سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 4 كۇن بۇرىن)
ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ وشپەس رۋحى
تاقىرىبى: ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ وشپەس رۋحى.

ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى يساتاي تايمان ۇلىنىڭ ءومىرى، ەرلىك جولى تۋرالى مول ماعلۇمات بەرۋ.
كەشەگى وتكەن ۇلى باتىرلاردىڭ ىستەرىن بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى - ونەگە ەتە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ بويىنا ۇلتجاندىلىق، ادامگەرشىلىك، باتىلدىق سىندى ىزگى قاسيەتتەردى دارىتۋ.

بارىسى:
- قۇرمەتتى قوناقتار، وقۋشىلار بۇگىنگى ءبىزدىڭ تاربيە ساعاتىمىز 1836 - 1838 جىلدارى باتىس قازاقستاندا بولعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ ساياسي كوسەمى، قايسار قولباسشىسى، حالىق باتىرى يساتاي تايمان ۇلىنىڭ ومىرىنە ارنالادى. ءوزى ءۇشىن تۋىپ، ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدى اڭساعان ەر ۇلداردىڭ قيىننان تويات تىلەپ، قياعا قۇلاش سەرمەۋلەرى، ەل نامىسىن، ەر نامىسىن اياققا باستىرماۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، جاۋىمەن ارپالىسىپ، جورىق جولىندا ولەتىندىگىنە - ءار ەلدىڭ تاريحى، تاريحي ەرلەردىڭ ءومىرى ايعاق.

ءى. يساتايدىڭ بالالىق شاعى.
يساتاي 1791 جىلى تايسويعان قۇمى، تايمان جالى بۇيراتىندا تۋعان. اكەسى – تايمان، شەشەسىنىڭ ەسىمى – ناعيبالا. بەرىش تايپاسىنىڭ جايىق رۋىنا جاتاتىن بۇل اۋلەت اعاتاي باتىردان باستاپ وزدەرىن جايىقتىڭ بەتكە ۇستار ءبىر اتاسى سانايدى.
بىردە اتاقتى سارجالا باتىر ساربازدارىمەن جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ تايمان اۋلىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. ويناپ جاتقان وزگە بالالار تۇرا قاشقاندا، 5 - 6 جاسار يساتاي بۇقا بوپ وكىرىپ، الگىلەردىڭ وزىنە توپىراق بوراتادى. سارجالا تايمانعا « مىنا بالاڭنان ءۇمىت كۇتۋگە بولار. عۇمىرىما جەتىپ ەرلىگىن كورە قالسام، ۇستىمدەگى ساۋىت - سايمانىمدى سىيلارمىن»، - دەيدى. ءبىراق سارجالا باتىر يساتايدىڭ ەرلىگىن كورە العان جوق.

ءىى. «دوسى جاقسىنىڭ، ءوزى دە جاقسى»
قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادەپ جۇيەسىندە دوستىققا ۇلكەن كوڭىل بولىنەدى. دوستىق پەن سەرتكە بەرىكتىك – نار تۇلعالى جاۋ جۇرەك باتىرلارعا ءتان قاسيەت. دوستىق ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك پەن قامقورلىقتىڭ، رۋحاني جاقىندىقتىڭ بەلگىسى. ناعىز دوستىق كىسىگە شابىت بەرىپ، ومىردە كەزدەسەتىن ءتۇرلى ساتسىزدىكتەرگە مويىماۋعا، باسقا تۇسكەن قايعى مەن قيىنشىلىقتى بىرگە كوتەرۋگە جاردەمدەسەدى. ساتقىندىق، ەكى جۇزدىلىك، وتىرىكشىلىك، وزىمشىلدىك دوستىقپەن سىيىسپايدى. ماحامبەت باستان - اياق قاسىندا جۇرگەن، جاۋىمەن جاۋلاسىپ، داۋىمەن داۋلاسىپ ولىمگە باسىن قيعان يساتايدىڭ قاندى كويلەك جولداسى. باستارىن ەل ءۇشىن ولىمگە بىرگە بايلاپ اتتانعان ساربازداردىڭ دوستىعى بۇرىن سوڭدى بولماعان دوستىق ەدى. يساتايعا سەنىپ، ونى ءپىر، اۋليە تۇتپاسا ولەڭدەردەگى يساتاي بەينەسى وسىنشاما كۇشتى شىقپاس ەدى.
وقۋشى: «تايماننىڭ ۇلى يساتاي»

«... تايماننىڭ ۇلى يساتاي
اعايىننىڭ باسى ەدى،
التىن ەردىڭ قاسى ەدى...»

ءىىى. «ەر قاناتى – ات».
قازاق حالقى جەتى قازىنانى ەر جىگىتتىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرىپ، ونىڭ ۇعىمىنا مىنالاردى جاتقىزادى: جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، قۇماي تازى، بەرەن مىلتىق، قاندى اۋىز قاقپان، مايلانعىش اۋ، وتكىر كەزدىك.
ەر جىگىتتىڭ جۇيرىك اتى — قاناتى. قىران بۇركىت — قۋاتى. قۇماي تازىسى — ابىرويىن اسىرار سەنىمدى سەرىگى. مىلتىعى — قاھارلى وتى. قاقپانى — سەرتى، اۋى — ءادىس - ايلاسى، كەزدىگى — سۇسى. جىلقىنى، ەڭ الدىمەن، ەل قورعانى ەردىڭ جان سەرىگى دەپ دارىپتەگەن. ۇلتتىق ميفولوگياداعى يەسى قىسىلعاندا ءتىل ءبىتىپ، اقىل ايتاتىن تۇلپارلار، باتىرلىق جىرلارداعى قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قامباردىڭ قاراقاسقا اتى، بەرگى زامان باتىرلارى امانگەلدىنىڭ شالقاسقاسى، يساتايدىڭ اقتابانى يەلەرىمەن بىرگە جىر - اڭىزعا اينالىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن.
اقتابان – ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان جانە تاريحقا ەسىمى جازىلعان تۇلپار. اقتابان ۇشقان قۇسقا جەتكىزبەس جۇيرىك بولعان. يساتاي ونى سوعىسقا ارنايى جاراتقان. جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسپەسىن دەپ بايگەگە دە قوسپاعان كورىنەدى. دەمەك، ول – ازاتتىق ءۇشىن تۋىپ، سونىڭ جولىندا قۇربان بولعان تۇلپار.
وقۋشى: «اقتابان»
... مىنگەنى يساتايدىڭ اقتابان - اي،
ءسۇت بەرىپ، س ۇلى بەرىپ باپتاعانى - اي.
زەڭبىرەك ءۇش اتقاندا دارىمادى،
قۇدايدىڭ مىنە قارا ساقتاعانى - اي!..

ءىۇ. كوتەرىلىس! بۇل ءسوز ول كەزدە جوقتا شىعار؟ قارا قازاقتىڭ ۇعىمىندا، حالىقتىڭ جالپاق تىلىندە بۇل - يساتاي باتىردىڭ جاڭگىر حانمەن جاۋلاسۋى. جاۋلاسۋدىڭ باسى نە؟ قازىرگىشە ايتقاندا كوتەرىلىستىڭ باستالۋ سەبەبى نە؟ ارينە تەك قانا يساتاي مەن جاڭگىردىڭ باس ارازدىعى ەمەس. بۇنىڭ كوپتەگەن ساياسي - الەۋمەتتىك سەبەپتەرى بولدى. ەڭ باستىسى ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىن جايلاعان قازاقتىڭ شارۋا اۋىلدارىنا جاڭگىر حاننىڭ قونىستان قىسىم كورسەتۋى. حالىق ءوزى يساتايدى قولتىعىنان دەمەپ، اتقا وتىرعىزدى. باتىردىڭ قىل شاشاقتى تۋىن قىر باسىنا الىپ شىقتى. حان جاساعىمەن، پاتشا اسكەرىمەن جىل جارىمعا سوزىلعان كۇرەس باستالدى دا كەتتى.
بۇل 1836 جىل ەدى.
 كوتەرىلىستىڭ شىعۋ سەبەپتەرى:
 حان وزبىرلىعىنا شەك قويۋ
 جەر ماسەلەسى
 شارۋالار جاعدايى
 كوتەرىلىستىڭ سالدارى جانە ماڭىزى:
الىم - سالىق جيناۋعا شەك قويىلدى
وقۋشى: «ەسىل ەر»

1838 جىلى 11 شىلدە كۇنى ويىلداعى كوتەرىلىسشىلەر جاتاعى اقشاتتان شىعىپ، يساتاي 500 جىگىتىمەن قيىلعا بەت الدى. وسى كەزدە قازاق - ورىس اسكەرى مەن بايماعامبەت جاساعى شابۋىلعا شىقتى. زەڭبىرەكتەن تىنباي وق اتىلىپ، شايقاستا باتىردىڭ 19 جاسار ۇلى وسپان جاراقاتىمەن قورشاۋعا تۇسەدى. ۇلىن قورشاۋدان قۇتقارىپ العان يساتاي ونى ماحامبەتكە تاپسىرىپ، ءوزى قۋعىنشىلاردىڭ جولىن بوگەيدى. سول ۋاقىتتا اتىنا وق تيگەن يساتاي جاياۋ شايقاسادى. الىس - جۇلىس ۇستىندە دۋلىعاسى شەشىلگەن باتىرعا قارسىلاسىنىڭ قىلىشى تيەدى. سولاي، ەر يساتاي 1838 جىلدىڭ 12 شىلدەسىندە مەرت بولادى. تاريحتا بۇل سوعىس «اقبۇلاق سوعىسى» دەگەن اتپەن قالدى. يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى باسقارعان كوتەرىلىستىڭ وراسان زور تاريحي ماڭىزى بولدى. بۇل پاتشا ۇكىمەتى قۇرعان جاڭا اكىمشىلىك - اۋماقتىق بىرلىكتىڭ اۋماعىندا قازاقتاردىڭ وتارشىلدىققا قارسى ءىرى باسكوتەرۋى ەدى. ونىڭ ۇلت - ازاتتىق سيپاتى باسىم بولدى.
وقۋشى: «مۇنار كۇن»

كوتەرىلىس اياۋسىزدىقپەن باسىلعاننان كەيىن دە جالعاسا بەردى. 1842 جىلى جاڭگىر حانعا قارسى ابباس كوشاي ۇلى مەن لاۋباي مانتاي ۇلى باستاعان باس كوتەرۋلەر بولىپ ءوتتى. جاڭگىر حان كوتەرىلىسشىلەردىڭ كەيبىر تالاپتارىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. اتاپ ايتقاندا، حالىقتان جينالاتىن الىم - سالىق كولەمىن ەداۋىر جەڭىلدەتتى. پاتشا ۇكىمەتىنە نارازىلىق بىلدىرگەن ستارشىنداردىڭ پىكىرىمەن ساناسۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى.
كۇي «جۇمىر قىلىش»

قورىتىندى: تاۋەلسىزدىك وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. باتىر بابالارىمىز بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ۇلتاراقتاي جەر ءۇشىن شايقاستى، سول بابالارىمىزدىڭ اماناتىن ىسكە اسىراتىن – سەندەر. يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا قارسى بولۋى، جاۋلاسۋى، حان ورداسىن شاپپاق بولعان ارەكەتى - تاريحي شىندىق. كوتەرىلىستىڭ شىعۋى دا، جەڭىلۋى دە شىندىق جانە زاڭدى. تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ماڭگىلىك بولاشاعى تۇرعىسىنان قولعا ۇستار ۇرانىمىز – يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ جانكەشتى باتىرلىق رۋحى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتسىزدانۋىنا جول بەرمەگەن ەرەن ەرلىكتەرى ۇلت ەسىنەن ماڭگى وشپەيدى.
«ەل نامىسىن ەر قورعايدى، ەر ەرلىگىن ەل قورعايدى» دەگەن ماقال ءاربىر قازاق بالاسىنا ايتىلعان بويتۇمارى بولۋى ءتيىس.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما