InfoHub Logo

ف.ي.گولوششەكيننىڭ «كىشى قازان» يدەياسى جانە ونىڭ قاتەرلى مازمۇنى (1925-1933جج.)

1927 جىلى اقپاندا بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتورالقاسى كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ۇلى دالا ەلىنە تۇتقا بولماققا جىبەرىلگەن گولوششوكين فيليپپ يسايەۆيچ جەرىمىزدەگى تاريحتىڭ باعىتىن دەمدە بۇرىپ جىبەردى. سولاقاي ساياساتشىل قازاقستانداعى ەگىستىككە جارامدى جەرلەرگە ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ ماقساتىن ءبىرىنشى كەزەككە قويۋعا تىرىستى.

الايدا، قازاق جەرىنە كەلىپ ءالى دە رۋلىق ءبولىنىس، بايدىڭ بيلىگىنە كۋا بولعان گولوششەكين اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ جۇمىسى ءالى دە ءالسىز، ونى كۇشەيتۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلىپ، "كىشى قازان" يدەياسىن ۇسىندى. ياعني، سوناۋ 1917 جىلى كەڭەستەر بيلىك باسىنا كەلگەن كەزدە، قازاق دالاسىنا جەتپەي قالعان يدەولوگيانى ورناتىپ، باي مەن كەدەيدىڭ تەڭسىزىدگىن جويىپ، ۇجىمشاردى ورناتۋ مۇددەسى كوزدەلدى. ال انىعىن ايتقاندا، بۇنىڭ ءمانى كوشپەلىلەرلىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان شارۋاشىلىعىن، تۇرمىس-سالتىن تۇنشىقتىرىپ، وتارلاۋدى كۇشەيتىپ، قاناۋ ساياساتىن بۇركەمەلەۋ ەدى.

جاپپاي ۇجىمداستىرۋ دا جوعارىدان بەرىلەتىن بۇيرىقتار مەن نۇسقاۋلار ارقىلى جۇرگىزىلدى. 1930 جىلى 5 كاڭتارداعى بك(ب)پ وك-نىڭ «ۇجىمداستىرۋدىڭ قارقىنى جانە مەملەكەتتىڭ ۇجىمشار قۇرىلىسىنا كومەكتەسۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلىسىندا قازاقستاندا جاپپاي ۇجىمداستىرۋدى، نەگىزىنەن، 1931 جىلدىڭ كۇزىندە نەمەسە 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە اياقتاۋ مىندەتى قويىلدى. وسىلايشا تاعى دا جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرمەستەن، جوعارىدان كىسىم جاساۋ باستالدى. شاش ال دەسە باس الۋعا دايىن تۇرعان گولوششەكين ۇجىمداستىرۋ ءىسىن بارىنشا تەزدەتۋگە تىرىستى. جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ايلىقتارىن وتكىزدى. 1932 جىلدىڭ 1 كاڭتارىندا وتىرىقشى اۋدانداردىڭ كوپشىلىگىندەگى ۇجىمداستىرۋ 60—80%-عا دەيىن جەتكىزىلدى. ال كوشپەلى قازاق اۋىلدارىن ۇجىمداستىرۋ قارقىنى ءبۇدان دا تەز جۇرگىزىلدى. ول كوپ جاعدايدا كۇشتەۋ، كورقىتۋ، جازىكسىز جازالاۋ ارەكەتتەرى ارقىلى ىسكە اسىرىلىپ وتىردى.

1920 جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقستاندا كۇشتەپ استىق پەن ەت جيناۋ كەڭ ەتەك الدى.

ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن حابارسىز گولوششەكين تىپتەن ەگىنشىلىكپەن اينالىسپايتىن كوشپەلى مالشىلاردان استىق وتكىزۋدى تالاپ ەتتى.  ال ەتكە وتكىزىلۋگە ءتيىس مال باسى سانى قولدا بار مال باسىنان اناعۇرلىم اسىپ ءتۇسىپ جاتتى.

اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەگىنشىلىك كولەمى كۇرت ازايىپ كەتتى. مال شارۋاشىلىعى تەرەڭ كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. ۇجىمداستىرۋ قارساڭىندا قازاقستاندا 40،5 ملن باس مال بولدى، ال 1933 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ولاردان قالعانى بار بولگانى 4،5 ملن باس ەدى. مالى، استىعى جوق حالىق قىرعىنعا ۇشىرادى. 1931—1933 جىلدارى بۇكىل قازاقستاندى قۇشاعىنا العان اشتىقتان 6،2 ملن رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 2،1 ملن-ى قىرىلدى.

وسىنى كورىپ وتىرىپ قازاعىم دەپ قابىرعاسى قايىسقان ينتەللەگەنسيا وكىلدەرىنە دە گولوششەكين ءورتىنىڭ جالىنى جەتىپ باردى. جوعارعى باسشىلىقتىڭ قۇرامىنداعى «ۇلتشىلداردى» قىزمەتتەن الاستاي وتىرىپ، ف.گولوششەكين 1927 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ ماسكەۋدىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، ۇلت-ازاتتىق كوزعالىس قايراتكەرلەرىن سوتتاۋ شارالارىن ىسكە اسىردى. 1928 جىلى قازاندا قىزىلوردا اباقتىسىندا ا.بايتۇرسىن ۇلى، م.دۋلات ۇلى، ح.عابباسوۆ باستاعان 44 الاش زيالىلارى قاماۋدا وتىردى. ولاردىڭ تورتەۋى اتىلدى، بىرەۋى كونس-لاگەردە ءولدى، قالعاندارى ون جىل تۇرمەگە كاماۋ جازاسىنا كەسىلدى. 1930 جىلى م.تىنىشپايەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.اقبايەۆ جانە باسقالار بار 40 الاش قايراتكەرلەرى قاماۋعا الىنىپ، ولاردىڭ ون بەسى بەس جىلعا ۆورونەجگە جەر اۋدارىلدى. م.اۋەزوۆ، ءا.ەرمەكوۆ جانە م.جۇمابايەۆ «ۇلتشىلدىق» يدەولوگياسىنان باس تارتاتىندىقتارى جونىندە باسپا ءسوز ارقىلى مالىمدەدى.

جالپى گولوششەكيننىڭ كىشى قازان يدەياسىنىڭ مازمۇنىن تۇيىندەسەك: كەلدى، ۇجىمداستىرۋ دەپ بايبالام سالدى، مالدى تاركىلەپ بايلاردى كونفەسكاسيالادى، مالى جوق حالىققا ەتتەن سالىق سالدى، تورت-تۇلىكپەن كوشىپ جۇرگەندەردەن قاپ-قاپ استىق وتكىزۋدى تالاپ ەتتى، 1931-1932 جىلدارى قايعىسى اۋىر اشارشىلىقتى قولدان جاساپ، حالىقتى قىردى. ساياساتكەر رەتىندە ەمەس، قازاقتى قاناۋعا كەلگەن قانىشەر رەتىندە ەستە قالعان ونىڭ "كىشى قازان" يدەياسى راسىمەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا اسەر ەتىپ، ۇلكەن بۇرىلىس جاسادى. الايدا، ميلليونداعان حالىقتىڭ قازاسىنا اكەلگەن ساياساتتى قالاي جاقتاساق تا اقتاۋعا كەلمەيدى. داتتاماساق تا، سولاقاي ساياساتتىڭ، جازىقسىز قالىڭ قازاقتىڭ قانىنىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرادى بۇل تاقىرىپتان. مىنە، گولوششەكيننىڭ "كىشى قازانىنىڭ" تاريحي مازمۇنى وسىلاي ۇمىتىلماس اقتاڭداقتارمەن قالىپ قويدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى، باسپا ءسوز جانە ەلەكتروندى ب ا ق كافەدراسىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى مەيىربەك بايان

---