InfoHub Logo

قىزىلوردا قالاسى.
تاڭقىبايەۆا بوتاكوز راحمان قىزى

ەتىستىكتىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى

كىرىسپە
نەگىزگى تاراۋ «ەتىستىكتىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى»
1. 1. ەتىستىكتىڭ مورفولوگيالىق سيپاتتارى
1. 2. ەتىستىك تۇلعالارىنىڭ قولدانىلۋى
1. 3. ەتىستىكتىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى
1. 4. ەتىستىك كاتەگوريالارى
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

كىرىسپە
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى. ەتىستىك - قازاق تىلىندەگى ءسوز تاپتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلى جانە قارىمى ەڭ كەڭ گرامماتيكالىق كاتەگوريا.

زاتتىڭ ءىس - قيمىلىن، ارەكەتىن، كۇيىن، بەلگىنىڭ، كوڭىل - كۇيدىڭ، قارىم قاتىناستىڭ قيمىل تۇرىندە وزگەرۋىن بىلدىرەتىن ءسوز تابى ەتىستىك دەپ اتالادى. ەتىستىكتەر سەمانتيكالىق جاعىنان قيمىلدىڭ، ءىس - ارەكەتتى، ءارتۇرلى وزگەرىس، قۇبىلىستاردى بىلدىرەدى. سوزدەردى تاپتاستىرۋدىڭ لەكسيكا سەمانتيكالىق، مورفولوگيالىق جانە سينتاكسيستىك قاعيداتتارىنىڭ بەلگىلەرى ەتىستىك سوزدەردىڭ ءون بويىنان تابىلاتىندىقتان، ەتىستىكتىڭ جەكە ءسوز تابى رەتىندە تانىلۋى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. سونداي - اق ەتىستىكتەردىڭ ءسوز تابى رەتىندەگى قالىپتاسۋ تاريحىندا كەيىنگى ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە نەگىز بولعان ا. بايتۇرسىنوۆ، ق. جۇبانوۆ، س. يسايەۆ، ن. ورالباي، ا. قالىبايەۆا ت. ب عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە مەنىڭ كۋرستىق جۇمىسىما ارقاۋ ەتىپ الىپ وتىرعان «ەتىستىكتىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى» اتتى تاقىرىپتىڭ جاڭاشىلدىق سيپاتى دا بار.
كۋرستىق جۇمىستىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى. قازاق مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەرى مەن وقۋشىلارى انا ءتىلىنىڭ قاسيەتى مەن بايلىعىن ءبىرى يگەرۋگە، ءبىرى بىلۋگە ۇمتىلىپ وتىرسا عانا انا ءتىلىمىزدىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىمىزدى وتەي الامىز. قازىرگى كەزدەگى ءبىلىم بەرۋ عىلىمىنڭ، مادەنيەتتىڭ، عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەستىڭ دامۋ دەڭگەيىنە ساي بولۋ قاجەت. ءبىلىم باستالۋى باستاۋىش مەكتەپتەن باستالادى.

الايدا بۇل ماسەلەلەر سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياق كەزىندەگى بالالاردى التى جاستان باستاپ وقىتۋعا كوشكەن قىرىق جىلدىق قازاق باستاۋىش سىنىپتارىندا ءوز شەشىمىن ءالى تولىق تاپقان جوق.
قازىرگى وقىتۋ ءادىسىنىڭ بارىسىندا قولدانىلىپ جۇرگەن نەگىزگى ادىستەن باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ينفورماسيانى مەڭگەرتۋدە تۇسىندىرگەندى قايتالاپ ايتىپ بەرۋگە باۋلۋ ءادىسى ناتيجە بەرە الماي وتىر. ياعني جاتتاپ العان ءبىلىم مەن داعدىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا پايدالانىلمايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان باستاۋىش سىنىپتاردا مورفولوگيالىق ۇعىمداردى مەڭگەرۋدە ادىستەمەلىك جاعدايلارعا مىناداي ادىستەمەلىك مىندەتتەر قويىلادى.
سوزگە نەمەسە سويلەمگە قاتىستى وقۋشىلاردىڭ سانالى لينگۆيستيكالىق كوزقاراسىن دامىتۋ. كورنەكتى قۇرالدار قانداي ماقساتقا ارنالسا دا، ولاردىڭ ايقىن، ادەمى، قولدانۋعا ىڭعايلى بولعانى دۇرىس. ەتىستىكتىڭ ماعىناسىن، ونىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتىن، سويلەمدەگى قىزمەتىن سانالى تۇردە مەڭگەرتۋ.
مەنىڭ جۇمىسىم اتالعان ەڭبەكتەردەگى ەتىستىكتىڭ تابيعاتىن تانىتۋعا ارنالادى.
زەرتتەۋ نىساناسى رەتىندە ەتىستىكتىڭ قازاق ءتىل بىلىمىندەگى زەرتتەلۋ جايى، ونىڭ لەكسيكا - گرامماتيكالىق سيپاتى الىندى.

مورفولوگيالىق سيپاتتارى
مورفولوگيالىق قۇرىلىمى جاعىنان ەتىستىكتەر دارا ەتىستىكتەر مەن كۇردەلى ەتىستىكتەر دەپ اتالاتىن ەكى سالاعا بولىنەدى.

دارا ەتىستىكتەر
دارا ەتىستىكتەر قۇرىلىمىنا قاراي ءتۇبىر ەتىستىكتەر جانە جۇرناق ارقىلى جاسالعان تۋىندى ەتىستىكتەر دەگەن ەكى توپقا جىكتەلەدى. دارا ەتىستىكتەر مىسالى: ەك، جەك، وقى، جاز، كەل، اياقتا، باستا، قولدا، ارالا، سابالا، سۇيرەلە، شاپقىلا، ۇيمەلە، كىرىس، جۋىن، ايتقىز ت. ت.

ءتۇبىر ەتىستىكتەر
ءتۇبىر ەتىستىكتەر دەپ ارناۋلى مورفولوگيالىق بولشەكتەرى جوق، دەمەك، قازىرگى كەزدە مورفولوگيالىق جاعىنان ءتۇبىر جانە جۇرناق دەپ بولشەكتەۋگە بولمايتىنداي ەتىستىك فورمالارى اتالادى. مىسالى: از، ال، ايت، الدا، اربا، ات، اس، اش، اق، بار، باس، بات، بەر، بەز، بول، ءبور، بايلا، باستا، باقىراي، دە، ەز، ەر، ەس، جەت، جالا، جىلا، جە، جەل، جەبە، جورت، جي، جار، جاز، ءجۇز، جۇگىر، يلان، تاسى، تارا، توس، تول، توقى، ءتۇس، ءۇر، ۇق، شال، شاي، شاش ت. ب.
ءبىراق، وزگە ءتۇبىر سوزدەر سياقتى، ەتىستىك ءتۇبىرى دە تاريحي دامىپ وتىرعاندىقتان، ولاردىڭ قاتارى دا بىرتە - بىرتە تولىعىپ، كوبەيىپ وتىرعان، سول سەبەپتەن ءتۇبىر ەتىستىكتەردىڭ ىشىندە بۇرىن ۇزاق زاماندار بويى، تۋىندى ءسوز ەسەبىندە جۇمسالا - جۇمسالا كەلىپ، بىرتە - بىرتە ءتۇبىرى مەن جۇرناعىن اجىراتۋعا بولمايتىنداي بولىپ كەتكەن سوزدەر بار. مىسالى، جوعارىداعى ەتىستىكتەردىڭ ىشىنەن: ايت (اي+ت)، الدا (ال+دا)، بايلا (باي+لا، باۋ+لا)، باقىراي (ب ا ق+ىراي)، جىلا (يىع+لا)، باستا (باس+تا) دەگەندەردى، سونداي - اق توقتا (توق+تا)، توقىرا (توق+ىرا)، بولىس (بول+ىس)، سويلە (ءسوز+لە)، تۋلا (تۋ+لا)، شەگىن (شەك+ءىن)، شەگەر (شەك+ەر) ت. ت. ءتارىزدى قازىرگى شاقتا ءتۇبىر سانالىپ جۇرگەن ەتىستىكتەردى الساق، جاقشا ىشىندە كورسەتىلگەندەي، اۋەلگى ءتۇبىر سوزدەر مەن جۇرناقتاردان كەيبىرەۋلەرى دەفورمالانباي - اق، كەيبىرەۋلەرى دەفورمالانىپ بولشەكتەنبەيتىن تۇبىرلەرگە اينالىپ كەتكەن.

تۋىندى ەتىستىكتەر
تۋىندى ەتىستىكتەرگە، ادەتتە، تۇبىرلەردەن ارناۋلى جۇرناقتار ارقىلى جاسالعان ەتىستىكتەر جاتادى. تۋىندى ەتىستىكتەردى ءتيىستى تۇبىرگە جانە جۇرناققا بولشەكتەۋگە بولادى، ءبىراق ول تۋىندى تۇلعا ەسەبىندە قولدانىلا بەرەدى. مىسالى: وي+لا، توي+لا، تەر+لە، ءسۇر+لە، ەم+دە، كوز+دە، توقپاق+تا، ءىس+تە، سىن+ا، ءمىن+ە، مول+اي، ەس+ەي.

ەسىم نەگىزدى ەتىستىكتەر
ەسىم نەگىزدى ەتىستىكتەرگە ەتىستىكتەردەن وزگە ءسوز تاپتارىنان جاسالاتىن ەتىستىكتەر جاتادى، ولار ارناۋلى جۇرناقتار ارقىلى كوبىنەسە زات ەسىمنەن، سىن ەسىمنەن، ۇستەۋلەردەن، ەلىكتەۋىش سوزدەردەن، ارەدىك وداعايلاردان جاسالادى.
ەسىمدەردەن ەتىستىك تۋدىراتىن جۇرناقتار مىنالار:
- لا (- لە، - دا، - دە، - تا، - تە) جۇرناعى؛
- لان (- لەن، - دان، - دەن، - تان، - تەن) جۇرناعى؛
- لاس (- لەس، - داس، - دەس، - تاس، - تەس) جۇرناعى؛
- لات (- لەت، - دات، - دەت) جۇرناعى؛
- ا (- ە) جۇرناعى؛
- اي (- ەي، - ي) جۇرناعى؛
- قار (- عار، - كەر، - گەر) جۇرناعى؛
- ار (- ەر، - ر) جۇرناعى؛
- ال (- ءال، - ىل، - ءىل، - ل) جۇرناعى؛
- ىق (ىك) جۇرناعى؛
- سى (- ءسى) جانە - ىمسى (- ءىمسى) جۇرناقتارى؛
- سىن (- ءسىن) جۇرناعى؛
- سىرا (- سىرە) جۇرناعى؛
- را (- رە، - ىرا، - ىرە) جۇرناعى؛
- ىراي (- ىرەي) جۇرناعى؛
تەك بەلگىلى ءبىر ەسىمدەردەن، كەيبىرەۋلەرى تەك ساناۋلى عانا ەسىمدەر مەن ەتىستىكتەردەن تۋىندى ەتىستىك جاسايتىن ءارى كونە، ءارى ماڭدىمسىز جۇرناقتار بار. ولارعا مىنالار جاتادى:
- ى، - ءى (باي - ى، جاس - ى، جان - ى، جەلپ - ءى، كەڭ - ءى، كەلك - ءى، تارپ - ى ت. ب.)
- شى، - ءشى
- ان، - ەن، - ىن، - ءىن، - ن
- ىرقا، - ىركە
- ىرقان، - ىركەن
- ىنا، - ىنە
- قا، - كە، - عا، - گە
- دي، - تىي، - تي