InfoHub Logo

ءسايدىل تالجانوۆتىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولۋىنا

ءار ادامنىڭ ومىردەن الاشاعى دا، وعان بەرەشەگى دە بار. وسىعان وراي ءار كىمنىڭ بويىنداعى كۇش-قۋات مولشەرى دە، تالانت-قابىلەتى دە ءارقالاي. ءار ادام الدىنا قويعان ماقسات-مۇراتىنا، باقىت باسپالداعىنا قيلى جولدارمەن كەلەدى. ومىردە جولدار كوپ. ءوز كۇش-قايراتىنا، قابىلەت-مۇمكىندىگىنە ساي ءوز جولىڭدى دەر كەزىندە اينا-قاتەسىز تاڭداي بىلسەڭ، تابا بىلسەڭ، — ول دا باقىت. بىرەۋلەر ومىردەن ءوز جولىن تابا الماي وپىق جەسە، ەندى بىرەۋلەر تار جول، تايعاق كەشۋلەردى وتكەرىپ، التىن ۋاقىتىنىڭ ءبىرازىن سارپ ەتىپ بارىپ، باقىت بيىگىنە باستاعان داڭعىل جولعا تۇسەدى. ولار جاسۋدى بىلمەس جىگەرلى، بويىنداعى تالانت كۇشىن اسىل مۇراتتارى ءۇشىن جۇمساي بىلگەن، سوڭىندا ايتۋلى ءىز قالدىرعان ونەگەلى جاندار. ءبىزدىڭ ءسايدىلدىڭ بويىندا دا وسىنداي جاقسى قاسيەتتەر مول ەدى. مەنىڭ كوز الدىما ءاماندا ءوز تۇستاستارىنىڭ كوبىنەن العىر، كوبىنەن ءبىلىمدى، وقىعانى، توقىعانى كوپ، بۇكپەسىز ادال دا اڭقىلداعان اق كوڭىل ءسايدىل ەلەستەيدى.

ول العاشقى كەزدەردە وقۋعا، بىلىمگە كوپ كۇش سالدى. تاشكەنت قالاسىنداعى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىندە، ءقازپي-دىڭ ءتىل جانە ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىدى. سول كەزدەردىڭ وزىندە-اق ادەبيەتپەن شۇعىلدانا باستاعان. كەيىننەن قالامى ۇشتالىپ، كەمەلىنە كەلە باستاعان تۇستا تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ، ونەردىڭ بۇل سالاسىنان ۇزاق ۋاقىت شەتتەپ قالدى. وسىنداي ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ادەبيەتىمىزگە كەشەۋىلدەپ ورالعان ول اقىندىققا تالپىندى. پروزايك تە اۋدارماشى دا بولۋ قولىنان كەلدى. عىلىم كەنىن قازدى. وسىنىڭ بارىنە ول جاستىق جالىنى باسەڭسىپ، شاۋ تارتا باستاعان شاعىندا از ۋاقىت ىشىندە قولى جەتتى.

ونىڭ قالامىنان تۋعان مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر، حالقىمىزدىڭ ارداگەر ازاماتى، جىر ءدۇلد ۇلى ساكەن سەيفۋللين جايلى پوۆەست، «ادام تۋرالى تولعاۋ» دەپ اتالاتىن ەستەلىك نوۆەللالار، «ورىس ويشىلدارى»، «كوركەم اۋدارما تۋرالى» تاعى باسقا كىتاپتار از دا بولسا ادەبيەتىمىزگە قوسىلعان ءسايدىلدىڭ سۇبەلى ەڭبەكتەرى. دەگەنمەن بۇل تۋىندىلار ونىڭ ءوز مۇمكىندىگىنەن الدەقايدا از. ءسايدىلدىڭ بەرمەگەنىنەن بەرەرى مول ەدى.

ءار باپكەر قاشاندا ءوز جۇيرىگىن بايگەنىڭ الدىنان كورگىسى كەلىپ، ەلەڭدەۋمەن، تولقۋمەن بولادى عوي. تۇلپاردىڭ ۇشقىرى بار، تويپاڭى بار. ۇشقىرى ءا دەگەندە العا ءتۇسىپ، تويپاڭى ءبىرازعا شەيىن ەلەۋسىز تاسادا جۇرەدى. قىزا كەلە باۋىرىن جازىپ كوسىلە شابادى. بۇنداي قاسيەت جازۋ ونەرىندە دە ءجيى كەزدەسەدى. ءسويتىپ قيلى سەبەپتەرمەن زايا كەتكەن ەسەلى ۋاقىتىنىڭ ەسەسىن قايتارا بىلەدى. سوڭعى بەس-ون جىل ىشىندە ءوزىنىڭ ەڭبەكقورلىعىن، الىمدىلىعىن، مۇمكىندىگىنىڭ مولدىلىعىن تانىتىپ ۇلگەردى. جاسىنىڭ ۇلعايعاندىعىنا، سىرقاتتىعىنا قاراماستان، جاستىق جىگەرمەن قۇلشىنا ەڭبەك ەتىپ، كوپ ءىس ءبىتىردى. اسىرەسە، ونىڭ اۋدارما سالاسىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى وي تۇجىرىمدارى، كوپ ىزدەنىپ، كوپ وقيتىندىعىنىڭ ايقىن ايعاعى دەر ەدىم. ۇلى كلاسسيكتەر ۆ. بەلينسكييدىڭ، ن. دوبروليۋبوۆتىڭ، م. گوركييدىڭ پاراساتتى ادەبي ماقالالارىن اۋدارىپ، قازاق وقىرماندارىنا تانىستىردى. ول سونداي-اق قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىنە دە ەركىن اۋداراتىن.

ءسايدىل كوز تىرىسىندە قالت ەتىپ قولى بوساي قالسا، ماعان كەلىپ ۇزاق اڭگىمەلەسۋشى ەدىك. مەن ونىڭ ىشكى، سىرتقى تەرەڭدىگىن، ازاماتتىق بەت الپەتىن، جان دۇنيەسىن سوندا زەرتتەپ ءبىلدىم. ول ەلىن، جەرىن شىنايى سۇيگەن پاتريوت كوڭىل تۇپكىرىنە ەشتەڭە ساقتامايتىن، ادال، اق كوڭىل ادام ەدى. ءازىل-وسپاققا دا بەيىمدىلىگىن كورسەتىپ، كەيدە ىشەك-سىلەمىزدى قاتىرا كۇلدىرىپ تە الاتىن. ونىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى داستارقان باسىندا بولسىن، ءماسليحات، جيىنداردا بولسىن ءسوز كەزەگى كەلە قالسا:

«جولداستار، پالەنشەكەڭ ءبىر سوزىندە بىلاي دەپ ايتقان» دەر ەدى ورىس، نەمەسە شەتەلدىڭ بەلگىلى ءبىر جازۋشىسىنىڭ ۇلاعاتتى ءبىر ءسوزىن مىسالعا كەلتىرىپ الاتىن.

بىردە مەن:

— ءسايدىل وسى سەن «پالەنشەكەڭ ءبىر سوزدە بىلاي دەپ ايتقان» دەمەسەڭ وتىرا المايسىڭ با، — دەپ ءازىل ايتىپ ەم:

— اعا، مەنىڭ اۋزىمنىڭ ازىرگە دۋاسى جوق، سوندىقتان دا دۋالى اۋىزداردان شىققان سوزدەردى الدىعا سالعىم كەلىپ تۇرادى، — دەپ ءبىر كۇلدىرگەن ەدى. كەيىننەن ول دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان تويىندا:

— وسى توستى ءسايدىلدىڭ اۋزى دۋالى بولۋى ءۇشىن كوتەرەيىك، — دەپ مەنىڭ دە ءبىر كۇلدىرگەنىم ەسىمدە.

ءسايدىلدىڭ قىزىق-قىزىق مىنەزدەرى بار ەدى. «پالەنشەكەڭ ءبىر سوزىندە بىلاي دەپ ايتقانىنان» شىعىپ جاتىر. مەن ونىڭ كەيدە جانىنان قوسىپ تا ايتا سالاتىنىن ەستىپ، بىردە:

— ءسايدىل-اۋ، ول كىسى ولاي دەپ ايتقان جوق سياقتى ەدى عوي، — دەدىم.

ول ادەتتەگىسىنشە، رياسىز ءبىر كۇلىپ الدى دا:

— اعا، ول راس. ءبىراق، مەن كىمگە قالاي ايتۋدى بىلەم عوي. ويتكەنى، كىمنىڭ وقيتىنىن، كىمنىڭ وقىمايتىنىن كۇنى بۇرىن زەرتتەپ الام، — دەپ ءبىر قويدى.

ول ءوز شاڭىراعىن ادال سىيلاعان ونەگەلى سەميا باسى، ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرعان تاماشا اكە ەدى. جۇبايى زۋرانىڭ ءاماندا كوڭىلىن تابۋعا تىرىسىپ، كوڭىلدى جۇرۋىنە ۇلكەن ءمان بەرەتىن. ءبىز ونىڭ بۇل قاسيەتىنە دە ريزا بولىپ:

— ءبىزدىڭ زۋرا ءبىر سوزىندە بىلاي دەپ ايتقان، — دەپ ءوز ءسوزىن وزىنە قايتالاپ قالجىڭداۋشى ەك.

ءسايدىل قىزمەت بابىندا بىرەۋدەن كوڭىلى قالسا دا ۇيگە كەلىپ، بۇكپەسىز شىندىقتى اقتاراتىن.

— جۇمىستىڭ اتى جۇمىس قوي، وعان قام كوڭىل بولاسىڭ،

— دەپ كەيدە ءمان بەرمەگەنگە ۇقسايتىنمىن. وندايدا:

— وزدەرىڭە ەشكىم تيمەگەن سوڭ، ۇندەمەي وتىرا بەرەسىڭدەر، — دەپ جاس بالاشا بۇرتيىپ وكپەلەي قالاتىن.

جوعارىدا ول ەلىن، جەرىن سۇيگەن پاتريوت ەدى دەدىم. جىلىنا نەشە مارتە تۋعان جەرىنە بارىپ، اۋىلداستارىنىڭ، تۋعان-تۋىستارىنىڭ، دوس-جاراندارىنىڭ ورتاسىندا بولىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتپاسا كوڭىلى كونشىمەگەن بولار ەدى. بۇل تۋراسىندا دا بىردە ءازىل ايتتىم:

— جامان ايەل توركىنشىل دەگەندەي، قايتا-قايتا ەلىڭە بارا بەرەسىڭ. اۋىلداستارىڭا «پالەنشەكەڭ ءبىر سوزىندە بىلاي دەگەندەرىڭدى» ايتارسىڭ. پالەنباي قويدىڭ باسىن جەپ، پالەنباي كەسە سورپا ىشەرسىڭ، ءسىرا سوندا دەنساۋلىق تۇزەلە قويار ما ەكەن. ونان دا دارىگەرگە كورىنىپ، ەمدەلسەڭ ەتتى.

— سىرقات بىتكەننەن قۇلان تازا جازىلا بەرۋ دە مۇمكىن ەمەس-اۋ. دارىگەرگە بارىپ قارالساڭ «انە جەرىڭدە ءبىر دەرت بار، مىنا جەرىڭدە ءبىر دەرت بار» دەپ سىرقاتىڭا سىرقات قوسىپ، كوبەيتەدى دە ەمحاناعا قاماپ تاستايدى. وندا دا ەلگە ءبىر بارىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتسام اجەپتاۋىر تىڭايىپ، قايراتتانىپ قالام، — دەدى ول.

عۇمىرىنىڭ نە ءبىر اسىل كەزەڭدەرىن، جاستىق جىگەرىن ۇلكەن ىستەرگە باعىشتاۋعا مۇمكىندىگى بولماعاندىعىنا وكىنگەندىكتەن بە، قالعان ۋاقىتىن ەسەلى جىلداردان ەسەسىن قايتارىپ قالۋعا جۇمساعىسى كەلگەندىكتەن بە، ايتەۋىر، ول ەمحاناعا جاتۋدان قاشقاقتايتىن ەدى.

ول ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرى جانە سول پروسەستەگى اۋدارمانىڭ ءرولى» دەگەن تاقىرىپتا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاسيا قورعادى. بۇل ەڭبەگىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن، يران، اراب، مونگول، ورىس، تۇركى تىلدەس تۋىسقان حالىقتارىن، تاريحي قارىم-قاتىناسى مەن ءوزارا ىقپالىن سالىستىرا وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى زەرتتەدى. ونىڭ بۇل ەڭبەگى كورنەكتى عالىمدار تاراپىنان جوعارى باعالاندى.

ارادا تورت-بەس اي وتكەن سوڭ ءسايدىل دۇنيە سالدى. بىزگە ونىڭ قۇندى ادەبي مۇراسى قالدى. دەمەك، ول حالقىنىڭ، دوس-جاراندارىنىڭ ورتاسىندا، كوڭىل تۇكپىرىندە.

دەكابر، 1976

---