InfoHub Logo

وتكەن 1922 جىل بويى ەۋروپانىڭ قازىرگى بايلار، مىرزالار بيلەگەن ۇكىمەتتەرى جەر جۇزىنە «تىنىشتىق ورناتپاق» بولىپ ەۋروپانىڭ ءار قالاسىندا جينالىپ ءمۇلايىم، كۇلكى سوزدەردى سويلەپ تارقاسىپ، اۋەلى جاقىن كۇنشىعىستا (تۇرىك مەملەكەتىندە) «بەيبىتشىلىك»، «تىنىشتىق ورناتپاق» بولىپ، لوزانا قالاسىندا جينالىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ءىشى ارام، سىرتى ءمۇلايىم سوزدەردى جۇندەي ساباپ جاتقان ەدى. بايلار، بورسىقتار بيلەگەن ەۋروپانىڭ ءبىر ۇرتى ماي، ءبىر ۇرتى قان ەكەنىنە ەشبىر كۇمان قىلماۋشى ەدىك. سول كۇمان قىلماۋىمىز ءقازىر تاعى دا جەر-دۇنيەدەگى ادام بالاسىنا اپ-ايقىن كورىنىپ وتىر. مادەنيەت جولىندا ءام ادامگەرشىلىككە «جالپى جەر-دۇنيەگە ۇلگى بولامىز» دەۋشى فرانسيا ءقازىر گەرمانيانىڭ رۋر دەگەن جەرىن كۇشپەن الىپ وتىر. سىلتاۋى — وتكەن ەۋروپا سوعىسىندا السىرەپ، شارۋاسى كۇيزەلگەن گەرمانيانىڭ فرانسياعا ەرىكسىز بەرمەك بولعان شىعىنىن، بورىشىن تولەي الماۋى. فرانسيانىڭ رۋردى الىپ وتىرعانى گەرمانيانىڭ وتكەن سوعىستان السىرەپ قالۋى، تاريح جۇزىندە ەۋروپانىڭ ءالسىز ەلدى تالاماعان، ءالسىز حالىقتى بورسىقشا سورماعان كۇنى جوق ەدى. باياعى ۋاقىتتاردا امەريكاداعى، افريكاداعى ءام ءۇندىستانداعى حالىقتاردى ەۋروپا قورقىتىپ العان ءام كۇللى جەر-دۇنيەدەگى حالىقتاردى بورسىقشا سورىپ وتىر.

1914 جىلى ەۋروپا مەملەكەتتەرى اش قورقاۋلارشا بىر-بىرىنە اۋىز سالعان ەدى. سول 1914 جىلدان 1918 جىلعا شەيىن ەۋروپا مەملەكەتتەرى ءوزدى-وزى جۇلقىسىپ، ادامنىڭ قانىن سەل قىلىپ، ادام بالاسى تاريح جۇزىندە كورمەگەن-ەستىمەگەن جاۋىزدىقتاردى جاساپ، كەساپات شالىقتارىن ازياعا تيگىزىپ، اقىرىندا تۋلاعان ناشار تاپتاردىڭ كۇشىمەن ءبىر وزدەرىنىڭ راحاتتارى ءۇشىن ميلليون ادام بالاسىن قانعا بوياتقىزعان بىرنەشە پاتشالارى تاقتارىنان قۇلاپ، مويىندارى ءۇزىلىپ ەدى. سول وتكەن قان مايدانىنان العان ميلليون جازاسىز جاننىڭ جارالارى بىتپەي-اق، سىپتى سۇلۋ، سىپايى ءسوزدى قانقۇمار فرانسيا قاسىنداعى كورشىسى گەرمانياعا ءقازىر تاعى دا تاپ بەردى. بۇرىنعى سوعىستان السىرەگەن گەرمانيا، ءازىر بۇعان قارسىلىق قىلا قويعان جوق. ءبىر قورقاۋ، ءبىر جەردەن جەمتىك تاۋىپ جەي باستاسا، وزگە كورىپ تۇرعان قورقاۋلار قىزعانباي، قىزىقپاي قاراپ تۇرىپ قالماۋى بەلگىلى.

جەمتىككە تالاسقان قورقاۋلار ءبىرىن-بىرى شايناماي قويماۋى بەلگىلى. گەرمانيا السىرەگەن، شالا-جانسار جەمتىك بولعانىمەن و دا قورقاۋدىڭ ءبىرى. «بورىشىڭدى تولەمەدىڭ» دەپ اسكەرىن توگىپ گەرمانيانىڭ رۋر دەگەن جەرىن الىپ وتىرعان فرانسياعا بۇگىن قارسىلىق قىلماعانىمەن، «مال اشۋى — جان اشۋى» دەگەندەي گەرمانيا ەرتەڭ-اق جاعالاسۋى مۇمكىن.

ءورت ءبىر ءتۇپ كودەدەن جانادى.

ەۋروپانىڭ قورقاۋلارى ءقازىر بىر-بىرىنە ىنساپسىز، الا كوزدەرىمەن قاراي باستادى. بورسىقتار باسقارعان سۇم ەۋروپانىڭ توبەسىنە تۇنەرىپ تاعى دا قارا بۇلت جينالا باستادى. ءبىر توپ كودەدەن جانعان وتقا تۇنەرىپ، دۇرىلدەپ، ۇيىتقىپ داۋىل سوقسا، جەر- دۇنيەگە ءورت جايىلىپ ورشىمەك. ەۋروپانى بيلەگەن جىرتقىشتار شايناسىپ، ءبىرىن-بىرى السىرەتسە ادام بالاسىنىڭ جالپى تىنىشتىعىن، جالپى باقىتىن ىزدەگەن دۇنيە ەڭبەكشىلدەر تابى السىرەگەن جىرتقىشتاردى وڭايىراق ۇرىپ جىقپاق. ەۋروپانىڭ بورسىقتارى ءوزدى-وزى شايناسسا — جالپى ەڭبەكشىلەر تابىنىڭ باقىتى. ەۋروپانىڭ وتكەن قان مايدانىنىڭ قاباتىندا روسسيانىڭ نيكولايى، گەرمانيانىڭ ۆيلگەلمى، اۆستريانىڭ يۋسيفى تاقتارىنان قۇلاپ ەدى. ەۋروپا ەندى ءوزدى-وزى جۇلقىسسا، قازىرگى مەملەكەت باستارىندا وتىرعان بورسىقتاردى ەڭبەكشىل تاپتارى ۇكىمەت باستارىنان تەزىرەك قۋىپ، ۇكىمەت تىزگىندەرىن ءوز قولدارىنا الار ەدى.

تۇنەرسەڭ — تۇنەر، ەۋروپا! قاتتىراق تۇنەرىپ، ۇشقىنىڭ شىقسىن اسپانعا! ورتتەن، داۋىلدان قورقار ەڭبەكشىل تابىنىڭ ەشنارسەسى جوق! جاساسىن ەۋروپا!

1923 جىل

---