اباي قۇنانبايەۆ "قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا"
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ا. قۇنانبايەۆ « قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ۇلى اباي اتامىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇرانى ءار تاربيەلەنۋشىنىڭ وي – ساناسىنا جەتكىزۋ، ولەڭنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ مەڭگەرتۋ. حالقىمىزدىڭ ساياساتشىلىق ونەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
2. تاربيەلىك: بالالارعا ەستەتيكالىق ءارى ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. قۇسبەگىلىك ونەرىنە باۋلۋ.
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ، تىڭداۋ مادەنيەتىن، مانەرلەپ وقۋ تەحنيكاسىن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، لەكسيا، پىكىر الىسۋ، تەست، ماتىنمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىقتار، بۋكتەمەلەر، كەسپە قاعازدارى، ماقال - ماتەلدەر جازىلعان پلاكاتتار.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. م. وتەمىس ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەت.
2. «تارلانىم» ولەڭىن جاتتاۋ، تالداۋ.
3. مەتافورا تۋرالى تۇسىنىك.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
ا. قۇنانبايەۆ « قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»
اباي اتا قازاعىمنىڭ تىرەگى،
حالقىمىزدىڭ سوعىپ تۇرعان جۇرەگى.
توگەتۇعىن ساۋلەسى مەن شۋاعىن،
ماڭدايداعى جارقىراعان كۇن ەدى.
ءوتىپ كەتتىڭ ومىردەن، قالدى ءۇنىڭ،
سەن ولگەنمەن، ماڭگى ولمەس بار ولەڭىڭ،
ۇعىندىرعان وسىناۋ جاس ءقادىرىن،
ۇرپاعىڭا قالدىرعان وسيەتىڭ،
تانىتقانداي قازاقتىڭ قاسيەتىن.
«پوەزيا مەن ونەردىڭ پاتشاسى» دەپ
ۇرپاعىڭ تۇر الدىندا باس يەتىن. – دەمەكشى قازاقتىڭ باس اقىنى، اسقان پوەتيكالىق قۋاتتىڭ يەسى، حالىقتىڭ ماقتانىشى اباي قۇنانباي ۇلى تۋرالى اڭگىمە بولماق. اباي – تۋعان ەلىن، جەرىن، ءتىلىن، ءدىنىن جانىنداي جاقسى كورگەن ناعىز ۇلتجاندى دانا اقىن. اباي قولىنا قالام الىپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اۋىر ازابىن ارقالاپ، ءوز حالقىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تىرىسقان، قازاقتىڭ رۋحىن جوعارى كوتەرگەن دانا قولباسشىمىز بولعاندىعى بارشامىزعا ءمالىم. سوندىقتان، ابايدى ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ اتاسى دەپ تانىپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
سۇراق-جاۋاپ.
ءمۇعالىم: ال، بالالار، مەنىڭ سەندەرگە قوياتىن مىناداي سۇراقتارىم بار. سۇراقتارعا ىزدەنىپ، جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىڭدار.
1) اباي اتالارىڭ قاي جىلى، قاشان، قاي جەردە تۋدى؟
جاۋابى: قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى سەمەي وبلىسى، قازىرگى اباي اۋدانى، شىڭعىس تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن.
2) ەسكىشە تۋعان جىلى قالاي اتالادى؟
جاۋابى: تۋعان جىلى – جىلان.
3) ابايدىڭ شىن اتى كىم؟
جاۋابى: ابايدىڭ شىن اتى – يبراھيم.
4) ابايدىڭ اكەسىنىڭ، شەشەسىنىڭ، اجەسىنىڭ اتتارىن اتاپ بەرە وتىرىپ، جەتى اتاسىن ايتىپ بەرە الاسىڭدار ما؟
جاۋابى: اكەسى قۇنانباي، شەشەسى ۇلجان، اجەسى زەرە، رۋى توبىقتى. ابايدىڭ جەتى اتاسى: ايتەك، ولجاي، ايدوس، ىرعىزباي، وسكەنباي، قۇنانباي، اباي.
5) اباي قايدا وقىپ، ءبىلىم الدى؟
جاۋابى: اباي ون جاسىنان قىردا مۇسىلمانشا وقىعان، ون ءۇش جاسىندا سەمەي قالاسىداعى مۇسىلمان مەدرەسەسىندە وقىعان. مەدرەسەدە جۇرگىزىلەتىن ءدىن ساباعىن وڭاي مەڭگەرىپ، كوپ كىتاپ وقىپ، ءوز بەتىنشە ىزدەنگەن. ورىس ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن. جاستايىنان ەل باستاۋعا ارالاسقان اباي قازاقتىڭ بىلگىلەرى، شەشەندەرى، اقىندارى، جىرشىلارمەن ءجيى كەزدەسىپ، ءوز حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنەن ەرتە سۋسىندايدى. ءوزى دە بيلەر سەكىلدى شەشەن سويلەۋگە ۇيرەندى. جاس كۇنىندە وقي الماعانىن ارمان ەتىپ كەيىنگى ۇرپاققا:
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەر جەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم، - دەپ وسيەت قالدىردى.
6) ابايدىڭ قانشا قارا سوزدەرى بار؟
جاۋابى: 45 قارا سوزدەرى بار.
7 ) «اباي جولى» رومان – ەپوپەياسىن كىم جازعان؟
جاۋابى: «اباي جولى «رومانىن جازعان مۇحتار اۋەزوۆ.
ولەڭنىڭ تاقىرىبى، ولەڭى 1897 جىلى اقىننىڭ جازعانىن، كوشىپ - قونىپ جۇرگەن اتا - بابامىزدىڭ سۇيىكتى كاسىبىنىڭ ءبىرى – تازى جۇگىرتىپ، قىران قۇس سالۋ ەكەندىگى، ءارى اڭ-قۇستاردى بەي-بەرەكەت اۋلاماعاندىعى تۋرالى اتاپ وتەمىن.
ەلەكتروندىق وقۋلىقتى تىڭداتۋ
اباي (1845 - 1904)
قازاقتىڭ كەمەڭگەر اقىنى اباي قۇنانبايەۆ تۋعان ادەبيەتىنە جاڭا، ورلەۋ ءداۋىرىن اكەلدى. ول اقىن، داستانشى، اۋدارماشى، سازگەر، عۇلاما - ويشىل، گۋمانيست، اعارتۋشى بولدى. اباي قازاقتىڭ كوركەم جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالدى، ادەبي ءتىلىن قۇلپىرتىپ، ونى نەبىر ايشىقتى، بەينەلى سوزدەرمەن بايىتتى. اقىن تەك قازاق ەمەس، الەم ادەبيەتىنىڭ بيىگىندەگى جەكە دارا تۇلعا بولدى. اباي پوەزياسى – يماندىلىق، تەرەڭ ادامگەرشىلىك، ويشىلدىققا باۋليتىن پوەزيا.
ول «ادامدى، اللانى، ادىلەتتى ءسۇي» دەپ ارتىنا وسيەت قالدىردى. «اكەڭنىڭ بالاسى ەمەس، ادامنىڭ بالاسى بول»، «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن قاسيەتتى ناقىلدارى قاي زامان، قاي قوعامدا، قاي ادامزاتقا بولماسىن ورتاق تاعىلىم ىسپەتتەس.
اباي – ءوز زامانىنىڭ ءىرى تۇلعاسى قۇنانباي وسكەنباي ۇلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. ەرتەگىشىل اجەسى زەرە مەن بايسالدى، دانا مىنەزدى ۇلجاننىڭ تاربيەسىن كورەدى. سەمەيدەگى «احمەت – ريزا» مەدرەسەسىندە ءبىلىم الادى. ورىس ءتىلىن ءوز بەتىمەن مەڭگەرىپ، سول ارقىلى الەم ادەبيەتى، ونەرى، عىلىمى، ءپالساپاسىنا اياق باسادى. العان ءبىلىمى، ۇلگى - ونەگەسىن ءوز حالقىنا تاراتا باستايدى.
اباي – حالىقشىل، سىنشىل، شىنشىل اقىن بولدى. قازاق ادەبيەتىنە سىنشىل رەاليزم باعىتىن الىپ كەلدى.
اباي ءوزى ارالاسىپ جۇرگەن ورتاسىن وزگەرتىپ، تۇزەتكىسى كەلەدى. ەلگە پالە اكەلۋشى ەمەس، قوعامىنا پايدالى ەڭبەك ەتەرلىك ادامدار شىعارعىسى كەلەدى... جاس بۋىندى مادەنيەتكە جەتكىزۋدى ويلايدى. سولاردى وزىنە قوسۋعا تىرىسادى...
... وسىنىڭ ءبارىن قاۋىمىنا، زامانداستارىنا جەتكىزىپ، ءمالىم ەتەرلىك قۇرال – اقىندىق، ولەڭ بولادى.
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،
جوق - باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن.
كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى
جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن، –
دەيدى اباي...
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا
(قىسقارتىلىپ الىندى)
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا.
جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس – ءبىر عانيبەت،
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا.
سالاڭ ەتىپ جولىقسا قايتقان ءىزى،
ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا.
بۇركىتشى تاۋ باسىندا، قاعۋشى ويدا.
ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعاندا،
توماعاسىن تارتقاندا ءبىر قىرىمنان،
قىران قۇس كوزى كورىپ سامعاعاندا.
تومەن ۇشسام، تۇلكى ورلەپ قۇتىلار دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
كورە تۇرا قالادى قاشقان تۇلكى
قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، قۇر قاشقانعا.
اۋزىن اشىپ، قوقاقتاپ، ءتىسىن قايراپ،
ول دا تالاس قىلادى شىبىن جانعا.
قىزىق كورەر كوڭىلدى بولسا اڭشىلار،
شابار جەرىن قاراماس جىعىلعانعا.
قىرىق پىشاقپەن قىرجىڭداپ تۇرعان تۇلكى
و داعى وسال جاۋ ەمەس، قىران پاڭعا.
سەگىز نايزا قولىندا كوز اۋدارماي،
باتىر دا ايال قىلمايدى ەرتەڭ تاڭعا.
قانات، قۇيرىق سۋىلداپ، ىسقىرادى،
جارق - جۇرق ەتىپ ەكەۋى ايقاسادى،
جەكە باتىر شىققانداي قان مايدانعا.
بىرەۋى – كوك، بىرەۋى – جەر تاعىسى،
ادام ءۇشىن باتىسىپ، قىزىل قانعا.
قار – اپپاق، بۇركىت – قارا، تۇلكى – قىزىل،
ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا...
قۇسى دا، يەسى دە قورازدانار،
الپىس ەكى ايلالى تۇلكى العاندا.
«ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ جىمىڭداپ،
جاسى ۇلكەنى جانىنا بايلانعاندا.
تاۋدان جيدە تەرگەندەي الا بەرسەڭ،
ءبىر جاسايسىڭ قۇمارىڭ ءار قانعاندا.
كوكىرەكتە جاماندىق ەش نيەت جوق،
اڭ بولادى كەڭەسىڭ قۇس سالعاندا...
ۇقپاسسىڭ ءۇستىرت قاراپ بۇلعاقتاساڭ،
سۋرەتىن كورە الماسسىڭ، كوپ باقپاساڭ،
كولەڭكەسى تۇسەدى كوكەيىڭە
ءار ءسوزىن ءبىر ويلانىپ، سالماقتاساڭ...
سوزدىكپەن جۇمىس.
1. قانسونار - جاڭا جاۋعان قارداعى ءىز.
2. عانيبەت - قىزىق، تاماشا، كوڭىل كوتەرۋ.
3. اڭداعاندا - تۇلكىنىڭ ىزىنە تۇسۋشىلەردىڭ ءجۇرىسى.
4. توماعا - بۇركىتتىڭ باس قابى.
5. قىرىمنان - الىستان دەگەن ماعىنادا « قاقپان قۇرعان - جامباستاپ الار.
تازى جۇگىرتكەن – دىڭكاسى قاتىپ الار، بۇركىت سالعان - قىزىققا باتىپ الار» وسىلايشا وقىپ شىعىپ ماقالدىڭ ماعىناسىن اشامىن. ساياتشىلىق تۋرالى ماعلۇمات بەرەمىن. بۇركىتتىڭ جاسىنا توقتالامىن. بۇركىتتى قالاي باعىپ - قاعۋ كەرەكتىگى جونىندە تۇسىنىك بەرەمىن « توماعا»، «قۇيا»، تۇسىنىك بەرۋ.
بۇركىتتىڭ جاسىنا قاراي ءبولىنۋى:
1. بالاپان
2. ءقانتۇبىت
3. تىرنەك
4. تاستۇلەك
5. مۇزبالاق
6. كوكتۇبىت
7. قانا
8. جاڭا
9. ءمايتۇبىت
10. بارقىن
11. بارشىن
12. شوگەل
13. كارى بۇركىت
قار - اپپاق، بۇركىت - قارا، تۇلكى - قىزىل، ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا...
- بۇل قانداي ءتاسىل؟
بۇل شەندەستىرۋ ءتاسىلى كەرەعار ەكى زاتتى نەمەسە قۇبىلىستى قاتار قويا وتىرىپ، كەلەسى ءبىر زاتتىڭ، ۇعىمنىڭ، قۇبىلىستىڭ سيپاتىن اڭعارتاتىن ايشىقتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
ولەڭدى قۇرىلىسىنا قاراي تالداۋ.
قان/سو/نار/دا // ءبۇر/كىت/ءشى // شى/عا/دى اڭ/عا //
12 بۋىندى قارا ولەڭ ۇيقاسى.
ولەڭ تارماقتاردان تۇرادى. 4 تارماق ءبىر شۋماق دەپ اتالادى. تارماق - بۋناقتاردان تۇرادى. بۋناقتى - بۋىن قۇرايدى. ءار تارماقتىڭ اياعىنداعى بۋىندار ۇندەستىگىنەن ۇيقاس شىعادى.
فيلوسوف اقىن كومپوزيتور
جازۋشى كلاسسيك
اباي كىم؟
اۋدارماشى
سازگەر دانا
ۇستاز قازاق جازبا
ءقاراسوز شەبەرى. ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن
قالاۋشى
اباي اۋدارمالارىن ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ ءبىر ساباق ەتىپ الساق بولادى. مىسالى: لەرمونتوۆتىڭ 27 ولەڭىن اۋدارىپتى.
اباي – سازگەر
- بالالار، اباي اتامىزدىڭ قانداي ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر؟
- «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم قالامقاس»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»
ساباقتىڭ insert ستراتەگياسى بويىنشا بەكىتۋ. وسى تاقىرىپ بويىنشا نە بىلەتىن ەدى، نەنى ۇيرەندى، ءبىلدى، نە جونىندە بىلگىسى كەلەدى.
بىلەمىن ءبىلدىم
(مەن ءۇشىن جاڭا اقپارات) بىلگىم كەلەدى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ن. نازاربايەۆتىڭ سوزىمەن بەكىتۋ « ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. اباي ءارقاشان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس»- دەگەن ەدى.
ال مۇحتار اۋەزوۆ « مەن اباي تەرەڭىمەن شومىشتەپ قانا ءىشتىم» دەسە،
« دانالىقتى ىزدەسەڭ»، ابايدى وقى ەرىنبە دەگەن ءسوز جانە بار. دەمەك ءبىلىم كارىمەن سۋسىنداعىڭ كەلسە ابايدى وقى، جاس ۇرپاق!
ءبىز تىزەرلەپ ءجۇرىپ كۇن كەشكەن حالىقپىز، اركىمگە جاۋتەڭدەپ باس يگەن دە حالىقپىز. ەندى ءبىز تىكەمىزدەن تىك تۇردىق، ءبىزدىڭ تىزەمىز بۇگىلمەۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى بولۋىمىز كەرەك. كوك اسپاندا قىران قۇسىنا قالىقتاۋىمىز كەرەك.
V. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
1. وقۋلىقتان 27 - 29 - بەتتەردى وقۋ.
2. «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» ولەڭىنىڭ 3 شۋماعىن جاتتاپ كەلۋ.
3. سوزدىكتەردى جاتتاۋ.
Vءى. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
ارىس اۋدانى، م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ا. قۇنانبايەۆ « قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ۇلى اباي اتامىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇرانى ءار تاربيەلەنۋشىنىڭ وي – ساناسىنا جەتكىزۋ، ولەڭنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ مەڭگەرتۋ. حالقىمىزدىڭ ساياساتشىلىق ونەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
2. تاربيەلىك: بالالارعا ەستەتيكالىق ءارى ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. قۇسبەگىلىك ونەرىنە باۋلۋ.
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ، تىڭداۋ مادەنيەتىن، مانەرلەپ وقۋ تەحنيكاسىن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى ساباق.
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، لەكسيا، پىكىر الىسۋ، تەست، ماتىنمەن جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىقتار، بۋكتەمەلەر، كەسپە قاعازدارى، ماقال - ماتەلدەر جازىلعان پلاكاتتار.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. م. وتەمىس ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مالىمەت.
2. «تارلانىم» ولەڭىن جاتتاۋ، تالداۋ.
3. مەتافورا تۋرالى تۇسىنىك.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
ا. قۇنانبايەۆ « قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»
اباي اتا قازاعىمنىڭ تىرەگى،
حالقىمىزدىڭ سوعىپ تۇرعان جۇرەگى.
توگەتۇعىن ساۋلەسى مەن شۋاعىن،
ماڭدايداعى جارقىراعان كۇن ەدى.
ءوتىپ كەتتىڭ ومىردەن، قالدى ءۇنىڭ،
سەن ولگەنمەن، ماڭگى ولمەس بار ولەڭىڭ،
ۇعىندىرعان وسىناۋ جاس ءقادىرىن،
ۇرپاعىڭا قالدىرعان وسيەتىڭ،
تانىتقانداي قازاقتىڭ قاسيەتىن.
«پوەزيا مەن ونەردىڭ پاتشاسى» دەپ
ۇرپاعىڭ تۇر الدىندا باس يەتىن. – دەمەكشى قازاقتىڭ باس اقىنى، اسقان پوەتيكالىق قۋاتتىڭ يەسى، حالىقتىڭ ماقتانىشى اباي قۇنانباي ۇلى تۋرالى اڭگىمە بولماق. اباي – تۋعان ەلىن، جەرىن، ءتىلىن، ءدىنىن جانىنداي جاقسى كورگەن ناعىز ۇلتجاندى دانا اقىن. اباي قولىنا قالام الىپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اۋىر ازابىن ارقالاپ، ءوز حالقىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تىرىسقان، قازاقتىڭ رۋحىن جوعارى كوتەرگەن دانا قولباسشىمىز بولعاندىعى بارشامىزعا ءمالىم. سوندىقتان، ابايدى ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ اتاسى دەپ تانىپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
سۇراق-جاۋاپ.
ءمۇعالىم: ال، بالالار، مەنىڭ سەندەرگە قوياتىن مىناداي سۇراقتارىم بار. سۇراقتارعا ىزدەنىپ، جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىڭدار.
1) اباي اتالارىڭ قاي جىلى، قاشان، قاي جەردە تۋدى؟
جاۋابى: قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى سەمەي وبلىسى، قازىرگى اباي اۋدانى، شىڭعىس تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن.
2) ەسكىشە تۋعان جىلى قالاي اتالادى؟
جاۋابى: تۋعان جىلى – جىلان.
3) ابايدىڭ شىن اتى كىم؟
جاۋابى: ابايدىڭ شىن اتى – يبراھيم.
4) ابايدىڭ اكەسىنىڭ، شەشەسىنىڭ، اجەسىنىڭ اتتارىن اتاپ بەرە وتىرىپ، جەتى اتاسىن ايتىپ بەرە الاسىڭدار ما؟
جاۋابى: اكەسى قۇنانباي، شەشەسى ۇلجان، اجەسى زەرە، رۋى توبىقتى. ابايدىڭ جەتى اتاسى: ايتەك، ولجاي، ايدوس، ىرعىزباي، وسكەنباي، قۇنانباي، اباي.
5) اباي قايدا وقىپ، ءبىلىم الدى؟
جاۋابى: اباي ون جاسىنان قىردا مۇسىلمانشا وقىعان، ون ءۇش جاسىندا سەمەي قالاسىداعى مۇسىلمان مەدرەسەسىندە وقىعان. مەدرەسەدە جۇرگىزىلەتىن ءدىن ساباعىن وڭاي مەڭگەرىپ، كوپ كىتاپ وقىپ، ءوز بەتىنشە ىزدەنگەن. ورىس ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن. جاستايىنان ەل باستاۋعا ارالاسقان اباي قازاقتىڭ بىلگىلەرى، شەشەندەرى، اقىندارى، جىرشىلارمەن ءجيى كەزدەسىپ، ءوز حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنەن ەرتە سۋسىندايدى. ءوزى دە بيلەر سەكىلدى شەشەن سويلەۋگە ۇيرەندى. جاس كۇنىندە وقي الماعانىن ارمان ەتىپ كەيىنگى ۇرپاققا:
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەر جەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم، - دەپ وسيەت قالدىردى.
6) ابايدىڭ قانشا قارا سوزدەرى بار؟
جاۋابى: 45 قارا سوزدەرى بار.
7 ) «اباي جولى» رومان – ەپوپەياسىن كىم جازعان؟
جاۋابى: «اباي جولى «رومانىن جازعان مۇحتار اۋەزوۆ.
ولەڭنىڭ تاقىرىبى، ولەڭى 1897 جىلى اقىننىڭ جازعانىن، كوشىپ - قونىپ جۇرگەن اتا - بابامىزدىڭ سۇيىكتى كاسىبىنىڭ ءبىرى – تازى جۇگىرتىپ، قىران قۇس سالۋ ەكەندىگى، ءارى اڭ-قۇستاردى بەي-بەرەكەت اۋلاماعاندىعى تۋرالى اتاپ وتەمىن.
ەلەكتروندىق وقۋلىقتى تىڭداتۋ
اباي (1845 - 1904)
قازاقتىڭ كەمەڭگەر اقىنى اباي قۇنانبايەۆ تۋعان ادەبيەتىنە جاڭا، ورلەۋ ءداۋىرىن اكەلدى. ول اقىن، داستانشى، اۋدارماشى، سازگەر، عۇلاما - ويشىل، گۋمانيست، اعارتۋشى بولدى. اباي قازاقتىڭ كوركەم جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالدى، ادەبي ءتىلىن قۇلپىرتىپ، ونى نەبىر ايشىقتى، بەينەلى سوزدەرمەن بايىتتى. اقىن تەك قازاق ەمەس، الەم ادەبيەتىنىڭ بيىگىندەگى جەكە دارا تۇلعا بولدى. اباي پوەزياسى – يماندىلىق، تەرەڭ ادامگەرشىلىك، ويشىلدىققا باۋليتىن پوەزيا.
ول «ادامدى، اللانى، ادىلەتتى ءسۇي» دەپ ارتىنا وسيەت قالدىردى. «اكەڭنىڭ بالاسى ەمەس، ادامنىڭ بالاسى بول»، «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن قاسيەتتى ناقىلدارى قاي زامان، قاي قوعامدا، قاي ادامزاتقا بولماسىن ورتاق تاعىلىم ىسپەتتەس.
اباي – ءوز زامانىنىڭ ءىرى تۇلعاسى قۇنانباي وسكەنباي ۇلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. ەرتەگىشىل اجەسى زەرە مەن بايسالدى، دانا مىنەزدى ۇلجاننىڭ تاربيەسىن كورەدى. سەمەيدەگى «احمەت – ريزا» مەدرەسەسىندە ءبىلىم الادى. ورىس ءتىلىن ءوز بەتىمەن مەڭگەرىپ، سول ارقىلى الەم ادەبيەتى، ونەرى، عىلىمى، ءپالساپاسىنا اياق باسادى. العان ءبىلىمى، ۇلگى - ونەگەسىن ءوز حالقىنا تاراتا باستايدى.
اباي – حالىقشىل، سىنشىل، شىنشىل اقىن بولدى. قازاق ادەبيەتىنە سىنشىل رەاليزم باعىتىن الىپ كەلدى.
اباي ءوزى ارالاسىپ جۇرگەن ورتاسىن وزگەرتىپ، تۇزەتكىسى كەلەدى. ەلگە پالە اكەلۋشى ەمەس، قوعامىنا پايدالى ەڭبەك ەتەرلىك ادامدار شىعارعىسى كەلەدى... جاس بۋىندى مادەنيەتكە جەتكىزۋدى ويلايدى. سولاردى وزىنە قوسۋعا تىرىسادى...
... وسىنىڭ ءبارىن قاۋىمىنا، زامانداستارىنا جەتكىزىپ، ءمالىم ەتەرلىك قۇرال – اقىندىق، ولەڭ بولادى.
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،
جوق - باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن.
كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى
جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن، –
دەيدى اباي...
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا
(قىسقارتىلىپ الىندى)
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا.
جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس – ءبىر عانيبەت،
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا.
سالاڭ ەتىپ جولىقسا قايتقان ءىزى،
ساعادان سىمپىڭ قاعىپ ءىز شالعاندا.
بۇركىتشى تاۋ باسىندا، قاعۋشى ويدا.
ءىزدىڭ بەتىن تۇزەتىپ اڭداعاندا،
توماعاسىن تارتقاندا ءبىر قىرىمنان،
قىران قۇس كوزى كورىپ سامعاعاندا.
تومەن ۇشسام، تۇلكى ورلەپ قۇتىلار دەپ،
قاندى كوز قايقاڭ قاعىپ شىقسا اسپانعا.
كورە تۇرا قالادى قاشقان تۇلكى
قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، قۇر قاشقانعا.
اۋزىن اشىپ، قوقاقتاپ، ءتىسىن قايراپ،
ول دا تالاس قىلادى شىبىن جانعا.
قىزىق كورەر كوڭىلدى بولسا اڭشىلار،
شابار جەرىن قاراماس جىعىلعانعا.
قىرىق پىشاقپەن قىرجىڭداپ تۇرعان تۇلكى
و داعى وسال جاۋ ەمەس، قىران پاڭعا.
سەگىز نايزا قولىندا كوز اۋدارماي،
باتىر دا ايال قىلمايدى ەرتەڭ تاڭعا.
قانات، قۇيرىق سۋىلداپ، ىسقىرادى،
جارق - جۇرق ەتىپ ەكەۋى ايقاسادى،
جەكە باتىر شىققانداي قان مايدانعا.
بىرەۋى – كوك، بىرەۋى – جەر تاعىسى،
ادام ءۇشىن باتىسىپ، قىزىل قانعا.
قار – اپپاق، بۇركىت – قارا، تۇلكى – قىزىل،
ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا...
قۇسى دا، يەسى دە قورازدانار،
الپىس ەكى ايلالى تۇلكى العاندا.
«ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ جىمىڭداپ،
جاسى ۇلكەنى جانىنا بايلانعاندا.
تاۋدان جيدە تەرگەندەي الا بەرسەڭ،
ءبىر جاسايسىڭ قۇمارىڭ ءار قانعاندا.
كوكىرەكتە جاماندىق ەش نيەت جوق،
اڭ بولادى كەڭەسىڭ قۇس سالعاندا...
ۇقپاسسىڭ ءۇستىرت قاراپ بۇلعاقتاساڭ،
سۋرەتىن كورە الماسسىڭ، كوپ باقپاساڭ،
كولەڭكەسى تۇسەدى كوكەيىڭە
ءار ءسوزىن ءبىر ويلانىپ، سالماقتاساڭ...
سوزدىكپەن جۇمىس.
1. قانسونار - جاڭا جاۋعان قارداعى ءىز.
2. عانيبەت - قىزىق، تاماشا، كوڭىل كوتەرۋ.
3. اڭداعاندا - تۇلكىنىڭ ىزىنە تۇسۋشىلەردىڭ ءجۇرىسى.
4. توماعا - بۇركىتتىڭ باس قابى.
5. قىرىمنان - الىستان دەگەن ماعىنادا « قاقپان قۇرعان - جامباستاپ الار.
تازى جۇگىرتكەن – دىڭكاسى قاتىپ الار، بۇركىت سالعان - قىزىققا باتىپ الار» وسىلايشا وقىپ شىعىپ ماقالدىڭ ماعىناسىن اشامىن. ساياتشىلىق تۋرالى ماعلۇمات بەرەمىن. بۇركىتتىڭ جاسىنا توقتالامىن. بۇركىتتى قالاي باعىپ - قاعۋ كەرەكتىگى جونىندە تۇسىنىك بەرەمىن « توماعا»، «قۇيا»، تۇسىنىك بەرۋ.
بۇركىتتىڭ جاسىنا قاراي ءبولىنۋى:
1. بالاپان
2. ءقانتۇبىت
3. تىرنەك
4. تاستۇلەك
5. مۇزبالاق
6. كوكتۇبىت
7. قانا
8. جاڭا
9. ءمايتۇبىت
10. بارقىن
11. بارشىن
12. شوگەل
13. كارى بۇركىت
قار - اپپاق، بۇركىت - قارا، تۇلكى - قىزىل، ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا...
- بۇل قانداي ءتاسىل؟
بۇل شەندەستىرۋ ءتاسىلى كەرەعار ەكى زاتتى نەمەسە قۇبىلىستى قاتار قويا وتىرىپ، كەلەسى ءبىر زاتتىڭ، ۇعىمنىڭ، قۇبىلىستىڭ سيپاتىن اڭعارتاتىن ايشىقتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
ولەڭدى قۇرىلىسىنا قاراي تالداۋ.
قان/سو/نار/دا // ءبۇر/كىت/ءشى // شى/عا/دى اڭ/عا //
12 بۋىندى قارا ولەڭ ۇيقاسى.
ولەڭ تارماقتاردان تۇرادى. 4 تارماق ءبىر شۋماق دەپ اتالادى. تارماق - بۋناقتاردان تۇرادى. بۋناقتى - بۋىن قۇرايدى. ءار تارماقتىڭ اياعىنداعى بۋىندار ۇندەستىگىنەن ۇيقاس شىعادى.
فيلوسوف اقىن كومپوزيتور
جازۋشى كلاسسيك
اباي كىم؟
اۋدارماشى
سازگەر دانا
ۇستاز قازاق جازبا
ءقاراسوز شەبەرى. ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن
قالاۋشى
اباي اۋدارمالارىن ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ ءبىر ساباق ەتىپ الساق بولادى. مىسالى: لەرمونتوۆتىڭ 27 ولەڭىن اۋدارىپتى.
اباي – سازگەر
- بالالار، اباي اتامىزدىڭ قانداي ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر؟
- «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم قالامقاس»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»
ساباقتىڭ insert ستراتەگياسى بويىنشا بەكىتۋ. وسى تاقىرىپ بويىنشا نە بىلەتىن ەدى، نەنى ۇيرەندى، ءبىلدى، نە جونىندە بىلگىسى كەلەدى.
بىلەمىن ءبىلدىم
(مەن ءۇشىن جاڭا اقپارات) بىلگىم كەلەدى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ن. نازاربايەۆتىڭ سوزىمەن بەكىتۋ « ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. اباي ءارقاشان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى ءتيىس»- دەگەن ەدى.
ال مۇحتار اۋەزوۆ « مەن اباي تەرەڭىمەن شومىشتەپ قانا ءىشتىم» دەسە،
« دانالىقتى ىزدەسەڭ»، ابايدى وقى ەرىنبە دەگەن ءسوز جانە بار. دەمەك ءبىلىم كارىمەن سۋسىنداعىڭ كەلسە ابايدى وقى، جاس ۇرپاق!
ءبىز تىزەرلەپ ءجۇرىپ كۇن كەشكەن حالىقپىز، اركىمگە جاۋتەڭدەپ باس يگەن دە حالىقپىز. ەندى ءبىز تىكەمىزدەن تىك تۇردىق، ءبىزدىڭ تىزەمىز بۇگىلمەۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى بولۋىمىز كەرەك. كوك اسپاندا قىران قۇسىنا قالىقتاۋىمىز كەرەك.
V. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
1. وقۋلىقتان 27 - 29 - بەتتەردى وقۋ.
2. «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» ولەڭىنىڭ 3 شۋماعىن جاتتاپ كەلۋ.
3. سوزدىكتەردى جاتتاۋ.
Vءى. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
You Might Also Like
