قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگى مەن قولونەرى
قىزىلوردا قالاسى
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
الجانوۆا روزا زەينۋللايەۆنا
ساباقتىق تاقىرىبى: قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگى مەن قولونەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگىمەن قولونەرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ
دامىتۋشىلىق: تەوريالىق بىلىمدەرىن ساراماندىق جۇمىستا پايدالانا ءبىلۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ولاردىڭ ءوي-ورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى وسى ونەر تۇرىمەن قىزىقتىرۋ، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ سەزىمىن وياتۋ، ەستەتيكالىق تالعامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: دايىن سۋرەت تۇرلەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ ونەرى، تاريح.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
III. جاڭا ساباق.
قازاق قوعامىنداعى ءوندىرىستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى — ءۇي كاسىپشىلىگى. ءۇي كاسىپشىلىگىنىڭ نەگىزگى قىزمەتى شارۋاشىلىقتى قاجەتتى قۇرال-جابدىقتارمەن، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ. قازاق قوعامىنىڭ شارۋاشىلىعى مەن كاسىپشىلىگى، نەگىزىنەن، تابيعي بولدى. ياعني، شارۋاشىلىقتان الىناتىن ءونىم دە، كاسىپشىلىك ارقىلى وندىرىلەتىن قۇرال-سايمان، تۇرمىس جابدىعى، قولونەر تۋىندىلارى دا، نەگىزىنەن، قاۋىمنىڭ ءوز قاجەتى ءۇشىن شىعارىلدى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسەي قۇرامىندا كاپيتاليستىك قارىم-قاتىناسقا، تاۋارلى ءوندىرىس جۇيەسىنە كىرگەنگە دەيىن قازاق قاۋىمىنىڭ شارۋاشىلىعى تابيعي بولدى، ال كاسىپشىلىگى ۇلكەن وندىرىستىك، تاۋارلىق ماقساتقا قۇرىلماي، نەگىزىنەن، ءاۋىل-ۇي، قاۋىمداستار سۇرانىسىن وتەۋگە باعىتتالدى. كاسىپشىلىكتىڭ بۇل دەڭگەيدەگى ءتۇرى ءۇي كاسىپشىلىگى دەپ اتالدى. قازاق ۇستالارىنىڭ، زەرگەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان زاتتار ەشبىر ەلدىڭ وندىرىستىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان قولونەر زاتتارىنان كەم بولماعان. كوشپەلى تۇرمىسقا ىڭعايلانىپ جاسالعان تۇركى-مونعول حالىقتارىنىڭ، قازاقتىڭ كيىز ءۇيى ءوزىنىڭ ساۋلەتتىك، قۇرىلىمدىق، ىشكى-سىرتقى جابدىقتارى جاعىنان ادامزات بالاسى اقىل-ويىنىڭ، ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر شىرقاۋ شەگى بولىپ تابىلادى.
جۇننەن جاسالاتىن بۇيىمدار
تۇلكى ءجۇنى
مالدىڭ ءجۇنى قازاق تۇرمىسىندا كەڭىنەن قولدانىلدى. ونىڭ ىشىندە قوي جانە تۇيە جۇندەرى ەرەكشە ورىن الدى.
كيىز باسۋ
كيىز باسۋعا قويدىڭ كۇزدە قىرقىپ الىنعان كۇزەم ءجۇنىن پايدالانعان. الدىمەن، كيىزگە ارنالعان ءجۇندى تازالايدى. ول ءۇشىن ءجۇندى تۋلاققا سالىپ، ساباۋ اعاشپەن تۋلاقتىڭ جان-جاعىنان وتىرىپ الىپ ساباعان. سوندا ءجۇن شاڭ-توزاڭنان، ءشوپ-شالامنان ارىلادى جانە ۇيىسى جازىلادى. تۋلاق دەگەنىمىز — سيىردىڭ يلەنبەگەن، كەرىپ كەپتىرگەن قاتتى تەرىسى. ال ساباۋدى بۇتاقسىز ءتۇزۋ تالدان، جىڭعىلدان، توبىلعىدان جاساعان. ءجۇن ساباۋ، ادەتتە، ويىن-ساۋىقپەن وتەدى. ءجۇن سابالىپ بولعان سوڭ «تۋلاق شاشۋ» دەگەن ىرىم جاسالادى.
قازاقتا ويۋلى كيىزدى تەكەمەت، سىرماق دەپ ەكىگە بولەدى. تەكەمەتتىڭ جاي كيىزدەن ايىرماشىلىعى ءبىر ءتۇستى (اق نەمەسە قارا) ءجۇندى شيگە توسەگەن سوڭ بەتىنە بوياعان جۇننەن ويۋ سالادى.
قازاق كيىزدى ءۇيدىڭ جابۋلارى ءۇشىن، جەرگە سالۋ ءۇشىن، تۇسقا ءىلۋى ءۇشىن جاساعان. تۇسقا ىلىنەتىن ورنەكتەلىپ جۇقالاۋ قىلىپ جاسالعان كيىزدى تۇسكيىز دەپ اتاعان. كيىزدەن بۇدان باسقا دا تۇرمىستىق زاتتار كيىز كەبەنەك، كيىز قالپاق، بايپاق، كەسەقاپ، شاينەكقاپ، كىرقاپ، ساندىققاپ، جەر جاستىق، اسمالدىق (تۇيەنىڭ جابۋى)، توقىم، جابۋ، ت.ب. ىستەگەن.
كىلەم توقۋ
قازاق ايەلدەرىنىڭ قولونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى — كىلەم توقۋ. كىلەمنىڭ ەكى ءتۇرى — تۇكتى كىلەم جانە تاقىر كىلەم بولادى. تۇكتى كىلەم كوبىنەسە وڭتۇستىك ايماقتاردا تارالسا، سولتۇستىك ءوڭىر، نەگىزىنەن، تاقىر كىلەم توقىعان.
شي، ورمەك توقۋ
قازاقتا ەرتە زاماننان-اق شي توقۋ ونەرى قالىپتاسقان. ءشيدى كەرەگە سىرتىنا تۇتۋ ءۇشىن، ءۇيدىڭ اياق-تاباق، سابا تۇراتىن بولىگىن قورشاپ قويۋ ءۇشىن، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە ۇستاۋ ءۇشىن جانە توسەنىش رەتىندە كيىزدىڭ استىنا دا توسەگەن، كيىز باسۋ ءۇشىن دە، قۇرت جايۋ ءۇشىن دە پايدالانعان. تۇتىلاتىن شيگە بويالعان ءجۇن وراپ، ورنەكتەپ بەزەندىرگەن. مۇنى «شىم شي» دەپ اتاعان. قازاقتىڭ ءۇي كاسىپشىلىگىندە ورمەك توقۋ كەڭ تارالعان. ورمەك ارقىلى باۋ-باسقۇرلار، الاشا توقىلادى.
ارقان، ءجىپ، باۋلار، نەگىزىنەن، ءتۇتىپ، شۇيكەلەپ، ەسىپ، بۇراۋ ارقىلى، كەيدە جىپتەن ءورۋ، توقۋ تاسىلدەرىمەن جاسالادى. بۇل زاتتارعا كوبىنە شەت-پۇشپاق ءولى جۇندەر، جاباعى ءجۇن، جىلقى قىلى، تۇيە ءجۇنى پايدالانىلادى. ارقان، ءجىپ ەسىلۋ تاسىلىنە قاراي ەكى تۇرگە بولىنەدى. ەسىپ جاسالاتىن جىپتەر — ارقان، جەلى، نوقتا، قۇرىقباۋ، بۇيدا، شىلبىر، تىزگىن، ت.ب. توقىپ جانە ءورىپ جاسالاتىن جىپتەر — باسقۇر، تاڭعىش، تۋىرلىق باۋ، جەل باۋ، تەڭ تاڭعىش، قۇر ءجىپ، قۇلىن نوقتا، نار نوقتا، ت.ب.
ارقاننىڭ تۇرلەرى - ارقان، قوساق ارقان، سۇيرەتپە ارقان، جەل ارقان، تارتۋ ارقان، ماتاۋ ارقان، aت ارقان، بەلدەۋ ارقان، شوم ارقان، قوم ارقان، تەڭ ارقان، جەلى ارقان.
تەرى وڭدەۋ
مال تەرىسى قازاق تۇرمىسىندا وتە كەڭ قولدانىلعان شيكىزات. ءاربىر ىسكە ءار ءتۇرلى تەرىلەر پايدالانىلعان. شەبەرلەر ونىڭ ءارقايسىسىنا وزىنشە اتاۋ بەرگەن. مىسالى، قارا مال تەرىلەرىن سيىر تەرىسى، وگىز تەرىسى، تايىنشا تەرىسى، بۇزاۋ تەرىسى دەپ تورتكە بولگەن. ءار تەرىنىڭ ءون بويىنداعى جەكەلەگەن بولىكتەرىنىڭ دە اتاۋى بولعان — جوندىق، قابىرعالىق، ۇيەك باس تەرى، پۇشپاق، مويىن تەرىلەرى. جىلقى تەرىسىن — بيە تەرىسى، جاباعى جانە قۇلىن تەرىسى دەپ ۇشكە بولگەن. تۇيە تەرىسىن اتان تەرىسى، بوتا تەرىسى دەپ ەكىگە بولگەن. اتان تەرىسى، وگىز تەرىسى جانە ولاردىڭ جوندىقتارى قازاق قولونەرىندە وتە كەڭ قولدانىلعان.
تەرى يلەۋ
قازاق تەرىنى كوبىنە يلەپ پايدالانعان. يلەنبەگەن ءىرى قارا مالدىڭ تەرىسىن شىلعي تەرى، شىلعي قايىس دەپ اتاعان. يلەنبەگەن ءجۇندى تەرىلەردەن تۋلاق، تايتەرى، بوستەك، تۇلىپ، قاۋعا، مەس، دوربا، شارقاي، ت.ب. زاتتار جاساعان. مال تەرىسىن مالما ادىسىمەن يلەگەن. مالما دەگەنىمىز — ۇلكەن ىدىسقا اشىتقى اشىتىپ، تەرىنى سوعان سالىپ يلەۋ. بويالعان تەرىلەردەن اسەم كيىم، تۇرمىستا تۇتىناتىن ادەمى زاتتار جاسالادى.
تەمىر ۇستالىعى
قازاق ۇستالارى تەمىردى، قالايىنى، قورعاسىندى، التىندى، كۇمىستى بالقىتۋدى ءبىلدى، قالايى مەن جەزدەن، التىن مەن كۇمىستەن قوسپا جاساي الدى. مەتالل قاسيەتتەرىن جاقسى بىلگەن قازاق ۇستالارى ولاردان قۇيۋ، سوعۋ، تاپتاۋ، قاقتاۋ جولىمەن، باسىپ ورنەك ءتۇسىرۋ، زەر سالۋ، قارالاۋ، بەزەندىرۋ (گراۆيروۆكا) ارقىلى ءتۇرلى قارۋ-جاراق، قۇرال-سايمان، اشەكەي زاتتار جاسادى.
زەرگەرلىك بۇيىم
بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، شولپى، ت.ب. اشەكەي زاتتاردى جاساۋشى، التىن، كۇمىس، مىستى جاراتۋشى تەمىر ۇستالارىن زەرگەر دەپ اتاعان.
شولپى
قازاق تەمىر ۇستالارىنىڭ شەبەرحاناسى دۇكەن دەپ اتالدى. ۇستالىق، زەرگەرلىك ونەردىڭ نەگىزگى قۇرالدارى —كورىك، ءتوس، ۇلكەن، كىشى بالعالار، قىشقاش، تىستەۋىك (كەمپىراۋىز)، كەسكىش، تەسكىش، ت.ب.
كومەيدەگى وتتى قوزدىرىپ، ونىڭ تەمپەراتۋراسىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان استىنان جەل ۇرلەۋگە كورىك پايدالانىلادى.كورىك بەت اعاش، ورتا اعاش، ورتاڭعى اعاشتان تۇرادى. بەتتەسكەن كورىك اعاشتارىن تۇتىكتەن باسقا جەرىنەن جەل شىقپايتىنداي ەتىپ تەرىمەن قاپتايدى. كورىككە تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىن، سەركە، قوي تەرىسىن يلەپ پايدالانادى. بەتكى اعاشقا ورناتىلعان تاياقشامەن كورىكتى باسقاندا جانعان شوققا اۋا ۇرلەنەدى. ءتوس — قىزدىرىلعان تەمىردى ۇستىنە قويىپ سوعۋعا ارنالعان ءتورتبۇرىشتى شومبال تەمىر. ونىڭ ءبىر جاق باسى ءسۇيىر بولادى. ءتوس دوڭبەك اعاشقا ورناتىلادى. قىشقاش — قىزعان تەمىردى وتقا توسىپ، وتتان الىپ، سودان سوڭ توسكە ۇستاۋعا ارنالعان ۇزىن ساپتى يمەك باستى (قۇس تۇمسىق) قىسقىش قۇرال. بۇل نەگىزگى قۇرالدارمەن قوسا زەرگەرلەر سىم تارتقىش، ىسكەنجە، جىلانكوز، جورعا ءبىز، ت.ب. پايدالانعان.
قازاق تەمىر ۇستالارىنىڭ شەبەرحاناسى دۇكەن دەپ اتالدى. ۇستالىق، زەرگەرلىك ونەردىڭ نەگىزگى قۇرالدارى —كورىك، ءتوس، ۇلكەن، كىشى بالعالار، قىشقاش، تىستەۋىك (كەمپىراۋىز)، كەسكىش، تەسكىش، ت.ب.
كومەيدەگى وتتى قوزدىرىپ، ونىڭ تەمپەراتۋراسىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان استىنان جەل ۇرلەۋگە كورىك پايدالانىلادى.كورىك بەت اعاش، ورتا اعاش، ورتاڭعى اعاشتان تۇرادى. بەتتەسكەن كورىك اعاشتارىن تۇتىكتەن باسقا جەرىنەن جەل شىقپايتىنداي ەتىپ تەرىمەن قاپتايدى. كورىككە تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىن، سەركە، قوي تەرىسىن يلەپ پايدالانادى. بەتكى اعاشقا ورناتىلعان تاياقشامەن كورىكتى باسقاندا جانعان شوققا اۋا ۇرلەنەدى. ءتوس — قىزدىرىلعان تەمىردى ۇستىنە قويىپ سوعۋعا ارنالعان ءتورتبۇرىشتى شومبال تەمىر. ونىڭ ءبىر جاق باسى ءسۇيىر بولادى. ءتوس دوڭبەك اعاشقا ورناتىلادى. قىشقاش — قىزعان تەمىردى وتقا توسىپ، وتتان الىپ، سودان سوڭ توسكە ۇستاۋعا ارنالعان ۇزىن ساپتى يمەك باستى (قۇس تۇمسىق) قىسقىش قۇرال. بۇل نەگىزگى قۇرالدارمەن قوسا زەرگەرلەر سىم تارتقىش، ىسكەنجە، جىلانكوز، جورعا ءبىز، ت.ب. پايدالانعان.
قازاق تەمىر ۇستاسىنىڭ قازاق ۇستالارى دۇكەنىن، كورىگىن قاستەرلەپ، دۇكەن جىن-شايتان جولامايتىن قاسيەتتى ورىن دەپ قاراعان. قىلىش، قانجار، نايزا ۇشى، ايبالتا سياقتى قارۋ-جاراق، كۇرەك، كەتپەن، شالعى، وراق، سوقانىڭ ءتىسىن، اۋىزدىق، ۇزەڭگى، شىدەر، تاعا، پىشاق، باكى سياقتى قۇرال-سايماندار، ال زەرگەرلەر بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، شولپى، ەر-تۇرمان اشەكەيلەرىن، ت.ب. جاساعان.
اعاش ۇستالىعى
ساندىق
قازاق تۇرمىسىندا ەرتەدەن-اق اعاش ۇستالىعى جاقسى دامىعان. اعاش ۇستالارى كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن، اربا، قايقىباس توسەك، كەبەجە، جۇكاياق، ساندىق، ۇستەل جاساعان. ەر قوساتىن ەرشىلەر دە اعاش ۇستاسى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار اعاش شەبەرلەرى تۇرمىسقا قاجەتتى استاۋ، اعاش تاباق، تەگەنە، وجاۋ، اعاش شەلەك، كونەك، پىسپەك، كۇبى، ساپتىاياق، ت.ب. زاتتار جاساعان.
اعاش ۇستالىعىنا پايدالانىلاتىن نەگىزگى قۇرالدار: بالتا، شوت، بالعا، قاشاۋ، ۇسكى، بۇرعى.
قازاق اعاش ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر كەڭ تاراعان ءتۇرى — ەرشىلىك ونەرى. ەرگە قايىڭ، ۇيەڭكى، قارا مويىل سياقتى مىقتى اعاشتاردى تاڭداعان. بۇل اعاشتاردىڭ ءتۇبىرى (تومارى) قاتتى بولادى. ەرگە ارنالىپ قيىلعان اعاش مۇقيات كەپتىرىلەدى. قازاق ەرى، ادەتتە، بەس بولىكتەن تۇرادى الدىڭعى قاسى، ارتقى قاسى، ەكى قاپتال اعاشتارى جانە بەلدىك اعاشى (بەل اعاش)
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
وقۋشىلار بۇگىن ءبىز قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگى مەن قولونەرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدىق. سونىمەن
• ساندىق دەگەنىمىز نە؟
• شولپى نەشە تۇرگە بولىنەدى؟
• زەرگەرلىك بۇيىمداردى اتاڭدار؟
• كىلەمدە قانداي سۋرەتتەر باسىم؟
• كىلەمنىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
VI. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
VII. ءۇي تاپسىرماسى. وقىپ كەلۋ.
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
الجانوۆا روزا زەينۋللايەۆنا
ساباقتىق تاقىرىبى: قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگى مەن قولونەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگىمەن قولونەرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ
دامىتۋشىلىق: تەوريالىق بىلىمدەرىن ساراماندىق جۇمىستا پايدالانا ءبىلۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ولاردىڭ ءوي-ورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى وسى ونەر تۇرىمەن قىزىقتىرۋ، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ سەزىمىن وياتۋ، ەستەتيكالىق تالعامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: دايىن سۋرەت تۇرلەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ ونەرى، تاريح.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
III. جاڭا ساباق.
قازاق قوعامىنداعى ءوندىرىستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى — ءۇي كاسىپشىلىگى. ءۇي كاسىپشىلىگىنىڭ نەگىزگى قىزمەتى شارۋاشىلىقتى قاجەتتى قۇرال-جابدىقتارمەن، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ. قازاق قوعامىنىڭ شارۋاشىلىعى مەن كاسىپشىلىگى، نەگىزىنەن، تابيعي بولدى. ياعني، شارۋاشىلىقتان الىناتىن ءونىم دە، كاسىپشىلىك ارقىلى وندىرىلەتىن قۇرال-سايمان، تۇرمىس جابدىعى، قولونەر تۋىندىلارى دا، نەگىزىنەن، قاۋىمنىڭ ءوز قاجەتى ءۇشىن شىعارىلدى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسەي قۇرامىندا كاپيتاليستىك قارىم-قاتىناسقا، تاۋارلى ءوندىرىس جۇيەسىنە كىرگەنگە دەيىن قازاق قاۋىمىنىڭ شارۋاشىلىعى تابيعي بولدى، ال كاسىپشىلىگى ۇلكەن وندىرىستىك، تاۋارلىق ماقساتقا قۇرىلماي، نەگىزىنەن، ءاۋىل-ۇي، قاۋىمداستار سۇرانىسىن وتەۋگە باعىتتالدى. كاسىپشىلىكتىڭ بۇل دەڭگەيدەگى ءتۇرى ءۇي كاسىپشىلىگى دەپ اتالدى. قازاق ۇستالارىنىڭ، زەرگەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان زاتتار ەشبىر ەلدىڭ وندىرىستىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان قولونەر زاتتارىنان كەم بولماعان. كوشپەلى تۇرمىسقا ىڭعايلانىپ جاسالعان تۇركى-مونعول حالىقتارىنىڭ، قازاقتىڭ كيىز ءۇيى ءوزىنىڭ ساۋلەتتىك، قۇرىلىمدىق، ىشكى-سىرتقى جابدىقتارى جاعىنان ادامزات بالاسى اقىل-ويىنىڭ، ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر شىرقاۋ شەگى بولىپ تابىلادى.
جۇننەن جاسالاتىن بۇيىمدار
تۇلكى ءجۇنى
مالدىڭ ءجۇنى قازاق تۇرمىسىندا كەڭىنەن قولدانىلدى. ونىڭ ىشىندە قوي جانە تۇيە جۇندەرى ەرەكشە ورىن الدى.
كيىز باسۋ
كيىز باسۋعا قويدىڭ كۇزدە قىرقىپ الىنعان كۇزەم ءجۇنىن پايدالانعان. الدىمەن، كيىزگە ارنالعان ءجۇندى تازالايدى. ول ءۇشىن ءجۇندى تۋلاققا سالىپ، ساباۋ اعاشپەن تۋلاقتىڭ جان-جاعىنان وتىرىپ الىپ ساباعان. سوندا ءجۇن شاڭ-توزاڭنان، ءشوپ-شالامنان ارىلادى جانە ۇيىسى جازىلادى. تۋلاق دەگەنىمىز — سيىردىڭ يلەنبەگەن، كەرىپ كەپتىرگەن قاتتى تەرىسى. ال ساباۋدى بۇتاقسىز ءتۇزۋ تالدان، جىڭعىلدان، توبىلعىدان جاساعان. ءجۇن ساباۋ، ادەتتە، ويىن-ساۋىقپەن وتەدى. ءجۇن سابالىپ بولعان سوڭ «تۋلاق شاشۋ» دەگەن ىرىم جاسالادى.
قازاقتا ويۋلى كيىزدى تەكەمەت، سىرماق دەپ ەكىگە بولەدى. تەكەمەتتىڭ جاي كيىزدەن ايىرماشىلىعى ءبىر ءتۇستى (اق نەمەسە قارا) ءجۇندى شيگە توسەگەن سوڭ بەتىنە بوياعان جۇننەن ويۋ سالادى.
قازاق كيىزدى ءۇيدىڭ جابۋلارى ءۇشىن، جەرگە سالۋ ءۇشىن، تۇسقا ءىلۋى ءۇشىن جاساعان. تۇسقا ىلىنەتىن ورنەكتەلىپ جۇقالاۋ قىلىپ جاسالعان كيىزدى تۇسكيىز دەپ اتاعان. كيىزدەن بۇدان باسقا دا تۇرمىستىق زاتتار كيىز كەبەنەك، كيىز قالپاق، بايپاق، كەسەقاپ، شاينەكقاپ، كىرقاپ، ساندىققاپ، جەر جاستىق، اسمالدىق (تۇيەنىڭ جابۋى)، توقىم، جابۋ، ت.ب. ىستەگەن.
كىلەم توقۋ
قازاق ايەلدەرىنىڭ قولونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى — كىلەم توقۋ. كىلەمنىڭ ەكى ءتۇرى — تۇكتى كىلەم جانە تاقىر كىلەم بولادى. تۇكتى كىلەم كوبىنەسە وڭتۇستىك ايماقتاردا تارالسا، سولتۇستىك ءوڭىر، نەگىزىنەن، تاقىر كىلەم توقىعان.
شي، ورمەك توقۋ
قازاقتا ەرتە زاماننان-اق شي توقۋ ونەرى قالىپتاسقان. ءشيدى كەرەگە سىرتىنا تۇتۋ ءۇشىن، ءۇيدىڭ اياق-تاباق، سابا تۇراتىن بولىگىن قورشاپ قويۋ ءۇشىن، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە ۇستاۋ ءۇشىن جانە توسەنىش رەتىندە كيىزدىڭ استىنا دا توسەگەن، كيىز باسۋ ءۇشىن دە، قۇرت جايۋ ءۇشىن دە پايدالانعان. تۇتىلاتىن شيگە بويالعان ءجۇن وراپ، ورنەكتەپ بەزەندىرگەن. مۇنى «شىم شي» دەپ اتاعان. قازاقتىڭ ءۇي كاسىپشىلىگىندە ورمەك توقۋ كەڭ تارالعان. ورمەك ارقىلى باۋ-باسقۇرلار، الاشا توقىلادى.
ارقان، ءجىپ، باۋلار، نەگىزىنەن، ءتۇتىپ، شۇيكەلەپ، ەسىپ، بۇراۋ ارقىلى، كەيدە جىپتەن ءورۋ، توقۋ تاسىلدەرىمەن جاسالادى. بۇل زاتتارعا كوبىنە شەت-پۇشپاق ءولى جۇندەر، جاباعى ءجۇن، جىلقى قىلى، تۇيە ءجۇنى پايدالانىلادى. ارقان، ءجىپ ەسىلۋ تاسىلىنە قاراي ەكى تۇرگە بولىنەدى. ەسىپ جاسالاتىن جىپتەر — ارقان، جەلى، نوقتا، قۇرىقباۋ، بۇيدا، شىلبىر، تىزگىن، ت.ب. توقىپ جانە ءورىپ جاسالاتىن جىپتەر — باسقۇر، تاڭعىش، تۋىرلىق باۋ، جەل باۋ، تەڭ تاڭعىش، قۇر ءجىپ، قۇلىن نوقتا، نار نوقتا، ت.ب.
ارقاننىڭ تۇرلەرى - ارقان، قوساق ارقان، سۇيرەتپە ارقان، جەل ارقان، تارتۋ ارقان، ماتاۋ ارقان، aت ارقان، بەلدەۋ ارقان، شوم ارقان، قوم ارقان، تەڭ ارقان، جەلى ارقان.
تەرى وڭدەۋ
مال تەرىسى قازاق تۇرمىسىندا وتە كەڭ قولدانىلعان شيكىزات. ءاربىر ىسكە ءار ءتۇرلى تەرىلەر پايدالانىلعان. شەبەرلەر ونىڭ ءارقايسىسىنا وزىنشە اتاۋ بەرگەن. مىسالى، قارا مال تەرىلەرىن سيىر تەرىسى، وگىز تەرىسى، تايىنشا تەرىسى، بۇزاۋ تەرىسى دەپ تورتكە بولگەن. ءار تەرىنىڭ ءون بويىنداعى جەكەلەگەن بولىكتەرىنىڭ دە اتاۋى بولعان — جوندىق، قابىرعالىق، ۇيەك باس تەرى، پۇشپاق، مويىن تەرىلەرى. جىلقى تەرىسىن — بيە تەرىسى، جاباعى جانە قۇلىن تەرىسى دەپ ۇشكە بولگەن. تۇيە تەرىسىن اتان تەرىسى، بوتا تەرىسى دەپ ەكىگە بولگەن. اتان تەرىسى، وگىز تەرىسى جانە ولاردىڭ جوندىقتارى قازاق قولونەرىندە وتە كەڭ قولدانىلعان.
تەرى يلەۋ
قازاق تەرىنى كوبىنە يلەپ پايدالانعان. يلەنبەگەن ءىرى قارا مالدىڭ تەرىسىن شىلعي تەرى، شىلعي قايىس دەپ اتاعان. يلەنبەگەن ءجۇندى تەرىلەردەن تۋلاق، تايتەرى، بوستەك، تۇلىپ، قاۋعا، مەس، دوربا، شارقاي، ت.ب. زاتتار جاساعان. مال تەرىسىن مالما ادىسىمەن يلەگەن. مالما دەگەنىمىز — ۇلكەن ىدىسقا اشىتقى اشىتىپ، تەرىنى سوعان سالىپ يلەۋ. بويالعان تەرىلەردەن اسەم كيىم، تۇرمىستا تۇتىناتىن ادەمى زاتتار جاسالادى.
تەمىر ۇستالىعى
قازاق ۇستالارى تەمىردى، قالايىنى، قورعاسىندى، التىندى، كۇمىستى بالقىتۋدى ءبىلدى، قالايى مەن جەزدەن، التىن مەن كۇمىستەن قوسپا جاساي الدى. مەتالل قاسيەتتەرىن جاقسى بىلگەن قازاق ۇستالارى ولاردان قۇيۋ، سوعۋ، تاپتاۋ، قاقتاۋ جولىمەن، باسىپ ورنەك ءتۇسىرۋ، زەر سالۋ، قارالاۋ، بەزەندىرۋ (گراۆيروۆكا) ارقىلى ءتۇرلى قارۋ-جاراق، قۇرال-سايمان، اشەكەي زاتتار جاسادى.
زەرگەرلىك بۇيىم
بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، شولپى، ت.ب. اشەكەي زاتتاردى جاساۋشى، التىن، كۇمىس، مىستى جاراتۋشى تەمىر ۇستالارىن زەرگەر دەپ اتاعان.
شولپى
قازاق تەمىر ۇستالارىنىڭ شەبەرحاناسى دۇكەن دەپ اتالدى. ۇستالىق، زەرگەرلىك ونەردىڭ نەگىزگى قۇرالدارى —كورىك، ءتوس، ۇلكەن، كىشى بالعالار، قىشقاش، تىستەۋىك (كەمپىراۋىز)، كەسكىش، تەسكىش، ت.ب.
كومەيدەگى وتتى قوزدىرىپ، ونىڭ تەمپەراتۋراسىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان استىنان جەل ۇرلەۋگە كورىك پايدالانىلادى.كورىك بەت اعاش، ورتا اعاش، ورتاڭعى اعاشتان تۇرادى. بەتتەسكەن كورىك اعاشتارىن تۇتىكتەن باسقا جەرىنەن جەل شىقپايتىنداي ەتىپ تەرىمەن قاپتايدى. كورىككە تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىن، سەركە، قوي تەرىسىن يلەپ پايدالانادى. بەتكى اعاشقا ورناتىلعان تاياقشامەن كورىكتى باسقاندا جانعان شوققا اۋا ۇرلەنەدى. ءتوس — قىزدىرىلعان تەمىردى ۇستىنە قويىپ سوعۋعا ارنالعان ءتورتبۇرىشتى شومبال تەمىر. ونىڭ ءبىر جاق باسى ءسۇيىر بولادى. ءتوس دوڭبەك اعاشقا ورناتىلادى. قىشقاش — قىزعان تەمىردى وتقا توسىپ، وتتان الىپ، سودان سوڭ توسكە ۇستاۋعا ارنالعان ۇزىن ساپتى يمەك باستى (قۇس تۇمسىق) قىسقىش قۇرال. بۇل نەگىزگى قۇرالدارمەن قوسا زەرگەرلەر سىم تارتقىش، ىسكەنجە، جىلانكوز، جورعا ءبىز، ت.ب. پايدالانعان.
قازاق تەمىر ۇستالارىنىڭ شەبەرحاناسى دۇكەن دەپ اتالدى. ۇستالىق، زەرگەرلىك ونەردىڭ نەگىزگى قۇرالدارى —كورىك، ءتوس، ۇلكەن، كىشى بالعالار، قىشقاش، تىستەۋىك (كەمپىراۋىز)، كەسكىش، تەسكىش، ت.ب.
كومەيدەگى وتتى قوزدىرىپ، ونىڭ تەمپەراتۋراسىن كوتەرۋ ءۇشىن وعان استىنان جەل ۇرلەۋگە كورىك پايدالانىلادى.كورىك بەت اعاش، ورتا اعاش، ورتاڭعى اعاشتان تۇرادى. بەتتەسكەن كورىك اعاشتارىن تۇتىكتەن باسقا جەرىنەن جەل شىقپايتىنداي ەتىپ تەرىمەن قاپتايدى. كورىككە تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىن، سەركە، قوي تەرىسىن يلەپ پايدالانادى. بەتكى اعاشقا ورناتىلعان تاياقشامەن كورىكتى باسقاندا جانعان شوققا اۋا ۇرلەنەدى. ءتوس — قىزدىرىلعان تەمىردى ۇستىنە قويىپ سوعۋعا ارنالعان ءتورتبۇرىشتى شومبال تەمىر. ونىڭ ءبىر جاق باسى ءسۇيىر بولادى. ءتوس دوڭبەك اعاشقا ورناتىلادى. قىشقاش — قىزعان تەمىردى وتقا توسىپ، وتتان الىپ، سودان سوڭ توسكە ۇستاۋعا ارنالعان ۇزىن ساپتى يمەك باستى (قۇس تۇمسىق) قىسقىش قۇرال. بۇل نەگىزگى قۇرالدارمەن قوسا زەرگەرلەر سىم تارتقىش، ىسكەنجە، جىلانكوز، جورعا ءبىز، ت.ب. پايدالانعان.
قازاق تەمىر ۇستاسىنىڭ قازاق ۇستالارى دۇكەنىن، كورىگىن قاستەرلەپ، دۇكەن جىن-شايتان جولامايتىن قاسيەتتى ورىن دەپ قاراعان. قىلىش، قانجار، نايزا ۇشى، ايبالتا سياقتى قارۋ-جاراق، كۇرەك، كەتپەن، شالعى، وراق، سوقانىڭ ءتىسىن، اۋىزدىق، ۇزەڭگى، شىدەر، تاعا، پىشاق، باكى سياقتى قۇرال-سايماندار، ال زەرگەرلەر بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، شولپى، ەر-تۇرمان اشەكەيلەرىن، ت.ب. جاساعان.
اعاش ۇستالىعى
ساندىق
قازاق تۇرمىسىندا ەرتەدەن-اق اعاش ۇستالىعى جاقسى دامىعان. اعاش ۇستالارى كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن، اربا، قايقىباس توسەك، كەبەجە، جۇكاياق، ساندىق، ۇستەل جاساعان. ەر قوساتىن ەرشىلەر دە اعاش ۇستاسى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار اعاش شەبەرلەرى تۇرمىسقا قاجەتتى استاۋ، اعاش تاباق، تەگەنە، وجاۋ، اعاش شەلەك، كونەك، پىسپەك، كۇبى، ساپتىاياق، ت.ب. زاتتار جاساعان.
اعاش ۇستالىعىنا پايدالانىلاتىن نەگىزگى قۇرالدار: بالتا، شوت، بالعا، قاشاۋ، ۇسكى، بۇرعى.
قازاق اعاش ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر كەڭ تاراعان ءتۇرى — ەرشىلىك ونەرى. ەرگە قايىڭ، ۇيەڭكى، قارا مويىل سياقتى مىقتى اعاشتاردى تاڭداعان. بۇل اعاشتاردىڭ ءتۇبىرى (تومارى) قاتتى بولادى. ەرگە ارنالىپ قيىلعان اعاش مۇقيات كەپتىرىلەدى. قازاق ەرى، ادەتتە، بەس بولىكتەن تۇرادى الدىڭعى قاسى، ارتقى قاسى، ەكى قاپتال اعاشتارى جانە بەلدىك اعاشى (بەل اعاش)
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
وقۋشىلار بۇگىن ءبىز قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي كاسىپشىلىگى مەن قولونەرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدىق. سونىمەن
• ساندىق دەگەنىمىز نە؟
• شولپى نەشە تۇرگە بولىنەدى؟
• زەرگەرلىك بۇيىمداردى اتاڭدار؟
• كىلەمدە قانداي سۋرەتتەر باسىم؟
• كىلەمنىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
VI. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
VII. ءۇي تاپسىرماسى. وقىپ كەلۋ.
You Might Also Like
-
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
