عابيت تۋرالى بىرەر ءسوز
«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەپتى بۇرىنعىلار. ەل جاڭارعانىمەن زامان جاڭارا بەرمەيدى. الدەنەشە ەلۋ جىلداردا وزگەرمەي كەلگەن زاماندى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى الپىس-اق جىلدا تۇبىرىمەن وزگەرتتى. سول وزگەرىستىڭ مىڭنان ءبىرى جازۋشى مۇسرەپوۆكە ارنالعان وسى قوشەمەت جينالىسىمىز. جاس شاعىمىزدا كورمەگەن، بىلمەگەن ادەبيەت مەرەكەسى قارت شاعىمىزدا مىنە سالتقا اينالدى. ەسكى زاماننىڭ جازبا ادەبيەتىن ايتساق تەك ابايدى عانا ايتا الامىز. ال، سوۆەت، زامانىندا ساكەننەن باستالعان قازاق سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ اتىن جۇزدەپ اتاۋعا بولادى.
وتكەن زامانعى ادەبيەتىمىز اۋىزدا، كوڭىلدە ساقتالا كەلىپ، قايسى ءبىرى عانا قيساعا اينالسا، ءقازىر قالپىمەن جازباعا اينالدى. ءبىراق، جازىلعاننىڭ ءبارى ەستە قالا بەرمەيدى، كوبى ۇمتىلىپ، ءوشىپ جاتادى. ويتكەنى، جاقسى ادەبيەت وتە قيىن، ءومىرى وتە ۇزاق، ادام جانىنا كۇشتى اسەر ەتەتىن ونەرلەردىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا بىرەگەيى. سوندىقتان حالىق ونى سۇيەدى، جوعارى باعالايدى، رۋحاني ازىق ەتەدى.
لەنين مەن گوركيي ءبىر كۇنى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا تولستويدى «گلىبا! گلىبا!»، دەيدى ءسۇيسىنىپ. سول گلىبا «جەكسەمبى» رومانىن توعىز رەت كوشىرىپ جازعان، «نابەگ» دەگەن اڭگىمەسىن 23 رەت تۇزەتىپتى. ول ۋاقىتتا ماشينا جوق، قاۋىرسىن قالامنان تەمىر قالامعا عانا كوشكەن كەز. مىنە ۇلكەن ادامداردىڭ شىعارماعا شىدامى دا، ماحابباتى دا وسىنداي ۇلكەن بولعان. بۇعان قاراعاندا جاقسى شىعارما جاساۋ جاس نارەستەنى تاربيەلەپ وسىرۋمەن بىردەي.
مەنىڭ بۇل ارادا ادەبيەت تاريحىن ازداپ شولىپ ءوتۋىم الدەقالاي ەمەس. جازۋشى ەڭبەگى ءارى قيىن، ءارى ارداقتى دەمەكپىن. جازۋشىلىق — نان تابۋ كاسىبى ەمەس، ادام جانىن تاربيەلەيتىن، مەيلىنشە نازىك، سۇلۋ، ءارى كۇشتى قۇرال جاساۋ ونەرى دەمەكپىن. وسى تۇرعىدان قاراپ عابيت مۇسرەپوۆ جايىندا ازىن-اۋلاق پىكىر ايتام.
عابيت جەتپىستى ورتالاپ سەكسەنگە بەت الدى. ونىڭ ەلۋ، الپىس، جەتپىس جاسقا تولعان كەزىن جۇرتقا ايگىلەي وتكىزگەنبىز، جاقسى ءسوز، جاقسى تىلەك تىڭقيا تويعانشا ايتىلدى. ءبىراق يۋبيليارلار ماقتاي بەرگەندى جاراتادى، قايسى ءبىرى ءتىپتى بالا سياقتى، ماقتاساڭ لەپىرەدى، ماقتاماساڭ كەمسەڭدەيدى. مەن لەپىرتپەي دە، كەمسەڭدەتپەي دە ايتىپ كورەم.
جازۋشى دەگەن ءبىر ءسوز بولعانىمەن قىرى، سىرى، قابىلەتى، ءارقيلى، ايتا بەرسەك كوپ ءسوز. ونىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ جاتپاي-اق، ءعابيتتى ادەبيەت تورىنە شىعارعان بىرەر ەرەكشە قاسيەتتەرگە عانا توقتالايىن.
ءبىز ءبىر تاماشا زاماندا — سوۆەت زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. سوۆەت زامانى داپ-دايىن كەلە قالعان جوق، قولدان، جاڭادان جاساپ كەلەمىز.سويتسە دە ونىڭ ءتۇپ-تامىرى ەسكى زامانداردا جاتىر. قورسىز قىمىز اشىمايدى. ءاربىر جاڭالىقتىڭ ارىدەن كەلە جاتقان قورى بار. بۇگىنگى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ قورى — اتام زامانعى سول اۋىز ادەبيەتى. اۋىز ادەبيەتتەن وسكەن، جاڭا زامانعا ساي جازبا ادەبيەتى جاسالدى، قيسسالاردان ساحنا ونەرىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن پەسالار جاسالدى. وسى پەسالاردى جاساۋ جولىندا ەكى جازۋشىنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. ولار مۇحتار مەن عابيت.
حالقىمىز سۇيگەن جىرىن عاسىرلار بويى اۋىزدا، كوڭىلدە ساقتاپ كەلگەندە، سول جىرلاردان شىققان بۇل ەكەۋىنىڭ پەسالارى ونداعان جىلدار بويى ساحنا تورىندە كەلەدى. مۇحتار مەن عابيت ەسكى قازاق جىرىن، قازاق تۇلعالارىن الەمگە ايگىلەسە، ول ەسكىلەر بۇل ەكەۋىن دە الەمگە تانىتتى.
«ەلدى ەل تەڭگەرمەيدى، ەر تەڭگەرەدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ەلدەن ەردى جوعارى قويعاندىق ەمەس، ەلدىڭ ەرىنە سۇيسىنە باعا بەرگەنى. وسىعان جالعاستىرا ەلدىڭ ەلدىگىن ادەبيەت تانىتادى، ادەبيەت گەرويلارى ەل تۇلعاسى، دەۋگە بولادى.
جازۋشىنىڭ بارلىق جازعانى جۇرتتىڭ جادىندا قالانا بەرمەگەن. ونداعان تومدار جازعان تولستويدىڭ الەمگە ايگىلى شىعارماسى ونعا جەتپەيدى. جۇرت جاقسى دەگەندەرىنىڭ ىشىندە ەڭ جاقسىسىن عانا ۇمىتپايدى. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك» پەسالارى سول ۇمىتىلماستاردىڭ قاتارىندا تۇر. ءبىزدى مۇنشا كوتەرگەن عابيت مۇسرەپوۆ دەپ تۇر.
بۇعان قاراپ تەك ەسكى تاقىرىپ ءوتىمدى دەۋگە بولمايدى. ءار زاماننىڭ وزىنە ءتان قامال بۇزعان باتىرى، عاشىق جىرلارى بار. ءبىزدىڭ زاماننىڭ باتىرى — حالىق بايلىعىن جاساۋ، عىلىم، ءبىلىم، ونەر بايلىعىن جاساۋ جارىسىندا ۇزدىك شىققاندار. ماحاببات جىرىنىڭ دا ارقاۋى سولار. جازۋشى الدىمەن ءوز زامانىنىڭ جىرشىسى دەسەك، حالىقتىڭ وسى سۇيگەنىن جىرلايدى. حالىق سۇيگەن تاقىرىپتى الۋدىڭ ءوزى شىعارماعا ءبىر ءساتتى قادام. ەگەر روماننىڭ اتى «اباي» بولماي، پەسانىڭ، اتى «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» بولماي اتاقسىز بىرەۋلەر بولسا، ول شىعارمالاردى جۇرت كورگەن جەردە قۇشاقتاي الماس ەدى، توسىرقاي سىناي قاراپ، كوڭىلىنە قونعانىن عانا قابىلدار ەدى. ءبىراق، تاقىرىپ قانشا بەدەلدى بولعانىممەن ونى بيلەۋشى اۆتور. ءالى جەتكەن اۆتور تاقىرىپتى كۇشەيتە تۇسەدى، جەتپەسە السىرەتە تۇسەدى. عابيت قابىلەتى ابدەن جەتكەن اۆتور.
جازۋشىعا شابىت كەرەك، ماركس ايتقانداي ەركەلەتۋ (لاسكا) كەرەك. عابيت ەركەلەتۋ جاعىنان كەڭدەمىن دەي الماس. شابىتقا كەندە. جاسىنا قاراعاندا بەرگەنى ءالى از، شابىت كەلگەندە عانا جازادى، كەلمەسە تالانتتى قاڭتارىپ قويادى. شابىتقا كەندەلىك جازۋشىنىڭ ءمىنى بولا المايدى. اتى شۋلى اسپان قىراندارى، جەردەگى جەلدەي جۇيرىكتەر ءبارى شابىتى، كۇيى كەلگەندە عانا سامعايدى. بىزدە تالانتقا جايداق مىنە سالىپ شابا بەرەتىندەر بار. ءويتىپ قۇيرىقتى جاۋىر ەتكەنشە، شىعارمانىڭ سۋىن مولايتىپ كوپ بەرگەنشە، ءنارىن مولايتىپ از بەرگەن پايدالى. ءبىر شارا شالاپتان ءبىر توستاعان ءسۇت الدەقايدا كارلى. عابيت وسىنى قاعيدا ەتىپ، مىقتى قولدانعان جازۋشى.
ادەبيەت ويدىڭ، ءتىلدىڭ جەمىسى. ولاق ءتىل كوركەم ويدىڭ كوركىن بۇزادى. العىر ءتىل كۇن شالماعاندى شالادى، قاراڭعى كوڭىلگە ساۋلە بەرە الادى، سۋىق كوڭىلدى جىلىتا الادى. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن حالقىمىز. عابيت بۇل ونەردىڭ، بۇگىنگى بيىگىندە تۇر. ونىڭ جۇمىس ستولى قوقسىپ، بىقسىپ جاتقانىمەن شىعارمالارىندا، سالاق ايتىلعان بوس ءسوز ەمگە تابىلماس. ونىڭ شىعارمالارىن وقىعاندا شولدەپ كەلىپ ءمولدىر بۇلاقتان سۋ جۇتقانداي بولاسىڭ. بۇل تەك ءتىل بايلىعىنان ەمەس، شەبەرلىكتەن. شەبەرلەر قاراپايىم ءسوزدىڭ ءوزىن سان ساققا جۇگىرتەدى. جۇگىرتە الماعاندار ۇتىمدى ءسوزدى كۇن مەن ايدىڭ، التىن گاۋھاردىڭ ماڭىنان ىزدەيدى. ال Faبيت قايتەدى؟ مىنە ءبىر مىسال:
«ءبىز دە اكەمىزدى ۇرۋشى ەدىك. ءبىراق ارباعا بايلاپ قويىپ ۇرماۋشى ەدىك» دەيدى ءبىر ەڭبەگىندە.
وسى قاراپايىم ءسوز اكە ۇرعىش اناۋ نايساپتى سىقاقتاي، كەلەمەجدەي، ماقتامەن باۋىزداپ تۇرعان جوق پا!؟ قالاۋىن تاپساڭ، كوزىن تاۋىپ ايتساڭ كوكەيگە قونا قالادى ءاربىر ءسوز. تابا الماساڭ بەتىمەن كەتەدى بارلىق ءسوز.
تاعى دا ءبىر مىسال:
«بالا كەيدە ءبىر قونىپ كەتكەن قوناققا تاتىرتا سالادى»، دەپتى اۆتور. بالا قوناعىنا تارتسا، قوناعى اۆتورىنا تارتقان سياقتى. ونى بىلاي قويا تۇرالىق. ال، وسى قاراپايىم ءسوزدىڭ كۇشىن بايقايسىزدار ما؟ قالجىڭعا قانات ءبىتىرىپ تۇر. ءسوز شەبەرلەرى قاشاننان بەرى سوزگە قانات ءبىتىرىپ كەلەدى. قاناتتى ءسوز حالىق ۇستىندە قالىقتايدى، قاناتسىز ءسوز ءۇي ماڭىنان ۇزامايدى.
ادەبيەت وي مەن ءتىلدىڭ جەمىسى دەدىك. جازۋشى ەكەۋىن دە ەلدەن ۇيرەنەدى. تەك ۇيرەنۋ قاناعات ەمەس، ۇيرەتە دە ءبىلۋ كەرەك. عابيت ۇيرەتە بىلگەن، ونەگە كورسەتە بىلگەن جازۋشى. ول تۋرالى ايتا بەرسەڭ ءسوز تابىلا بەرەتىن ءتۇرى بار. ءبىراق، وسى قارت ءيۋبيليارىمىزدىڭ تەرىسى جۇقالاۋ سياقتى ەدى، سىقاي بەرسە شەتىنەپ كەتەر، سوندىقتان ءسوزدى قىسقارتا ايتام: اۋزىندا ءتىسى قالماي، جاعى تاڭۋلى، توسەكتە الجىپ جاتقانىن ۋا، شىركىن ءبىر كورسەم!
1977
You Might Also Like
-
ساپارعالي بەگاليندى جۇرتتىڭ كوبى ساپەكە دەيدى. ۇلكەننىڭ بارىنە «ەكەنى» قوسا بەرمەگەن حالىق، جاقسى كورگەن قارتىنا قوسقان. جاقسى كورۋ ءۇشىن جاعىمدى مىنەز، قۇنارلى ەڭبەك كەرەك. بۇل قاسيەتتە...
