شەشەندىك سوزدەر
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ارىس اۋدانى
م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەشەندىك سوزدەر. بيلەر ءسوزى - ناقىلدىڭ كوزى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى ادەبي بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ سوزدەرىن تالداۋ.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇيىمشىلدىققا، تاتۋلىققا باۋلۋ، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ادەبي دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ، قوسىمشا ماتەريالدار ارقىلى پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: بايانداۋ، مانەرلەپ وقۋ، سۇراق - جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «بيلەر ءسوزى» شەشەندىك تولعاۋ، ارناۋ
ءپانارالىق بايلانىس: قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى.
جىردان تەڭەۋ، ەپيتەتتەردى تەرىپ جازۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1. شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
شەشەندىك سوزدەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كۇردەلى دە كوركەم ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەشەندىك سوزدەرىن: شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك داۋ دەپ شارتتى تۇردە ۇشكە بولۋگە بولادى. شىنايى شەشەندىك قيالدان تۋمايدى، ومىرلىك وقيعالاردان، تابيعي قۇبىلىستاردان تۋادى، كوپ جىلدىق تاجىريبە مەن سان رەت قايتالاۋ ارقىلى سىننان ءوتىپ حالىق مويىنداعان قاعيداعا، داۋسىز اقيقاتقا اينالادى. ونىڭ ۇستىنە ءار ءداۋىردىڭ ءار ءتۇرلى ءسوز شەبەرلەرىنىڭ تالعامىنان، تولعاۋىنان ءوتىپ شەشەندىك ءسوز “تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جەڭىل” تيەتىن سۇيكىمدى ءۇن مەن ىرعاققا يە بولادى. شەشەندىك سوزدەر ءۇش ءتۇرلى بولادى: كەڭەسۋ، بيلىك جانە سالتاناتتى ءسوز. ال قۇرىلىسى جاعىنان كىرىسپە، بايانداۋ جانە قورىتىندى بولىپ بولىمنەن تۇرادى.
“ونەر الدى – قىزىل ءتىل” دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. قازاق جۇرتى – جاراتىلىسىنان شەشەندىك ونەرگە بەيىم حالىق. ونىڭ قيىننان قيىستىرا، توتەدەن توگە سويلەيتىن تاپقىر دا اقىلدى، بەينەلى دە بەدەرلى، اتالى دا باتالى، ناقىل، قوماقتى ويلارى جونىندە ءوزىمىز دە، وزگەلەر دە تاڭداي قاعىپ ايتۋدامىز. قازاق شەشەندىك ونەرى - اتادان ميراس بولىپ، التىن باۋلى جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ارداقتى ونەر. تەڭىز تەربەپ تەرەڭىندە شايقالعان ءىنجۋ مارجانداي عاسىرلار بويى حالىق جادىندا ساقتالىپ، جۇپتالىپ كوپتىڭ كوكەيىنە ورناعان شەشەندىك سوزدەر شەشەندەردىڭ دانالىق سوزدەرىندە اشىلادى، ايقىندالادى، ال شەشەندەر الدەنەشە ۇرپاقتىڭ سانا سەزىمىن ارالاپ، كوپتىڭ كوكەيىنە قوناقتاعان ويلى، سىرلى سوزدەردى جاتتاپ، جادىندا ساقتايدى كەرەكتى، كەلەڭدى جەرىندە جاڭارتىپ كادەگە جاراتادى.
قازاق شەشەندىك ونەرىنىڭ پىسپەگى – شەشەن بيلەر دە، كۇبىسى – حالىق. ەل ەسىندە جۇرگەن شەشەندىك نۇسقالاردىڭ تۋىندىگەرى – شەشەن - بي. حالىق زامانى وزعان سايىن الگىندەي ءسوز ۇلگىلەرىن تالقىعا سالىپ، قىرلاپ، وڭدەپ، قۇلپىرتىپ اكەلىپ، كەيدە ءتىپتى سان - ساققا جۇگىرتىپ اركىمدەردىڭ (شەشەن - بيلەردىڭ) اتىنان ايتادى. وسىنداي ادەبي - حالىقتىق، فولكلورلىق سۇرىپتاۋلاردان كەيىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن شەشەندىك سوزدەر شىمىرقانعان قىمىزداي جۇتىلعان، تاڭداي تاتارلىق دۇنيەلەر بولىپ كەلەدى.
قازاقتا شەشەن، بي دەگەن ۇعىمدار دەربەس تۇرىپ تا، قوسارلانىپ تا ايتىلا بەرەدى. بەلگىلى ءبىر شەشەندەرىن وكىل دەپ تانىساق، ماسەلەن، جيرەنشە شەشەن، ءزىلقارا شەشەن، الىبەك شەشەن، ءسۇيىنباي شەشەن، بولتىرىك شەشەن، شاڭكى شەشەن، مۇسىرەپ شەشەن، تۇياق شەشەن، ال ەندى ءبىر سىڭارىن بي دەپ تۇستەۋ، ماسەلەن، مايقى بي، اياز بي، موڭكە بي، ايتەكە بي، بالا بي ت. ب. دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
بي اتاۋى - الگىندەي ەمەس، بەلگىلى ءبىر ماقساتقا، مەملەكەتتىك مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن، جالپى شەشەندىكتەن سالىستىرمالى تۇردە تار ارناعا ىڭعايلانعان شەشەندەردىڭ توبىن كورسەتەتىن اتاۋ.
بۇدان بيلەردىڭ ءرولى تەك قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋ ۇستىندە عانا ايرىقشا دا، ودان بىلايعى تۇستا شەشەندىك سيپاتى جويىلادى دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. بي دەگەنىمىز - ەل - جۇرتتىڭ ادەت - عۇرپىن، سالت - ءداستۇرىن، وتكەن - كەتكەن كونە شەجىرەسىن، تاريحىن، قوعامدىق دامۋ بارىسىن، اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ، جان - جانۋارلاردىڭ سان الۋان قاسيەتتەرىن، قۇپيالارىن جەتىك بىلەتىن، بۇگىنگىگە باعا بەرەتىن، بولاشاققا بولجام جاساپ، ادامداردىڭ كوكىرەك كومبەلەرىنە وي كوزىمەن قاراپ كورە الاتىن، قىرلى - قىرلى مىنەز - قۇلىقتاردى ايتقىزباي – اق دوپ باساتىن، عىلىم - بىلىمنەن حاباردار، كەمەل پىكىرلەرىن شەشەن تىلمەن جەتكىزىپ بەرۋدە دارا قاسيەتى بار ءبىرتۋما جاندار.
عالىم – پەداگوگ ى. التىنسارين ناقىل سوزدەردى جينادى جانە ولاردى جاريالادى. ول ءوزىنىڭ حرەستوماتياسىنا “ءىزباستى”، “باي ۇلى”، “جانىبەك باتىر”، “جيرەنشە شەشەن” تاعى باسقالاردىڭ كورگەندىككە، تاپقىرلىققا قۇرىلعان “دانالىق الىپپەلەرىن” ەنگىزىپ، كەزىندە ولاردى وقۋعا ۇسىنعان. العاشقى ۇستاز اتالى ءسوزدىڭ قۇندىلىعىن سول كەزدە – اق بىلگەن.
شەشەندىك سوزدەردى تۇڭعىش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى - م. اۋەزوۆ بولسا، 30 - جىلدارى ولاردى ىرىكتەپ، جيناپ، حالىقتىڭ كەرەگىنە جاراتۋعا ۇلەس قوسىپ، قامقور بولعان، اسىل سوزدەردى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋشى جانە بالالاردى ىزگىلىككە تاربيەلەۋدە تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن وقىتۋشى س. سەيفۋللين بولدى. ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ “قازاق ادەبيەتى” دەيتىن كىتابىندا شەشەن بيلەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن، شەشەندىك سوزدەردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە الاتىن ورنىن انىقتاپ، ءبىرسىپىرا نۇسقاۋلارىن جاريالادى.
ودان كەيىن قازاق شەشەن سوزدەرىن ارنايى زەرتتەگەن عالىم ءامينا مامەتوۆا. ول ءوزىنىڭ “قازاقستان شەشەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى جانە قازاق ادەبيەتىندەگى ونىڭ ورنى” كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىندا بەلگىلى قازاق بيلەرىن اتاپ، ولاردىڭ اتتارىنان ايتىلاتىن سوزدەردىڭ ادەبي ءمانىن تولىعىراق انىقتاي تۇسەدى. سونىمەن، انا ءتىلى ساباقتارىنىڭ تانىمدىق ماقساتىنا مىنالار ەسكەرىلۋ قاجەت:
1. شەشەندىك سوزدەردى حالقىمىزدىڭ ءقادىر تۇتۋى
2. شەشەندىك سوزدەردەگى ۇلتتىق مادەنيەت جانە پاراساتتىلىق
3. اسىل ءسوزدىڭ استارىنداعى ۇلاعاتتى سوزدەر
4. داۋ - جانجالداردىڭ ءبىتىمىن ەكى – اق اۋىز سوزبەن شەشىپ، ەل مەن ەلدى ءبىتىستىرىپ، جاراستىرىپ كەلەلى ماسەلەلەردى تىندىرىپ وتىراتىندىعى
قازاق شeشeندiك ءسوزدeرi — باستاy الار قاينار بۇلاقتارىن تۇركiلiك تانىمنان ءتۇپتeن تارتىپ، ءوزiندiك ۇلتتىق eرeكشeلiكتeردi، قاسيeتتeردi بويىنا جيناقتاپ، كوركeمدiك قyاتىمeن، عيبراتتىق سارىنىمeن دارالانعان، سونداي - اق، اسا باي پوەتيكالىق تiلiمeن وزگeشe قالىپتا كورiنگeن، حالقىمىزدىڭ رyحاني ازىعىنا اينالعان كوركeمدiك قۇبىلىس.
شەشەندىك – قازاق ەلىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءتىل ونەرى. شەشەندىك – سيرەك ۇشىراساتىن قاسيەت - دارىن. شەشەندىك ءسوز تەرەڭ ويعا، ۇتقىر شەشىمگە، تاپقىر قيسىنعا قۇرىلادى. شەشەندىك ونەر مەن بيلىك قولما - قول تۋىپ ايتىلاتىن، سۋىرىپ سالما جۇرەكجاردى ءادىل سوزدەرگە نەگىزدەلىپ شىعارماشىلىق سيپاتىمەن دارالانادى.
اسىل ويدىڭ التىن قازىعى بولعان شەشەن - بيلەردىڭ حالىق جادىندا ساقتالىپ كەلگەن دانا ويلارى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ءارقاشان تاربيە - ونەر مەكتەبى بولعان. ەندى ەلدىككە، بىرلىككە شاقىرۋدا، حالىق تاريحىن بايىپپەن سارالاپ، بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىنا جەتكىزۋدە شەشەندىك سوزدەردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. حالقىمىز "ءسوز ءقادىرىن بىلمەسەڭ، ءوز ءقادىرىڭدى بىلمەيسىڭ"، "ءسوز سۇيەكتەن وتەدى"، "شەشەننىڭ ءتىلى قىلىشتان وتكىر، قىلدان نازىك" دەپ، ءسوز ونەرىن ەرەكشە تاني بىلگەن.
شەشەندىك سوزدەر – عاسىردان - عاسىرعا ۇلاسىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ ءبىرى. قىسقا دا نۇسقا، بەينەلى، ماعىناسى تەرەڭ، شىمىر، قيسىنعا قۇرىلعان بۇل سوزدەر تىڭداۋشىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ ونى ءسوزسىز يلاندىرادى.
شەشەندىك سوزدەر - قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى شاعىن كولەمدى ديداكتيكالىق جانر. شەشەندىك سوزدەر مازمۇنىنا قاراي 3-كە بولىنەدى: شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك داۋ.
شەشەندىك ارناۋ - قوعام مەن زامان ومىرىنە بايلانىستى ولەڭدەر، باتا، تىلەك جاتادى.
شەشەندىك تولعاۋ - قوعامدى سۋرەتتەيتىن ولەڭدەر.
شەشەندىك داۋدىڭ تۇرلەرى: جەر داۋى، جەسىر داۋى، مال داۋى، ار داۋى، قۇل داۋى.
شەشەندىك سوزدەر
(كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى جاعىنان)
1. تەرمەلى ءسوز 2. پەرنەلى ءسوز قارا
ولەڭمەن جازىلادى. سوزبەن جازىلادى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1. وقۋلىقپەن جۇمىس.
ا) «جيرەنشە شەشەن»، «تولە بي»، «قازىبەك بي»، «ايتەكە بي» اڭگىمەلەرىن مانەرلەپ رولگە ءبولىپ وقۋ.
ءا) جيرەنشە شەشەننىڭ جاۋابىن تالداۋ.
اعىن سۋدىڭ ولگەنى -
التى اي قىستا قاتقانى.
اسقار تاۋدىڭ ولگەنى -
باسىن بۇلتتىڭ جاپقانى.
اي مەن كۇننىڭ ولگەنى -
ەڭكەيىپ بارىپ باتقانى.
قارا جەردىڭ ولگەنى -
قار استىندا جاتقانى.
اجال دەگەن اتقان وق،
ءبىر اللانىڭ قاقپانى.
دۇنيەدە نە ولمەيدى؟
جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى.
عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى.
قازىبەك ءبيدىڭ تولعاۋى
وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ،
كەكشىل بولما -
كەساپاتى تيەر ەلىڭە.
ەلىم ءوسسىن دەسەڭ،
ءورشىل بولما -
وسكەنىڭدى وشىرەرسىڭ.
باسىنا ءىس تۇسكەن پاقىرعا
قاستىق قىلما -
قايعىسى كوشەر باسىڭا.
جاناشىرى جوق جارلىعا
جاردەمشى بول اسىعا،
قيىن - قىستاۋ كۇندەردە
ءوزى كەلەر قاسىڭا.
بۇگىن ساعى سىندى دەپ،
جاقىنىڭدى باسىنبا!
ايتەكە بي
سۋالمايتىن سۋات جوق
تارتىلمايتىن بۇلاق جوق،
قۇيرىعى سۋدا تۇرسا دا،
ۋاقىتىسى جەتكەندە
قۇرامايتىن قۇراق جوق.
دۇنيە دەگەن ءفاني بۇل،
بالاسى جوقتا ميات جوق.
بارىنەن دە قيىن سول ەكەن،
ارتىندا جانعان شىراق جوق…
3. ءماتىندى ناقىشىنا كەلتىرە مانەرلەپ وقۋ.
4. ويتولعاۋ جازۋ.
«تاريحتا ءىز قالدىرعان تۇلعالار»
5. قازىبەك ءبيدىڭ تولعاۋىمەن ايتەكە ءبيدىڭ سوزدەرىنەن استارىنان نەنى اڭعارۋعا بولادى؟
ب) سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
V. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
1. شەشەندىك سوزدەر
2. جيرەنشە شەشەن
3. تولە بي.
VI. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
م. شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
پولاتوۆا اينۇر مۇسلىمبەك قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەشەندىك سوزدەر. بيلەر ءسوزى - ناقىلدىڭ كوزى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى ادەبي بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ سوزدەرىن تالداۋ.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇيىمشىلدىققا، تاتۋلىققا باۋلۋ، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ادەبي دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ، قوسىمشا ماتەريالدار ارقىلى پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: بايانداۋ، مانەرلەپ وقۋ، سۇراق - جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «بيلەر ءسوزى» شەشەندىك تولعاۋ، ارناۋ
ءپانارالىق بايلانىس: قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى.
جىردان تەڭەۋ، ەپيتەتتەردى تەرىپ جازۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1. شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
شەشەندىك سوزدەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كۇردەلى دە كوركەم ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەشەندىك سوزدەرىن: شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك داۋ دەپ شارتتى تۇردە ۇشكە بولۋگە بولادى. شىنايى شەشەندىك قيالدان تۋمايدى، ومىرلىك وقيعالاردان، تابيعي قۇبىلىستاردان تۋادى، كوپ جىلدىق تاجىريبە مەن سان رەت قايتالاۋ ارقىلى سىننان ءوتىپ حالىق مويىنداعان قاعيداعا، داۋسىز اقيقاتقا اينالادى. ونىڭ ۇستىنە ءار ءداۋىردىڭ ءار ءتۇرلى ءسوز شەبەرلەرىنىڭ تالعامىنان، تولعاۋىنان ءوتىپ شەشەندىك ءسوز “تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جەڭىل” تيەتىن سۇيكىمدى ءۇن مەن ىرعاققا يە بولادى. شەشەندىك سوزدەر ءۇش ءتۇرلى بولادى: كەڭەسۋ، بيلىك جانە سالتاناتتى ءسوز. ال قۇرىلىسى جاعىنان كىرىسپە، بايانداۋ جانە قورىتىندى بولىپ بولىمنەن تۇرادى.
“ونەر الدى – قىزىل ءتىل” دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. قازاق جۇرتى – جاراتىلىسىنان شەشەندىك ونەرگە بەيىم حالىق. ونىڭ قيىننان قيىستىرا، توتەدەن توگە سويلەيتىن تاپقىر دا اقىلدى، بەينەلى دە بەدەرلى، اتالى دا باتالى، ناقىل، قوماقتى ويلارى جونىندە ءوزىمىز دە، وزگەلەر دە تاڭداي قاعىپ ايتۋدامىز. قازاق شەشەندىك ونەرى - اتادان ميراس بولىپ، التىن باۋلى جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ارداقتى ونەر. تەڭىز تەربەپ تەرەڭىندە شايقالعان ءىنجۋ مارجانداي عاسىرلار بويى حالىق جادىندا ساقتالىپ، جۇپتالىپ كوپتىڭ كوكەيىنە ورناعان شەشەندىك سوزدەر شەشەندەردىڭ دانالىق سوزدەرىندە اشىلادى، ايقىندالادى، ال شەشەندەر الدەنەشە ۇرپاقتىڭ سانا سەزىمىن ارالاپ، كوپتىڭ كوكەيىنە قوناقتاعان ويلى، سىرلى سوزدەردى جاتتاپ، جادىندا ساقتايدى كەرەكتى، كەلەڭدى جەرىندە جاڭارتىپ كادەگە جاراتادى.
قازاق شەشەندىك ونەرىنىڭ پىسپەگى – شەشەن بيلەر دە، كۇبىسى – حالىق. ەل ەسىندە جۇرگەن شەشەندىك نۇسقالاردىڭ تۋىندىگەرى – شەشەن - بي. حالىق زامانى وزعان سايىن الگىندەي ءسوز ۇلگىلەرىن تالقىعا سالىپ، قىرلاپ، وڭدەپ، قۇلپىرتىپ اكەلىپ، كەيدە ءتىپتى سان - ساققا جۇگىرتىپ اركىمدەردىڭ (شەشەن - بيلەردىڭ) اتىنان ايتادى. وسىنداي ادەبي - حالىقتىق، فولكلورلىق سۇرىپتاۋلاردان كەيىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن شەشەندىك سوزدەر شىمىرقانعان قىمىزداي جۇتىلعان، تاڭداي تاتارلىق دۇنيەلەر بولىپ كەلەدى.
قازاقتا شەشەن، بي دەگەن ۇعىمدار دەربەس تۇرىپ تا، قوسارلانىپ تا ايتىلا بەرەدى. بەلگىلى ءبىر شەشەندەرىن وكىل دەپ تانىساق، ماسەلەن، جيرەنشە شەشەن، ءزىلقارا شەشەن، الىبەك شەشەن، ءسۇيىنباي شەشەن، بولتىرىك شەشەن، شاڭكى شەشەن، مۇسىرەپ شەشەن، تۇياق شەشەن، ال ەندى ءبىر سىڭارىن بي دەپ تۇستەۋ، ماسەلەن، مايقى بي، اياز بي، موڭكە بي، ايتەكە بي، بالا بي ت. ب. دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
بي اتاۋى - الگىندەي ەمەس، بەلگىلى ءبىر ماقساتقا، مەملەكەتتىك مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن، جالپى شەشەندىكتەن سالىستىرمالى تۇردە تار ارناعا ىڭعايلانعان شەشەندەردىڭ توبىن كورسەتەتىن اتاۋ.
بۇدان بيلەردىڭ ءرولى تەك قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋ ۇستىندە عانا ايرىقشا دا، ودان بىلايعى تۇستا شەشەندىك سيپاتى جويىلادى دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. بي دەگەنىمىز - ەل - جۇرتتىڭ ادەت - عۇرپىن، سالت - ءداستۇرىن، وتكەن - كەتكەن كونە شەجىرەسىن، تاريحىن، قوعامدىق دامۋ بارىسىن، اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ، جان - جانۋارلاردىڭ سان الۋان قاسيەتتەرىن، قۇپيالارىن جەتىك بىلەتىن، بۇگىنگىگە باعا بەرەتىن، بولاشاققا بولجام جاساپ، ادامداردىڭ كوكىرەك كومبەلەرىنە وي كوزىمەن قاراپ كورە الاتىن، قىرلى - قىرلى مىنەز - قۇلىقتاردى ايتقىزباي – اق دوپ باساتىن، عىلىم - بىلىمنەن حاباردار، كەمەل پىكىرلەرىن شەشەن تىلمەن جەتكىزىپ بەرۋدە دارا قاسيەتى بار ءبىرتۋما جاندار.
عالىم – پەداگوگ ى. التىنسارين ناقىل سوزدەردى جينادى جانە ولاردى جاريالادى. ول ءوزىنىڭ حرەستوماتياسىنا “ءىزباستى”، “باي ۇلى”، “جانىبەك باتىر”، “جيرەنشە شەشەن” تاعى باسقالاردىڭ كورگەندىككە، تاپقىرلىققا قۇرىلعان “دانالىق الىپپەلەرىن” ەنگىزىپ، كەزىندە ولاردى وقۋعا ۇسىنعان. العاشقى ۇستاز اتالى ءسوزدىڭ قۇندىلىعىن سول كەزدە – اق بىلگەن.
شەشەندىك سوزدەردى تۇڭعىش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى - م. اۋەزوۆ بولسا، 30 - جىلدارى ولاردى ىرىكتەپ، جيناپ، حالىقتىڭ كەرەگىنە جاراتۋعا ۇلەس قوسىپ، قامقور بولعان، اسىل سوزدەردى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋشى جانە بالالاردى ىزگىلىككە تاربيەلەۋدە تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن وقىتۋشى س. سەيفۋللين بولدى. ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ “قازاق ادەبيەتى” دەيتىن كىتابىندا شەشەن بيلەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن، شەشەندىك سوزدەردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە الاتىن ورنىن انىقتاپ، ءبىرسىپىرا نۇسقاۋلارىن جاريالادى.
ودان كەيىن قازاق شەشەن سوزدەرىن ارنايى زەرتتەگەن عالىم ءامينا مامەتوۆا. ول ءوزىنىڭ “قازاقستان شەشەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى جانە قازاق ادەبيەتىندەگى ونىڭ ورنى” كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىندا بەلگىلى قازاق بيلەرىن اتاپ، ولاردىڭ اتتارىنان ايتىلاتىن سوزدەردىڭ ادەبي ءمانىن تولىعىراق انىقتاي تۇسەدى. سونىمەن، انا ءتىلى ساباقتارىنىڭ تانىمدىق ماقساتىنا مىنالار ەسكەرىلۋ قاجەت:
1. شەشەندىك سوزدەردى حالقىمىزدىڭ ءقادىر تۇتۋى
2. شەشەندىك سوزدەردەگى ۇلتتىق مادەنيەت جانە پاراساتتىلىق
3. اسىل ءسوزدىڭ استارىنداعى ۇلاعاتتى سوزدەر
4. داۋ - جانجالداردىڭ ءبىتىمىن ەكى – اق اۋىز سوزبەن شەشىپ، ەل مەن ەلدى ءبىتىستىرىپ، جاراستىرىپ كەلەلى ماسەلەلەردى تىندىرىپ وتىراتىندىعى
قازاق شeشeندiك ءسوزدeرi — باستاy الار قاينار بۇلاقتارىن تۇركiلiك تانىمنان ءتۇپتeن تارتىپ، ءوزiندiك ۇلتتىق eرeكشeلiكتeردi، قاسيeتتeردi بويىنا جيناقتاپ، كوركeمدiك قyاتىمeن، عيبراتتىق سارىنىمeن دارالانعان، سونداي - اق، اسا باي پوەتيكالىق تiلiمeن وزگeشe قالىپتا كورiنگeن، حالقىمىزدىڭ رyحاني ازىعىنا اينالعان كوركeمدiك قۇبىلىس.
شەشەندىك – قازاق ەلىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءتىل ونەرى. شەشەندىك – سيرەك ۇشىراساتىن قاسيەت - دارىن. شەشەندىك ءسوز تەرەڭ ويعا، ۇتقىر شەشىمگە، تاپقىر قيسىنعا قۇرىلادى. شەشەندىك ونەر مەن بيلىك قولما - قول تۋىپ ايتىلاتىن، سۋىرىپ سالما جۇرەكجاردى ءادىل سوزدەرگە نەگىزدەلىپ شىعارماشىلىق سيپاتىمەن دارالانادى.
اسىل ويدىڭ التىن قازىعى بولعان شەشەن - بيلەردىڭ حالىق جادىندا ساقتالىپ كەلگەن دانا ويلارى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ءارقاشان تاربيە - ونەر مەكتەبى بولعان. ەندى ەلدىككە، بىرلىككە شاقىرۋدا، حالىق تاريحىن بايىپپەن سارالاپ، بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىنا جەتكىزۋدە شەشەندىك سوزدەردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. حالقىمىز "ءسوز ءقادىرىن بىلمەسەڭ، ءوز ءقادىرىڭدى بىلمەيسىڭ"، "ءسوز سۇيەكتەن وتەدى"، "شەشەننىڭ ءتىلى قىلىشتان وتكىر، قىلدان نازىك" دەپ، ءسوز ونەرىن ەرەكشە تاني بىلگەن.
شەشەندىك سوزدەر – عاسىردان - عاسىرعا ۇلاسىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ ءبىرى. قىسقا دا نۇسقا، بەينەلى، ماعىناسى تەرەڭ، شىمىر، قيسىنعا قۇرىلعان بۇل سوزدەر تىڭداۋشىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ ونى ءسوزسىز يلاندىرادى.
شەشەندىك سوزدەر - قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى شاعىن كولەمدى ديداكتيكالىق جانر. شەشەندىك سوزدەر مازمۇنىنا قاراي 3-كە بولىنەدى: شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك داۋ.
شەشەندىك ارناۋ - قوعام مەن زامان ومىرىنە بايلانىستى ولەڭدەر، باتا، تىلەك جاتادى.
شەشەندىك تولعاۋ - قوعامدى سۋرەتتەيتىن ولەڭدەر.
شەشەندىك داۋدىڭ تۇرلەرى: جەر داۋى، جەسىر داۋى، مال داۋى، ار داۋى، قۇل داۋى.
شەشەندىك سوزدەر
(كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى جاعىنان)
1. تەرمەلى ءسوز 2. پەرنەلى ءسوز قارا
ولەڭمەن جازىلادى. سوزبەن جازىلادى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1. وقۋلىقپەن جۇمىس.
ا) «جيرەنشە شەشەن»، «تولە بي»، «قازىبەك بي»، «ايتەكە بي» اڭگىمەلەرىن مانەرلەپ رولگە ءبولىپ وقۋ.
ءا) جيرەنشە شەشەننىڭ جاۋابىن تالداۋ.
اعىن سۋدىڭ ولگەنى -
التى اي قىستا قاتقانى.
اسقار تاۋدىڭ ولگەنى -
باسىن بۇلتتىڭ جاپقانى.
اي مەن كۇننىڭ ولگەنى -
ەڭكەيىپ بارىپ باتقانى.
قارا جەردىڭ ولگەنى -
قار استىندا جاتقانى.
اجال دەگەن اتقان وق،
ءبىر اللانىڭ قاقپانى.
دۇنيەدە نە ولمەيدى؟
جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى.
عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى.
قازىبەك ءبيدىڭ تولعاۋى
وركەنىم ءوسسىن دەسەڭ،
كەكشىل بولما -
كەساپاتى تيەر ەلىڭە.
ەلىم ءوسسىن دەسەڭ،
ءورشىل بولما -
وسكەنىڭدى وشىرەرسىڭ.
باسىنا ءىس تۇسكەن پاقىرعا
قاستىق قىلما -
قايعىسى كوشەر باسىڭا.
جاناشىرى جوق جارلىعا
جاردەمشى بول اسىعا،
قيىن - قىستاۋ كۇندەردە
ءوزى كەلەر قاسىڭا.
بۇگىن ساعى سىندى دەپ،
جاقىنىڭدى باسىنبا!
ايتەكە بي
سۋالمايتىن سۋات جوق
تارتىلمايتىن بۇلاق جوق،
قۇيرىعى سۋدا تۇرسا دا،
ۋاقىتىسى جەتكەندە
قۇرامايتىن قۇراق جوق.
دۇنيە دەگەن ءفاني بۇل،
بالاسى جوقتا ميات جوق.
بارىنەن دە قيىن سول ەكەن،
ارتىندا جانعان شىراق جوق…
3. ءماتىندى ناقىشىنا كەلتىرە مانەرلەپ وقۋ.
4. ويتولعاۋ جازۋ.
«تاريحتا ءىز قالدىرعان تۇلعالار»
5. قازىبەك ءبيدىڭ تولعاۋىمەن ايتەكە ءبيدىڭ سوزدەرىنەن استارىنان نەنى اڭعارۋعا بولادى؟
ب) سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
V. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
1. شەشەندىك سوزدەر
2. جيرەنشە شەشەن
3. تولە بي.
VI. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
You Might Also Like
