InfoHub Logo

ساۋاتتى جازۋ ماسەلەسى ءتىل عىلىمى سالاسىندا اۋىق-اۋىق شەشىمىن ىزدەپ تۇراتىنى بەلگىلى. ەملە ەرەجەمىزدىڭ بەكىتىپ بەرگەن قاعيدالارى زامان وزگەرگەن سايىن قولدانىستاعى ارەكەتتەر بارىسىندا كەرەعارلىق ۇدەرىسىنە ۇشىراپ جاتادى. كەيدە ولاردى «ورفوەپيالىق زاڭدىلىقتارىمىز» مويىنداماي قويادى. وسىعان وراي، مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە بىرىككەن سوزدەردىڭ جازىلۋى، ءسوز تىركەستەرىنىڭ جازىلۋى، قوسىمشالاردىڭ دۇرىس جالعانۋى، كەيبىر ءتۇبىر سوزدەردىڭ جازىلۋى توڭىرەگىندە ۇسىنىستار مەن ەسكەرتپەلەر جاريالانىپ تۇرادى. عالىمدار عىلىمي جول ىزدەيدى، جازۋشىلار ءتىل تازالىعىن قورعايدى، وقىرمان قاۋىمى قولدانۋ ەرەكشەلىگىن نەگىزگە الادى. ءبارىنىڭ ماقساتى – انا ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ۇلىقتاۋ. ەملەنىڭ ەكشەلۋى قاتەلىكتى تابۋدان ەمەس، سول قاتەلىكتىڭ ورنىنا دۇرىس ۇسىنىس ايتۋمەن عانا جۇزەگە اسادى. قىسقارعان سوزدەرگە جالعاناتىن قوسىمشا سوڭعى ءسوزدىڭ تولىق نۇسقاسىنداعى سوڭعى دىبىسقا بايلانىستى جالعانادى دەيتىندەر ءقازۇۋ-نىڭ دەپ جازادى دا، قىسقارعان سوڭعى دىبىستىڭ ايتىلۋىنا بايلانىستى جالعايتىندار قازۇۋ–دىڭ دەپ جازادى. بۇل ەكى ءتۇرلى نۇسقا باسىلىم بەتتەرىندە قاتار قولدانىلىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ەكىنشىسى دۇرىس نۇسقا ەكەندىگىنە ءبىر عانا اقش قىسقارعان سوزىنە قوسىمشا جالعاۋ ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. ەگەر ءبىرىنشى قاعيدا بويىنشا جازساق – اقش-نىڭ (امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ)، ال ەكىنشىسى بويىنشا اقش-تىڭ. ەگەر بۇل ۇسىنىسقا كەلىسپەيتىندەر بولسا، قوسىمشانىڭ باسقا ءتۇرىن جالعاپ كورسەتىڭىز: قازۇۋ-نە الدە قازۇۋ-عا، اقش-نا الدە اقش-قا. دۇرىسى – سوڭعى قىسقارعان ءسوزدىڭ باس ءارپىنىڭ ايتىلۋىنا قاراي قوسىمشا جالعاۋ. بىرىككەن سوزدەردىڭ جازىلۋىنداعى ءارالۋاندىق تا بىرىزدىلىك سيپات الا الماي كەلەدى. بۇل كۇردەلى اتاۋلاردىڭ بىرىككەن تۇسىنداعى قاتار كەلگەن ەكى داۋىستىنىڭ ءبىرىنشىسى ايتىلمايتىندىقتان كەيدە ونى ءتۇسىرىپ جازامىز دا، كەيدە ەكى داۋىستىنى دا قاتار جازامىز: سارىارقا، جانۇزاق (جانىۇزاق) قاراوي، ۇلمەكەن (ۇل ما ەكەن). ارينە، كەز كەلگەن تۇلعانىڭ نەگىزگە الاتىنى – ورفوگرافيالىق سوزدىك. سوزدىكتە ءدال وسىلاي بەرىلگەن. ەرەجەسى كەيبىر جالقى ەسىمدەردىڭ وسىلاي جازىلاتىنى تۋراسىندا عانا. ەگەر بىرىككەن سوزدەردىڭ قاتار كەلگەن ەكى داۋىستىسى «قىساڭ – اشىق» تۇلعاسىندا كەلسە، ەكەۋى دە جازىلىپ، «اشىق – اشىق» تۇلعاسىندا كەلسە، العاشقىسى ءتۇسىرىلىپ جازىلادى دەسەك، ەملەمىز ەرەجەدەن اقساي قويماس ەدى. ەرەجەنىڭ قۇرامىنا كەيبىر دەگەن ءسوز قوسىلسا، ول قاعيدا ەرەجەلىك سيپاتىنان ايىرىلادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋى مورفولوگيالىق سالادا كورىنىس تاپقانمەن (قوسىمشانىڭ جازىلۋى، كۇردەلى ءسوزدىڭ جازىلۋى)، دىبىستىق جۇيەنىڭ مازمۇنىنان الشاقتاپ كەتپەيدى. ەملە ەرەجەسىنىڭ 70-80 پايىزى دىبىسقا بايلانىستى دەگەن پىكىرلەردىڭ ءوزى تولىق اقيقات ەمەس. ويتكەنى ەملە ەرەجەسىنىڭ ەرەجە دارەجەسىندە قالىپتاسۋىنا ماجبۇرلەيتىن – ورفوەپيا زاڭدىلىعى. ال ورفوەپيا دىبىستاردىڭ ايتىلۋ جۇيەسىنە نەگىزدەلەدى. قازاق ءتىلى دىبىستارىنا قاتىستى ەرەجەلەردىڭ ءبارى ورفوەپيا زاڭدىلىعىنا قاتىستى تۋىندايتىنىن ىقپال تۇرلەرىنەن، بۋىن تۇرلەرىنەن، قوسىمشالاردىڭ ۆاريانتىلىعىنان ايقىن كورۋگە بولادى. قانشاما ماجبۇرلەپ، جالعان قاعيداعا باعىندىرا جازساق تا، فونەتيكا سالاسىن تالداپ وقىتقان تۇستا قاراما-قايشىلىققا ۇشىراسامىز دا وتىرامىز. ي دىبىسىن داۋىستى دەپ وقىتامىز دا، ونىڭ ەشۋاقىتتا قىساڭ ى جانە ءى داۋىستىلارىنسىز ايتىلمايتىنىن قاپەرىمىزگە المايمىز. جي، كي، قي تۇرىندە ءتۇبىر ەتىستىك قىلىپ، ءبىر بۋىندى ءسوز رەتىندە تۇسىندىرەمىز. بۇدان كەيىن بۇل سوزدەردى نەگىزگە الماي-اق باسقا تاقىرىپتاردى وتۋگە بولار ەدى عوي. جوق، وسى سوزدەرگە داۋىستىدان باستالعان قوسىمشانى جالعاۋعا بەيىم تۇرامىز. ءسويتىپ داۋىسسىزدان كەيىن كەلەتىن جالعاۋدى جالعاپ جانە ەكى داۋىستى قاتار كەلگەندە بايقالاتىن  كەيىندى ىقپالدى جوققا شىعارىپ، وقۋشىنىڭ الدىندا ەكىجۇزدىلىك تانىتامىز. سالىستىرىپ كورەيىك:

ورفوگرافيا بويىنشا -  ورفوەپيا بويىنشا -

  كي + ءىن   كى + ءيىن

  جي + ىل   جى + يىل

  قي  + ىل   قى  + يىل

ەگەر وسى سوزدەردىڭ ەملە ەرەجەسىنە ساي تۇرلەرىنە دىبىستىق جۇيەنىڭ ەرەجەسى بويىنشا (داۋىستىدان كەيىن قوسىمشا داۋىسسىزعا باستالادى) قوسىمشا جالعاساق (كي – م، جي – م، قي – م) ايتا الماس ەدىك. ايتا الماۋ دەگەن ءسوز – ورفوەپيا زاڭدىلىعىنىڭ بۇزىلۋى. ورفوەپيا – ءسوزدىڭ ايتىلماۋى ەمەس، دۇرىس ايتىلۋى. قازىرگى قازاق تىلىندەگى ۋ «داۋىستىسى» دا وسىنداي كەرەعارلىقتى قايتالاۋدا:

ورفوگرافيا بويىنشا  -   ورفوەپيا بويىنشا  -

  تۋ + ىس  تۇ + ۋىس

  جۋ + ىس    جۇ + ۋىس

  بۋ + ىس  بۇ + ۋىس

ەرەجەلەرگە سۇيەنەتىن بولساق، بۇل ەتىستىكتەرگە دە ەتىس جۇرناعى – س كۇيىندە جالعانۋى ءتيىس ( تۋ – س، جۋ – س، بۋ – س ). بالاباقشادان باستاپ، مەكتەپ بىتىرگەنشە وقىتىلىپ كەلە جاتقان دىبىستىق جۇيەنى وزگەرتە سالۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ءبىراق ءوزىمىز ايتقان ەرەجەلەرىمىزدى تەرىسكە شىعارماۋ ءۇشىن وسى ەكى دىبىسقا قاتىستى( ي مەن ۋ) جاساندىلىقتى تۇسىندىرگەنىمىز ءجون دەپ ويلايمىن. ونى ءتۇسىندىرۋدىڭ ءبىر جولى – جوعارىداعى ۇلگىلەرىمىز. ال ەكىنشى جولى – بۋىن تۇرلەرىن وتكەن تۇستا ايقىندالاتىن كورىنىستەر. وقۋلىق اتاۋلىنىڭ بارىندە بۋىننىڭ ەرەجەسى ءبىرىڭعاي تۇسىنىكتە بەرىلەدى. ول – ايتقان كەزدەگى سوزدەردىڭ تولقىندى بولشەگى. ياعني، بۋىن ايتۋعا بايلانىستى ەرەكشەلەتىنىن ءبارى مويىندايدى. ءبىراق قالاي ايتۋ كەرەكتىگىنە ءمان بەرىلمەي كەلە جاتقان سەكىلدى. سوزدە قانشا داۋىستى بولسا، سونشا بۋىن بولادى دەگەن جاتتاندى ەرەجەمىزدى ايتىپ الامىز دا، بۋىن دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن بۋىنعا دۇرىس بولە الماي كەلە جاتقانىمىزدى مويىندامايمىز. ويتكەنى بۋىن قالپىندا بولشەكتەيمىز دە، ايتىلۋ ۇستانىمىن جوققا شىعارامىز. جالپى بۋىننىڭ تۇرلەرىنە قاتىستى بەرىلگەن تۇجىرىمداردى نەگىزسىز قالدىرامىز. دۇرىسىن ايتقاندا، ءسوزدى ايتىلۋىنا قاراي بۋىنعا بولمەي، بۋىنىنا قاراي ايتىپ ءجۇرمىز. مىسالى: سۋ-ىق، جۋ-ىق، كي-ىم، بي-ىل، جي-ىر-ما ت.ب. سوندا بۋىن دەگەنىمىز نە؟ بۋىن دەگەنىمىز - سوزدەردىڭ ىرعاقتى (ءريتمدى) بولشەكپەن ايتىلۋى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردا (سۋ-ىق، جۋ-ىق، كي-ىم، بي-ىل، جي-ىر-ما، بۋ-ىن) وسى ىرعاق بۇزىلدى. بۇلاردى ىرعاقپەن ايتاتىن بولساق :  سۇ –ۋىق، جۇ-ۋىق، كى-يىم، بى-يىل، جى-يىر-ما، بۇ-ۋىن تۇرىندە، ياعني دۇرىس كۇيىندە بولادى. پروفەسسور ايتباي ايعابىل ۇلىنىڭ ...بۋىننىڭ تۇرلەرىنىڭ... ءسوز باسىندا، ورتاسىندا، سوڭىندا كەلۋى دەگەنگە ونشا كوڭىل اۋدارماي، تەك دىبىستىق قۇرامىنا قاراي تانۋ باسىم بولىپ كەلەدى دەگەن ەسكەرتۋى ماڭىزدىلىعىن وسى تۇستا شىڭداي تۇسەدى (1). بۋىننىڭ ءداستۇرلى ءۇش ءتۇرىنىڭ (اشىق، تۇيىق، بىتەۋ) ءسوز قۇرامىنداعى قالىپتى ورىندارىن بۇرمالاۋدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاعانىمىز ( بۇرمالاپ وقىتۋ) ، ارينە، وكىنىشتى-اق. وقۋلىقتاردا انىق كورسەتىلگەن  جالاڭ اشىق بۋىن ءسوزدىڭ باسىندا عانا كەلەدى (2)، تۇيىق بۋىن سوزدەردىڭ باسىندا كەزدەسىپ وتىرادى (3) دەلىنگەن پىكىرلەرمەن ساناسۋدى قويعاندايمىز. ايتپەسە، مەكتەپ بىتىرۋشىلەرگە ارنالعان ارنايى وقۋ قۇرالدارىندا تومەندەگىدەي تاپسىرما بەرىلمەس ەدى

№ 6 نۇسقا، 21-تاپسىرما. قاي ءسوزدىڭ 4ء-شى بۋىنى تۇيىق بۋىن؟

ا. تاريحي جەرلەردى ارالاۋ وتە كەرەمەت.

ۆ. مەن ادەبيەت ساباعىن جاقسى كورەمىن.

س. تاۋدان تومەنگە قاراي قۇلديلادى.

د. اقىرىن باسىپ ۇيگە جاقىندادى.

ە. ونىڭ اعاسى جاۋ تىلىندا قازا تاپتى.

№7 نۇسقا، 4-تاپسىرما. قاي ءسوز تاسىمالدانادى؟

ا. ەكى  س. اشىق   ە. ءسوز

ۆ. ءبىر  د. بۋىن

16-تاپسىرما. تاسىمالداۋعا بولمايتىن ءسوزدى تابىڭىز؟

ا. قيىر  ۆ. سۋىق   س. بەيىم  د. قيا  ە. جيھان

№8 نۇسقا، 1-تاپسىرما. قاي سوزدە تاسىمالدانبايتىن بۋىن بار؟

ا. اۋليە  س. باتەڭكە  ە. كۇرتەشە

ۆ. جارمەڭكە  د. شەمىشكە

(قازاق ءتىلى: ۇبت-عا دايىندىق وقۋلىق-تەست.الماتى، شىڭ - كىتاپ، 2013).

«دۇرىس» جاۋاپتارىنىڭ استىن سىزىپ كورسەتتىك. تۇيىق بۋىندى ءتورتىنشى بۋىنعا دەيىن اپارىپ، جالاڭ اشىق بۋىندى ءۇشىنشى بۋىنعا قويعان وقىتۋشىنىڭ ورفوەپيا زاڭدىلىعىنان حابارى بارلىعىنا كۇماندانباسقا امالىڭ جوق. ءتىپتى تاسىمالدىڭ وزىندە داۋىستى دىبىستان باستالاتىن بۋىننىڭ ەكىنشى جاققا اپارىلمايتىنى دا اشىق ايتىلعان عوي. ماسەلەنىڭ ءبارى ي مەن ۋ – دىڭ داۋىستى دىبىستار قاتارىنا كىرگىزىلۋىنەن بولسا، سول ەكەۋىن داۋىستى قىلمايتىن مىسالدار دا جەتكىلىكتى ەمەس پە؟! تەرىس تۇجىرىمدى وقۋشىنىڭ ساناسىنا سىنالاي بەرگەننەن ۇتارىمىز شامالى. عىلىم سالاسىندا بۋىننىڭ الماسۋى، بۋىننىڭ جىلىسۋى دەگەن ۇعىمداردىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. ونى قوسىمشالاردىڭ داۋىستىدان باستالۋى مەن قاتار كەلگەن ەكى داۋىستىنىڭ العاشقىسىنىڭ ايتىلماۋىمەن دالەلدەيمىز. بۇدان ەرەكشە عىلىمعا ءتان جاڭالىق ىزدەمەگەنىمىز ءجون. ونى ورفوەپيا زاڭدىلىعىنا اپارىپ تەلىگەنىمىز -  الدەقايدا جەڭىلىرەك. قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ ورتاسى مەن سوڭىندا جالاڭ اشىق بۋىن مەن تۇيىق بۋىن ايتىلمايتىن بولعاندىقتان، وسى بۋىن تۇلعاسىنداعى قوسىمشالار نە ەكى دىبىستى اشىق، نە بىتەۋ بۋىننىڭ قۇرامىنا كىرىپ ايتىلادى.

مىسالى: تول +ى = تو-لى، بار +ىم=با-رىم، جاي +ىل = جا - يىل. بۇل جەردە دىبىسقا ەمەس، بۋىن ىرعاعىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە نازار اۋدارعانىمىز  ورىندى. ەندى قوسىمشاسىز-اق، بىرىككەن سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ ارا جىگىندەگى بۋىن وزگەرىسىن بايقايىق. جالاڭ اشىق نەمەسە تۇيىق بۋىن ايتىلمايتىندىقتان، بۋىن ىقشامدالادى. جالاڭ اشىك بۋىن ەكى دىبىستان تۇراتىن اشىق بۋىنعا، ال تۇيىق بۋىن بىتەۋ بۋىنعا اينالادى:

بىرىككەن سوزدەر:   تىركەس ۇلگىسىندەگى سوزدەر:

سا-رى-ار-قا – سا-رار-قا،  سا-رى  ال-تىن  -  سا-رال-تىن،

سا-رى -و-زەك – سا-ءرو-زەك،   با-سى  ا-شىق  -  با-سا-شىق.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، سوزگە جالاڭ اشىق بۋىن مەن تۇيىق بۋىن نەمەسە وسى بۋىندار ۇلگىسىندەگى قوسىمشالار جالعانعاندا عانا  بۋىن الماسۋ ۇدەرىسى جۇرەدى. ال ەكى دىبىستى اشىق نەمەسە بىتەۋ بۋىن جانە وسى ۇلگىدەگى قوسىمشالار جالعانعاندا ءسوز قۇرامىندا بۋىن الماسۋ قۇبىلىسى بولمايدى. ويتكەنى بۇل بۋىندار مەن وسى ۇلگىدەگى قوسىمشالار ءسوزدىڭ باسىندا، ورتاسىندا، سوڭىندا ەركىن ايتىلا بەرەدى.

ارينە، قانشاما جىلدار وقىتىلىپ كەلە جاتقان، وقۋلىقتا بەكىتىلىپ بەرىلگەن ەرەجەلەردى لەزدە وزگەرتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاساۋدان اۋلاقپىز. ۇسىنىمىز - وقۋشىمىزعا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ جاساندى ەكەنىن تۇسىندىرە وقىتۋ كەرەكتىگىن وقىتۋشىنىڭ ار-وجدانىنا جۇكتەۋ. ايتپەسە، ءبىپ – بيىك، جىپ- جيناقى، سۇپ-سۋىق، قۇپ-قۋ شىرايلارىنداعى  ءبىپ، جىپ، سۇپ، قۇپ كۇشەيتكىش بۋىندارىنىڭ قايدان شىققانىن دۇرىس وقىتقان وقۋشىنىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. دۇرىس وقىتقان وقۋشىنىڭ جوعارىدا بەرىلگەن تەست تاپسىرمالارى ۇلگىسىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىنە كوزى تولىق جەتەدى. ەملە ەرەجەسىنىڭ دىبىستىق جۇيەگە نەگىزدەلەتىنىن، ال دىبىستىق جۇيەنىڭ كۇرە تامىرى  ورفوەپيامىزدا جاتقانىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز -  وقۋشىمىزعا ەملە ەرەجەسىندەگى شىنايىلىقتىڭ قاستەرلىلىگىن پايىمداتۋ

قايسار قادىرقۇلوۆ

ادەبيەتتەر:

1. ا.ايعابىلوۆ، قازاق ءتىلى مورفونولوگياسى مەن لەكسيكولوگياسى – الماتى:2006، 272 ب.
2. ع.ءابۋحانوۆ، قازاق ءتىلى – الماتى: 1982، 282 ب.
3. ءى.كەڭەسبايەۆ، ع.مۇسابايەۆ، قازىرگى قازاق ءتىلى – الماتى:1975، 305 ب.

 

---