فاريزا وڭعارسىنوۆا "ويۋلار" ولەڭى
تاقىرىبى: فاريزا وڭعارسىنوۆا «ويۋلار» ولەڭى.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ “ويۋلار” اتتى ولەڭىنەن تۇسىنىك بەرۋ، وقۋشىلاردىڭ سىني تۇرعىدان ويلاۋىن قالىپتاستىرۋ، ينتەراكتيۆتى بايلانىس ارقىلى ءوز ويىن اشىق ايتا بىلۋگە مۇمكىندىك بەرۋ، سول ارقىلى توپتىق ورتا دا سويلەۋگە ۇيرەتۋ.
وقىتۋ ناتيجەسى: وقۋشىلار سىني تۇرعىدان ويلانۋعا، ءوز ويىن سەنىمدى تۇردە ايتا الۋعا، ءوزىن باعالاۋعا، توپتىق جۇمىس بارىسىندا باسقالاردى دا ءادىل باعالاۋعا، ديالوگتىك وقىتۋ بارىسىندا ءوزىن-وزى رەتتەۋگە داعدىلانۋىنا مۇمكىندىك الادى.
يدەيا: وقۋشىلار ديالوگتىك وقۋ بارىسىندا ءوز ويىن ەركىن ايتۋعا مۇمكىندىك الادى، توپتىق جۇمىس بارىسىندا باسقالاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋ مەن قاتار جۇپتىق، توپتىق ىزدەنۋگە قۇلشىنىس جاساۋعا مۇمكىندىك الادى.
جاتتىعۋلار:
1. پسيحولوگيالىق دايىندىق جۇرگىزەمىن. شەڭبەر بويىمەن قول ۇستاسىپ ءبىر - بىرىنە تىلەك ايتۋ.
مەن سەندەرگە ساتتىلىك تىلەيمىن.
2. قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ:
1) بۇل كىمنىڭ سۋرەتى؟
2) سۋرەتتەگى نەندەي بەينە؟
3) ورتاسىنداعى قانداي ويۋ - ورنەك؟ ءبىز بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى نە دەپ ويلايسىڭدار؟ ءبىز وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن 1 - 6 دەيىن رەت - رەتىمىزبەن ساناپ شىعايىق. وسىدان كەيىن وقۋشىلاردى 3 توپقا بولەمىن. توپتار توپ باسشىلارى مەن ەكى كومەكشىسىن بەلگىلەپ الادى.
1 - توپ زەرتتەۋشىلەر توبى، 2 - توپ ويۋلار توبى 3 - توپ تاريحشىلار توبى.
ولەڭدى مانەرلەپ وقىتامىن. قۇرىلىسىنا تالداۋ جاساتامىن. ولەڭنەن تۇسىنىكسىز سوزدەرگە تۇسىنىك بەرۋ.
وي قوزعاۋ:
1. قازاق ويۋىنىڭ قانشا ءتۇرى بار؟
2. ونى كىمدەر زەرتتەگەن؟
3. قازاق ويۋلارى قانداي تاريحي جادىگەرلەر دە كەزدەسەدى؟
4. شىعۋ تاريحىن بىلەمىز بە؟
وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە ءۇش توپقا سۋرەتتەر قيىندىسى جانە تاقىرىپقا سايكەس قۇندى ءماتىن پاراقشالارى تاراتىلادى.
1 - ءماتىن
ويۋ-ورنەك ونەرى حالىقتىڭ شىنايى رۋحاني - ەستەتيكالىق تانىمىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ەتنوگرافيالىق مانگە يە كورىنىسىمەن ەرەكشە، قۇندى بولعاندىقتان، ۇلت مادەنيەتىن ايقىندايتىن وتە ماڭىزدى، جانە اسا قاجەتتى سالا. مىنە، وسى ويۋ-ورنەكتىڭ تاريحىن، ەرەكشەلىكتەرى مەن دامۋىن زەرتتەۋشى عالىمدار، بۇل سالانىڭ دا وزىندىك ۇلگىدە دامىتىپ، جاڭعىرتىپ وتىراتىن شەبەرلەرى بولاتىنىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرى وزگە ونەر تۇرلەرىندەگى ادامداردىكى سياقتى كوزگە ءتۇسىپ، باعالانا بەرمەيتىنى جانە ولاردىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ءوز باعاسىن بەرىپ، سارالاۋ كەزەڭى تۋعانى جونىندە ساۋالدى ماسەلەلەردى قوزعاپ، كوڭىل بولەر جايتتەردى العا تارتا باستاۋدا.
ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان، وسى ويۋ-ورنەك ايشىقتارىن تۋدىرۋشى ەل ىشىندەگى از شەبەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن سارالاپ دەن قويا قاراساق، رەسپۋبليكامىزدا كوزگە كورىنەتىن ىلۋدە ءبىر ويۋ-ورنەك شەبەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، سۋرەتشى - پەداگوگ ساپار اسقار ۇلى تولەنبايەۆتىڭ ەڭبەگىنەن اتتاپ ءوتىپ كەتە المايتىنىمىزعا كوزىمىزدى جەتكىزەمىز. بۇل دالەلدى جايدى تولىعىمەن ناقتىلايتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا» «الماتى كىتاپ» باسپاسىنان 2003 جىلى جارىق كورگەن، ۇلتتىق ونەردى زەرتتەۋشى مارگاريتا شاحمەت قىزى ومىربەكوۆانىڭ «ەنسيكلوپەديا» - اتتى قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى تۋرالى شىققان ۇلكەن البوم كىتابى. كىتاپتىڭ رەداكسيالىق القاسى، ەلىمىزدەگى ءبىر قاتار القالى بەلگىلى قوعام، مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن عالىمداردان قۇرالعان. سول 283 – بەتتەن تۇراتىن كىتاپتىڭ دەنى ساپار اسقار ۇلى تولەنبايەۆتىڭ ورنەكتەرىمەن كورنەكىلىنگەن، بارلىعى 1323 ويۋ-ورنەك. كىتاپتىڭ تەوريالىق بولىمىندە ۇلتتىق ويۋ-ورنەك سالاسىندا زەرتتەۋلەر جاساعان عالىمداردىڭ - ءا. مارعۇلان، ءو. جانىبەكوۆ، ت. بوسەنوۆ، س. قاسيماناۆتار ساپىندا ساپار اسقار ۇلى تولەنبايەۆتىڭ دا ەڭبەگى ايتىلىپ، بۇل كىسىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارىنىڭ كوركەمدىك جانە پراكتيكالىق ماڭىزىنا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن.
2 - ءماتىن: قازاقتىڭ داستۇرلەرى قوڭىر ويۋ – ورنەكتەرى
قازاق حالقىنىڭ ەسكى زامان داۋىرىنەن سونبەس مۇرا بولىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا، اكەدەن بالاعا ساباقتاسىپ، ۇزاق جىلدار وزىندىك تاريحىمەن ەلىمىزدى بۇكىل الەمگە مادەني قول ونەرىمەن تانىتىپ كەلگەن «دالالىق وركەنيەتتىڭ» التىن بەسىگى ۇلى دالا كەڭىستىگىندە قالىپتاسقان. قازاق حالقى مول بايلىعىمەن رەسپۋبليكا جەرىندە ەسكىدەن قالىپتاسقان كونە مادەنيەتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى جانە سول ءداستۇردى، سالتتى وركەندەتۋشى، ارى قاراي جاڭعىرتىپ، بايىتۋشى. كونە داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى قوڭىر ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىن قاراستىراتىن بولساق، مادەنيەتتەر اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ، سۇحباتتىڭ ۇزىلمەي كەلە جاتقانىن كورەمىز. بەلگىلى عالىم ل. ن. گۋميليەۆ كوشپەلىلەر جايىندا بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى I عاسىرداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتى ەرەكشە دارالاندى.
ونىڭ ۇستىنە ءحۇIII - حIح ع. ع. كوشپەلىلەر مادەنيەتىنەن كوپ جوعارى بولعان.
قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى عاسىردان باستاما الىپ، وسىعان وراي مادەنيەتتىڭ تاريحي قوزعالىسىن، زاڭدىلىقتارىن ءبىلىپ - تانۋدىڭ ءمانى ارتىپ وتىر. حالىق اراسىندا كونە مادەنيەت سىرتتان كەلگەن مادەنيەت ىقپالىمەن جاڭارىپ، تولىققان ۇستىنە تولىعا ءتۇستى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ ەڭبەك ەتۋىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. سىرتتان كەلگەن مادەنيەتتى ءوز ءومىر تىرشىلىگىنە بايلانىستى وزگەرتكەن. ءحىح ع. 2ء-شى جارتىسى مەن حح ع. باسىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قولونەرى ەڭ جوعارعى دامۋ باسپالداعىنا كوتەرىلىپ، ومىردە ءوز ورنىن الا ءبىلدى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قازاق قولونەرىن جان - جاقتى ەتنوگرافيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ عىلىم ءۇشىن دە، ومىرلىك تاجىريبە ءۇشىن دە ماڭىزى وتە زور. قازاقتىڭ قولونەرى جالپى قازاق مۇرالارىنىڭ دامۋ جولىنداعى، مادەنيەتتىڭ ىشىندەگى نەگىزگى ءبىر سالاسى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمشا، بۇگىنگى كۇن تالابى ۇلتتىق مادەنيەتتى زەرتتەۋ، تانىپ ءبىلۋ. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر سالاسى قولونەر، ياعني ويۋ-ورنەك بولعاندىقتان، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ءداستۇرلى تالابىن دا جان - جاقتى زەرتتەۋ بولاشاق جاستاردىڭ ءىسى. قولونەر – باعا جەتپەس، وشپەس مۇرا. ونى قورعاي دا، قولداي دا ءبىلۋىمىز كەرەك.
سوناۋ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىندە ۇڭگىردى مەكەندەگەن ادامدار وزدەرىنىڭ تىرلىگىن سۋرەت ارقىلى بايانداپ، ۇڭگىر قابىرعالارىنا قاشاپ سالعان ەكەن. بۇل تۋرالى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن عىلىمي ەڭبەكتەردە كورسەتىلگەن. ودان بەرى كەلەتىن بولساق، ب. د. د. V - ءىىى ع. ع. ساق داۋىرىندەگى پازىرىق قورعاندارىنان تابىلعان ويۋ-ورنەكتەر قازىرگى ءبىزدىڭ ويۋ - ورنەكتەردەن اينا قاتەسى جوق دۇنيەلەر. سوندىقتان ءبىزدىڭ تەگىمىز تىم ارىدە جاتقاندىعىن، ءتىپتى ۇلت بولىپ قالىپتاسپاي تۇرعاننىڭ وزىندە ويۋ-ورنەكتىڭ ءتىلى قازىرگى ءبىزدىڭ ويۋ-ورنەكتىڭ تىلىمەن بىردەي بولىپ تۇرعاندىعى. سوعان قاراپ، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تاريحى ءتىل ونەرى قالىپتاسپاي تۇرعاننان دا بۇرىن باستالعانى بايقالادى. كۇنى كەشە بەرەل قورعانىنان تابىلعان زەرگەرلىك التىن بۇيىمدار قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق بايلىعىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىندە داۋ جوق.
ونداعى اڭ ستيلىمەن جاسالعان بۇيىمدارعا قاراپ، زەرگەرلىك ونەردىڭ تىم ەرتە دامىپ، بيىك شەبەرلىككە جەتكەندىگىنە عالىمدار قاۋىمى كوز جەتكىزىپ وتىر. سونداي-اق جەتىسۋدان، شىلىكتى جازىعىنداعى وبالاردان تابىلعان التىن ادامداردىڭ بويىنداعى اشەكەيلەر تىم بيىك تالعام، اسقان شەبەرلىكپەن ورىندالۋى، ءتىپتى بۇگىنگى زەرگەرلەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىندەي.
ويۋ-ورنەك (لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا اسەمدەۋ، ساندەۋ) – ءار ءتۇرلى زاتتاردى، ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتاردى اشەكەيلەۋگە ارنالعان جۇيەلى ىرعاق پەن قايتالانىپ وتىراتىن ءار ۇيلەسىمدىلىككە قۇرىلعان ورنەك - ناقىشتار. ۇلتتىق ويۋ-ورنەك وزىنە ءتان بەلگىلەرىنىڭ جۇيەلەرىن قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىمەن ءارى رەسپۋبليكانىڭ قازىرگى اۋماعىن مەكەندەگەن ازيانىڭ باسقا دا حالىقتارى مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. بۇل ورتاعاسىرلىق ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتارداعى كوگەرىس جانە گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەردەن (ايشا - ءبيبى، احمەت ياسساۋي كەسەنەسى) ايقىن كورىنەدى. قوڭىر ويۋ-ورنەكتىڭ ءداستۇرلى توقىما ونەرى ۇلگىسىندە، كەستەدە، اعاش، ءمۇيىز، سۇيەك، مەتالل مەن تەرىگە ورنەك سالۋ مەيلىنشە جەتىلدىرە ءتۇستى.
3 - ءماتىن: «ءمۇيىز» ويۋى قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەگىنىڭ توركىنى دەۋگە بولادى، ويتكەنى بارلىق جاڭا ەلەمەنتتەر سونىڭ نەگىزىندە جاسالىپ، تەك اتاۋلارى عانا وزگەرىپ وتىرعان. مىسالى: «ءقوشقارمۇيىز»، «ءارقارمۇيىز»، «ءبۇعىمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءتورتقۇلاق»، «تۇيەتابان»، «سىڭاروكشە»، «قوسالقا»، «ءقۇسقاناتى»، «قاز - تابان». كولونەر شەبەرلەرى وسى ەلەمەنتتەردىڭ سان ءتۇرلى كومپوزيسياسىن جاساپ، بۇيىمدارعا ۇتىمدى پايدالانىپ كەلەدى. «ءمۇيىز» — قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. ويۋ-ورنەكتىڭ بۇل ەلەمەنتى ءمۇيىزدى مەگزەۋدەن شىققان. «ءمۇيىز»ويۋ-ورنەك كەيدە ۇساق كەيدە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساق تۇرلەرى اعاش، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك قولونەر سالاسىندا قولدانادى. ءىرى تۇرلەرى سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كىلەم، ساۋلەت ونەرىندە سان ءتۇرلى مانەردە قولدانادى. ءمۇيىز ەلەمەنتتەرى «ءايمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «ءمارالمۇيىز»، «وركەشمۇيىز»، «ءقوشقارمۇيىز» ت. ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. «ءمۇيىز» ورنەگى ءۇي جيھازدارىندا (كىلەم، سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كورپە، تۇسكيىز، شىمشي) مەن ءتۇرمىستىق زاتتاردا (سابا، شاناش، كۇبى، وجاۋ، جۇكاياق، تورسىق، ساندىق ت. ب.)، سونداي - اق قارۋ - جاراقتاردا (قىناپ، وقشانتاي، ساداك)، كيىم - كەشەك، ات ابزەلدەرىندە (ەرتوقىم، ايىل) جالپى بۇل ەلەمەنتتىڭ قولدانبايتىن جەرى جوق دەسە دە بولادى.
«ءقوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ەكى ءمۇيىزىن عانا بەينەلەيدى جانە كەيدە «ىرعاق»، كەيدە «ىلمەك» دەپ اتالاتىن ويۋلاردى «ءقوسمۇيىز» دەيدى. ءۇي جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتاردى، كيىم - كەشەك، قارۋ - جاراقتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قوي، ەشكى، سيىر، بۇعى، مارال سياقتى جانۋارلاردىڭ قوس ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋ - ورنەك. قازىرگى كەزدە «ءقوسمۇيىز» ويۋ - ورنەگىن ساۋكەلەگە، ايىر قالپاقتىڭ توبەسىنە، شەتىنە، كامزولدىڭ الدىڭعى جاعىنا، ەتىكتىڭ قونىشىنا سالادى.
«توعىزتوبە» ويۋ-ورنەگى ەڭ كونە ويۋلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل ورنەك قيماقتار مەن قارلۇقتاردىڭ قولونەرىندە ساقتالعان جانە كەزىندە «توعىز - توبە» ويۋ-ورنەگى ايشا - ءبيبى كۇمبەزىنىڭ كىرپىشتەرىن ورنەكتەۋ ءۇشىن قولدانعان. ال قازىرگى كەزدە قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، قاراقالپاق قولونەرىندە كەزدەسەدى.
«ءارقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەك قويدىڭ ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋدىڭ ءتۇرى. بۇل ەلەمەنت «قوشقارمۇيىزگە» وتە ۇقساس، ءبىراق، وعان قاراعاندا شيىرشىقتانىپ، تارماعى ودان كوبىرەك بولىپ كەلەدى. (كىلەم، تۇسكيىز، سىرماق، كەستە، كيىم-كەشەك پەن ءۇي جيھازدارىندا كەزدەسەدى).
«ءسىڭارمۇيىز» «ءقوسمۇيىز»، «ءقوشقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋدىڭ تەك ءبىر جاق سىڭارىن عانا بەينەلەيتىن ورنەك ءتۇرى. شەبەر ورنالاستىرىلعان «ءسىڭارمۇيىز» ورنەك كومپوزيسياسىندا دارالانىپ تۇرماي، جىمداسىپ كەلەدى، ءۇي - جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتارعا، سونداي - اق كيىم - كەشەك، قارۋ - جاراق ت. ب. بەتىنە سالىناتىن ويۋ-ورنەكتىڭ بارىندە كەزدەسەدى جانە تەكەمەت، سىرماقتى اشەكەيلەيتىن، جيەگىنە جۇرگىزىلەتىن ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى.
«ءقوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلىپ، ونىڭ قولتىق تۇسىنان قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلايتىن تاعى ءبىر شولاق ءمۇيىز ءتارىزدى ەكى بۋىن شىعىپ تۇرادى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى.
تەكەمەت، سىرماق، باسقۇر، الاشا، كىلەم، بىلعارى، سۇيەك، اعاش، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى. كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردا بۇل ويۋ ءتۇستى شۇبەرەكتەرمەن ويىلىپ، قۇراق، ياعني اپپليكاسيالىق ورنەك تۇرىندە دە تىگىلەدى.
«ءقىرىقمۇيىز» ويۋ-ورنەگى بىرىنە - ءبىرى جالعاسا، تارماقتالا قوسىلعان، كوپ مۇيىزدەن قۇرالعان ويۋ-ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول كوبىنەسە دوڭگەلەك نە ءتورت - بۇرىش ىشىندە بەينەلەنەدى، كەيدە بۇتاقتىڭ اعاشى ءتارىزدى تارماقتالىپ، جايىلىپ بەينەلەنەدى. ءبىر - بىرىمەن قوسىلعان بىرنەشە تارماقتى كوپ ءمۇيىزدى ويۋلاردان قۇرالادى. (تۇسكيىز، تون، كەجىم، سىرماق، تەكەمەت، ارحيتەكتۋرا ساۋلەت ونەرىندە مولىراق كەزدەسەدى).
«ءسىنىقمۇيىز« مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ-ورنەك كىلەمدەردى، شيلەردى، باسقۇر مەن الاشالاردى، سونداي - اق ءارتۇرلى قالتالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، ال سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
«ءتورتقۇلاق» ويۋ - ورنەگىنىڭ ءتورت تارماعى زوومورفتى نەمەسە كوگەنىس ويۋلارىنان قۇرالعان، ورتاسى كرەست بەينەسىن جاسايدى. ءتورت تارماقتان دوڭگەلەك، «ءتورتبۇرىش»، «ءتورتجاپىراق» قۇرايتىن ويۋ-ورنەكتەر جاسالادى. بۇل ويۋلار، كەبەجە، جۇك-اياق، اياققاپ، باتىرلاردىڭ شاپانىنىڭ جاۋىرىنىنا، قالقانعا، شالباردىڭ تىزە تۇسىنا، دودەگەنىڭ ورتاسىنا نەمەسە شەت بۇرىشتارىنا سالىنادى.
«ءۇشقۇلاق»، «ءۇشجاپىراق» ويۋ - ورنەكتەرى بارلىق قولونەرگە ءتان ءۇش ءمۇيىزدى، ءۇش جاپىراقتى، ءۇش تارماقتى بولىپ بەينەلەنەدى. ح - ح1 عاسىردا تاراز قالاسىنداعى مونشانىڭ قابىرعالارى ءۇش جاپىراقتى ويۋ-ورنەكپەن بەينەلەنگەن.
«تۇيەمويىن« ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ موينىنا ۇقساپ يىلە كوتەرىلىپ بارىپ تارماقتالاتىن ءمۇيىز ويۋى. مۇنداي ورنەك مانەرى كوبىنەسە كۇردەلى ءبىر ءمۇيىز ويۋلارىمەن تۇتاس كەلەدى دە،»تۇيەمويىن» ورنەگى سول توپتا ءوز الدىنا وقشاۋلانىپ وزگە دەنەلەردەن وزىپ تۇراتىن تۇيەنىڭ ۇزىن موينىنا ۇقسايدى.
«وركەش» ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ قوس وركەشىن بەينەلەيدى. سىرماق، تەكەمەت، تۇسكيىزدەرگە سالىناتىن ويۋ-ورنەك كومپوزيسياسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنت. قازاق ويۋىندا مال مەن اڭنىڭ قوس ءمۇيىزىن، تۇيەنىڭ قوس وركەشىن، بيەنىڭ قوس ەمشەگىن بەينەلەۋ تەك سيممەتريالىق تەپە - تەڭدىك ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەرەكە - بىرلىكتىڭ، كوبەيۋدىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.
«ايىر» ويۋ-ورنەگى «اشاتۇياق»، «ايىرتۇياق» ورنەگى كەيدە «ايىر» ورنەگى دەپ تە اتالادى. پىشەن اشالايتىن ايىر قۇرالعا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
«بوتاكوز» ويۋ-ورنەگى اشەكەيلى كومپوزيسيانىڭ ورتاسىنا سالىناتىن نەمەسە بىرنەشە قايتالانىپ كەلىپ، شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيتىن ويۋ. سىرت ءپىشىنى بوتانىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنگەن رومبقا ءۇقسايتىن گەومەتريالىق ويۋ - ورنەك. بۇل ورامالدىڭ شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيدى.
«كاڭقا» ويۋ-ورنەگى توقىما بۇيىمدارىندا قولدانىلادى. مالدىڭ قۇراپ قالعان سۇيەگىن تۇسپالدايدى. الاشا، باسقۇر باۋ ت. ب. توقىما بۇيىمدار نەگىزىندە ورنەك رەتىندە سالىندى.
«قاpma» ويۋ-ورنەگى تورتتۇلىك مالدىڭ دەنە مۇشەلەرىنە ەلىكتەۋدەن شىققان، جانە سول مۇشەلەردىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن. بۇل ورنەك ءتۇرى اعاش ويۋدا، زەرگەرلىك بۇيىمداردا، كەستە تىگۋدە كەزدەسەدى. «قارتا» ورنەگى جۇرەككە ۇقساڭقىراپ كەلەدى.
«قابىرعا» بۇل ورنەكتە قاراما - قايشى تۇستەر قاتار الىنادى. اق نە¬مەسە سارى فوندا قارا ورنەك جۇرگىزىلەدى. بۇل ورنەك اعاش بەتىنە بەدەر تۇسىرۋدە، كەستە تىگۋدە كەزدەسەدى جانە باسقۇرعا دا وسى ورنەكتەر ءجيى بەينەلەنەدى.
«ومىرتقا» ويۋ - ورنەگىن كەستەلەردەن، ورمە شيلەردەن، سۇيەك پەن اعاشتان جاسالعان بۇيىمداردان ءجيى كورەمىز. بۇل ورنەك ءتۇرى ومىرتقانىڭ ءتۇرىن تۇسپالدايدى، ول ءارتۇرلى ۇيلەسىمدە تۇرلەنىپ ويۋ كومپوزيسياسىنىڭ ورتاسىنا جانە جيەگىندە قولدانادى.
«قاينار» ويۋ-ورنەگى مالدى ولكەدە ومىرگە كەلگەن، ويۋدىڭ تۇستەرى سالقىن تۇستەر گامماسىنان قۇرالادى. ءبۇل ويۋ-ورنەك جايىلىمدار مەن سۋاتتاردان تاپشىلىق كورگەن ەلدە پايدا بولعان ورنەك مال تاڭباسىنا ۇقسايدى نەمەسە سۋدىڭ ءبىر تامشىسىنان تۇسپالدايدى.
سول سۋرەتتەردى جيناپ ءوز توپتارىنىڭ اتتارىنا بايلانىستى زەرتتەۋشىلەر نە زەرتتەگەنىن، قانداي ويۋلار بار ەكەنىن، تاريحشىلار قانداي قۇندى تاريحي جادىگەرلەر بار ەكەنىن تاۋىپ، پلاكاتقا جابىستىرىپ، ماتىننەن تاپقان قۇندى دەرەكتەرىن دە جازادى. توپ باسشىلارى مەن باقىلاۋشىلارى اۋىسىپ، جيناعان دەرەكتەرىن باسقا توپقا تۇسىندىرەدى، باقىلايدى.
سەرگىتۋ ءساتى: «ويۋلاردىڭ تۇرلەرى» اتتى ۆيدەو كورسەتۋ.
تالداۋ كەزەڭى.
ءۇش توپقا دا تاقتادان سۋرەتتەر تىزبەگى كورسەتىلەدى.
سۇراقتار:
1. بۇل سۋرەتتەن نە بايقادىڭدار؟
2. باسقا ۇلتتار دا ءبىزدىڭ ويۋلارىمىزدى پايدالانا ما؟ بۇل دۇرىس پا؟
3. ءبىز ءوز ويۋلارىمىزدى، مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ۇگىتتەپ كەلەمىز بە؟
4. جۋمون كينوسىنان قازاقتىڭ ويۋلارىن كورگەن دە قانداي ويعا كەلدىڭدەر؟ ءۇش توپ وسى سۇراقتار بويىنشا ءوز توبىنىڭ اتتارىنا بايلانىستى جاۋاپ بەرەدى.
ۇيگە تاپسىرما: وزدەرىڭ بىلەتىن ويۋ - ورنەكتەردىڭ تۇرلەرىن جازىپ كەلۋ. باعالاۋ: جيناقتىق باعالاۋ ارقىلى ءۇش توپ ءبىر - ءبىرىن باعالايدى.
رەفلەكتيۆتى بايلانىس: ءبىلدىم، بىلەمىن، بىلگىم كەلەدى.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ “ويۋلار” اتتى ولەڭىنەن تۇسىنىك بەرۋ، وقۋشىلاردىڭ سىني تۇرعىدان ويلاۋىن قالىپتاستىرۋ، ينتەراكتيۆتى بايلانىس ارقىلى ءوز ويىن اشىق ايتا بىلۋگە مۇمكىندىك بەرۋ، سول ارقىلى توپتىق ورتا دا سويلەۋگە ۇيرەتۋ.
وقىتۋ ناتيجەسى: وقۋشىلار سىني تۇرعىدان ويلانۋعا، ءوز ويىن سەنىمدى تۇردە ايتا الۋعا، ءوزىن باعالاۋعا، توپتىق جۇمىس بارىسىندا باسقالاردى دا ءادىل باعالاۋعا، ديالوگتىك وقىتۋ بارىسىندا ءوزىن-وزى رەتتەۋگە داعدىلانۋىنا مۇمكىندىك الادى.
يدەيا: وقۋشىلار ديالوگتىك وقۋ بارىسىندا ءوز ويىن ەركىن ايتۋعا مۇمكىندىك الادى، توپتىق جۇمىس بارىسىندا باسقالاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋ مەن قاتار جۇپتىق، توپتىق ىزدەنۋگە قۇلشىنىس جاساۋعا مۇمكىندىك الادى.
جاتتىعۋلار:
1. پسيحولوگيالىق دايىندىق جۇرگىزەمىن. شەڭبەر بويىمەن قول ۇستاسىپ ءبىر - بىرىنە تىلەك ايتۋ.
مەن سەندەرگە ساتتىلىك تىلەيمىن.
2. قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ:
1) بۇل كىمنىڭ سۋرەتى؟
2) سۋرەتتەگى نەندەي بەينە؟
3) ورتاسىنداعى قانداي ويۋ - ورنەك؟ ءبىز بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى نە دەپ ويلايسىڭدار؟ ءبىز وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن 1 - 6 دەيىن رەت - رەتىمىزبەن ساناپ شىعايىق. وسىدان كەيىن وقۋشىلاردى 3 توپقا بولەمىن. توپتار توپ باسشىلارى مەن ەكى كومەكشىسىن بەلگىلەپ الادى.
1 - توپ زەرتتەۋشىلەر توبى، 2 - توپ ويۋلار توبى 3 - توپ تاريحشىلار توبى.
ولەڭدى مانەرلەپ وقىتامىن. قۇرىلىسىنا تالداۋ جاساتامىن. ولەڭنەن تۇسىنىكسىز سوزدەرگە تۇسىنىك بەرۋ.
وي قوزعاۋ:
1. قازاق ويۋىنىڭ قانشا ءتۇرى بار؟
2. ونى كىمدەر زەرتتەگەن؟
3. قازاق ويۋلارى قانداي تاريحي جادىگەرلەر دە كەزدەسەدى؟
4. شىعۋ تاريحىن بىلەمىز بە؟
وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە ءۇش توپقا سۋرەتتەر قيىندىسى جانە تاقىرىپقا سايكەس قۇندى ءماتىن پاراقشالارى تاراتىلادى.
1 - ءماتىن
ويۋ-ورنەك ونەرى حالىقتىڭ شىنايى رۋحاني - ەستەتيكالىق تانىمىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ەتنوگرافيالىق مانگە يە كورىنىسىمەن ەرەكشە، قۇندى بولعاندىقتان، ۇلت مادەنيەتىن ايقىندايتىن وتە ماڭىزدى، جانە اسا قاجەتتى سالا. مىنە، وسى ويۋ-ورنەكتىڭ تاريحىن، ەرەكشەلىكتەرى مەن دامۋىن زەرتتەۋشى عالىمدار، بۇل سالانىڭ دا وزىندىك ۇلگىدە دامىتىپ، جاڭعىرتىپ وتىراتىن شەبەرلەرى بولاتىنىن، ولاردىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرى وزگە ونەر تۇرلەرىندەگى ادامداردىكى سياقتى كوزگە ءتۇسىپ، باعالانا بەرمەيتىنى جانە ولاردىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ءوز باعاسىن بەرىپ، سارالاۋ كەزەڭى تۋعانى جونىندە ساۋالدى ماسەلەلەردى قوزعاپ، كوڭىل بولەر جايتتەردى العا تارتا باستاۋدا.
ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان، وسى ويۋ-ورنەك ايشىقتارىن تۋدىرۋشى ەل ىشىندەگى از شەبەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن سارالاپ دەن قويا قاراساق، رەسپۋبليكامىزدا كوزگە كورىنەتىن ىلۋدە ءبىر ويۋ-ورنەك شەبەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، سۋرەتشى - پەداگوگ ساپار اسقار ۇلى تولەنبايەۆتىڭ ەڭبەگىنەن اتتاپ ءوتىپ كەتە المايتىنىمىزعا كوزىمىزدى جەتكىزەمىز. بۇل دالەلدى جايدى تولىعىمەن ناقتىلايتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا» «الماتى كىتاپ» باسپاسىنان 2003 جىلى جارىق كورگەن، ۇلتتىق ونەردى زەرتتەۋشى مارگاريتا شاحمەت قىزى ومىربەكوۆانىڭ «ەنسيكلوپەديا» - اتتى قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى تۋرالى شىققان ۇلكەن البوم كىتابى. كىتاپتىڭ رەداكسيالىق القاسى، ەلىمىزدەگى ءبىر قاتار القالى بەلگىلى قوعام، مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن عالىمداردان قۇرالعان. سول 283 – بەتتەن تۇراتىن كىتاپتىڭ دەنى ساپار اسقار ۇلى تولەنبايەۆتىڭ ورنەكتەرىمەن كورنەكىلىنگەن، بارلىعى 1323 ويۋ-ورنەك. كىتاپتىڭ تەوريالىق بولىمىندە ۇلتتىق ويۋ-ورنەك سالاسىندا زەرتتەۋلەر جاساعان عالىمداردىڭ - ءا. مارعۇلان، ءو. جانىبەكوۆ، ت. بوسەنوۆ، س. قاسيماناۆتار ساپىندا ساپار اسقار ۇلى تولەنبايەۆتىڭ دا ەڭبەگى ايتىلىپ، بۇل كىسىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارىنىڭ كوركەمدىك جانە پراكتيكالىق ماڭىزىنا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن.
2 - ءماتىن: قازاقتىڭ داستۇرلەرى قوڭىر ويۋ – ورنەكتەرى
قازاق حالقىنىڭ ەسكى زامان داۋىرىنەن سونبەس مۇرا بولىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا، اكەدەن بالاعا ساباقتاسىپ، ۇزاق جىلدار وزىندىك تاريحىمەن ەلىمىزدى بۇكىل الەمگە مادەني قول ونەرىمەن تانىتىپ كەلگەن «دالالىق وركەنيەتتىڭ» التىن بەسىگى ۇلى دالا كەڭىستىگىندە قالىپتاسقان. قازاق حالقى مول بايلىعىمەن رەسپۋبليكا جەرىندە ەسكىدەن قالىپتاسقان كونە مادەنيەتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى جانە سول ءداستۇردى، سالتتى وركەندەتۋشى، ارى قاراي جاڭعىرتىپ، بايىتۋشى. كونە داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى قوڭىر ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىن قاراستىراتىن بولساق، مادەنيەتتەر اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ، سۇحباتتىڭ ۇزىلمەي كەلە جاتقانىن كورەمىز. بەلگىلى عالىم ل. ن. گۋميليەۆ كوشپەلىلەر جايىندا بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى I عاسىرداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتى ەرەكشە دارالاندى.
ونىڭ ۇستىنە ءحۇIII - حIح ع. ع. كوشپەلىلەر مادەنيەتىنەن كوپ جوعارى بولعان.
قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى عاسىردان باستاما الىپ، وسىعان وراي مادەنيەتتىڭ تاريحي قوزعالىسىن، زاڭدىلىقتارىن ءبىلىپ - تانۋدىڭ ءمانى ارتىپ وتىر. حالىق اراسىندا كونە مادەنيەت سىرتتان كەلگەن مادەنيەت ىقپالىمەن جاڭارىپ، تولىققان ۇستىنە تولىعا ءتۇستى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ ەڭبەك ەتۋىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. سىرتتان كەلگەن مادەنيەتتى ءوز ءومىر تىرشىلىگىنە بايلانىستى وزگەرتكەن. ءحىح ع. 2ء-شى جارتىسى مەن حح ع. باسىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قولونەرى ەڭ جوعارعى دامۋ باسپالداعىنا كوتەرىلىپ، ومىردە ءوز ورنىن الا ءبىلدى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قازاق قولونەرىن جان - جاقتى ەتنوگرافيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ عىلىم ءۇشىن دە، ومىرلىك تاجىريبە ءۇشىن دە ماڭىزى وتە زور. قازاقتىڭ قولونەرى جالپى قازاق مۇرالارىنىڭ دامۋ جولىنداعى، مادەنيەتتىڭ ىشىندەگى نەگىزگى ءبىر سالاسى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمشا، بۇگىنگى كۇن تالابى ۇلتتىق مادەنيەتتى زەرتتەۋ، تانىپ ءبىلۋ. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر سالاسى قولونەر، ياعني ويۋ-ورنەك بولعاندىقتان، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ءداستۇرلى تالابىن دا جان - جاقتى زەرتتەۋ بولاشاق جاستاردىڭ ءىسى. قولونەر – باعا جەتپەس، وشپەس مۇرا. ونى قورعاي دا، قولداي دا ءبىلۋىمىز كەرەك.
سوناۋ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىندە ۇڭگىردى مەكەندەگەن ادامدار وزدەرىنىڭ تىرلىگىن سۋرەت ارقىلى بايانداپ، ۇڭگىر قابىرعالارىنا قاشاپ سالعان ەكەن. بۇل تۋرالى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن عىلىمي ەڭبەكتەردە كورسەتىلگەن. ودان بەرى كەلەتىن بولساق، ب. د. د. V - ءىىى ع. ع. ساق داۋىرىندەگى پازىرىق قورعاندارىنان تابىلعان ويۋ-ورنەكتەر قازىرگى ءبىزدىڭ ويۋ - ورنەكتەردەن اينا قاتەسى جوق دۇنيەلەر. سوندىقتان ءبىزدىڭ تەگىمىز تىم ارىدە جاتقاندىعىن، ءتىپتى ۇلت بولىپ قالىپتاسپاي تۇرعاننىڭ وزىندە ويۋ-ورنەكتىڭ ءتىلى قازىرگى ءبىزدىڭ ويۋ-ورنەكتىڭ تىلىمەن بىردەي بولىپ تۇرعاندىعى. سوعان قاراپ، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تاريحى ءتىل ونەرى قالىپتاسپاي تۇرعاننان دا بۇرىن باستالعانى بايقالادى. كۇنى كەشە بەرەل قورعانىنان تابىلعان زەرگەرلىك التىن بۇيىمدار قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق بايلىعىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىندە داۋ جوق.
ونداعى اڭ ستيلىمەن جاسالعان بۇيىمدارعا قاراپ، زەرگەرلىك ونەردىڭ تىم ەرتە دامىپ، بيىك شەبەرلىككە جەتكەندىگىنە عالىمدار قاۋىمى كوز جەتكىزىپ وتىر. سونداي-اق جەتىسۋدان، شىلىكتى جازىعىنداعى وبالاردان تابىلعان التىن ادامداردىڭ بويىنداعى اشەكەيلەر تىم بيىك تالعام، اسقان شەبەرلىكپەن ورىندالۋى، ءتىپتى بۇگىنگى زەرگەرلەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىندەي.
ويۋ-ورنەك (لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا اسەمدەۋ، ساندەۋ) – ءار ءتۇرلى زاتتاردى، ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتاردى اشەكەيلەۋگە ارنالعان جۇيەلى ىرعاق پەن قايتالانىپ وتىراتىن ءار ۇيلەسىمدىلىككە قۇرىلعان ورنەك - ناقىشتار. ۇلتتىق ويۋ-ورنەك وزىنە ءتان بەلگىلەرىنىڭ جۇيەلەرىن قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىمەن ءارى رەسپۋبليكانىڭ قازىرگى اۋماعىن مەكەندەگەن ازيانىڭ باسقا دا حالىقتارى مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. بۇل ورتاعاسىرلىق ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتارداعى كوگەرىس جانە گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەردەن (ايشا - ءبيبى، احمەت ياسساۋي كەسەنەسى) ايقىن كورىنەدى. قوڭىر ويۋ-ورنەكتىڭ ءداستۇرلى توقىما ونەرى ۇلگىسىندە، كەستەدە، اعاش، ءمۇيىز، سۇيەك، مەتالل مەن تەرىگە ورنەك سالۋ مەيلىنشە جەتىلدىرە ءتۇستى.
3 - ءماتىن: «ءمۇيىز» ويۋى قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەگىنىڭ توركىنى دەۋگە بولادى، ويتكەنى بارلىق جاڭا ەلەمەنتتەر سونىڭ نەگىزىندە جاسالىپ، تەك اتاۋلارى عانا وزگەرىپ وتىرعان. مىسالى: «ءقوشقارمۇيىز»، «ءارقارمۇيىز»، «ءبۇعىمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءتورتقۇلاق»، «تۇيەتابان»، «سىڭاروكشە»، «قوسالقا»، «ءقۇسقاناتى»، «قاز - تابان». كولونەر شەبەرلەرى وسى ەلەمەنتتەردىڭ سان ءتۇرلى كومپوزيسياسىن جاساپ، بۇيىمدارعا ۇتىمدى پايدالانىپ كەلەدى. «ءمۇيىز» — قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. ويۋ-ورنەكتىڭ بۇل ەلەمەنتى ءمۇيىزدى مەگزەۋدەن شىققان. «ءمۇيىز»ويۋ-ورنەك كەيدە ۇساق كەيدە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساق تۇرلەرى اعاش، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك قولونەر سالاسىندا قولدانادى. ءىرى تۇرلەرى سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كىلەم، ساۋلەت ونەرىندە سان ءتۇرلى مانەردە قولدانادى. ءمۇيىز ەلەمەنتتەرى «ءايمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «ءمارالمۇيىز»، «وركەشمۇيىز»، «ءقوشقارمۇيىز» ت. ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. «ءمۇيىز» ورنەگى ءۇي جيھازدارىندا (كىلەم، سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كورپە، تۇسكيىز، شىمشي) مەن ءتۇرمىستىق زاتتاردا (سابا، شاناش، كۇبى، وجاۋ، جۇكاياق، تورسىق، ساندىق ت. ب.)، سونداي - اق قارۋ - جاراقتاردا (قىناپ، وقشانتاي، ساداك)، كيىم - كەشەك، ات ابزەلدەرىندە (ەرتوقىم، ايىل) جالپى بۇل ەلەمەنتتىڭ قولدانبايتىن جەرى جوق دەسە دە بولادى.
«ءقوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ەكى ءمۇيىزىن عانا بەينەلەيدى جانە كەيدە «ىرعاق»، كەيدە «ىلمەك» دەپ اتالاتىن ويۋلاردى «ءقوسمۇيىز» دەيدى. ءۇي جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتاردى، كيىم - كەشەك، قارۋ - جاراقتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قوي، ەشكى، سيىر، بۇعى، مارال سياقتى جانۋارلاردىڭ قوس ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋ - ورنەك. قازىرگى كەزدە «ءقوسمۇيىز» ويۋ - ورنەگىن ساۋكەلەگە، ايىر قالپاقتىڭ توبەسىنە، شەتىنە، كامزولدىڭ الدىڭعى جاعىنا، ەتىكتىڭ قونىشىنا سالادى.
«توعىزتوبە» ويۋ-ورنەگى ەڭ كونە ويۋلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل ورنەك قيماقتار مەن قارلۇقتاردىڭ قولونەرىندە ساقتالعان جانە كەزىندە «توعىز - توبە» ويۋ-ورنەگى ايشا - ءبيبى كۇمبەزىنىڭ كىرپىشتەرىن ورنەكتەۋ ءۇشىن قولدانعان. ال قازىرگى كەزدە قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، قاراقالپاق قولونەرىندە كەزدەسەدى.
«ءارقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەك قويدىڭ ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋدىڭ ءتۇرى. بۇل ەلەمەنت «قوشقارمۇيىزگە» وتە ۇقساس، ءبىراق، وعان قاراعاندا شيىرشىقتانىپ، تارماعى ودان كوبىرەك بولىپ كەلەدى. (كىلەم، تۇسكيىز، سىرماق، كەستە، كيىم-كەشەك پەن ءۇي جيھازدارىندا كەزدەسەدى).
«ءسىڭارمۇيىز» «ءقوسمۇيىز»، «ءقوشقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋدىڭ تەك ءبىر جاق سىڭارىن عانا بەينەلەيتىن ورنەك ءتۇرى. شەبەر ورنالاستىرىلعان «ءسىڭارمۇيىز» ورنەك كومپوزيسياسىندا دارالانىپ تۇرماي، جىمداسىپ كەلەدى، ءۇي - جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتارعا، سونداي - اق كيىم - كەشەك، قارۋ - جاراق ت. ب. بەتىنە سالىناتىن ويۋ-ورنەكتىڭ بارىندە كەزدەسەدى جانە تەكەمەت، سىرماقتى اشەكەيلەيتىن، جيەگىنە جۇرگىزىلەتىن ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى.
«ءقوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلىپ، ونىڭ قولتىق تۇسىنان قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلايتىن تاعى ءبىر شولاق ءمۇيىز ءتارىزدى ەكى بۋىن شىعىپ تۇرادى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى.
تەكەمەت، سىرماق، باسقۇر، الاشا، كىلەم، بىلعارى، سۇيەك، اعاش، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى. كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردا بۇل ويۋ ءتۇستى شۇبەرەكتەرمەن ويىلىپ، قۇراق، ياعني اپپليكاسيالىق ورنەك تۇرىندە دە تىگىلەدى.
«ءقىرىقمۇيىز» ويۋ-ورنەگى بىرىنە - ءبىرى جالعاسا، تارماقتالا قوسىلعان، كوپ مۇيىزدەن قۇرالعان ويۋ-ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول كوبىنەسە دوڭگەلەك نە ءتورت - بۇرىش ىشىندە بەينەلەنەدى، كەيدە بۇتاقتىڭ اعاشى ءتارىزدى تارماقتالىپ، جايىلىپ بەينەلەنەدى. ءبىر - بىرىمەن قوسىلعان بىرنەشە تارماقتى كوپ ءمۇيىزدى ويۋلاردان قۇرالادى. (تۇسكيىز، تون، كەجىم، سىرماق، تەكەمەت، ارحيتەكتۋرا ساۋلەت ونەرىندە مولىراق كەزدەسەدى).
«ءسىنىقمۇيىز« مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ-ورنەك كىلەمدەردى، شيلەردى، باسقۇر مەن الاشالاردى، سونداي - اق ءارتۇرلى قالتالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، ال سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
«ءتورتقۇلاق» ويۋ - ورنەگىنىڭ ءتورت تارماعى زوومورفتى نەمەسە كوگەنىس ويۋلارىنان قۇرالعان، ورتاسى كرەست بەينەسىن جاسايدى. ءتورت تارماقتان دوڭگەلەك، «ءتورتبۇرىش»، «ءتورتجاپىراق» قۇرايتىن ويۋ-ورنەكتەر جاسالادى. بۇل ويۋلار، كەبەجە، جۇك-اياق، اياققاپ، باتىرلاردىڭ شاپانىنىڭ جاۋىرىنىنا، قالقانعا، شالباردىڭ تىزە تۇسىنا، دودەگەنىڭ ورتاسىنا نەمەسە شەت بۇرىشتارىنا سالىنادى.
«ءۇشقۇلاق»، «ءۇشجاپىراق» ويۋ - ورنەكتەرى بارلىق قولونەرگە ءتان ءۇش ءمۇيىزدى، ءۇش جاپىراقتى، ءۇش تارماقتى بولىپ بەينەلەنەدى. ح - ح1 عاسىردا تاراز قالاسىنداعى مونشانىڭ قابىرعالارى ءۇش جاپىراقتى ويۋ-ورنەكپەن بەينەلەنگەن.
«تۇيەمويىن« ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ موينىنا ۇقساپ يىلە كوتەرىلىپ بارىپ تارماقتالاتىن ءمۇيىز ويۋى. مۇنداي ورنەك مانەرى كوبىنەسە كۇردەلى ءبىر ءمۇيىز ويۋلارىمەن تۇتاس كەلەدى دە،»تۇيەمويىن» ورنەگى سول توپتا ءوز الدىنا وقشاۋلانىپ وزگە دەنەلەردەن وزىپ تۇراتىن تۇيەنىڭ ۇزىن موينىنا ۇقسايدى.
«وركەش» ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ قوس وركەشىن بەينەلەيدى. سىرماق، تەكەمەت، تۇسكيىزدەرگە سالىناتىن ويۋ-ورنەك كومپوزيسياسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنت. قازاق ويۋىندا مال مەن اڭنىڭ قوس ءمۇيىزىن، تۇيەنىڭ قوس وركەشىن، بيەنىڭ قوس ەمشەگىن بەينەلەۋ تەك سيممەتريالىق تەپە - تەڭدىك ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەرەكە - بىرلىكتىڭ، كوبەيۋدىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.
«ايىر» ويۋ-ورنەگى «اشاتۇياق»، «ايىرتۇياق» ورنەگى كەيدە «ايىر» ورنەگى دەپ تە اتالادى. پىشەن اشالايتىن ايىر قۇرالعا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
«بوتاكوز» ويۋ-ورنەگى اشەكەيلى كومپوزيسيانىڭ ورتاسىنا سالىناتىن نەمەسە بىرنەشە قايتالانىپ كەلىپ، شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيتىن ويۋ. سىرت ءپىشىنى بوتانىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنگەن رومبقا ءۇقسايتىن گەومەتريالىق ويۋ - ورنەك. بۇل ورامالدىڭ شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيدى.
«كاڭقا» ويۋ-ورنەگى توقىما بۇيىمدارىندا قولدانىلادى. مالدىڭ قۇراپ قالعان سۇيەگىن تۇسپالدايدى. الاشا، باسقۇر باۋ ت. ب. توقىما بۇيىمدار نەگىزىندە ورنەك رەتىندە سالىندى.
«قاpma» ويۋ-ورنەگى تورتتۇلىك مالدىڭ دەنە مۇشەلەرىنە ەلىكتەۋدەن شىققان، جانە سول مۇشەلەردىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن. بۇل ورنەك ءتۇرى اعاش ويۋدا، زەرگەرلىك بۇيىمداردا، كەستە تىگۋدە كەزدەسەدى. «قارتا» ورنەگى جۇرەككە ۇقساڭقىراپ كەلەدى.
«قابىرعا» بۇل ورنەكتە قاراما - قايشى تۇستەر قاتار الىنادى. اق نە¬مەسە سارى فوندا قارا ورنەك جۇرگىزىلەدى. بۇل ورنەك اعاش بەتىنە بەدەر تۇسىرۋدە، كەستە تىگۋدە كەزدەسەدى جانە باسقۇرعا دا وسى ورنەكتەر ءجيى بەينەلەنەدى.
«ومىرتقا» ويۋ - ورنەگىن كەستەلەردەن، ورمە شيلەردەن، سۇيەك پەن اعاشتان جاسالعان بۇيىمداردان ءجيى كورەمىز. بۇل ورنەك ءتۇرى ومىرتقانىڭ ءتۇرىن تۇسپالدايدى، ول ءارتۇرلى ۇيلەسىمدە تۇرلەنىپ ويۋ كومپوزيسياسىنىڭ ورتاسىنا جانە جيەگىندە قولدانادى.
«قاينار» ويۋ-ورنەگى مالدى ولكەدە ومىرگە كەلگەن، ويۋدىڭ تۇستەرى سالقىن تۇستەر گامماسىنان قۇرالادى. ءبۇل ويۋ-ورنەك جايىلىمدار مەن سۋاتتاردان تاپشىلىق كورگەن ەلدە پايدا بولعان ورنەك مال تاڭباسىنا ۇقسايدى نەمەسە سۋدىڭ ءبىر تامشىسىنان تۇسپالدايدى.
سول سۋرەتتەردى جيناپ ءوز توپتارىنىڭ اتتارىنا بايلانىستى زەرتتەۋشىلەر نە زەرتتەگەنىن، قانداي ويۋلار بار ەكەنىن، تاريحشىلار قانداي قۇندى تاريحي جادىگەرلەر بار ەكەنىن تاۋىپ، پلاكاتقا جابىستىرىپ، ماتىننەن تاپقان قۇندى دەرەكتەرىن دە جازادى. توپ باسشىلارى مەن باقىلاۋشىلارى اۋىسىپ، جيناعان دەرەكتەرىن باسقا توپقا تۇسىندىرەدى، باقىلايدى.
سەرگىتۋ ءساتى: «ويۋلاردىڭ تۇرلەرى» اتتى ۆيدەو كورسەتۋ.
تالداۋ كەزەڭى.
ءۇش توپقا دا تاقتادان سۋرەتتەر تىزبەگى كورسەتىلەدى.
سۇراقتار:
1. بۇل سۋرەتتەن نە بايقادىڭدار؟
2. باسقا ۇلتتار دا ءبىزدىڭ ويۋلارىمىزدى پايدالانا ما؟ بۇل دۇرىس پا؟
3. ءبىز ءوز ويۋلارىمىزدى، مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ۇگىتتەپ كەلەمىز بە؟
4. جۋمون كينوسىنان قازاقتىڭ ويۋلارىن كورگەن دە قانداي ويعا كەلدىڭدەر؟ ءۇش توپ وسى سۇراقتار بويىنشا ءوز توبىنىڭ اتتارىنا بايلانىستى جاۋاپ بەرەدى.
ۇيگە تاپسىرما: وزدەرىڭ بىلەتىن ويۋ - ورنەكتەردىڭ تۇرلەرىن جازىپ كەلۋ. باعالاۋ: جيناقتىق باعالاۋ ارقىلى ءۇش توپ ءبىر - ءبىرىن باعالايدى.
رەفلەكتيۆتى بايلانىس: ءبىلدىم، بىلەمىن، بىلگىم كەلەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
مۇساليموۆا گۇلنار راقىمقىزىقازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىاستانا قالاسىنداعى حالىقارالىق ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ كوللەدجى
