ەكى كىسى قاتار اينالۋعا كەلمەيتىن اياداي-اق بولمە. ءبىراق سوندا دا ىشىنەن ادام اياعى ارىلمايدى. قولى بوساسا، جىلىنىپ شىعۋعا باس سۇقپايتىن جان جوق. تەمەكىنىڭ كوك الا ءتۇتىنى قويۋ تۇمانداي جىرتىلىپ-ايرىلادى.
قۇباش ىشكە سابى سىنعان ايىرىن ۇستاي كىردى.
قۇباشتى كورىسىمەن تەرەزەنىڭ ەرنەۋىندە قوناقتاپ وتىرعان سارسەن ورنىنان تۇردى. تەمەكى تۇقىلىن ەسىك جاققا شيىرىپ جىبەردى دە، ۇستادان بۇرىن ۇرسا جونەلدى:
— تاعى دا سىندىرعانبىسىڭ؟ نويىس نەمە-اۋ، وسى ساعان تەمىر دە شاق كەلمەس.
قۇباش يەگىن وڭ جاق يىعىنا توسەپ الىپ، كىرپىك قاقپاستان سارسەنگە سىعىرايا قارادى.
— كەشە نەگە حابار بەرمەدىڭ؟!
— كوزىن قاراڭدارشى! كوزىن! قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ تۇر. مىناۋ بار عوي، اعايىن، ناعىز زيانكەس! وزدەرىڭە ەسكەرتىپ قويعانىم وسى. ءاي، ەندى سەن مىلقاۋمەن بىرگە شوپكە شىقسام با؟ ىلەسىپ قاتار جۇرمەيدى عوي. ءاي، كەشە قاي ۋاقىتتا ورالدىڭ؟ دەپ سارسەن قۇباشتىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەنىن كورىپ قارسى شابۋىلعا كوشتى.
— وتىرىكشى!
— نە دەيسىڭ؟ بايقا، بالا! سەندەيلەردىڭ تالايىن كورگەنبىز. سەنىكى كوزبوياۋشىلىق. ءبىر ساعاتتىق جەرگە ءبىر كۇن جۇرەسىڭ. مەن كەشە قاي ۋاقىتتا كەلدىم؟ سەن قاي ۋاقىتتا كەلدىڭ؟ اعاتايلار-اۋ، مىنا مىلقاۋدان نەگە كەشىكتىڭ دەپ نەگە سۇرامايسىڭدار. سۇراساڭدارشى!
— ال، ءيا ايماڭداي، نەگە كەشىكتىڭ؟
— ونى سارسەن ايتسىن.
— ايتسام، ايتام. مەن ەشتەڭەنى جاسىرمايمىن. كەشكە دەيىن اڭ اۋلادىڭ. اناۋ نەمىس قىزىنا قويان ۇستاپ اپارىپ بەرەيىك دەپ مەنى دە قويماي ازعىرعانسىڭ. جۇمىس ءبىتىرۋدىڭ ورنىنا اق تەر، كوك تەر ەتىپ ۇكىمەت مالىمەن ءوز پايداڭدى كوزدەيسىڭ. شۇباردىڭ وبالى ساعان.
قۇباش وڭ قولىن بوساتىپ، رەلس قارىعان الاقانىنداعى جارانى كورسەتتى.
— ونىڭ نەسىن كورسەتەسىڭ. مەندە دە جارا بار.
— وتىرىكشى! قۇباش باسىن شايقاپ، باسقا سوزگە كەلمەي ەسىككە بەتتەدى.
— وتىرىكشىدەن ەستىپ تۇرمىن. قاراڭدارشى، ايىپتى بولعان سوڭ زىتىپ بارادى.
سارسەن شىڭكىلدەك داۋىسپەن شيق-شيق كۇلدى. قۇباش كىلت توقتاپ، جالت قارادى. ءبىر-اق اتتاپ كەلدى دە، قاتۋلى جۇدىرىعىن الگى كۇلمەڭدەگەن بەتكە سارت ەتكىزدى. تۇمسىق بۇزىلدى. قان ساۋلادى.
— ويباي، ءولتىردى-اۋ! قاڭعىرىپ كەلگەن جەتەسىز قۇتىردى-اۋ! جىبەرىڭدەرشى، قولىندا ولەيىن، دەپ قىلعىنا ايقايلاعان سارسەن قان جۇققان الاقانىن وڭىرىڭە ءسۇرتىپ-سۇرتىپ تاستاپ، تاپ-تاپ ۇمتىلدى. ءبىراق قول سىلتەۋگە جۇرەگى داۋالاماي، اراشا تۇسكەن ادامدى تاسالاندى.
قۇباش ەسىككە بۇرىلدى.
— اعايىندار-اۋ، كەگىم كەتتى عوي، كەگىم!
— كەگىڭ دە، ءوزىڭ دە قۇرى! بار پالە وزىڭنەن. سەنىڭ تۇمسىعىڭدى عانا بۇزباي قولقاڭدى جۇلىپ السا دا از ەمەس. ايماڭداي تەگىننەن-تەگىن موڭكىمەيدى. ونى ىزالاندىرعان سەنىڭ يتتىگىڭ. ارامسىڭ! دەپ ۇستا بوساعادا جاتقان سىنعان ايىردىڭ سابىن قولىنا الدى. سودان سوڭ شاڭق ەتتى، سارسەن، دالاعا بارىپ داۋرىق. جۇمىس ىستەت!
* * *
— ەي-ەي، ايماڭداي! كوزىڭ بار ما؟ اشساڭشى سىعىرايتپاي! قايدا بارا جاتىرسىڭ؟ توقتا!
اتجالدانىپ سوزىلا ءۇيىلىپ جاتقان، ءۇستىن قار باسقان كومىردىڭ قاسىڭدا دەسياتنيك ءتوشتيىپ تۇر. داۋىس ەستىلگەندە، شانانىڭ ۇستىندە ەكى بۇكتەتىلىپ قۇنىسىپ وتىرعان قۇباش باسىن كوتەرىپ الىپ، كومىر تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىن بايقادى. شانادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شۇباردى ءدال بەلدەن تارتىپ شەگىندىرىپ اكەپ كومىر تيەي باستادى. ايازدا تاس بوپ قاتىپ قالعان كومىرگە كۇرەك باتار ەمەس. شاق-شاق تيگەندە جارق-جۇرق وت قانا ۇشادى. بوس كۇرەك بوس كوتەرىلىپ قوراپقا اسىلادى.
دەسياتنيك اۋزى اشىلىپ، سىلەكەيى شۇبىرىپ، تاناۋى پىسىلداپ تاڭدانىپ تۇر.
— ايماڭداي! ۋاۋ، ايماڭداي! كوزىڭە قارا! وزىڭە نە بولعان بۇگىن؟
دەسياتنيك قالتاسىن اقتارىپ ناريادتاردى الدى. ساۋساعىن جالاپ جىبەرىپ ساناپ شىقتى.
— بۇگىن ءۇش ۇيگە كومىر تۇسىرەسىڭ. قالامپىر كەمپىرگە، زاحاروۆتىڭ ۇيىنە... سونسوڭ بىزدىكىنە. ايتپاقشى، ءاليمان كاسسيردىڭ قاداعالاپ تاپسىرعان بۇيىمتايى بار ەكەن-اۋ. جالعىز باستى كەلىنشەك. ونىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋ قاجەت. بولماس. ايماڭداي، سەن بىلاي ەت. الدىمەن بىزدىكىنە اپار. سونسوڭ زاحاروۆتىكىنە. سودان كەيىن ءاليماننىڭ ۇيىنە. سولاي!
قۇباش ۇندەگەن جوق. بۇرىلىپ قاراعان دا جوق. سۇيمەندى قۇلاشتاي كوتەرىپ، كىرش-كىرش ۇرىپ، كومىردى كەسەك-كەسەك وپىرىپ جاتىر.
دەسياتنيك شىداي الماي قاقىرىندى. تاماعىن قىرنادى. داۋسىن باسەڭدەتتى.
— قارا كەمپىر ازىرشە شىداي تۇرار. قالامپىردى ايتام. قاينىسى فەرمادا قويشى. قي اكەلىپ ءۇيىپ بەرمەدى دەيمىسىڭ... اليماندىكىنە ءتۇسىر.
* * *
ايداۋ جول ايدىن مۇزداي. تاعاسى مۇقالعان شۇبار قايتا-قايتا تايعاناقتايدى. تۇرىپ قالادى. تايعاناقتاپ ءجۇرىپ قۇباش شانانى ارتىنان كۇشەنە يتەرەدى. يتەرىپ تۇرىپ شەشۋسىز ويعا شومادى.
"ادام نەگە ازادى؟ ادام ادام ەمەس پە؟ ونى ازعىراتىن نە؟ شايتان با؟ سارسەن نەگە الدادى؟ نەگە الدادى؟ نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟"
ينەسى بۇزىلعان ەسكى پاتەفونداي وسى سوزگە تۇرىپ قالىپ، ىشتەي قايتالاي بەرەدى. جاۋاپ تاپسا، كەۋدەنى كەرنەپ الىپ سىزداتىپ بارا جاتقان جازىقسىز جاپاسى تارقاپ كەتەردەي سەزەدى.
جول تايعاق. وي ودان وتكەن تايعاق. شۇبار شاتقاياقتاسا، قۇباش كىبىرتىكتەيدى. شىرەنىپ شانانى يتەرەدى. سارت ەتكىزىپ دەلبەنى قاعىپ قالادى...
— اينالىپ كەتەيىن، قۇباشجان! قۇلدىعىڭ بولايىن. قۇباشجان! كوسەگەڭدى قۇداي كوگەرتسىن! ءۇبىرلى-شۇبىرلى بول! باقىتىڭ جانسىن، بالام!
قۇباش كىرپىك اراسىنان سىعالاپ قالامپىر كەمپىردى تانىدى. ەسى شىققان بايعۇس كەيۋانا قۇباشتى ءبىر قۇشاقتايدى، اينالىپ بارىپ شۇباردى ءبىر سيپايدى.
— اپا، سارايىڭىز، وتىن قوراڭىز قايدا؟
— مىنە، مۇندا. قاقپاسىن الگىندە اشىپ قويعام. و-وي ءتاڭىر جارىلقاعىر! الگى دەساتنىك قاينىم-اۋ سەنى جۇمساعان. ەكەۋىڭە دە راقمەت!
قۇباش ءۇنسىز قورابىن كوتەرىپ قاپ كومىرىن ءتۇسىردى. وتىن سارايعا كىردى. ساراي قاڭىراپ بوس تۇر، قي تۇگىل تىشقان قورىعى دا جوق. جىميىپ كۇلدى. تەزدەتىپ ءبىر ءتۇيىرىن قالدىرماي كومىردى سارايعا ءۇيىپ بەردى.
قالامپىردىڭ اۋزىندا مانادان تىنىم جوق، العىس-باتاسىن ۇيىپ-توگىپ جاتىر.
— ۇيگە كىر، بويىڭدى جىلىت، قۇباشجان!
— بيداي قۋىرىپ قويدىم، قۇباشجان!..
سومكەسىن سالاقتاتىپ پوچتاشى قىز كەلدى. قۇباشقا انادايدان ءتىلىن كورسەتتى.
— اپا! سىزگە حات بار!
— ويباي-اۋ، ءسۇيىنشى سۇرامايمىسىڭ. راقمەت، قالقاتايىم. ءوزىڭ دە مەندەي باقىتتى بول!
قالامپىر قولىنا ۇستاتقان حاتتى ولاي اينالدىردى، بىلاي اينالدىردى. سىعىرايىپ ءۇش بۇرىش قاعازعا قادالدى. جۇزىنە مەيىرىم ءۇيىرىلدى.
— الدا عانا قۇلىنىم-اي! ءتىرى ەكەن عوي، شىبىنىم! اينالىپ كەتەيىن قولىڭنان! قولىڭنان، جارىعىم! بەلگىسى تۇر ەكەن-اۋ. مىناۋ قۇس ساعىنىشى عوي. اپاسىنا دەگەن سالەمى عوي! سالەمى، دەپ تۇمسىعىنا ۇشكىل حات تىستەگەن قولدان سالعان قارلىعاشتىڭ سۋرەتىنە تەلمىردى. قولى قالتىراپ قۇباش پەن قىزعا كورسەتەدى. كوردىڭدەر مە، بالامنىڭ سالعانى! ماعان دەگەن بەلگىسى! ساعىنىپ ۇشقان جۇرەگى!
قۇباش قوراپتى ورنىنا سالىپ، جايلاپ شۇباردى ايدادى. دالبالاقتاپ جۇگىرىپ كەلگەن قالامپىر قۇباشتىڭ ەتەگىنە جارماستى. ەنتىگىپ سىبىرلادى.
— اللاي! ەسىم شىعىپ سەنى ۇمىتىپ بارام-اۋ، قۇباشجان! اقتۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ءۇش ايدان بەرى حابارسىز جۇرگەن ورالىمنان مىنە، حات كەلدى. امان ەكەن! بار ەكەن! ءتىرى ەكەن قۇلىنىم! ۇيگە كىر قازان اسام!
— راقمەت، اپا! جۇمىس كوپ.
— قاپ ەندى، قاپ! جۇمىسىڭ كوپ ەكەنى راس. جولىڭنان بوگەمەيىن كوپ جاسا، بالام! العىسقا بولەنە بەر! دەپ تاعى دا قاۋقىلداپ تۇردى دا، پوچتاشى قىزعا جابىستى. قىزىم-اۋ، سەنى جىبەرمەيمىن. ءبىرىڭ ءبىر، ەكىڭ ەكى... بولمايدى. ويباي-اۋ، مىنا حاتتى ءوزىڭ وقىپ بەرمەيمىسىڭ...
* * *
ءتۇس اۋا جۇمىس باسىنا شويناڭداپ جەتكەن دەسياتنيك قۇباشقا تۇنەرىپ كەلدى.
— ءبىزدىڭ ۇيگە نەگە كومىر تۇسىرمەدىڭ؟ ايتقان ءتىلدى قاشان الاسىڭ، ايماڭداي؟
— ءقازىر اپارام.
— مەن ساعان ءبىرىنشى شاناڭدى اپار دەپ ەم عوي.
— ونى قالامپىر شەشەيگە ءتۇسىرىپ بەردىم.
— نەمەنە؟ نە؟ مەن اپار دەدىم بە؟ ءتۇسىر دەدىم بە؟ نە دەگەن اقپا قۇلاقسىڭ.
قۇباش ۇندەگەن جوق كەسەك-كەسەك وپىرىلعان كومىردى قوراپقا تيەي بەردى.
— قۋام! شىعارام! سوعىسقا ايدايمىن!
قۇباش مىرس ەتتى.
— سەن ايداماي-اق كەتەر ەم، اتتەڭ، جاسىم تولماي ءجۇر.
دەسياتنيك مۇرىن مەن تاماقتان كەزەك ىتقىعان تارعىل داۋىسپەن سوزدىككە جازىلماعان سوزدەردى شۇبىرتىپ جاتىر. ەرسىلى-قارسىلى شويناڭداپ باسىپ ادىمداپ ءجۇر.
كۇرەك قاتتىراق شاقىلداي باستادى. كۇرەك ەرەكشە ەكىلەنە باستادى. كۇرەك تىك كوتەرىلگەندە شىقشىت جۇگىردى، ءتىس ەگەلدى. قۇباش ىلگەرى اتتادى.
دەسياتنيك كىلت بوگەلدى.
— جارايدى. جاقسى. كەلىستىك.
ارتىنا جالتاقتاپ قارايلاپ قويىپ، دەسياتنيك اياعى تەڭەلىپ زىتىپ بارادى.
* * *
ايداۋ جول ايدىن مۇزداي. جول تايعاق. شۇبار شابان. ءجۇرىس ماندىمايدى.
قۇباش كۇڭك ەتتى.
— دۇرىس ىستەدىم. دەساتنەك اشۋلانا بەرسىن، قالامپىر شەشەي قۋاندى.
شيرىققان كوڭىل دەمدە جادىرادى. ىڭىلداپ "اق تىلەكتى" ەرنىمەن تارتتى. جۇرەگىمەن تارتتى.
دەلبەنى سارت ەتكىزدى. شۇبار وقىس قيمىلدادى. مۇز قاتقان تۇيەتايلى جار قاباققا تايانىپ قالعان ەكەن، ءتورت تۇياق تياناق تاپپاي سىرعاناپ بارادى... شانا اۋىتقىپ، ۇستىندەگى قوراپ سىرعىدى. جان دارمەن جارماسقان قۇباش شانا مەن قوراپتىڭ استىندا قالدى.
* * *
توردە شاپان استىندا قۇباش بۇك ءتۇسىپ جاتىر. ەلزا مەن رابيعا پەش تۇبىندە الدارىنا شۇبەرەك توسەپ الىپ، قوبىراتىپ ءجۇن ءتۇتىپ وتىر.
— اپا، كۋۆاش جازىلادى، يا، اپا؟
— جازىلادى، كۇنىم! جازىلادى! ەشتەڭە ەتپەس. جانى امان قالدى عوي. ءالى-اق تۇرىپ كەتەدى.
— اپا، مەن شاي قايناتادى.
— بار عوي، قايناپ تۇر عوي.
— اپا، كۋۆاش ويانادى. يح... يح..، مەن...
— جىلاما، ىليزا. جامان ىرىم جاساما، قىزىم. بەينەتسىز زەينەت بولمايدى.
— ناين! ناين! جىلامايدى.
قۇباش قوزعالدى. الدەنە دەپ ىڭىراندى. ەلزا ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— اپا! كۋۆاش زيح بيەۆەگت8... قالاي ايتادى؟ كۋۆاش قوزعادى. جازىلادى! دەپ ەلزا قۋانىپ ايقايلاپ جىبەردى. ۇمتىلىپ كەپ شاپاندى قىمتادى. زيح ريۋرت!9
كەمپىر بايەك بوپ جاتىر:
— ايتپادىم با؟ مەرتىك-شورتىقتان امان بولسا، قۇلان-تازا جۇگىرىپ كەتەدى عوي قۇلىنىم.
* * *
ەرتەڭگىلىك مەزگىلدىڭ قىزىل ساۋلەسى قابىرعادا دىرىلدەيدى. ءۇي-ىشى تولى كەمپىر-شال. رابيعا اجەي داستارقانعا بارىن سالعان.
شىنى-اياقتى ءوزى ۇمسىنا اپەرىپ، شىنى-اياقتى ءوزى ۇمتىلا الىپ قوناقتارىنا قۇرمەت جاساپ وتىر.
شاي تاۋسىلىپ، سارى ساماۋىرىن سوڭعى تامشىسىن اقتارا سارقىپ، داستارقان جينالدى.
اقساقالدار اياق استىنان قۋىستانا قيپاقتاستى. اينالا قاراسىپ، شاقشالارىن سۋىرىپ ناسىباي اتىستى. قۇباشتىڭ دەنساۋلىعىن سۇرادى.
رابيعا سويلەدى.
— كوڭىل بىلدىرگەندەرىڭە راقمەت. ەل ءىشى-التىن بەسىك. قايعىرساڭ تەربەتەدى دە جۇباتادى. "جىگىتتىڭ اتاتەگىن سۇراما" دەگەن ناقىل بار. بالالارىمنىڭ ورنىنا بالام عىپ باعىپ، بايعۇستىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ ۋانىش تاۋىپ وتىر ەم. ءتاڭىر حاق سونى دا كوپسىنىپ، مىنا كەزدەيسوق كەسەلگە دۋشار ەتتى. ەل اعاسى، ءجون بىلەتىن كەشەگى ەرىمنىڭ تۇستاستارى دەپ وزدەرىڭدى ادەيى شاقىرىپ وتىرمىن. ءبىر عانا قولقام بار. قايتارمايدى، قايتادى دەپ ايتام. ەرتەڭ ولسەم، جانازاما بايلار ءبىر توقتىلارىڭدى ايامايسىڭدار. سول توقتىنى بۇگىن بەرىڭدەر. قۇباشتى ىستىق تەرىگە ورايمىن. قولقام وسى.
قاباقتار ىلگەرى ءيتىنىپ، كىرپىكتەر ايقىش-ۇيقىش جابىلدى. قيمىل توقتاپ، يىندەر سۇلق ءتۇستى. تىنىشتىق ورنادى. ەشكىم ىڭعاي بىلدىرمەدى.
رابيعا جەز قاڭىلتىرمەن ءتورت جەردەن شاندىعان قارا ابدىرەسىن اقتاردى. ۇزاق اقتاردى. قارجى جوق، بۇيىم جوق. ءىشى تولعان ۇساق-تۇيەك.
ابدىرە اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ ۇزاق اقتارىلدى. تارامىس قول ءبىر زاتقا كىبىرتىكتەپ تىرەلەدى دە كىدىرەدى. كىدىرەدى دە قالتىلداپ شەگىنەدى.
ۇيقىلى-وياۋ قۇباش اۋىرسىنا ىڭىراندى. كوزدەر ۇياسىنان جالت ەتتى دە، زاماتتا قايتا جاسىرىندى. تارامىس قول الگى زاتتى سۋىرىپ الىپ شىقتى. قىمبات بىلعارى كىسە ەكەن.
— بارىم دا، بايلىعىم دا وسى ەدى. وتاعاسىمنىڭ كوزى ەدى. ساقتاۋداي-اق ساقتاپ ەم. قايتەيىن، ءولى ارۋاعى ريزا شىعار، ءتىرىنىڭ تىرلىگىنە اراشاشى بولعىم كەلەدى. وسىنى الىڭىزدار، — دەپ دىرىلدەگەن قولمەن كىسەنى ورتاعا تاستادى دا، ءداتى شىداماي سىرت اينالدى.
دۇنيە شىركىن كوز قۇرتى. جاسىرۋلى جانارلار جىلت-جىلت جۇگىرىپ، تۇنەرگەن قاباقتار تەز-تەز اشىلدى. كىسەگە بايلانىپ قالىپتى.
قاقىرىنىپ تاستاپ، بوركىن ءبىر شەكەسىنە ەدىرەيتە قوندىرعان ءابىلدا اقساقال سويلەدى.
— تاۋسىلىپ ايتتىڭ. تارىققانىڭنان بولار. انالىق تىلەك وسىنداي-اق ايتىلار. باسىمىزدى قوسىپ، قولقا سالىپسىڭ. ۋاقىتتىڭ تارلىعى عوي. ايتپەسە ءبىر قويعا تۇرار قولقا بار ما، ءتايىرى. كوپ بولىپ كوتەرەرمىز. توقتىڭدى ءقازىر ال. كىسەنى ورنىنا سالىپ قوي. اماناتتى ساۋدالاۋعا بولمايدى. ءبىر تىرەگىڭدى بەكىتەم دەپ، ەكىنشىسىن سىندىرما. قۇباشىڭ جازىلار. اق تىلەگىڭ ىشىندەمىن، رابيعا. مۇڭسىز بول.
ءبىرى دۋىلداي قوستاپ، ەكىنشىسى ريزا كوڭىلمەن شۇلعي باس يزەپ، شالدار تۇگەل ماقۇلداۋ ءبىلدىردى. كەمپىرلەر جاعى ەرىندەرىن شىلپ-شىلپ ەتكىزدى.
* * *
ءۇي ءىشى الا كولەڭكە. قۇباش توبەگە قاراپ وياۋ جاتىر. ديىرمەن تارتىپ وتىرىپ ەلزا كەنەت ءان شىرقادى. ءمولدىر جىڭىشكە داۋىس سىڭعىرلاي جونەلدى.
اق بۇلتقا جوعارىدان قارقاراداي قۇيىلىپ اق ساۋلە ورناپ، تومەنگە ماپ-مايدا نۇر سەبەلەيتىن. بيىكتە، زاڭعاردا باستالاتىن سول مولدىرەگەن اق شۋاق بويعا جەڭىلدىك بەرىپ، قالعىعان ويدى ءتۇرتىپ قوزعايتىن. مىناۋ ءان ۇلانعا ءدال سولاي اسەر ەتتى.
قۇباش كەۋدەسىن كوتەرىپ شىنتاقتاپ تىڭداپ قاپتى. ءبىر كەز ۇستىنەن سىرعىپ كەتكەن شاپاندى قايتا جامىلام دەگەندە، قولى بايقاۋسىز ءتيىپ، ىرگەدەگى دومبىرا داڭعىراپ قۇلاپ ءتۇستى. ەلزا ءانىن كىلت توقتاتتى.
— سەن نەگە جامىلمايدى چاپان؟ توڭاسىڭ. جۇزىندە قامقور پەيىل بار.
— ەلزا، جازىلدىم عوي مەن. ءانىڭ نەتكەن جاقسى ەدى! تاعى ايتشى، ۇزبەشى!
قىز دەرەۋ كۇرەڭىتتى. مايدا شاشىن تولقىنداتا دىرىلدەتىپ باسىن شايقادى.
— ناين! سەن ۇيقتا كەرەك، كۋۆاش.
— جارايدى. ۇيقتاسام ۇيقتايىن. تەك، سەن ەلزا ءان سال. الگى ءاندى سال.
اق شۋاق نۇر سەبەلەپ، ادەمى ءان اۋەلەي ورلەدى. قوي كوز كىرپىك تاساسىنان ەلزانى باعىپ قالىپتى. كوكشىل كوز اعىل-تەگىل مەيىرىم توگىپ قۇباشتى ايمالادى.
"ەلزا بولماسا جازىلماس ەدىم"، دەدى قوي كوز.
"كۋۆاش بولماسا قايتەر ەدىم؟" دەدى كوكشىل كوز.
* * *
سارسەن اۋلادا جالعىز ءوزى مال جايعاپ ءجۇر. ەكى قوي، قىزىل سيىرىن قوراعا بايلادى. اقىردى تازالاپ، ءبىر تالىن قالدىرماي ساباندى جيناپ الدى. سودان كەيىن بەلىن قيقاڭداتا قوزعاپ، ايىرىنا سۇيەندى.
كۇنباتىس كوكجيەك قىپ-قىزىل. اسپانداعى قارا بۇلت تارام-تارام. ەتەك جاعى جوساعا تىعىپ العانداي قان كۇرەڭ. جاپىر-جۇپىر ورنالاسقان الاسا ۇيلەردى كولەڭكە باسقان. بۋداق-بۋداق تۇتىندەر ەسىلىپ تارايدى. وڭ قاپتالدا جالعىز توبە بار. كولەڭكەسى اياق استىنا جاقىنداپ قاپتى.
سارسەن الگى سۇيرەلەڭدەپ جىلجىعان قاپ-قارا كولەڭكەگە سۇيسىنە قاراپ تۇر. كۇن باتتى. سارسەن قاقىرىنىپ تۇكىرىپ تاستادى دا، ايىرىن شوپكە سۇيەپ، شارباقتىڭ ەسىگىن قيۋلاستىرىپ جاپتى. سىقىر-سىقىر باسىپ ۇيگە كىردى.
* * *
تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ، ەسىكتى دە جاپپاستان سارسەن ايقاي سالدى.
— قاتى-ى-ەن! شام جاق!
— جەر مايىڭ تولىپ تۇر ما ەدى؟ ەركەك بوپ تاۋىپ اكەلسەڭ مەن اياي ما ەكەم؟ ون جەردەن شىراق جاققانداي جارقىراتىپ قويايىن. و نەسى، ەسىكتەن كىرمەي ايقايلاپ، دەپ ايەلى دۇرسە قويا بەردى.
— اپىر-اي، قاتىن-اي! اۋىز اشساڭ اتتانداپ كەتەتىن ادەتىڭ-اۋ! اكەلمەيىن دەپ ءجۇرمىن بە؟ جوق قوي سول جەر مايى قۇرعىرىڭ. كارەسىنى قۇرعىرىڭ قاسقالداقتىڭ قۇنى بوپ تۇر-اۋ ءقازىر. ەندى پىلتە جاساساڭ دا، بىردەمەنى ىلدەلدالاي قويساڭشى، دەپ پەش تۇبىنە جانتايا كەتتى.
— جات. جاتقانعا بەرسە، ساعان بەرەر.
— ءتىلىڭدى، ءتىلىڭدى عانا كەسەر مە ەدى!..
— جەتىسەرسىڭ جامان قاتتى. سەن شىرىكتى ادام عىپ جۇرگەن مەن شىعارمىن.
سارسەن شىنتاعىن قوس قولداي تىرەپ، جاۋىرىنىن بۇلكىلدەتىپ باسىن كوتەردى. توردە ءىلۋلى تۇرعان توبىلعى ساپتى قامشىسىنا قادالدى.
— ءورىم-ورىمىڭدى شىعارايىن با وسى! كوپتەن كوزىڭە كوك شىبىن ۇيەلەمەگەنگە ابدەن قۇتىرىپ باراسىڭ.
— ادىرام قال! سەن ەركەك بولساڭ رابيعانىڭ ۇيىندەگى كۇمىس كىسەگە يە بولار ەدىڭ-اۋ. ارال اتاڭ ۇرپاعى ەكەنىڭ راس بولسا، قاراشاڭىراقتىڭ بەلگىسى شۇيكەدەي كەمپىردە قالا بەرەر مە. ەرتەڭ اناۋ قاقپاس "جامان ايتپاي، جاقسى جوق" ولاي-بۇلاي بوپ كەتسە كىسە ايماڭدايعا قالادى. باسقاعا كەتەدى. ارۋاق ارتى جىن بولدى دەگەن سول.
سارسەن كىلت وزگەردى. قۇيرىعىمەن جىلجىپ بارىپ كەرەۋەت استىنداعى قاعاز-قاپشىق سالاتىن كونەتوز قول ساندىقتى سۋىرىپ الىپ اقتارا باستادى.
— سيا قايدا ەدى؟ جوق پا؟ بيداي قۋىر! ازىراق كۇيدىرە قۋىر. سيا جاسايمىن.
سارسەن ءتۇننىڭ ءبىرتالاي ۋاعىنا دەيىن تاپجىلماي شوقيىپ وتىردى. كوپ جازدى. كوپ سىزدى. قايتا تولتىرىپ، قاعازدى قايتا جىرتتى. اقىرى ءبىر پاراق قاعازدى كوشىرىپ، ۋھ دەپ دەمىن الدى. ءۇش بۇرىشتاپ بۇكتەپ، ادرەسىن جازدى. الدەكىمگە قىجىرلانىپ جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
ەندى كورسىن، ءبىلسىن سارسەننىڭ قالاي كەك قايتارعانىن. تۇمسىق بۇزعىش نەمە عوي!
* * *
رابيعا كيمەشەگىنىڭ سىرتىنان اپپاق كۇندىگىن قوقىرايتىپ كۇبىرلەپ وتىر.
— نەمەرە سۇيەم. شىلدەحانا، بەسىككە سالار جاسايمىن!.. ۋاي، توي كوپ-اۋ! تۇساۋ كەسەر، توقىم قاعار، سۇندەتكە وتىرعىزۋ، دەگەندە تارامىس ساۋساقتار جىبىر-جىبىر سانايدى. تۇگەل بۇگىلىپ، قايتا اشىلادى.
ساناعان سايىن ءاجىمى ازايىپ، مەرەيلى جۇزگە قۋانىش قۋانىش ۇيىرىلەدى.
— ىليزا، سەندەردە توي كوپ بولا ما؟
— توي؟ ا-ا، فاينەر، فەست! يا، توي كوپ.
— شىلدەحانانى بىلەمىسىڭ؟ ويباي-اۋ، ول دەگەنىڭ تويدىڭ ناعىز كوكەسى عوي.
— ناين! جوق!
— سۇندەتكە وتىرعىزۋ تويىن شە؟
— جوق!
— ساسپا، ىليزا، اسىقپاساڭ، قۇداي قالاسا، وزىڭە ءالى ءبارىن كورسەتەم.
رابيعا اجەي الدەن-اق سول ىنتىق كۇندەردى كەشە باستاعانداي سىلق-سىلق كۇلەدى.
ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. قولتىعىندا سارى قاعازعا وراۋلى قوماقتى زاتى بار، اياعىنا ۇلكەن پيما سۇققان قياسبەك تارپ-تارپ باسىپ كىردى.
— اجە! اجە-اۋ، ۇيدەمىسىڭ؟ مىنە، مەن سەندەرگە بار عوي، ەت اكەلدىم، ەت...
— قياسبەكپىسىڭ! ءويبۇي، جارىعىم، داۋسىڭنىڭ زەكەتى بولايىن. كەلە عوي، كۇنىم! ەتىڭ نە ايتىپ تۇرعان؟ تىشقاق لاعىنىڭ الدەقالاي اياعى سىنسا، اكەسى ولگەندەي قاراۋ قاباقتانىپ كوكەڭ بالا-شاعاعا كۇن كورسەتپەي-اق قويۋشى ەدى. ول شىركىن ادەتىنەن قالاي جاڭىلىپ قالدى ەكەن، ءا؟
ورنىنان ءبىر تىزەسىن قوس قولمەن باسىپ تۇرەگەلگەن رابيعا ەركەلەپ كەلىپ قاسپاق تاناۋدى ءبىر تارتىپ، الدىنا تۇرا قالعان بالانى قۇشاقتاپ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— ءوستىپ اندا-ساندا كەلىپ تۇرسايشى، قياسبەك. اجەڭ بايعۇس سەنى ساعىنبايدى دەيمىسىڭ. كۇنىنە ون بارىپ، ون يىسكەپ كەتكىم كەلەدى. بىزدەي كارىلەردى جاقتىرا ما وسى كۇنگىنىڭ كەربايتال قاتىندارى. جارايدى. جارايدى، بۇرتيما. ساعان شەشە بولعانمەن ماعان كەلىن ول.
— اجە، مەن بيىل وقۋدى قويدىم عوي. بارعام جوق. بىلتىرعى ەتىگىم جىرتىلىپ قالعان. كوكەم پيماسىن كيگىزبەيدى. سۋ قىلاسىڭ دەيدى. جالاڭاياق دالاعا قالاي شىعارسىڭ. انادا، اپام ۇيدە جوقتا ويناعىم كەپ ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ ەم... وي! تابانىم تىزىلدادى-اي كەپ، تىزىلدادى-اي كەپ!
— ەتتى كىم بەردى؟ كوكەڭ بەرىپ جىبەردى مە؟ بىرەۋ قاساپ قىلىپ پا ەكەن؟
— ويباي، اجە! بىلمەيدى ەكەنسىز عوي. شۇبار ات مەرتىگىپتى. مال بولمايدى دەپ ۇرەدنىك ناشاندىگى ءوزى سويعىزىپتى. ەتىن جۇمىسكەرلەرگە ءبولىپ بەرىپتى. سىزگە دەپ كوكەم اكەلىپتى. مىنانى قايدا قويايىن؟
— قويا سال اناۋ ابدىرەنىڭ ۇستىنە! قۇباش قاراعىم شۇبارىنان ايرىلعان ەكەن. جانۋار دا مەرتىگىپتى-اۋ. قايتەيىن، وبالى سۇم سوعىسقا بولسىن.
رابيعا سىلق وتىرا كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ەڭسەسىن تىكتەپ باسەڭ ءتىل قاتتى.
— ىليزا، قازاندى وتقا قوي. تاماق ىستەيىك. كومىرىڭ از ەمەس پە ەكەن، كۇنىم؟
قياسبەك ورنىنان تۇرىپ بارا جاتقان ەلزاعا قارادى. قالتاسىنان ەكى بوياۋ قارىنداشىن الدى دا، الدەنە ويىنا تۇسكەندەي قايتادان جاسىردى.
— اپا، ەت پىسىرەدى سەن، يا؟..
— پىسىرەمىز، ىليزا. كومىر اكەپ سالشى. ەلزا شاپاندى يىعىنا جابا ساپ شەلەكتى الا سالا سىرتقا بەتتەدى.
— اپا، سەن نەگە نەمىس قىزىن اسىرايسىڭ؟
— ىليزا مەنىڭ قىزىم.
— نەمىس قوي، شاشى اپپاق.
— مەنىكى دە اپپاق. مىنە، كورشى ءوزىڭ.
— ءيا دەگەن. نانبايمىن. ول نەمىس.
— بۇرىن نەمىس بولسا، ەندى قازاق بولدى. قازاقشا سويلەيدى. سەنىڭ اپكەڭ.
— مەنىمەن ويناي ما؟
— وينايدى، قياسبەك. وينايدى.
ەلزا ەنتىگىپ كىردى. شىمشۋىرمەن پليتانىڭ قاڭىلتىرىن اشىپ، كومىر سالدى. سۋ قۇيىپ تەمىر شوگەندى تەسىككە قويدى. پەش اۋزىنداعى قۇمعانمەن كۇيە جۇققان قولىن اسىقپاي جۋدى. سودان سوڭ ۇيقتاپ جاتقان قۇباشتىڭ ۇستىندەگى ەسكى كورپەنى قىمتاپ ءوتىپ، رابيعانىڭ قاسىنا تىزەرلەپ وتىردى. ەركەلەپ كەمپىردىڭ ماڭدايىنا ماڭدايىن تيگىزدى.
— وي، قىز بولماي كەت، قىز بولماي كەتكىر. ايمالاماساڭ وتىرا المايمىسىڭ. ءىشىڭ پىسىپ بارا جاتسا انە، اناۋ قياسبەكپەن وينا. "حان تالاپاي" ويناڭدار. مەن ەت سالايىن، دەپ ۇرشىعىنا سۇيەنىپ ورنىنان تۇردى.
ەلزا ەندى ەكى ۇرتىن تومپايتىپ باعجيعان قياسبەككە كۇلىمدەپ قارادى.
— سەن ماعان ايتادى ەرتەك. يا؟
— قازاقشانى قايدان بىلەسىڭ؟
— Aپا ۇيرەتتي. كۋۆاش ۇيرەتتي.
— ايماڭداي ما؟
— ناين! ناين! نيحت ايماڭداي10. ايماڭداي جوق، كۋۆاش ايت. ول كۋۆاش.
— جارايدى، قۇباش دەيىن. ەندەشە نەگە بىلدىرلايسىڭ. ۇيرەتتي-سۇيرەتتي ەمەس.
ەلزا ساتتە بۇرتيدى. كوزىنە بۋالدىرلانىپ كەيىستى كولەڭكە جۇگىردى.
قياسبەك اياپ كەتتى.
— مەن دە ۇيرەتەم. جاراي ما؟
— يا-ا! يا! مەن ۇيرەنەدي. جاقسى سويلەيدي. قياسبەك وڭ اياعىن سوزىپ جىبەرىپ قالتاسىنان قارىنداشتارىن شىعاردى.
— كوردىڭ بە، ىليزا!
— و-و، جاقسى. سەن ماعان بەرەدي؟
— كوكەم ۇرسادى عوي. ايتپەسە بەرەر ەدىم. ىليزا، سەن وكپەلەمە. رۇقسات ەت دەپ كوكەمە ايتايىن. ەشكىمگە ۇستاتپا دەگەن. مەن كۇزدە تاعى دا مەكتەپكە بارام عوي. ايماڭداي... قۇباش اعاتايىم انەۋكۇنى ەسكى پيمانى تابانداپ بەرەم دەگەن. مەن ەكىنشى كلاسقا كوشتىم عوي.
— سەن وقى. جاقسى وقى.
قياسبەك بۇرىشتاعى دومبىرانى كوردى. ەكى كوزىمەن تەسىپ، قىزىعىپ قاراپ قالىپتى. جالبىراعان كەكىلىن ءبىر سيپاپ قالىپ، ەرنىن كۇبىر ەتكىزدى.
— دومبىرا ما؟
— ءيا. دومبۋرا. كۋۆاشتيكى دومبۋرا.
قۇباش قىبىرلاپ وياندى. ەلزا تەز تۇرىپ بارىپ كورپەمەن اۋرۋدىڭ كەۋدەسىن قىمتادى. ساۋساعىن بەزەدى.
— نيحت بيەۆەگت. قوزعالما، كۋۆاش.
قۇباش وزىنە قادالىپ وتىرعان بالانى كوردى. كۇلىمسىرەپ ەزۋ تارتتى.
— قياسبەك؟! سەن قاشان كەلدىڭ؟
— اعاتاي! مىنە، بوياۋ قارىنداشىمدى كورشى. مەن ەندى وقيمىن. سۋرەت سالامىن، دەپ قياسبەك ەڭبەكتەپ قۇباشتىڭ قاسىنا باردى. دومبىرا سەنىكى مە؟
— ءيا، ءوزىم جاسادىم.
— قۇباش، ىنتىقتىرماي ويناپ بەرشى ىنىڭە، دەدى رابيعا مىنا جاقتان.
سول-اق ەكەن قياسبەك ىتقىپ بارىپ دومبىرانى اكەلىپ بەردى.
قۇباش "اقتىلەۋدى" وينادى. "كەڭەس" كۇيىن تارتتى.
— ءما، ەندى سەن تارت، قياسبەك.
قياسبەك يكەمسىز ساۋساقتارىن ارەڭ بۇگىپ، دومبىرانى تىنق-تىنق شەرتىپ كوردى. بوجىراعان ۇننەن ۇيالىپ ەلزاعا قاباق استىنان كوز تاستادى.
— اعاتاي، ۇيرەتەسىڭ بە؟
— ۇيرەتەم. سەن بىلەسىڭ بە، قياسبەك، ەلزا كەرەمەت ءانشى! ەلزا، سەن ءان سالشى...
— ايتا عوي، كۇنىم!
ەلزا ءسال جىميدى. كەيىن شەگىنىپ جۇرەلەپ، موينىن سوزا وتىردى. ماڭدايىنا تۇسكەن كەكىلىن سىلكىپ قاپ، شىرقاپ جىبەردى. مۇڭلى ءان ءدىرىل كوبەيتىپ، كىشكەنە بولمەنى وزگەشە ىرعاقپەن تولتىرىپ بارادى.
قياسبەك قىبىر ەتپەي مۇلگىپ قاپتى. الدەكىمدى قاتتى ساعىناتىنداي، الدەكىمدى اڭساپ ىزدەيتىندەي. ءان بىتكەندە كوپكە دەيىن ءۇنسىز وتىردى.
— اجە، مەن قايتايىن. تاعى كەلەم عوي. كوكەم پيماسىن ىزدەپ جاتقان شىعار.
— تاماق ءىشىپ كەت. ەت ءپىسىپ قالدى.
— ەت؟! اپا، ەتتى قايدان الدىڭىز؟ دەپ قۇباش كوتەرىلىپ، جاۋىرىنىن قابىرعاعا سۇيەدى.
— وۋ، اعاتاي-اۋ، بىلمەيمىسىڭ. شۇبار اتتى سويىپ.. جۇمىسكەرلەرگە ءبولىپ بەرىپ، ەتتى مەن اكەلدىم، دەپ قياسبەك ماقتانا سويلەدى.
— شۇبار ات پا؟
رابيعا كۇرسىندى. تومەن ەڭكەيدى. ەتەگىن ۋىستاي ءبۇرىپ سيپاقتاپ وتىر.
— مەرتىگىپ قالعان سوڭ جانۋاردى بوسقا ارىقتاتپايىن دەپ ناشاندىك سويعىزىپتى.
قۇباش بۇك ءتۇسىپ جاتا كەتتى. كورپەنى باسىنا تاس قىپ بۇركەنىپ الدى.
* * *
— قۇباش، تۇر! باسىڭدى كوتەر. قولىڭدى شاي، قاراعىم. تاماق سۋىپ بارادى.
ەلزا مەن رابيعا بۋى بۇرقىراعان ءبىر تاباق ەتتى الدىنا قويىپ، قىبىرسىز جاتقان ۇلاندى توسىپ كوپ وتىردى. قۇباش قوزعالمادى.
* * *
شۋىلداسقان ءبىر توپ بالا، ورتالارىندا شولمەك كوز نەمىس بالاسى گانس بار، اۋىل سىرتىنداعى كىشكەنە توبەدە سىرعاناق تەۋىپ ءجۇر.
قورداباي قولدان جاساعان شاناسىنا ەندى وتىرا بەرگەن ەدى. ءبىر بالا جوعارىدان گانستى تۋ سىرتىنان يتەرىپ جىبەرگەنىن شالىپ قالدى. قورداباي ايقاي سالدى.
— تيمە! نەگە يتەرەسىڭ؟
— ءماسساعان، مىناۋ دا نەمىسكە بولىسادى.
قورداباي جىعىلىپ قالعان گانستى قولتىعىنان كوتەرىپ تۇرعىزدى.
— سەندەر بۇعان تيىسپەڭدەر، گانستىڭ اكەسى گەروي. وردەن الىپتى، وتىز پاشەستى ولتىرگەن.
— ءاي، راس پا؟
— ناعىز باتىر ەكەن!
— نەمىستى نەمىس ولتىرگەن بە؟
— جوق! ونىڭ اكەسى ءبىزدىڭ نەمىس. ءمۇيىزى جوق. اناۋ ىليزا سياقتى، مىناۋ گانس سياقتى جاقسى نەمىس.
بالالار گانستى قورشاپ الدى.
— گانس، ءما مەنىڭ شاناممەن سىرعانا.
— سەنىكى جامان!
— قايتا ايتشى!
— جامان! جامان!
داۋلاسقان ەكەۋى اياق استىنان شارتتا-شۇرت توبەلەسىپ قالدى.
قورداباي ەشكىمگە بيلەتپەي جالعىز يەمدەنىپ گانسكە ءوز شاناسىن بەردى.
بالالار قايتا تىنىشتاندى.
— وسى قياسبەك قايدا؟ نەگە كەلمەيدى؟ دەدى ءبىر كەزدە قورداباي.
— قياسبەك اۋىرىپ قالعان. تۇرا المايدى. اياعىنان سۋىق ءوتىپتى.
— ءجۇر، قياسبەكتىكىنە بارايىق.
— داۆاي! كەتتىك.
بالالاردىڭ بىرەۋى كىلت توقتاپ، تومەنگە قولىن نۇسقاپ ايقاي سالدى.
— ءاي، اناۋ ەكەۋى كىم؟
— ءپالى، سولداتتار!
— سولدات ەمەس، كاماندىر.
رۋدنيكتىڭ كەڭسەسىنە قاراي ەكى اسكەري كيىمدى ادام كەتىپ بارادى ەكەن.
بالالار تۇرا جۇگىرگەندە، گانس ورنىندا تۇرىپ قالدى. قورداباي قايتىپ كەلدى.
— سەن نەگە بارمايسىڭ، گانس؟
گانس باسىن شايقادى.
— اناۋ، اناۋ، الدىنداعىسى ناشار ادام. ءبىزدى اكەلە جاتقاندا ماماما ۇرىسقان.
— ءجۇر، گانس، ەندى ساعان ەشكىم ۇرىسپايدى. سەنىن اكەڭ گەروي. ۇرسىپ كورسىن!
— جوق! ول ءبارىبىر جامان ادام!
* * *
— كۋۆاش، سەن ويانادى؟
ەلزا اياعىنىڭ ۇشىمەن تىقىرسىز باسىپ كەلىپ ۇيقتاپ جاتقان قۇباشتىڭ يىعىنان جايلاپ تارتتى. الاقانىن ماڭدايىنا توسەدى. ىستىعى قايتقانىنا قۋانىپ وزىنشە ماز-مەيرام.
قۇباش كىرپىگىن جىبىرلاتىپ كوزىن اشتى. كۇن نۇرى توگىلگەن جالعىز تەرەزەگە قارسى تۇرعان قىزدىڭ شاشى التىنعا مالىپ العانداي ساپ-سارى.
— سەنبىسىڭ، ەلزا؟ قۇباش داۋىستاپ قالدى.
— ءيا! مەن!
قۇباش شاپ بەرىپ ايالاي ۇستاپ قىزدىڭ جۇمساق الاقانىن بەتىنە باستى.
* * *
— سەن، كۋۆاش، گليۋحەند... ىستىق چاي ءىش.
— راقمەت، ەلزا!
— اپا، مەن قانت تىستەمەيدى. كۋۆاش بەر.
— وۋ، كىشكەنتاي قامقورىم! اينالدىم نيەتىڭنەن سول، نيەتىڭنەن. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.
رابيعا ءبىر ءتۇيىر شاقپاق قانتتى لوكەت پىشاقتىڭ قىرىمەن ۇرىپ ەكى ءبولىپ، ەكەۋىنىڭ الدىنا قويدى. ەلزا ءوز ەنشىسىن كەيىن سىرعىتتى.
— كۋۆاش، مەن سەنى كوردى. تراۋم... تۇسىمدە. سەن گروز باتىر بولعان.
— ەلزا، سەن قانداي ادەمىسىڭ!
— ناين... ناين! جوق. مەن... يح بين گليۋكليح... مەن باقىتتى بولادى.
— بولاسىڭ، قىزىم. باقىتتىسىڭ. ايتپادىم با، ەكەۋىڭنىڭ قىزىعىڭدى كورەم دەپ. قۇداي بەردى عوي ءبىر تىلەۋىمدى. سوعىس تا بىتەر. "قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالار زامان" دا كەلەر. وي، سول كەزدە ايداي الەمگە دۇرىلدەتىپ توي جاساپ جىبەرەم. ءاي، ءوي قۇباش، سەن ءويتىپ سىرت اينالما. اينالما دەيمىن ساعان. و نەسى! ۇيالعىشىن بۇل شىركىننىڭ. ال، قاتىنسىز ءوت وندا. مەنىڭ نەم كەتەر ەكەن. رابيعا وكپەلەيمىن دەپ وتىرىپ ىستىق شايدى اسىعىس ۇرتتاپ قالدى. دەرەۋ وت باسىنا تۇگەل دەنەسىمەن اۋدارىلا بۇرىلىپ اۋزىنداعىنى بۇركىپ جىبەردى. ەلزا سىقىلىقتاپ كۇلگەندە، قۇباش ءۇنسىز سەلك-سەلك ەتتى. — كۇل، كۇلىڭدەر! ەكەۋىڭ جابىلىپ مەنى مازاقتاڭدار. ءتىلىم ءجيدىپ قالدى. سەندەر كۇلىڭدەر...
ەلزا كەمپىردىڭ موينىنان قۇشاقتادى. كەسەدەگى ىستىق شايعا كىجىنىپ كىشكەنە جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
رابيعا ساباسىنا ءتۇستى.
— ءتۇۋ-تۇۋ، ساپپاس! ءاي اقىلدىم، الدانىشىم! كىشكەنتاي عانا جان سايام! ساعان كىسى وكپەلەر مە. نە دەپ كىنالارمىن. قىزىعىم، قۋانىشىم! قۇباش، قۇباش-اۋ، سىرت اينالماق تۇگىل تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتسەڭ دە، كۇنى ەرتەڭ تويلارىڭدى جاسايمىن. ەرەگىسكەندە سويتەمىن...
البارداعى ىدىس بىتكەندى تەگىس سالدىرلاتىپ، قاربالاس ۇيگە بىرەۋ كىردى.
— اسسالاۋماعالايكو-و-ۋم!
— الىك بولسىن. كىم دە بولساڭ، جوعارى شىق. وي، دەساتنىك قاينىم ەكەنسىڭ عوي. تارسىلداتىپ جۇرگەن كىم دەسەم. كەلە بەرمەۋشى ەدىڭ. جاي ءجۇرمىسىڭ؟
— وسى كۇنى جاي جۇرىسكە قول تيە مە، شەشەي. تىعىز جۇمىسپەن كەلدىم.
— وتىرساڭشى، ەڭ بولماسا، تىزەڭدى بۇك، داستارقانعا جاقىندا، شاي اۋىز تي.
— راقمەت! ايماڭداي، كيىن. بولساڭشى باجىرايماي. كونتورعا شاقىرىپ جاتىر.
— قاراعىم-اۋ، نە بوپ قالدى؟ جايشىلىق پا ءوزى؟ قۇباشجان ءالى ساۋىعا قويعان جوق. ناشاندىك بالام ءتۇسىنۋشى ەدى عوي. اسىقتىرماسىن دە.
— بولمايدى. تىعىز شاقىرتىپ جاتىر. قالادان كىسىلەر كەلىپتى. ەي، ايماڭداي، بول تەز!
* * *
داستارقان جيۋسىز قالدى. رابيعا ەسىككە قادالىپ مەلشيىپ وتىر. ەلزادا دا ءۇن جوق. ءمولت-مولت كوز جاسى داستارقانعا تىرس-تىرس تامادى..
* * *
اسپاندا اق تۇبىتتەي قالىقتاعان جۇپ-جۇمساق الا باۋىر بۇلت تەرىسكەيگە ماڭىپ بارادى.
شاعىن ستانسيا ءۇيىنىڭ الدىنداعى پەرروندا ۇشەۋ ءتۇر. ورتاداعى قۇباشتىڭ ەكى جاعىندا قىبىرسىز سىرەسكەن اسكەري كيىمدى ادامدار كىرپىك قاقپايدى، ستانسيا ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى قوس قۇلاش قىزىل شۇبەرەكتىڭ ءتۇسى وڭعان. جازۋى كورىنبەي شايىلىپ كەتكەن.
شاتىر كەنەرەسىندەگى سۇيمەندەي سۇڭگى مۇزدىڭ ءدال ۇشىنان اندا-ساندا ءبىر تامشى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ تەمىر قوڭىراۋدى ءالسىز عانا زىڭ ەتكىزەدى.
الىستان قوپ-قويۋ قارا ءتۇتىنى بۋداقتاعان پاروۆوزدىڭ ارقىراعان گۋدوگى ەستىلدى.
رابيعا ءبىر كەز شاپاندى ۇستىنەن جايقاي سەرپىپ تاستاپ، باسىن كوتەردى. ۇيپالانىپ، كيمەشەگىنەن شىعىپ تۇرعان اق شاشىن سۇق ساۋساعىمەن شاجامايىنا تىققىشتادى. ەسىك پەن تەرەزەگە ءسۇزىلىپ ءوتىپ ءبىر ءسات اينالاسىنا الارا قارادى. كۇڭگىرت جاناردىڭ كىشكەنە قاراشىعى توڭكەرىلىپ كەتىپ ەدى، كوز ورنىنداعى سارعىش تارتقان الا ايران قوس نۇكتە ەشنارسەگە تۇراقتامادى. سىزىق-سىزاتى كوپ ءاجىمدى ءجۇز تومەننەن جوعارى قاراي ءدىر ەتتى. الدەبىر سيقىر قول جۇگىرىپ ءوتىپ، كارى بەتتىڭ بار بوياۋىن سىپىرىپ اكەتكەندەي بولدى دا، قۇپ-قۋ ءوڭدى ادام تانىماستاي وزگەرتىپ جىبەردى.
ايەلدەر كۇبىرلەستى.
— ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى!
— جاتقىزايىق، تىنىشتالسىن.
— تاستاعان سويىل سورلىعا تيەر دەگەن راس ەكەن. بالاسىنداي باۋىر باسىپ قاپ ەدى. قاۋساعان كوڭىلدىڭ تىرەگى سىندى-اۋ. قيىن عوي.
— ءاي، سول ايماڭدايدى نە ءۇشىن ۇستاپ اكەتىپتى؟
— دابىرلاماشى سەن. مازاسىن المايىق. مىنا بيشارا كوزىن ءىلىندىرسىن.
— ال، ءيا، بىلەسىڭدەر مە؟ نە ءۇشىن الگى ايماڭداي بايعۇستى الىپ كەتىپتى؟
— اركىم ءار ءتۇرلى قاۋەسەت تاراتىپ ءجۇر عوي. ءۇشبيون دەي مە، جاۋ دەي مە، ايتپاڭىز، بەتى جامان! دەپ تاڭدايى تاقىلداعان سارسەننىڭ ايەلى سۇيرەڭدەگەن ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، جاعالاي كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.
— قوي ءارى! جاماناتقا اۋزىڭ قالاي بارادى؟ نە دەپ قارالاماقسىڭ؟ ءۇشبيونى نەسى؟ سوندا ءبىزدىڭ قۇباشجان ءۇشبيون بە ەكەن. قۇباش ءۇشبيون بولسا، وندا سەنىڭ بايىڭ، اناۋ سارسەن الاياق بەسبيون ال، دەپ جانى تىزىلداعان قالامپىر اجەي ايەلگە شاپ ەتە قالدى.
— ادامعا قاراپ وتىرىپ ءسىز دە كۇيە جاقپاڭىز. ول ايماڭداي نەمە ءۇشبيون بولماسا، تەمىرجولدى نەگە بۇزباقشى بولعان، ءا؟ تەكسەرگەندە كىسىلەر كورىپتى. الگى رەلستىڭ بەنتتەرىنىڭ بۇراۋى بوساپ قالىپتى دەيدى. بىرەۋ ۇستىنەن كەپ قالىپ، تولىق بۇلدىرە الماپتى. ايتپەسە پويىز قۇلاپ، سۇمدىق اپات بولادى ەكەن. ونى از دەسەڭ، ورەدنەكتىڭ شۇبار اتىن ادەيى مەرتىكتىرىپ زيانكەستىك جاساعانىن ۇمىتپاڭىز، — دەپ ايەل اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ تىزەرلەپ ءتونىپ بارادى.
— تۇتاق! جامان قاتتى يلاندىم. قۇباشجان تەمىرجول بۇزادى دەيدى. زيانكەستىك جاسادى دەيدى. وتىرىگىڭە بولايىن. سوق، سوق! شۇبار اتتى مەرتىكتىردى دەيدى. وۋ، اتتان دا بۇرىن ءوزى ءولىپ قالا جازدامادى ما؟ ءتىپتى ءالى ساۋىعا دا قويعان جوق ەدى بايعۇس. قايدا اكەتىپتى؟ بىلدىڭدەر مە؟ جاي شاقىرتقان شىعار. قايتىپ كەلەر.
— ءۇيباي-اۋ، ناشاندىك قاينىمنان ەستىگەم. ەشقانداي دا ءۇشبيون دەيتىن ءسوز جوق، جاقىندا عانا جاسى تولىپ، سولداتقا الىپتى عوي ول ايماڭدايدى. كەلسە، كەيىن جەڭىسپەن كەلەر. كەلمەسە، ەلىنە بارار. وعان ەشتەڭە بولا قويماس. قينالعاندا مىنا بايعۇس كەمپىرگە قيىن عوي.
— ءيا، ءيا! باياعى وتاعاسى ءتىرى، بالالارى كوز الدىنداعى كەزدەي ادام بولىپ قۋتىڭداپ قالىپ ەدى، ءدال وسى سوققى اۋىر ءتيدى. ءۇمىتى ۇزىلگەندەي بولدى عوي. قايتەمىز، ءبىر قۇداي ءوزى جار بولسىن!
— ءاي، ايماڭدايى كەتسە، مىنا شۇلدىرلەك قىزى بار ەمەس پە؟ ىليزا ما ەدى اتى؟
— ىليزا عوي. كوپ-كورىم قىز ءوزى. يناباتى جاقسى. اپالاپ رابيعانىڭ قاسىنان شىقپايدى. نەمىس تە بولسا كورگەندى، اقىلدى بالا.
رابيعا تاعى وياندى. كوزىن بادىرايتىپ وتىرعانداردى تەگىس بىر-بىرلەپ شولىپ ءوتتى. ىستىقتاعانداي شاپاندى ىسىرىپ تاستادى. ءبۇرىسىپ بۇكىل دەنەسىمەن سەلك-سەلك ەتتى. ىمداپ ەلزانى شاقىردى.
— ىليزاجان، قۇباش كەلدى عوي. ۇيگە كىرسىن دەشى. توڭىپ قالىپ جۇرەر.
ەلزا ۇندەمەي كەلىپ، جالىنىشتى كوزدەرگە قاراۋعا شىداماي ءقان-سولسىز ءجۇزىن سىرتقا بەرىپ، شاپاندى قىمتاي جاپتى. رابيعا قىزدىڭ الاقانىن سيپالادى.
— الاقان...
كوز الدىنا ەكى الاقان قاتار ەلەستەدى. ەكەۋى دە سۋىق بولاتىن. ءبىراق ەكەۋى دە جىلىتاتىن. ەكەۋى دە جوق. ەكەۋى دە ەگىلتە ساعىنتادى.
— دومبىرا... اپەرشى.
ەلزا كىشكەنە دومبىرانى ۇستاتتى. رابيعا ءسابيدى ەمىرەنە قۇشاقتاعانداي اسپاپتى باۋىرىنا قىستى. تارامىس ساۋساق جىڭىشكە شەككە ءتيدى. دومبىرا زىڭ ەتتى. زىڭ ەتتى، بۋلىعىپ بارىپ ءۇنسىز قالدى. ءاجىمدى بەت تولقىپ كەتتى. يەكتەن جوعارى ورمەلەپ ماڭدايعا قاراي تولقىندى كولەڭكە جۇگىردى. كۇڭگىرت جاناردان جاپ-جاسىل زاپىرانداي بوپ قوس مونشاق ءۇزىلىپ ءتۇستى. رابيعا تالىپ قالدى.
* * *
سارسەننىڭ اۋىز ءۇيى. سىقىرلاۋىق كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە دوڭبەكشىپ قياسبەك جاتىر. نازارى تەرەزەدە. اينەك شىنىسى كوكشىل كوزدىڭ جاس تۇنعان شاراسىنداي دىمقىل تارتقان. ارعى جاعىنان ەلزا سىعالاپ تۇرعانداي.
كەنەت... الدەقايدان شىرىلداي كوتەرىلىپ تۇپ-تۇنىق مۇڭلى ءان جەتتى.
— اپا-ا-ا! دەگبىرى قاشقان قياسبەكتىڭ ىشقىنعان جان داۋسى شىقتى.
كەرەۋەتتىڭ باسىنان اپ-ارىق قولدارىمەن جارماسا ۇستاپ ورنىنان كوتەرىلدى. تالتىرەكتەپ ءجۇرىپ كيىنگەن بولدى. اكەسىنىڭ اۋىر پيماسىن اياعىنا سۇعا سالىپ ەسىكتى شالقاسىنان ءتۇسىرىپ تىسقا بەتتەدى.
دالا جاپ-جارىق. كۇن ساۋلەسى قىستاي كولەڭكە سورعان بالانىڭ كىرپىكتەرىن اشتىرمايدى. كوزىن جۇمىپ از-كەم تۇرىپ قالدى دا، قايتا قوزعالدى.
بۇرىشتان قىبىرلاپ اينالعاندا، ءاليمان كاسسيردىڭ ءۇيىنىڭ سىرتقى قابىرعاسىن لاي بالشىقپەن سىلاپ جاتقان ەلزانى كوردى. ەلزا جالاڭاش قولمەن سۋىق لايدى وت قارىعانداي ءىلىپ الادى دا، ىرسيىپ ايعىزدالعان قابىرعانى قايتا-قايتا ۇيكەلەيدى. بەس-التى بالا قاسىندا تۇر. سۇيرەتىلىپ قياسبەك جاقىنداعاندا، ەلزا ءانىن توقتاتتى.
— قياسبەك؟! سەن نيحت كرانك؟ سەن اۋىرمايدى؟ دەپ ەلزا قارسى ءجۇرىپ كەلىپ بالشىق جۇققان ەكى قولىن تيگىزبەي، قارىمەن بالانى قۇشاقتادى.
قياسبەك جىلى قۇشاقتا تۇرىپ الدەنەگە ءماز بولىپ، الدەنەگە مەرەيلەنە كوڭىلدەندى. جارىعى كوپ جايراڭ كوكتەمگە جاڭا تۋعان جاس تولدەي امان-ەسەن جەتكەنىنە قۋانا ما، ويىن، كۇلكىسى تاۋسىلمايتىن دوستارىمەن قايتا قاۋىشقانىنا ىشتەي مارقايا ما، الدە جۇرەكتە جاتقان ىنتىزار ءاننىڭ ىرعاعىن شالا ەستىپ ماسايرادى ما، وزىنشە كۇلگەن بولادى.
— ىليزا، سەن نەگە بىرەۋدىڭ ءۇيىن سىلايسىڭ؟ كەرەك بولسا ءاليماننىڭ ءوزى سىلاسىن. سەن ونىڭ مالايى ەمەسسىڭ. سۋىق ءتيىپ اۋىراسىڭ عوي.
— ناين، جوق. اۋىرمايدى. اپا تاماق كەرەك. مەن سۋت الادى. اپا سۋت ىشەدي.
قياسبەك تىڭداعان جوق. لاي جۇققان نازىك ساۋساقتاردى ەكى قولداپ ۇستاي الدى. مۇپ-مۇزداي ەكەن. دەمىمەن ۇرلەپ جىلىتپاق بولدى.
— ءبارىبىر سۋىق. ءاليماننىڭ ءسۇتى كەرەك جوق... ىليزا، مەن ساعان بوياۋ قارىنداشىمنىڭ بىرەۋىن بەرەم. ءوزىم اكەلىپ بەرەم. ءيا ما؟
— گۋت، قياسبەك! دانكە... راقمەت...
— ءان. ءان سالشى-ى-ى...
ەلزا ءۇنسىز كەلىستى، شاشىن سىلكىپ قاپ، ماڭدايىن جارقىراتتى.
ءان باياۋ كوتەرىلىپ شارىقتاپ بارادى.
قياسبەك كوكشىل كوزدەرگە قۇمارتا قادالدى. ءبىر كەز... الگى كوزدەردىڭ كىرپىكتەرىنە لىپ ەتىپ قوس مارجان جىلتىراپ قوناقتاي قالدى.
قياسبەك تەرىس بۇرىلىپ موينى سالبىراپ كىبىرتىكتەي باسىپ ۇزاپ بارادى.
* * *
— قۇباشجان-اۋ، قۇلىنىم-اۋ، ويپىر-اي، سونشاما نەگە جۇدەپ كەتكەنسىڭ! قۇر سۇيەگىڭ قالىپتى عوي، بالام-اۋ. باياعىدان بەرى ءبىر كەلمەي وسىنشا نەگە كەشىكتىڭ؟ ىليزاجان ەكەۋمىز ءوزىڭدى كۇتە-كۇتە جالىعىپ ەدىك. سەن بار عوي، سەن تاسباۋىرسىڭ، قۇباش. الدەقاشان كەلەر ەدىڭ عوي ايتپەسە. ىليزا، ساماۋىرعا وت سالىپ تەز شاي قوي. قازان كوتەر.
رابيعا سامبىرلاي سويلەپ وياندى. قامزولىنىڭ قالتاسىن سيپالاپ وراۋلى تۇيىنشەكتى قاسىنا قويدى. ەسىككە قاراپ تىڭ تىڭدادى. ءتۇس كوردى مە، قۋانىپ وتىر.
— ءاي، الگى قۇباش قالقام تاعى شىعىپ كەتكەن بە؟ وتىرمايدى-اۋ، ول، وتىرمايدى. شۇبار اتقا ءشوپ سالىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ ويباي-اۋ، كۇپايكەسى كورىنبەيدى عوي. مىنا بوراندا قايدا بارادى، ەي. تاعى دا ءشوپ تاسىماق پا؟ ءۇسىپ ولەتىن بولدى-اۋ بايعۇس بالا. ەلگەزەك بولعان سوڭ جۇمساي بەرەدى دە. جىلى كيىنسىنشى. موينىنا بوكەبايىن سالسىن. ۇمىتتىرماشى، ىليزا...
رابيعا ءبىر كەزدە ورنىنان كوتەرىلىپ تىسقا تۇرا ۇمتىلدى. ەلزا ۇستاي الدى.
— اپا، سەن جات. دەم ال.
— جىبەر، ىليزا. ءۇسىپ ولەدى الگى قۇباش. ۇيگە شاقىرايىن، ءوزىم شاقىرام...
— اپا، كۋۆاش جوق. ول كەلەدى. ەرتەڭ.
— كەلگەن قۇلىنىم. كەلگەن. وسىندا. الگىندە عانا دالاعا شىعىپ كەتكەن.
ەلزا سۇرىنە-جىعىلا ءجۇرىپ ارپالىسقان رابيعانى پەش تۇبىندەگى ورنىنا سۇيەپ اكەپ وتىرعىزدى. اجەي تىنىشتالعان سوڭ دوڭگەلەك ۇستەلگە داستارقان جايدى. الدىنا تاماق قويدى.
— اپا، سەن شاي ءىش. ىستىق. سونسوڭ سەن باسىڭدى جۋادى مەن. تارايدى. كامم... تاراح بار.
رابيعا قايتادان جۇدەۋ تارتتى. بىرەر كەسە ىستىق شاي ءىشتى دە، كەيىن سىرعىدى. ءسۇزىلىپ قىزعا قارادى: ءاي، ىليزا، سوعىس بىتەر. قۇباشىم دا كەلەر. كەلەدى كۇلىنىم. ەكەۋمىز توي جاسايمىز. جاسايمىز تويدى. كۇنىم، الاقانىڭدى بەرشى. ءتۇۋ، ءجارىلىپ-تىلىنىپ كەتىپتى عوي. اللاي، سۋ تيسە اشىتادى عوي مىناۋ. كىلەگەي جاعار ما ەدى.
— ناين. اۋىرمايدى. اپا، كۋۆاش كەلەدى. سەن ايتتى. ءبىز توي جاسايدى.
ەلزانىڭ جۇزىنە نۇر جۇگىردى.
— ىليزاجان-اۋ، كوكتەم شىقتى عوي. مەنى كۇنشۋاققا اپارشى. كەلشى، يىعىڭا سۇيەنەيىن.
ەلزا كەمپىردى ارەڭ دەپ كوتەرىپ ورنىنان تۇرعىزدى. رابيعا قىزدىڭ جۇدەۋ تۇرىنە قاراپ باسىن شايقادى. قولىن بوساعا جاققا سوزدى.
— جو-جوق! تاياعىمدى اپەر. سوعان تايانايىن. سەن قولىمنان ۇستا، قولىمنان. سۋىق قوي بۋىن-بۋىنىمدى جىبەرمەي ۇستاپ تۇرعان. كۇن ىسىسىمەن قۇلانتازا جازىلام. ەكەۋمىز قۇباشجاندى ءالى-اق قارسى الامىز.
شۋاقتاپ ەسىك الدىندا كوپ وتىردى. توڭىرەككە سىعالاپ كوز تاستايدى. ساباۋىمەن توپىراقتى تۇرتپەكتەپ شيماي-شيماي سىزىق تۇسىرەدى.
ەلزا كەلدى.
— اپا، ءجۇر. سۋ ىسىدى. ساعان باس جۋادى.
— كەيىن، ىليزا. كەيىن.
ەلزا تۇرىپ-تۇرىپ اجەسىنىڭ شاپانىنىڭ ەتەگىن قىمتاپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
تۇلا بويىنا قىزۋ جۇگىرىپ شۋاقتا ماۋجىراپ وتىر. كەتكىسى، تۇرعىسى جوق. ءبىر كەز ايقاي سالدى:
— ىليزا! ۋاۋ، ىليزا، انالار نەگە جۇگىرىسىپ كەتتى؟ نەگە ايقايلاسىپ كەتتى؟
جارىسىپ بالالار كەلەدى. ەڭ الدىندا قورداباي. قياسبەكتى جەتەكتەپ الىپتى.
— اجە! ءسۇيىنشى! جەڭىس! ءبىز جەڭدىك!
— ۋرا-ا-ا! جەڭىس!
— كوپ جاسا، قياسبەك! ءسۇيىنشىڭدى الاسىڭ. بار، باسقالاردى دا قۋانتىڭدار!
ەكى بەتىنە قان جۇگىرىپ ەسى شىعا قۋانعان ەلزا اجەسىن قۇشاقتاي الدى.
— سييگ... جەنيس! اپا، ەندى كۋۆاش كەلەدى!
— كەلەدى كۇنىم، كەلەدى.
— اپا، سەن جىلاعان نە؟ جىلاما.
اق ساباۋ انانداي جەرگە ۇشىپ ءتۇسىپ، كەمپىر شالقالاپ قۇلاپ بارا جاتتى. كۇلگىن ءجۇزدى ىستىق جاس جۋىپ، تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتكەن ءقان-سولسىز بەتتىڭ تور-تور اجىمدەرىنە ءمولت-مولت ىركىلىپ قالدى.
* * *
جاز كۇنى مەيىرلەنىپ، بارىنشا جايناعان. اسپاندا شوكىم بۇلت جوق. تەك تۇستىكتەگى "ءۇش قىزىلدىڭ" باۋرايىندا سۋسىعان كوكشىل مۇنار عانا تىنىم تاپپايدى.
كوز ۇشىنداعى شاعىن ۆوكزالدىڭ ماڭايى قاپتاعان قارا-قۇرىم حالىق.
بۇل اراعا ۇستىنە بار جاڭا ءبىر كيەرىن ىلگەن ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا تەگىس جينالعان. جۇزدەرىنەن قۋانىش نۇرى، كۇلكى شۋاعى توگىلەدى.
— ءاي، سۋلى كوز قاينىم، ساعاتىڭا ءبىر قاراپ جىبەرشى. ۋاقىت جاقىنداپ قالعان جوق پا ەكەن؟ دەپ قىزىل بورتپە ءشالىنىڭ شاشاقتارىمەن ويناعان جاس ايەل قاسىنداعى جىگىتتىڭ شاۋجايىنا جارماستى.
— اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟ دەپ تاڭقى مۇرىندى اۋەلەتە شۇيىرگەن جىگىت قىڭار ەمەس.
— اعاڭنىڭ اكەلگەن ەڭ قىمبات مۇلكىن سىيلايىن.
بۇل ارادا گانس پەن قورداباي دا ءجۇر.
— سەن قياسبەكتى كورگەن جوقسىڭ با، گانس؟
— جوق. مەن شاقىرعام ونى.
— تاعى دا ىليزالارعا كەتكەن عوي.
— كەلەم دەپ ەدى.
— سەن، گانس، اكەڭنىڭ وردەنىن ماعان كورسەتەسىڭ عوي. قولىما ۇستاتاسىڭ عوي.
— ءيا.
بۇل ارادا اركىمگە ءبىر جاقىنداپ، اركىمگە ءبىر جاپاقتاپ سارسەن دە ءجۇر. سارسەندى ەشكىم جاقتىرمايدى. سارسەن ءبارىبىر مويىمايدى.
— اق تۇيەنىڭ قارنىن جارىپ تاستايسىڭ عوي، ءا، كەلىنشەك. اق سۋ، كوك سۋىڭدى دا اياما.
— كوتەك! ساعان نەنىڭ كۇيىگى ءتۇسىپ تۇر.
— سارسەندىكى "كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەردىڭ" كەبى عوي. ابدەن جامان ۇيرەنگەن.
— ايماڭداي بايعۇستى شىداتپاپ ەدى.
سارسەن ودان ءارى تىڭداعان جوق. تارپ-تۇرپ اتتاپ ۇزاپ باردى دا، كىلت بۇرىلدى:
— شاشتارىڭدى ۇرايىن! جەتىسكەن ەكەنسىڭدەر!
* * *
"ءجۇندىنىڭ" تۇمسىعىن الدىمەن قاپ-قارا قويۋ ءتۇتىن كومىپ كەتتى. كومىپ كەتتى دە، ىلە تىپ-تىك كوككە ورلەپ، بۋداقتاپ ۇزاردى. ارتىنشا-اق الگى تۇمسىقتان سۋىرىلا وزىپ، قارا پاروۆوز كورىندى. ارىنداعان پاروۆوز ءبىر، ەكى، ءۇش... جاسىل جولاۋشى ۆاگوندارىن اينالمادان بىرتىندەپ شىعارىپ جاتىر.
ايقاي-شۋ ۆوكزال ماڭىن كەرنەپ كەتتى:
— الاقاي! كورىندى!
— پوەزد كەلە جاتىر!
— اعاتاي-ى-ىم كەلەدى!
— كو-ە-كە-ەم! مەنىڭ كوكەم!
ۆوكزال ۇيىنە جاقىنداعاندا جينالعان جۇرتتان تايساقتاعانداي قارا پاروۆوز وقىس ىشقىنا داۋىس سوزدى دا، ەكى بۇيىرىنەن ىسقىرتا بۋداق-بۋداق اقشىل بۋدى ىتقىتتى.
— بىلاي جولدى بوساتىڭدار!
— ولەمىسىڭ، شەگىن! كەيىن شەگىن!
— ءاي، ءسال شىداساڭدار نەتەدى. ءتورت جىل جاندارىڭ قالاي شىداپ جۇرگەن.
قارا پاروۆوز ءبىراز ءوتىپ بارىپ توقتادى.
جاسىل ۆاگونداردىڭ ەسىكتەرى اشىلار ەمەس.
قاتىپ قالعان كۇتۋشى حالىقتا ءۇن جوق، قىبىر جوق.
كەنەت... ورتا تۇستان ءبىر ەسىك جايلاپ ىشكە قاراي اشىلدى. ەكى-ۇش تەپكىشەكتى باياۋ ساناپ باسىپ الدەكىم جەرگە ءتۇستى.
جالعىز سولدات!..
تۇرعاندار قايتا داۋرىعىسىپ الگىگە لاپ قويدى.
شىرىلداعان بالا داۋسى...
قارلىققان شال داۋسى...
ەنتىككەن انا وكسىگى...
ءبارى قابات ءوربىپ، قابات تۇتاسىپ، جالعىز سولداتتى تۇس-تۇستان قاماپ الدى.
سالدەن كەيىن سولداتتى تورت-بەس ادام ءبولىپ اكەتتى. تۇرعاندار جۇزىندە ايىقپاعان رەنىش پەن ساعىنىش سىزى تۇنىپ قالىپتى. ەكى-اق مينۋت ايالداپ وتە شىققان پوەزدىڭ سوڭىنان كوز المايدى.
* * *
گانس پەن قورداباي ءىلبىپ كەلەدى.
— كوكەڭ كەلەدى. سەن جىلاما.
— جىلاعام جوق. گانستىڭ كوكشىل كوزدەرى مونشاق جاستاردان بۇلدىراپ كورىنبەي تۇر.
— كەلەدى. جاڭاعى ورال دا امان-ەسەن كەلدى. ال، سەنىڭ كوكەڭ — گەروي. گەرويلار ولمەيدى.
گانس بۇرىلىپ الىپ، شىرقىراپ جىلاپ ايدالاعا بەزە قاشىپ بارادى.
— گانس! گا-ا-انس! مەن ساعان ارقار قۇلجامدى بەرە-ەم!.. مەن سەنى جاقسى كور-ە-ەم! گا-ا-انس!
قوردابايدىڭ اپتىققان داۋسى شىرقاۋ كوككە ءسىڭىپ ءۇزىلدى.
* * *
بىرىنە-بىرى ءيىن تىرەسە جالعاسقان توقال تامداردىڭ قاسىنداعى جۇرتتىڭ قاراسى دا قوماقتى. بۇلار دا ۆوكزال جاققا كۇن سالا قاراپ قالىپتى.
ەكى شەتتە ەكەۋ عانا ءۇنسىز شوقيىپ وتىر. ولار نەسىپجان مەن قالامپىر اجەي. اجەي جۇزىندە ءۇمىت تىلەگى ءاجىمدى ءجۇزدى تىلگىلەگەن جاس تامشىلارىمەن تىرىلسە، كەلىنشەك قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلانىپ الىپتى. تىرەگىنەن ايرىلىپ، ءۇمىتىن ۇزگەن جان ءدال سولاي مەلشيەدى.
* * *
ەسىكتى سارت ەتكىزىپ اشىپ، ەلزا ۇيگە جۇگىرىپ كىردى. پەش تۇبىندە ءبۇرىسىپ وتىرعان رابيعا اجەيگە قۋانا قاراپ، ەنتىگە سامبىرلادى:
— اپا! زولدات، كريگەر كەلەدي!
— كىم؟! كىم دەيسىڭ ىليزا-اۋ؟!
— زولدات! كريگەر. اسكەر.
— ويباي-اۋ، قۇباش ەمەس پە؟
— يا، يا! كۋۆاش زولدات! سول!
رابيعا تىربانىپ قول سوزادى. تۇرا الماي جان ۇشىرادى.
— اپا! ءجۇر! ءبىز كۋۆاشتى كورەدي... كۋۆاش قۋانادى.
تالتىرەكتەتىپ اجەيدى ەسىك الدىنا الىپ شىقتى.
— قايدا؟ كانە؟ ىليزا-اۋ، نەگە كورىنبەيدى؟
— اناۋ... اندا قارا. بانحوف... ۆوكزال جاققا...
— قۇدايىم-اۋ، شىنىمەن يىگەنىڭ بە؟ كورگەنىڭ بە كوز جاسىمدى. اناۋ، مەنىڭ قۇلىنىم عوي، قۇباشىم عوي!.. رابيعا اجەنىڭ بۇكىل تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى.
* * *
قاراسۋدىڭ وتكەلىنەن بەرى شىققاندا، جالعىز سولدات وزىمەن ىلەسىپ كەلە جاتقانداردان ءبولىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلادى. ەكى قولىن جايىپ ايقاي سالدى:
— اپا! اپا-تا-اي!
بالاسىنىڭ داۋسى ەستىلگەندە قالامپىر شەشەي ىرشىپ ءتۇستى. قولىمەن جەر تىرەي كوتەرىلىپ، داۋسىن اڭىراتتى:
— قۇلىنىم! ورالىم!
بۇلدىراعان كوزدەر تۇك كورسەتپەسە دە، ۇلىنىڭ ءيسىن سەزە مە، باعىتى دۇرىس. انالىق مەيىردى جان-جاققا تۇگەل اقتارىپ، ورالىن قۇشاعىنا الدى.
— نەگە بوگەلدى؟ نەگە كىدىردى؟
رابيعا اجەي ىليزاعا سۇراقتارىن قارداي جاۋدىردى.
ەلزا يەگى كەمسەندەپ جاق جازا الار ەمەس. اقسەلەۋ شاشتارىن سىلكىلەپ اجەسىنىڭ يىعىنا بەتىن توسەپ جىلاپ جىبەردى.
— ءاي، نە بولدى؟ ايتساڭشى.
بىرىنە-بىرى سۇيەنگەن ەكەۋگە كىشكەنە قياسبەك كومەككە كەلدى. اجەسىنىڭ قولتىعىنىڭ استىنان كىرىپ تالدىرماش دەنەسىن تىرەۋ عىپ توسادى.
— اجە، ورال عوي كەلگەن. سولداتتار ورالا باستادى! كەشىكپەي قۇباش اعاتايىم دا قايتار.
— قايتادى... ورالادى قۇلىنىم.
* * *
سارسەن تۇسكى اسىنا كۇندەگى ۋاقىتىنان ءبىراز كەشىگىڭكىرەپ كەلدى.
— شاي سۋىپ كەتتى، قايدا ءجۇرسىڭ؟ الدە ءبىر جەردەن تويىپ كەلگەن شىعارسىڭ.
— قايدا ءجۇرۋشى ەم، دەساتنەك جۇمسادى. ەباكۋاسيامەن كەلگەندەر تۇگەل ءوز مەكەندەرىنە قايتاتىن بوپ، ءبارىن اياق استىنان ستانساعا جينادىق. قازىرگى ەكىدەگى تۇسكى پويىزبەن جۇرگىزەدى.
— ىليزا شە؟ و دا كەتە مە؟ دەپ داستارقان شەتىنەن قياسبەك ۇشىپ تۇردى.
— ە-ە، كەتپەي، ول سونداي-اق كىمگە داركەر ەدى. اناۋ اۋىش كەمپىردەن كورەسىمدى كوردىم عوي. ىليزانى جىبەرمەيمىن دەپ بايبالام سالىپ، دىڭكەمدى قۇرتقانى. قىزدى ۇيدەن كۇشپەن سۇيرەپ شىعاردىق.
قياسبەك ەشتەڭەگە بۇرىلماي اپىل-عۇپىل دالاعا ۇمتىلدى. اسىعىپ ءجۇرىپ كەتىك توستاعانداعى ءسۇتتى اياعىنىڭ ۇشىمەن قاعىپ كەتتى.
— قاعىنعىر-اي، اقتارىپ تاستادىڭ عوي!
— قايدا باراسىڭ؟
اكە-شەشەگە بۇرىلىپ قاراپ جاۋاپ بەرۋگە شاماسى جوق، تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان، قياسبەك ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى ستانسياعا دالاقتاپ جۇگىرىپ كەلەدى.
قاسىندا قاتارلاسا ەنتىككەن قورداباي باستىرمالاتا ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەيدى.
— تەز! بولساڭشى! نەگە بوگەلەسىڭ؟
قوردابايدىڭ سيراعى ۇزىن، ونىڭ ۇستىنە قىستاي اۋىرىپ تۇرعان جوق. وزىپ بارادى دا توسىپ الادى.
— بولساڭشى، سۇيرەتىلمەي!
تۇمسىقتان سۇعىنا اينالعان جولاۋشى پوەزى كورىندى. تاقالىپ قالدى. قياسبەك ءتىپتى جان ۇشىردى. قورداباي دەدەكتەتىپ قولىنان جەتەكتەپ الدى.
— پويىز ەكى-اق مينۋت توقتايدى. كوكەم ايتقان. بول ەندى. تەز جەتەيىك.
پوەزد كوپ كىدىرمەي وتە شىقتى. ستانسيا تۇسىندا پاروۆوزدىڭ مۇرجاسىنان ىتقىعان قويۋ قارا ءتۇتىنى عانا قالىقتاپ تۇرىپ قالدى.
— ىليزا! مەن ساعان بوياۋ قارىنداشىمدى بەرەم! مەن ساعان قۇباش اعاتايىمنىڭ دومبىراسىن تارتام. كەتپەشى، ىليزا! كەتپەشى، اپكە!..
قياسبەك قارىنداشتى قۇلاشتاپ لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى.
قورداباي قاسىندا جۇرەلەپ وتىرىپ ىزىڭ-ىزىڭ سويلەپ جاتىر. پاروۆوزدىڭ اششى ارقىراۋى مەن ءوزىنىڭ ءدىرىلدى وكسىگى اراسىنان ءبىر كەزدە قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس ءان جەتكەندەي بولدى. ەلزانىڭ مۇڭدى اۋەنى.
— ىليزا، ۇمىتپا!..
* * *
قياسبەك تابالدىرىقتان اتتادى.
— اجە، مەن ساعان كەلدىم.
— قياسبەكپىسىڭ؟ جالعىز قالدىم عوي، قاراشىعىم! قۇباشىم قايدا؟ ىليزام قايدا؟ ايتشى، نەگە اكەتتى؟ قوس قۇلىنىمدى مەنەن نەگە ايىردى؟
قياسبەك كەمپىردىڭ الاقانىنا ماڭدايىن تيگىزدى.
— اجە، مەن ساعان كەلدىم...
قۇباشتىڭ ىرگەدە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراسىن الدى. مالداسىن قۇردى. سۇق ساۋساق شەككە ءتيدى. دومبىرا زىڭ ەتتى. زىڭ ەتتى، ءۇنسىز قالدى.
— تارت، قۇلىنىم! تارت.
تىڭق-تىڭق كىبىرتىك شەرتىس باستالدى. مۇمكىن ول ءبىر كەزدە قۇباش ايماڭدايدىڭ "اق تىلەگىن" جورعالاتار. ەلزا ىليزانىڭ اسەم ءانىن شىرقار. ازىرشە ءتاي-تاي باسقان سابيدەي كىبىرتىكتەپ جىلجىعان نازىك ساۋساقتار جۇبانىش كۇيىن تۇرتىنەكتەپ ەمىپ جاتىر. وسى "جۇبانىش" اتتى كۇي بولاشاققا ءدان تاستاعان قۇدىرەت ەكەنىن ءدال ءقازىر انىق ۇعىنباسا دا، اناۋ كۇڭگىرت جانارعا ءۇمىت ساۋلەسىن ءتۇسىردى.
— اجە، مەن ساعان كەلدىم!..
1980 جىل
You Might Also Like
