ەتتەن جاسالاتىن تاعامداردىڭ جىكتەلۋى
قىزىلوردا قالاسى،
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
الجانوۆا روزا زەينۋللايەۆنا
ساباقتىق تاقىرىبى: ەتتەن جاسالاتىن تاعامداردىڭ جىكتەلۋى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ەت تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: تەوريالىق بىلىمدەرىن ساراماندىق جۇمىستا پايدالانا ءبىلۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ولاردىڭ وي- ءورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى وسى ساباق تۇرىمەن قىزىقتىرۋ، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ سەزىمىن وياتۋ، ەستەتيكالىق تالعامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: دايىن ەت تۇرلەرىنىڭ سۋرەتتەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح،
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
III. جاڭا ساباق
قولدا وسىرىلگەن مالدىڭ ەتىندە ورتا ەسەپپەن 52،8-73،7 پايىز – سۋ، 15-20 پايىز – بەلوك، 5،8 – 29،4 پايىز – ماي، 0،8 – 1،1 پايىز – كۇل، قۇس ەتىندە 50 – 64،4 پايىز سۋ، 18،2 – 19،8 پايىز – بەلوك، 15،5 – 31،2 پايىز – ماي، 0،9 – 1،1 پايىز – كۇل بولادى. ءاربىر مال تۇلىگى ەتىنىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بيوحيميالىق قۇرامى مەن دامىندە. سيىر ەتىندە گيستامين كوپ، مال ەتىنە قاراعاندا، قۇس ەتىندە كوللاگەن، ەلاستين از. ول جەڭىل قورىتىلادى. ەتتە تولىپ جاتقان مينەرالدى زاتتار، اتاپ ايتقاندا، تەمىر مەن دارۋمەندەر بار. اسىرەسە، باۋىر تەمىرگە، ا1، ۆ2، ۆ6، ۆ12 دارۋمەندەرىنە باي. ونىڭ ۇستىنە، وتە ماڭىزدىسى، ەتتىڭ قۇرامىنا ەكستراكتيۆتى دەپ اتالاتىن زاتتار كىرەدى، ولار قايناتقان كەزدە سورپاعا اۋىسادى. ەكستراكتيۆتى زاتتار تابەتتى قوزدىرادى، اس قورىتاتىن سولدەردىڭ ءبولىنۋىن كۇشەيتەدى. ەتتى كوپ جەۋ ورگانيزمدە ەكستراكتيۆتى زاتتاردى، اتاپ ايتقاندا، نەسەپ قىشقىلىن قۇرايتىن پۋرين نەگىزدەرىن، سونداي-اق، ازوتتى مەتابوليزمنىڭ تۇپكى ونىمدەرىن كوبەيتىپ، اۋىرتپالىق تۇسىرەدى. جەڭىل دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلداناتىن ەرەسەك ادامعا ارالاس تاماقتانعان رەتتە، كۇنىنە 150-200 گرامم ەت نەمەسە ەت ءونىمىن جەۋ جەتكىلىكتى.
قازاقشا ەت – مالدىڭ ەتىن قازانعا اسىپ، پىسكەن سوڭ ءتۇسىرىپ الىپ، سورپاسىنا جايما نان سالىپ ءپىسىرىپ، ونى تاباققا سالىپ، ۇستىنە ەت تۋراپ، تۇزدىق قۇيىپ جەيدى. قوناقتاردىڭ تۇرىنە قاراي مالدىڭ ءارتۇرلى ارنايى مۇشەلەرى قازانعا سالىنادى. ەت – قازاقتىڭ ەڭ باستى، ءقادىرلى تاماعى. قوناق كەلگەندە، ارۋاقتارعا اس بەرگەندە، توي جاساعاندا ەت اسادى.
باس تارتۋ – سىيلى، الىستان كەلگەن قوناقتارعا مال سويىپ (قوي)، ەتپەن بىرگە باس ۇسىنادى. سيىردىڭ جارتى شەكەسى، قويدىڭ باسى تۇتاس، جىلقىنىڭ باسى كەڭسىرىگىنەن شابىلىپ، تۇتاس نەمەسە ەكىگە ءبولىنىپ اسىلادى. قويدىڭ، سيىردىڭ باسىن ءۇيىتىپ، ءتىسىن بىر-ەكى جەردەن قاعىپ، جۋىپ تازالاپ الىپ بارىپ قازانعا سالادى.
ميپالاۋ – پىسكەن مالدىڭ ميىن الىپ، وعان باۋىر، قۇيرىق مايىن، باستىڭ ءدامدى قۇيقاسىن قوسىپ، ۇستىنە تۇزدىق نەمەسە ايران، قىمىز قوسىپ، نەمەسە سورپاعا سالىپ ازىرلەپ، ۇلكەندەرگە ۇسىنادى.
شۇجىق – مالدىڭ ەتىن، ءىش مايىن تۋراپ، وعان جۋا، سارىمساق، تۇز، بۇرىش قوسىپ ارالاستىرادى، جىلقىنىڭ ىشەگىنە سالىپ، ەكى جاعىن بايلاپ توبارسىتادى، ەتپەن بىرگە اسادى.
قۋىرداق – سوعىم سويعاندا ەتىن، وكپەسىن، جۇرەگىن، بۇيرەگىن، باۋىرىن ۇساقتاپ تۋراپ، مايعا قۋىرىپ جاسايدى.باۋىردى سوڭىنان سالادى، ول كوپ قايناپ، قاتايىپ كەتپەۋگە ءتيىستى.
كىسە قۋىرداق – جاڭا سويىلعان مالدىڭ وكپە، باۋىر، بۇيرەك، ىشەك، قارىنىن تۋراپ، مايعا قۋىرىپ ازىرلەيدى. ەتتى از قوسىپ، سارىمساق، بەك دەپ اتالاتىن ءشوپتى سالادى.
قازى-قارتا، جال-جايا – قۇرمەتتى قوناقتارعا تارتىلادى. ەتپەن بىرگە پىسىرىلەدى.
بۇقپا – مارقانىڭ جىلىكتەرى مەن ومىرتقا، قابىرعالارىن بالتامەن ۇساقتاپ، قازانعا سالىپ، ۇستىنە ازداعان سۋ قۇيىپ، بەتىن جاۋىپ دايىندايدى.
سىرنە – تۋعانىنا 2-4 كۇن بولعان جاس قوزىنىڭ ەتىن قازانعا سالىپ، ۇستىنە بيە ءسۇتى مەن سۇيىق قايماق قۇيىپ ازىرلەيتىن تاعام.
سىرباز قۋىرداق – جاڭا سويىلعان مالدىڭ ەتىنەن ۇستىنە بيە ءسۇتىن قۇيىپ، تۇز سالىپ قايناتىپ، جاسايدى. ونى «بۇقپا قۋىرداق» دەپ تە اتايدى.
تومىرتقا – قىستا ىستىق سورپاعا ءبىر ءتۇيىر تازا مۇز سالىپ، ءدامىن ءسال وزگەرتىپ ىشەدى. مۇنى تومىرتقا دەپ اتايدى.
توستىك – قويدىڭ توسىندەگى ەتىن تەرىسىمەن كەسىپ الىپ، ءۇيىتىپ، تۇزداپ جەيدى. اۋىل جىگىتتەرى قوي سويىپ جاتقاندا ونى ازىرلەي قويادى.
اقسورپا – ەرتەدە سوعىمنىڭ ەتىن پىسىرگەندە قالعان سۇيەكتەرىن جيناپ قويىپ، كەيىن جۋىپ، قازانعا قايناتىپ، مايلى سورپاسىن ىشكەن. ونى اقسورپا دەيدى.
سالما – ەتتى تۋراپ ءپىسىرىپ، نان كەسپەسىن سالىپ جاساپ، ىشەدى. نەگىزىنەن، قوي، سيىر ەتىنەن ازىرلەيدى. سورپاسى ءدامدى.
تۇزدىق – سورپاعا جۋا، تۇز قوسىپ قايناتىپ، تاباقتاعى تۋرالعان ەتتىڭ ۇستىنە سالىپ، ونىڭ ءدامىن كەلتىرەدى. كەيدە وعان ازىراق ۇساق تۋرالعان ءسابىزدى دە قوسادى.
شىج-مىج – سوعىم سويىلىپ جاتقاندا مالدىڭ بۇيرەگى مەن شاربى مايىن وتقا قاقتاپ، شالا ءپىسىرىپ، شىج-مىج جەيدى.
قارا الا شىجىق – ۇساقتالىپ تۋرالعان ەتتى مال مايىن قوسىپ تاباعا قۋىرىپ ازىرلەيتىن تاعام.
جاۋبۇيرەك – اڭشىلار اۋلاپ العان ارقار، كيىك، تاۋتەكە ءتارىزدى اڭدارىنىڭ مايلى بۇيرەگى مەن باۋىرىن ىستىكپەن وتقا قاقتاپ جەيدى. قوي، ەشكى سويعاندا دا سونداي تاعام ازىرلەپ جەۋگە بولادى.
قويدى ءۇيىتىپ سويۋ – قويدى باۋىزداپ العاننان كەيىن وتقا ءۇيىتىپ الىپ تەرىسىمەن بىرگە سويادى. ءۇيىتۋدىڭ ءارتۇرلى ءادىسى بار.
ەت ىستاۋ – قايىڭ قابىعىن جاعىپ، ونىڭ ءتۇتىنىنىڭ ۇستىنە ەتتەردى ءىلىپ قويادى. ىستالعان ەت ءارى ءدامدى، ءارى ۇزاق ساقتالادى.
بۇرمە – كۇزدە جاڭادان سويىلعان مالدى جاس كۇيىندە ساقتاۋ ءۇشىن تەرىسىنە سالىپ، ءبۇرىپ تاستايدى. بۇل ءشوپتى ۇنەمدەۋگە، مالدى ارىتىپ الماي ەتىن تاماققا پايدالانۋ ءۇشىن وتە پايدالى.
ءاسىپ – ەت، وكپە، باۋىر مەن بۇيرەك، قۇيرىق مايدى وتە ۇساقتاپ تۋراپ، كۇرىش، ۇساق تۋرالعان پياز، تۇز، بۇرىش قوسىپ، جاڭا سويىلعان مالدىڭ ىشەگىنە سالىپ ءپىسىرىپ، ازىرلەيدى.
تۇيمەش – مالدىڭ سۇرپى ەتىن اعاش بالعامەن اعاش جاڭعىرىق ۇستىندە ۇرىپ، جانىشتاپ، جۇقالاپ الىپ تۇزداپ، ساقتالعان ەت. ول تەز پىسەدى، ءارى جۇمساق بولادى.
توڭ ماي – مالدىڭ قۇيرىق، شاربى، ءىش مايلارىن قازانعا شىجعىرىپ الىنعان ماي. وعان باۋىرساق ءتارىزدى ۇن تاعامدارىن پىسىرەدى. توڭ ماي بۇزىلماي، ۇزاق ساقتالادى.
ماناس قۋىرداق – نەگىزىنەن اڭ ەتىنەن (كيىك، ارقار) جاسالادى. ەتتى ۇساقتاماي تۋرايدى، تۇز سالىپ قازانعا قايناتادى. پىسە باستاعاندا ۇستىنە قايماق قۇيىپ، ۇن سەۋىپ ارالاستىرادى دا قۋىرادى. داستارحانعا ماناس قۋىرداق مايىمەن قويىلادى.
پالاۋ – قازاقتىڭ داستارحانىنا دا ءتان تاعام. قازانداعى وسىمدىك مايىنا سۇيەكتى شاعىن ەتتەر سالىنىپ قۋىرىلىپ، ول پىسكەن سوڭ جاقسى جۋىلعان كۇرىشتى ۇستىنە سالىپ، سۋ قۇيىپ پىسىرەدى.
قارىن بورتپە – ۇساق مالدىڭ جاس ەتىن تۋراپ، سۇيەكتەرىن شاۋىپ بولەدى دە جۋىپ، اينالدىرعان قارىنعا سالىپ، تۇزداپ، بۇرىشتاپ، جۋا، سارىمساق قوسىپ، اۋزىن بايلاپ، قازانداعى سۋعا قايناتىپ پىسىرەدى. ول بۇجى ءتارىزدى ءدام.
ءمانتى – تارتىلعان ەت فارشىنان ازىرلەنەدى. ءتورت بۇرىشتى كەسىلگەن قامىردىڭ ورتاسىنا سالىپ، جان جاعىن گۇل قاۋىزىنداي ەتىپ قاۋسىرىپ جابىستىرادى دا ارنايى ىدىستا بۋعا ءپىسىرىپ جەيدى.
ەت مۇشەلەرى
باس. ءىرى قارادا باس ەكى شەكەگە بولىنەدى. جىلقىدا كەڭسىرىگى ءبىر بولەك، باس ەكى شەكەگە بولىنەدى، كەڭسىرىكسىز تۇتاس تا اسىلادى.
جاق. قوي، ەشكىدە تىلمەن تۇتاس جۇرەدى، ءىرى مالدىڭ جاعى ەكىگە ايىرىلىپ، ءتىلى بولەك مۇشە سانالادى.
جاق ەت، ۇرت ەت. ءىرى قارالاردا بولەك الىنادى، كوبىنەسە قۋىرداققا پايدالانىلادى.
مويىن. التى بۋىن. بۇل قوناققا، سىيلى ادامدارعا ارناعان تاباققا سالىنبايدى. ونى وتباسىنىڭ ءوزى جەيدى.
مويىن ەت. ءىرى قارادا بولەك سىلىپ الىناتىن ەت، كوبىنەسە قۋىرداق قۋىرادى.
بۇعانا. ەكى جاقتا ءۇش تالدان 6 تال. مۇشە ورنىنا سانالادى.
قارا قابىرعا. التى تال. مۇشەلەرمەن بىرگە ءار ۋاقىتتا تاباققا سالىنا بەرەدى.
سۇبە. ەتەگىمەن الىنعان 6 قابىرعا. تاڭداۋلى مۇشەلەردىڭ ءبىرى.
قازى. سەمىز جىلقىدا 20-عا جۋىق قازى اينالدىرىلادى، كەيبىرەۋى قابىرعاسىز، جىلقىنىڭ، باسقا مالدىڭ ىشەگىنە اينالدىرىلادى.
ءتوس. قىز-كۇيەۋلەر ءۇشىن تاڭداۋلى مۇشە. ءتوس ەت. جىلقى، سيىردا وسىلايشا اتالادى. كوبىنە قۋىرداق جاسالادى، سۇرلەنەدى.
توستىك. قويدا وسىلاي اتالادى. تەرىسىمەن ىستىككە شانشىپ، وتقا قاقتاپ، قۇيقاسىمەن جەيدى.
اۋىز ومىرتقا. سوعىم سويىلعان كۇنى تاباققا سالىنادى نەمەسە مال سويعان كىسىگە شيكىدەي بەرەدى.
كارى جىلىك. قولدا بولادى، جىلىك مۇشەلەرىنە كىرەدى. قىز بالاعا بەرمەيدى.
ورتان جىلىك. جۇمىر جىلىك دەپ تە اتالادى. قولدا بولادى، مۇشەلى جىلىك.
اسىق جىلىك. ساندا بولادى، تاڭداۋلى مۇشە.
توقپاق جىلىك. ساندا بولادى، ەڭ ەتتى جىلىك.
جامباس. ءىرى مالدىڭ ءار جامباسىن مىندەتتى تۇردە ەكىگە، كەيدە ۇشكە ءبولىپ اسادى. قويدىڭ، ەشكىنىڭ جامباسى تۇتاس اسىلادى، ەڭ تاڭداۋلى مۇشە.
جايا. جىلقىنىڭ ساۋىر ەتى، ونى سۇرلەيدى، قاقتاپ كەپتىرەدى.
بەلدەمە. قوي، ەشكىدە بەل ومىرتقا، ءىرى قارادا جالپاق ومىرتقا دەپ تە اتايدى، تاڭداۋلى مۇشە.
مويىن ومىرتقا. وتباسىنىڭ ءوزى جەيدى، قوناققا سالمايدى.
جۇرەك. كوبىنەسە قىز بالانىڭ سىباعاسى.
ۇلپەرشەك. جۇرەك قابىنا تولتىرىلعان، شۇجىق ءتارىزدى ماي، كەسەك ەت.
باۋىر. مايلى وكپەگە قوسىپ جەۋگە جاقسى. ونى قاتىرماي پىسىرەدى، قۋىرادى. قۇدالىقتا قويدىڭ باۋىرى مەن قۇيرىق مايىن قوسىپ، «قۇيرىق-باۋىر» دەگەن كادەلى تاعام بەرىلەدى.
كوك باۋىر. تالاق دەپ تە اتالادى. اسىپ تا، قۋىرىپ تا جەيدى.
باۋىر ەت. ءىرى مالدا بولەك سىلىنىپ الىنادى. اسىپ، قاقتاپ جەۋگە، قۋىرۋعا، جورگەمگە قوسۋعا پايدالانادى.
بۇيرەك. بالالار سىباعاسى.
ۇلتابار. ۇساق مالدىڭ تاڭداۋلى، ەڭ مايلى مۇشەسى.
قارتا. جىلقى مالىنىڭ تاڭداۋلى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى.
قيما. سيىردىڭ مايمەن اينالدىرىپ، شۋماقتاعان توق ىشەگى.
توق ىشەك. توق ىشەكتىڭ سوڭعى ۇشى مايلى بولادى، ءبىراق قوناقتىڭ تاباعىنا سالىنبايدى.
اششى ىشەك. وكپە-باۋىرعا قوسىپ قۋىرىلادى. دارۋمەنگە باي.
جەلىن. شاپ مايمەن بىرگە الىنىپ سۇرەلەندى.
قارىن. قويدىڭ ەتىمەن بىرگە تاباققا تۇسەدى، قۋىرىلادى دا، جىلقى قارىنى قارتا ورنىنا دا جۇرەدى.
وكپە. قۋىرداققا جارامدى، ونى پىسىرەردە كوپ قايناتادى، قوناقتىڭ تاباعىنا سالىنبايدى.
جال. جىلقى ەتىنىڭ تاڭداۋلى مۇشەسى. ول كوبىنەسە سۇرلەنەدى.
سيراق. قوي، ەشكىنىڭ، ءىرى قارا مالدىڭ سيراعىن ءۇيىتىپ، ءپىسىرىپ جەيدى. قوي-ەشكىنىڭ سيراعى – بالالار سىباعاسى. ءىرى قارا سيراعىن قايناتىپ، قۇيقاسىنان باسقا دا تاعام ازىرلەيدى.
بۇيەن. ەرتەرەكتە ماي، ەت تىعىپ، ءاسىپ، تۇيرەك، جۇمىر تاعامدار جاساعان. قىز-كەلىنشەكتەر سىباعاسى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ سۇراقتارى:
• ەتتىڭ قۇرامىن اتاڭدار؟
• ەتتەن جاسالاتىن ونىمدەردى اتاڭدار؟
• سىرباز قۋىرداق دەگىمىز نە؟
• بۇيەن دەگەنىمىز نە؟
• جاق ەت، ۇرت ەت دەگەنىمىز نە؟
• كارى جىلىك دەگەنىمىز نە؟
• مويىن ومىرتقا دەگەنىمىز نە؟
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
وقۋشىلاردى باعالاۋ:
- ساباققا قاتىسۋلارىنا بايلانىستى باعالانادى.
جۇمىس ورىندارىن جيناستىرۋ.
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
الجانوۆا روزا زەينۋللايەۆنا
ساباقتىق تاقىرىبى: ەتتەن جاسالاتىن تاعامداردىڭ جىكتەلۋى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ەت تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: تەوريالىق بىلىمدەرىن ساراماندىق جۇمىستا پايدالانا ءبىلۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ولاردىڭ وي- ءورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى وسى ساباق تۇرىمەن قىزىقتىرۋ، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ سەزىمىن وياتۋ، ەستەتيكالىق تالعامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: دايىن ەت تۇرلەرىنىڭ سۋرەتتەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح،
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
III. جاڭا ساباق
قولدا وسىرىلگەن مالدىڭ ەتىندە ورتا ەسەپپەن 52،8-73،7 پايىز – سۋ، 15-20 پايىز – بەلوك، 5،8 – 29،4 پايىز – ماي، 0،8 – 1،1 پايىز – كۇل، قۇس ەتىندە 50 – 64،4 پايىز سۋ، 18،2 – 19،8 پايىز – بەلوك، 15،5 – 31،2 پايىز – ماي، 0،9 – 1،1 پايىز – كۇل بولادى. ءاربىر مال تۇلىگى ەتىنىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بيوحيميالىق قۇرامى مەن دامىندە. سيىر ەتىندە گيستامين كوپ، مال ەتىنە قاراعاندا، قۇس ەتىندە كوللاگەن، ەلاستين از. ول جەڭىل قورىتىلادى. ەتتە تولىپ جاتقان مينەرالدى زاتتار، اتاپ ايتقاندا، تەمىر مەن دارۋمەندەر بار. اسىرەسە، باۋىر تەمىرگە، ا1، ۆ2، ۆ6، ۆ12 دارۋمەندەرىنە باي. ونىڭ ۇستىنە، وتە ماڭىزدىسى، ەتتىڭ قۇرامىنا ەكستراكتيۆتى دەپ اتالاتىن زاتتار كىرەدى، ولار قايناتقان كەزدە سورپاعا اۋىسادى. ەكستراكتيۆتى زاتتار تابەتتى قوزدىرادى، اس قورىتاتىن سولدەردىڭ ءبولىنۋىن كۇشەيتەدى. ەتتى كوپ جەۋ ورگانيزمدە ەكستراكتيۆتى زاتتاردى، اتاپ ايتقاندا، نەسەپ قىشقىلىن قۇرايتىن پۋرين نەگىزدەرىن، سونداي-اق، ازوتتى مەتابوليزمنىڭ تۇپكى ونىمدەرىن كوبەيتىپ، اۋىرتپالىق تۇسىرەدى. جەڭىل دەنە ەڭبەگىمەن شۇعىلداناتىن ەرەسەك ادامعا ارالاس تاماقتانعان رەتتە، كۇنىنە 150-200 گرامم ەت نەمەسە ەت ءونىمىن جەۋ جەتكىلىكتى.
قازاقشا ەت – مالدىڭ ەتىن قازانعا اسىپ، پىسكەن سوڭ ءتۇسىرىپ الىپ، سورپاسىنا جايما نان سالىپ ءپىسىرىپ، ونى تاباققا سالىپ، ۇستىنە ەت تۋراپ، تۇزدىق قۇيىپ جەيدى. قوناقتاردىڭ تۇرىنە قاراي مالدىڭ ءارتۇرلى ارنايى مۇشەلەرى قازانعا سالىنادى. ەت – قازاقتىڭ ەڭ باستى، ءقادىرلى تاماعى. قوناق كەلگەندە، ارۋاقتارعا اس بەرگەندە، توي جاساعاندا ەت اسادى.
باس تارتۋ – سىيلى، الىستان كەلگەن قوناقتارعا مال سويىپ (قوي)، ەتپەن بىرگە باس ۇسىنادى. سيىردىڭ جارتى شەكەسى، قويدىڭ باسى تۇتاس، جىلقىنىڭ باسى كەڭسىرىگىنەن شابىلىپ، تۇتاس نەمەسە ەكىگە ءبولىنىپ اسىلادى. قويدىڭ، سيىردىڭ باسىن ءۇيىتىپ، ءتىسىن بىر-ەكى جەردەن قاعىپ، جۋىپ تازالاپ الىپ بارىپ قازانعا سالادى.
ميپالاۋ – پىسكەن مالدىڭ ميىن الىپ، وعان باۋىر، قۇيرىق مايىن، باستىڭ ءدامدى قۇيقاسىن قوسىپ، ۇستىنە تۇزدىق نەمەسە ايران، قىمىز قوسىپ، نەمەسە سورپاعا سالىپ ازىرلەپ، ۇلكەندەرگە ۇسىنادى.
شۇجىق – مالدىڭ ەتىن، ءىش مايىن تۋراپ، وعان جۋا، سارىمساق، تۇز، بۇرىش قوسىپ ارالاستىرادى، جىلقىنىڭ ىشەگىنە سالىپ، ەكى جاعىن بايلاپ توبارسىتادى، ەتپەن بىرگە اسادى.
قۋىرداق – سوعىم سويعاندا ەتىن، وكپەسىن، جۇرەگىن، بۇيرەگىن، باۋىرىن ۇساقتاپ تۋراپ، مايعا قۋىرىپ جاسايدى.باۋىردى سوڭىنان سالادى، ول كوپ قايناپ، قاتايىپ كەتپەۋگە ءتيىستى.
كىسە قۋىرداق – جاڭا سويىلعان مالدىڭ وكپە، باۋىر، بۇيرەك، ىشەك، قارىنىن تۋراپ، مايعا قۋىرىپ ازىرلەيدى. ەتتى از قوسىپ، سارىمساق، بەك دەپ اتالاتىن ءشوپتى سالادى.
قازى-قارتا، جال-جايا – قۇرمەتتى قوناقتارعا تارتىلادى. ەتپەن بىرگە پىسىرىلەدى.
بۇقپا – مارقانىڭ جىلىكتەرى مەن ومىرتقا، قابىرعالارىن بالتامەن ۇساقتاپ، قازانعا سالىپ، ۇستىنە ازداعان سۋ قۇيىپ، بەتىن جاۋىپ دايىندايدى.
سىرنە – تۋعانىنا 2-4 كۇن بولعان جاس قوزىنىڭ ەتىن قازانعا سالىپ، ۇستىنە بيە ءسۇتى مەن سۇيىق قايماق قۇيىپ ازىرلەيتىن تاعام.
سىرباز قۋىرداق – جاڭا سويىلعان مالدىڭ ەتىنەن ۇستىنە بيە ءسۇتىن قۇيىپ، تۇز سالىپ قايناتىپ، جاسايدى. ونى «بۇقپا قۋىرداق» دەپ تە اتايدى.
تومىرتقا – قىستا ىستىق سورپاعا ءبىر ءتۇيىر تازا مۇز سالىپ، ءدامىن ءسال وزگەرتىپ ىشەدى. مۇنى تومىرتقا دەپ اتايدى.
توستىك – قويدىڭ توسىندەگى ەتىن تەرىسىمەن كەسىپ الىپ، ءۇيىتىپ، تۇزداپ جەيدى. اۋىل جىگىتتەرى قوي سويىپ جاتقاندا ونى ازىرلەي قويادى.
اقسورپا – ەرتەدە سوعىمنىڭ ەتىن پىسىرگەندە قالعان سۇيەكتەرىن جيناپ قويىپ، كەيىن جۋىپ، قازانعا قايناتىپ، مايلى سورپاسىن ىشكەن. ونى اقسورپا دەيدى.
سالما – ەتتى تۋراپ ءپىسىرىپ، نان كەسپەسىن سالىپ جاساپ، ىشەدى. نەگىزىنەن، قوي، سيىر ەتىنەن ازىرلەيدى. سورپاسى ءدامدى.
تۇزدىق – سورپاعا جۋا، تۇز قوسىپ قايناتىپ، تاباقتاعى تۋرالعان ەتتىڭ ۇستىنە سالىپ، ونىڭ ءدامىن كەلتىرەدى. كەيدە وعان ازىراق ۇساق تۋرالعان ءسابىزدى دە قوسادى.
شىج-مىج – سوعىم سويىلىپ جاتقاندا مالدىڭ بۇيرەگى مەن شاربى مايىن وتقا قاقتاپ، شالا ءپىسىرىپ، شىج-مىج جەيدى.
قارا الا شىجىق – ۇساقتالىپ تۋرالعان ەتتى مال مايىن قوسىپ تاباعا قۋىرىپ ازىرلەيتىن تاعام.
جاۋبۇيرەك – اڭشىلار اۋلاپ العان ارقار، كيىك، تاۋتەكە ءتارىزدى اڭدارىنىڭ مايلى بۇيرەگى مەن باۋىرىن ىستىكپەن وتقا قاقتاپ جەيدى. قوي، ەشكى سويعاندا دا سونداي تاعام ازىرلەپ جەۋگە بولادى.
قويدى ءۇيىتىپ سويۋ – قويدى باۋىزداپ العاننان كەيىن وتقا ءۇيىتىپ الىپ تەرىسىمەن بىرگە سويادى. ءۇيىتۋدىڭ ءارتۇرلى ءادىسى بار.
ەت ىستاۋ – قايىڭ قابىعىن جاعىپ، ونىڭ ءتۇتىنىنىڭ ۇستىنە ەتتەردى ءىلىپ قويادى. ىستالعان ەت ءارى ءدامدى، ءارى ۇزاق ساقتالادى.
بۇرمە – كۇزدە جاڭادان سويىلعان مالدى جاس كۇيىندە ساقتاۋ ءۇشىن تەرىسىنە سالىپ، ءبۇرىپ تاستايدى. بۇل ءشوپتى ۇنەمدەۋگە، مالدى ارىتىپ الماي ەتىن تاماققا پايدالانۋ ءۇشىن وتە پايدالى.
ءاسىپ – ەت، وكپە، باۋىر مەن بۇيرەك، قۇيرىق مايدى وتە ۇساقتاپ تۋراپ، كۇرىش، ۇساق تۋرالعان پياز، تۇز، بۇرىش قوسىپ، جاڭا سويىلعان مالدىڭ ىشەگىنە سالىپ ءپىسىرىپ، ازىرلەيدى.
تۇيمەش – مالدىڭ سۇرپى ەتىن اعاش بالعامەن اعاش جاڭعىرىق ۇستىندە ۇرىپ، جانىشتاپ، جۇقالاپ الىپ تۇزداپ، ساقتالعان ەت. ول تەز پىسەدى، ءارى جۇمساق بولادى.
توڭ ماي – مالدىڭ قۇيرىق، شاربى، ءىش مايلارىن قازانعا شىجعىرىپ الىنعان ماي. وعان باۋىرساق ءتارىزدى ۇن تاعامدارىن پىسىرەدى. توڭ ماي بۇزىلماي، ۇزاق ساقتالادى.
ماناس قۋىرداق – نەگىزىنەن اڭ ەتىنەن (كيىك، ارقار) جاسالادى. ەتتى ۇساقتاماي تۋرايدى، تۇز سالىپ قازانعا قايناتادى. پىسە باستاعاندا ۇستىنە قايماق قۇيىپ، ۇن سەۋىپ ارالاستىرادى دا قۋىرادى. داستارحانعا ماناس قۋىرداق مايىمەن قويىلادى.
پالاۋ – قازاقتىڭ داستارحانىنا دا ءتان تاعام. قازانداعى وسىمدىك مايىنا سۇيەكتى شاعىن ەتتەر سالىنىپ قۋىرىلىپ، ول پىسكەن سوڭ جاقسى جۋىلعان كۇرىشتى ۇستىنە سالىپ، سۋ قۇيىپ پىسىرەدى.
قارىن بورتپە – ۇساق مالدىڭ جاس ەتىن تۋراپ، سۇيەكتەرىن شاۋىپ بولەدى دە جۋىپ، اينالدىرعان قارىنعا سالىپ، تۇزداپ، بۇرىشتاپ، جۋا، سارىمساق قوسىپ، اۋزىن بايلاپ، قازانداعى سۋعا قايناتىپ پىسىرەدى. ول بۇجى ءتارىزدى ءدام.
ءمانتى – تارتىلعان ەت فارشىنان ازىرلەنەدى. ءتورت بۇرىشتى كەسىلگەن قامىردىڭ ورتاسىنا سالىپ، جان جاعىن گۇل قاۋىزىنداي ەتىپ قاۋسىرىپ جابىستىرادى دا ارنايى ىدىستا بۋعا ءپىسىرىپ جەيدى.
ەت مۇشەلەرى
باس. ءىرى قارادا باس ەكى شەكەگە بولىنەدى. جىلقىدا كەڭسىرىگى ءبىر بولەك، باس ەكى شەكەگە بولىنەدى، كەڭسىرىكسىز تۇتاس تا اسىلادى.
جاق. قوي، ەشكىدە تىلمەن تۇتاس جۇرەدى، ءىرى مالدىڭ جاعى ەكىگە ايىرىلىپ، ءتىلى بولەك مۇشە سانالادى.
جاق ەت، ۇرت ەت. ءىرى قارالاردا بولەك الىنادى، كوبىنەسە قۋىرداققا پايدالانىلادى.
مويىن. التى بۋىن. بۇل قوناققا، سىيلى ادامدارعا ارناعان تاباققا سالىنبايدى. ونى وتباسىنىڭ ءوزى جەيدى.
مويىن ەت. ءىرى قارادا بولەك سىلىپ الىناتىن ەت، كوبىنەسە قۋىرداق قۋىرادى.
بۇعانا. ەكى جاقتا ءۇش تالدان 6 تال. مۇشە ورنىنا سانالادى.
قارا قابىرعا. التى تال. مۇشەلەرمەن بىرگە ءار ۋاقىتتا تاباققا سالىنا بەرەدى.
سۇبە. ەتەگىمەن الىنعان 6 قابىرعا. تاڭداۋلى مۇشەلەردىڭ ءبىرى.
قازى. سەمىز جىلقىدا 20-عا جۋىق قازى اينالدىرىلادى، كەيبىرەۋى قابىرعاسىز، جىلقىنىڭ، باسقا مالدىڭ ىشەگىنە اينالدىرىلادى.
ءتوس. قىز-كۇيەۋلەر ءۇشىن تاڭداۋلى مۇشە. ءتوس ەت. جىلقى، سيىردا وسىلايشا اتالادى. كوبىنە قۋىرداق جاسالادى، سۇرلەنەدى.
توستىك. قويدا وسىلاي اتالادى. تەرىسىمەن ىستىككە شانشىپ، وتقا قاقتاپ، قۇيقاسىمەن جەيدى.
اۋىز ومىرتقا. سوعىم سويىلعان كۇنى تاباققا سالىنادى نەمەسە مال سويعان كىسىگە شيكىدەي بەرەدى.
كارى جىلىك. قولدا بولادى، جىلىك مۇشەلەرىنە كىرەدى. قىز بالاعا بەرمەيدى.
ورتان جىلىك. جۇمىر جىلىك دەپ تە اتالادى. قولدا بولادى، مۇشەلى جىلىك.
اسىق جىلىك. ساندا بولادى، تاڭداۋلى مۇشە.
توقپاق جىلىك. ساندا بولادى، ەڭ ەتتى جىلىك.
جامباس. ءىرى مالدىڭ ءار جامباسىن مىندەتتى تۇردە ەكىگە، كەيدە ۇشكە ءبولىپ اسادى. قويدىڭ، ەشكىنىڭ جامباسى تۇتاس اسىلادى، ەڭ تاڭداۋلى مۇشە.
جايا. جىلقىنىڭ ساۋىر ەتى، ونى سۇرلەيدى، قاقتاپ كەپتىرەدى.
بەلدەمە. قوي، ەشكىدە بەل ومىرتقا، ءىرى قارادا جالپاق ومىرتقا دەپ تە اتايدى، تاڭداۋلى مۇشە.
مويىن ومىرتقا. وتباسىنىڭ ءوزى جەيدى، قوناققا سالمايدى.
جۇرەك. كوبىنەسە قىز بالانىڭ سىباعاسى.
ۇلپەرشەك. جۇرەك قابىنا تولتىرىلعان، شۇجىق ءتارىزدى ماي، كەسەك ەت.
باۋىر. مايلى وكپەگە قوسىپ جەۋگە جاقسى. ونى قاتىرماي پىسىرەدى، قۋىرادى. قۇدالىقتا قويدىڭ باۋىرى مەن قۇيرىق مايىن قوسىپ، «قۇيرىق-باۋىر» دەگەن كادەلى تاعام بەرىلەدى.
كوك باۋىر. تالاق دەپ تە اتالادى. اسىپ تا، قۋىرىپ تا جەيدى.
باۋىر ەت. ءىرى مالدا بولەك سىلىنىپ الىنادى. اسىپ، قاقتاپ جەۋگە، قۋىرۋعا، جورگەمگە قوسۋعا پايدالانادى.
بۇيرەك. بالالار سىباعاسى.
ۇلتابار. ۇساق مالدىڭ تاڭداۋلى، ەڭ مايلى مۇشەسى.
قارتا. جىلقى مالىنىڭ تاڭداۋلى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى.
قيما. سيىردىڭ مايمەن اينالدىرىپ، شۋماقتاعان توق ىشەگى.
توق ىشەك. توق ىشەكتىڭ سوڭعى ۇشى مايلى بولادى، ءبىراق قوناقتىڭ تاباعىنا سالىنبايدى.
اششى ىشەك. وكپە-باۋىرعا قوسىپ قۋىرىلادى. دارۋمەنگە باي.
جەلىن. شاپ مايمەن بىرگە الىنىپ سۇرەلەندى.
قارىن. قويدىڭ ەتىمەن بىرگە تاباققا تۇسەدى، قۋىرىلادى دا، جىلقى قارىنى قارتا ورنىنا دا جۇرەدى.
وكپە. قۋىرداققا جارامدى، ونى پىسىرەردە كوپ قايناتادى، قوناقتىڭ تاباعىنا سالىنبايدى.
جال. جىلقى ەتىنىڭ تاڭداۋلى مۇشەسى. ول كوبىنەسە سۇرلەنەدى.
سيراق. قوي، ەشكىنىڭ، ءىرى قارا مالدىڭ سيراعىن ءۇيىتىپ، ءپىسىرىپ جەيدى. قوي-ەشكىنىڭ سيراعى – بالالار سىباعاسى. ءىرى قارا سيراعىن قايناتىپ، قۇيقاسىنان باسقا دا تاعام ازىرلەيدى.
بۇيەن. ەرتەرەكتە ماي، ەت تىعىپ، ءاسىپ، تۇيرەك، جۇمىر تاعامدار جاساعان. قىز-كەلىنشەكتەر سىباعاسى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ سۇراقتارى:
• ەتتىڭ قۇرامىن اتاڭدار؟
• ەتتەن جاسالاتىن ونىمدەردى اتاڭدار؟
• سىرباز قۋىرداق دەگىمىز نە؟
• بۇيەن دەگەنىمىز نە؟
• جاق ەت، ۇرت ەت دەگەنىمىز نە؟
• كارى جىلىك دەگەنىمىز نە؟
• مويىن ومىرتقا دەگەنىمىز نە؟
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
وقۋشىلاردى باعالاۋ:
- ساباققا قاتىسۋلارىنا بايلانىستى باعالانادى.
جۇمىس ورىندارىن جيناستىرۋ.
You Might Also Like
-
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
