ەر-توقىم-ۇلتتىق جادىگەر
ەر-توقىم-ۇلتتىق جادىگەر.
كەڭ دالانى مەكەندەگەن حالقىمىز جىلقى مالىن مىنسەڭ كولىك، جەسەڭ ازىق، ىشسەڭ سۋسىن،- دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. ات-ەر قاناتى دەيدى. ۇلتتىق ويىنىمىزدا دا اتپەن كورسەتىلەتىن تۇرلەرى كوپ. ولاي بولسا كۇندە اتقا ءمىنىپ جۇرمەسە دە، ەر-توقىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن جاس ۇرپاق ءبىلۋى ءتيىس. ەندەشە ەر تۋرالى اڭگىمە قوزعايىق. اتام قازاق ازاماتتىڭ جەتى قازىناسى بولادى دەيدى:
1. جۇيرىك ات
2. بەرەن مىلتىق
3. قۇماي تازى
4. وتىرىك پىشاق
5. الماس قىلىش
6. قاجىماس قايرات
7. اقىلدى ايەل
وسى جەتى ءتۇرلى قيماسى بار ەر جىگىت-تۇعىردان تايعانشا جاسىق بولىپ جاسىمايدى، دوسىنا دا، جاۋىنا دا ادىلەتتى، مەرەيلى بولارى داۋسىز. ەل باسىنا كۇن تۋسا جانىن بەرەرگە ءازىر. ات قۇلاعىندا ويناعان ازاماتتىڭ جۇيرىك اتىنىڭ ەر – توقىمى وسال بولماسى انىق. حالقىمىز جىلقى مالىن قادىرلەگەن. اتتى ەر قاناتىنا تەڭەگەن. ەر ازامات اتىن باپتاپ ۇستايدى. كۇمىستەلگەن ەر-توقىم اتقا جايلى بولۋى كەرەك. جىلقىنىڭ قاسيەتى سول يەسىنىڭ كوڭىل كۇيىن سەزىپ، ءتۇسىنىپ وتىرادى. سىنعا تۇسەر، كوكپاردا ات يەسىنىڭ ىڭعايىنا باعىنى، تارتىستا ەكىلەنە جەلپىنىپ كەتەدى. الامان بايگەدە قاناتتانا، ەسىلە جۇيتكيدى. قيقۋلاعان ادامداردىڭ داۋىسىنان جىگەر الا كوسىلە، باۋىرىن جازا شابادى. جەكپە-جەكتە قامشىلاسقاندا، شوقپارلاسقاندا، نايزالاسقاندا باتىرعا ىڭعاي بەرەدى، كۇش-قۋات، دەم بەرە كومەكتەسەدى. مىنە جىگەرلى جىگىتتىڭ اتى قاسيەتتى بولاتىندىعى سوندىقتان. ەجەلدەن بايگە اتتىڭ ەتىن جەمەيدى. باس سۇيەگىن قاستەرلەپ بيىككە ءىلىپ قويۋ ءداستۇرى بار. حالقىمىز ءتورت تۇلىك مالدى بابالارعا تەڭەگەن.
تۇيە-ويسىلقارا، جىلقى-قامبار اتا، سيىر-زەڭگى بابا، قوي-شوپان اتا. ۇرپاعىن قارشادايىنان اشامايعا وتىرعىزىپ، اتقا ۇيرەتكەن. ەندى اڭگىمە اتقا جايلى ەر-توقىم جايىندا بولماق.
اكەم قونانوۆ دۇيسەنباي اتبەگى بولعان ادام ەدى. زامانداسى شۇبارتاۋلىق ماعاۋيا اقساقالمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان. 1950-60 جىلدارى سەمەيدە وتەتىن ات جارىستارىنا بايگە اتتارىن جارىسقا قوساتىن. اكەمنىڭ شەبەرلىگى دە بار ەدى. دومبىرا جاساپ، ەر قوساتىن. مەن بەس جاسقا كەلىپ، سۇندەت تويعا ارناپ مۇسىلماندىققا سىي ازىرلەدى. ول سىي ماعان ارنايى ەر-تۇرمان ەدى. جىلقىعا ءمىنۋ ءۇشىن جاقسى ەر-تۇرمان قاجەت. بۇرىنعىلار جۋان وسكەن اعاشتىڭ تامىرىنان ەر شاۋىپ قوساتىن. ەر-توقىمدى جاسايتىن ادامدى ەرشى دەيدى. ەردى قوسادى. ەر ءتورت بولىكتەن تۇرادى.
• الدىڭعى جاعىن ەردىڭ قاسى دەپ اتالادى.
• ەكى جاعىن قاپتال دەيدى.
• وتىراتىن جەرىن، نەگىزىن ارقالىق دەپ اتايدى.
توقىمىن قۇرىم كيىزدەن ءپىشىپ، استارلاپ تىگەدى. ايىل مەن ۇزەڭگىنى كۇمىسپەن اشەكەيلەيدى. جۇگەن مەن قۇيىسقان دا قايىستان جاقسى ءتىلىنىپ كۇمىسپەن كومكەرىلەدى. قامشىسى مەن تۇسامىسى ءبىر بولەك دۇنيە. جىگىتتىڭ ات ابزەلدەرى ەرەكشە ءبىر شەبەردىڭ ونەر تۋىندىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. حالقىمىز جەتكىنشەك بوزبالاعا ادەيى ارناپ جاساتسا، بويجەتكەن قىز بالاسىنا ءبىر بولەك جاسالادى. قازىرگى كەزدەگى اۆتوماشينالاردىڭ ماركاسى ىسپەتتى، بەيتانىس جولاۋشىنى اتتان تۇسكەندە-اق كيگەن كيىمىنەن، مىنگەن اتىنا قاراپ تانيتىن. جومارت قازاق ادامدى قاباعىنان بايقاعىش قوي. جولاۋشى ءۇيدىڭ بوساعاسىنا قامشىسىن ىلسە، اسىعىس ەكەندىگى، سۋسىن ءىشىپ ءجون سۇراسىپ ءجۇرىپ كەتەتىندىگىن بىلگەن. قامشىسىن تورگە تاستاسا، الىستان شارشاپ كەلەدى، قونا جاتۋعا ىڭعاي تانىتقانى. قاسيەتتى حالىقتىڭ جولاۋشىنى قاس-قاباعىنان بايقاپ ءبىرىن-بىرى ۇعىپ، ىممەن تانىعانى وسى ەمەس پە؟ كيىم كيىسىنەن دە قاي رۋدان ەكەنىن تاني بىلگەن. ءتىپتى اتتىڭ جامباسىنا كۇيدىرىپ باسقان تاڭباسى مەن ات ابزەلدەرىنىڭ وزىندە دە ايىرماشىلىق بولادى. ءار شەبەردىڭ ءوز قولتاڭباسى بولادى. وڭتۇستىكتىڭ ەرىنىڭ قاسى بيىك، شوشاق بولىپ كەلەدى. سارىارقا ەرىنىڭ باسى دوڭگەلەنىپ كەلەدى، بيىك بولمايدى. باتىس وڭىرىنىكى جالپاق كەڭ، ۇزاق وتىرعاندا جايلى بولىپ كەلەدى.
• ەر-قانجىعا-قورجىن
• توقىم-پىستان
• جەلدىك-كەجىم
• تەرلىك-قامشى
• تەبىنگى-شىلبىر
• تارلاۋىق-نوقتا
• ءايىل-توس ايىل، شاپ ايىل-قۇيىسقان
• ۇزەڭگى-جۇگەن
• ۇزەڭگى باۋ-تىزگىن
• ومىلدىرىك-تۇسامىچ-شىدەر
• كىسەن كىلتىمەن، ءۇش اياققا ورە-ات كورپە
• كوپشىك-تاعا
زامان باسقا، زاڭ باسقا دەمەكشى، جيىرما ءبىرىنشى عاسىر كومپيۋتەر عاسىرى بولىپ تۇر عوي. تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ عارىشتاپ ءوسۋ كەزەڭى. اقپاراتتىڭ جاريالىعى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا. جاھاندانۋ زامانى باستالدى. جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە اتا-انانىڭ اقىل-ويى ازدىق ەتەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ كەزى كەلدى. عاسىرلار بويى ەلىن، جەرىن، ءدىنىن قادىرلەگەن ۇلتىمىزدىڭ ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتتى. باسقا ۇلتقا جالتاقتاماي ءوزىمىزدى قادىرلەپ، قاستەرلەيتىن ۋاقىت تۋدى. جاس ۇرپاقتى سانالى دا ءبىلىمدى ەتىپ تاربيەلەۋدى تۇركى حالقىنىڭ تەرەڭ تامىرىنان ىزدەيمىز. جىگەرلى جاس كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن سەزىنسىن. كونە شەبەرلەردىڭ قولونەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيا ىعىستىرىپ جاڭا كەزەڭگە شىعارىپ وتىر. ىبىراي التىنسارين ايتقانداي «مال ىستەيتىن جۇمىستى، وت پەن سۋعا ءتۇسىدى». قازىرگى ۋاقىتتا قالادان قالاعا، اۋىلدان اۋىلعا اتپەن بارۋ وتكەن عاسىردىڭ «موداسى». جەڭىل اۆتوكولىك تۇرعاندا قولايسىز بولىپ كورىنەدى. كوشە اراسىندا دا اتپەن جۇرگەن ىڭعايسىز. حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقساردى، ءار ۇيدە ءبىر نەمەسە بىرنەشە ماشينا بار. زامان جاڭاشا ىزدەنۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. ەسكى ءداستۇر تاريح قويناۋىنا كەتتى. ازاماتتىڭ ازاماتتىعىن سىنايتىن:«قىز قۋۋ»،«جامبى اتۋ»،«كوكپار تارتۋ»،«اۋدارىسپاق»جاڭاشا وزگەردى.
جاس ۇرپاقتى جاقسى تاربيەلەۋ ءوز قولىمىزدا. ول ءۇشىن ءوزىمىز كوپ ءبىلىپ، كوپ زەرتتەۋمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز جەتكىنشەكتىڭ كەمىستىگى. بىلگەنىمىزدى دۇرىس ۇيرەتۋ بىزگە ەرەسەكتەرگە جاۋاپتى ءىس بولماق. تاريحىمىزدى زەرتتەپ، وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ ادامزاتتىڭ تۇرمىسىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن كەز كەلدى. قاي اتا-انا بالاسىن جامان بولسىن دەيدى. بالالارىمىز قايىرىمسىز بولىپ بارا جاتقان جوق پا؟ جان-جانۋارلارعا اياۋشىلىقپەن قاراۋ السىرەپ بارادى. جاھاندانۋ زامانى دالا اڭدارىن عانا ەمەس، ءۇي جانۋارلارىن دا جات قىلىپ بارادى. اڭ، قۇستاردى قادىرلەۋ، اياۋ، جاقسى كورۋ جاس بالانىڭ ساناسىندا قالىپتاسۋ كەرەك. جاقسى مەن جاماندى، اڭ مەن ادامدى اجىراتا سۇيە ءبىلۋ بالانىڭ اقىلىنىڭ مولدىعىن كورسەتەدى. تاربيە سالاسىندا جۇرگەن سوڭ، ايتپاعىم -«ۇلىمىزدى ەرلىككە، قىزىمىزدى ساندىككە تاربيەلەيىك»دەگىم كەلەدى.
كەڭ دالانى مەكەندەگەن حالقىمىز جىلقى مالىن مىنسەڭ كولىك، جەسەڭ ازىق، ىشسەڭ سۋسىن،- دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. ات-ەر قاناتى دەيدى. ۇلتتىق ويىنىمىزدا دا اتپەن كورسەتىلەتىن تۇرلەرى كوپ. ولاي بولسا كۇندە اتقا ءمىنىپ جۇرمەسە دە، ەر-توقىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن جاس ۇرپاق ءبىلۋى ءتيىس. ەندەشە ەر تۋرالى اڭگىمە قوزعايىق. اتام قازاق ازاماتتىڭ جەتى قازىناسى بولادى دەيدى:
1. جۇيرىك ات
2. بەرەن مىلتىق
3. قۇماي تازى
4. وتىرىك پىشاق
5. الماس قىلىش
6. قاجىماس قايرات
7. اقىلدى ايەل
وسى جەتى ءتۇرلى قيماسى بار ەر جىگىت-تۇعىردان تايعانشا جاسىق بولىپ جاسىمايدى، دوسىنا دا، جاۋىنا دا ادىلەتتى، مەرەيلى بولارى داۋسىز. ەل باسىنا كۇن تۋسا جانىن بەرەرگە ءازىر. ات قۇلاعىندا ويناعان ازاماتتىڭ جۇيرىك اتىنىڭ ەر – توقىمى وسال بولماسى انىق. حالقىمىز جىلقى مالىن قادىرلەگەن. اتتى ەر قاناتىنا تەڭەگەن. ەر ازامات اتىن باپتاپ ۇستايدى. كۇمىستەلگەن ەر-توقىم اتقا جايلى بولۋى كەرەك. جىلقىنىڭ قاسيەتى سول يەسىنىڭ كوڭىل كۇيىن سەزىپ، ءتۇسىنىپ وتىرادى. سىنعا تۇسەر، كوكپاردا ات يەسىنىڭ ىڭعايىنا باعىنى، تارتىستا ەكىلەنە جەلپىنىپ كەتەدى. الامان بايگەدە قاناتتانا، ەسىلە جۇيتكيدى. قيقۋلاعان ادامداردىڭ داۋىسىنان جىگەر الا كوسىلە، باۋىرىن جازا شابادى. جەكپە-جەكتە قامشىلاسقاندا، شوقپارلاسقاندا، نايزالاسقاندا باتىرعا ىڭعاي بەرەدى، كۇش-قۋات، دەم بەرە كومەكتەسەدى. مىنە جىگەرلى جىگىتتىڭ اتى قاسيەتتى بولاتىندىعى سوندىقتان. ەجەلدەن بايگە اتتىڭ ەتىن جەمەيدى. باس سۇيەگىن قاستەرلەپ بيىككە ءىلىپ قويۋ ءداستۇرى بار. حالقىمىز ءتورت تۇلىك مالدى بابالارعا تەڭەگەن.
تۇيە-ويسىلقارا، جىلقى-قامبار اتا، سيىر-زەڭگى بابا، قوي-شوپان اتا. ۇرپاعىن قارشادايىنان اشامايعا وتىرعىزىپ، اتقا ۇيرەتكەن. ەندى اڭگىمە اتقا جايلى ەر-توقىم جايىندا بولماق.
اكەم قونانوۆ دۇيسەنباي اتبەگى بولعان ادام ەدى. زامانداسى شۇبارتاۋلىق ماعاۋيا اقساقالمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان. 1950-60 جىلدارى سەمەيدە وتەتىن ات جارىستارىنا بايگە اتتارىن جارىسقا قوساتىن. اكەمنىڭ شەبەرلىگى دە بار ەدى. دومبىرا جاساپ، ەر قوساتىن. مەن بەس جاسقا كەلىپ، سۇندەت تويعا ارناپ مۇسىلماندىققا سىي ازىرلەدى. ول سىي ماعان ارنايى ەر-تۇرمان ەدى. جىلقىعا ءمىنۋ ءۇشىن جاقسى ەر-تۇرمان قاجەت. بۇرىنعىلار جۋان وسكەن اعاشتىڭ تامىرىنان ەر شاۋىپ قوساتىن. ەر-توقىمدى جاسايتىن ادامدى ەرشى دەيدى. ەردى قوسادى. ەر ءتورت بولىكتەن تۇرادى.
• الدىڭعى جاعىن ەردىڭ قاسى دەپ اتالادى.
• ەكى جاعىن قاپتال دەيدى.
• وتىراتىن جەرىن، نەگىزىن ارقالىق دەپ اتايدى.
توقىمىن قۇرىم كيىزدەن ءپىشىپ، استارلاپ تىگەدى. ايىل مەن ۇزەڭگىنى كۇمىسپەن اشەكەيلەيدى. جۇگەن مەن قۇيىسقان دا قايىستان جاقسى ءتىلىنىپ كۇمىسپەن كومكەرىلەدى. قامشىسى مەن تۇسامىسى ءبىر بولەك دۇنيە. جىگىتتىڭ ات ابزەلدەرى ەرەكشە ءبىر شەبەردىڭ ونەر تۋىندىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. حالقىمىز جەتكىنشەك بوزبالاعا ادەيى ارناپ جاساتسا، بويجەتكەن قىز بالاسىنا ءبىر بولەك جاسالادى. قازىرگى كەزدەگى اۆتوماشينالاردىڭ ماركاسى ىسپەتتى، بەيتانىس جولاۋشىنى اتتان تۇسكەندە-اق كيگەن كيىمىنەن، مىنگەن اتىنا قاراپ تانيتىن. جومارت قازاق ادامدى قاباعىنان بايقاعىش قوي. جولاۋشى ءۇيدىڭ بوساعاسىنا قامشىسىن ىلسە، اسىعىس ەكەندىگى، سۋسىن ءىشىپ ءجون سۇراسىپ ءجۇرىپ كەتەتىندىگىن بىلگەن. قامشىسىن تورگە تاستاسا، الىستان شارشاپ كەلەدى، قونا جاتۋعا ىڭعاي تانىتقانى. قاسيەتتى حالىقتىڭ جولاۋشىنى قاس-قاباعىنان بايقاپ ءبىرىن-بىرى ۇعىپ، ىممەن تانىعانى وسى ەمەس پە؟ كيىم كيىسىنەن دە قاي رۋدان ەكەنىن تاني بىلگەن. ءتىپتى اتتىڭ جامباسىنا كۇيدىرىپ باسقان تاڭباسى مەن ات ابزەلدەرىنىڭ وزىندە دە ايىرماشىلىق بولادى. ءار شەبەردىڭ ءوز قولتاڭباسى بولادى. وڭتۇستىكتىڭ ەرىنىڭ قاسى بيىك، شوشاق بولىپ كەلەدى. سارىارقا ەرىنىڭ باسى دوڭگەلەنىپ كەلەدى، بيىك بولمايدى. باتىس وڭىرىنىكى جالپاق كەڭ، ۇزاق وتىرعاندا جايلى بولىپ كەلەدى.
• ەر-قانجىعا-قورجىن
• توقىم-پىستان
• جەلدىك-كەجىم
• تەرلىك-قامشى
• تەبىنگى-شىلبىر
• تارلاۋىق-نوقتا
• ءايىل-توس ايىل، شاپ ايىل-قۇيىسقان
• ۇزەڭگى-جۇگەن
• ۇزەڭگى باۋ-تىزگىن
• ومىلدىرىك-تۇسامىچ-شىدەر
• كىسەن كىلتىمەن، ءۇش اياققا ورە-ات كورپە
• كوپشىك-تاعا
زامان باسقا، زاڭ باسقا دەمەكشى، جيىرما ءبىرىنشى عاسىر كومپيۋتەر عاسىرى بولىپ تۇر عوي. تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ عارىشتاپ ءوسۋ كەزەڭى. اقپاراتتىڭ جاريالىعى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا. جاھاندانۋ زامانى باستالدى. جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە اتا-انانىڭ اقىل-ويى ازدىق ەتەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ كەزى كەلدى. عاسىرلار بويى ەلىن، جەرىن، ءدىنىن قادىرلەگەن ۇلتىمىزدىڭ ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتتى. باسقا ۇلتقا جالتاقتاماي ءوزىمىزدى قادىرلەپ، قاستەرلەيتىن ۋاقىت تۋدى. جاس ۇرپاقتى سانالى دا ءبىلىمدى ەتىپ تاربيەلەۋدى تۇركى حالقىنىڭ تەرەڭ تامىرىنان ىزدەيمىز. جىگەرلى جاس كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن سەزىنسىن. كونە شەبەرلەردىڭ قولونەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيا ىعىستىرىپ جاڭا كەزەڭگە شىعارىپ وتىر. ىبىراي التىنسارين ايتقانداي «مال ىستەيتىن جۇمىستى، وت پەن سۋعا ءتۇسىدى». قازىرگى ۋاقىتتا قالادان قالاعا، اۋىلدان اۋىلعا اتپەن بارۋ وتكەن عاسىردىڭ «موداسى». جەڭىل اۆتوكولىك تۇرعاندا قولايسىز بولىپ كورىنەدى. كوشە اراسىندا دا اتپەن جۇرگەن ىڭعايسىز. حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقساردى، ءار ۇيدە ءبىر نەمەسە بىرنەشە ماشينا بار. زامان جاڭاشا ىزدەنۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. ەسكى ءداستۇر تاريح قويناۋىنا كەتتى. ازاماتتىڭ ازاماتتىعىن سىنايتىن:«قىز قۋۋ»،«جامبى اتۋ»،«كوكپار تارتۋ»،«اۋدارىسپاق»جاڭاشا وزگەردى.
جاس ۇرپاقتى جاقسى تاربيەلەۋ ءوز قولىمىزدا. ول ءۇشىن ءوزىمىز كوپ ءبىلىپ، كوپ زەرتتەۋمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز جەتكىنشەكتىڭ كەمىستىگى. بىلگەنىمىزدى دۇرىس ۇيرەتۋ بىزگە ەرەسەكتەرگە جاۋاپتى ءىس بولماق. تاريحىمىزدى زەرتتەپ، وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ ادامزاتتىڭ تۇرمىسىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن كەز كەلدى. قاي اتا-انا بالاسىن جامان بولسىن دەيدى. بالالارىمىز قايىرىمسىز بولىپ بارا جاتقان جوق پا؟ جان-جانۋارلارعا اياۋشىلىقپەن قاراۋ السىرەپ بارادى. جاھاندانۋ زامانى دالا اڭدارىن عانا ەمەس، ءۇي جانۋارلارىن دا جات قىلىپ بارادى. اڭ، قۇستاردى قادىرلەۋ، اياۋ، جاقسى كورۋ جاس بالانىڭ ساناسىندا قالىپتاسۋ كەرەك. جاقسى مەن جاماندى، اڭ مەن ادامدى اجىراتا سۇيە ءبىلۋ بالانىڭ اقىلىنىڭ مولدىعىن كورسەتەدى. تاربيە سالاسىندا جۇرگەن سوڭ، ايتپاعىم -«ۇلىمىزدى ەرلىككە، قىزىمىزدى ساندىككە تاربيەلەيىك»دەگىم كەلەدى.
You Might Also Like
