InfoHub Logo

قازاق ەلى – ءوز مۇڭىن ءوزى ويلاپ، ءوزى ىزدەنىپ، تىرشىلىك دەگەن مايداندا سىنالعان ەل.

عابيت مۇسىرەپوۆ

حالقىمىزدىڭ تاريح بەتتەرىن اقتارىپ وتىرساڭ، كوزىڭ ەرىكسىز ۇلتىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر جاعدايلارعا تۇسەدى. 3 رەت ۇلكەن جۇتتى باسىنان وتكەرگەن حالقىمىزدى، باتىر حالىق دەسەك تە جاراسارى انىق. سوناۋ جوڭعارلار مەكەندەگەن كەزدەن، كەشەگى كەڭەس وداعىنا دەيىن حالقىمىز اۋىر كەزەڭدەرى باستارىنان وتكەردى. بىردە قۋاندى، بىردە جىلادى، بىردە حالىق سانى كوبەيسە، بىردە جويىلۋدىڭ ازا قالپىندا قالدى.

ءبىرىنشى جۇت -  1723-1727 جىلدار ارالىعىندا بولدى. تاريح بەتتەرىندە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن ماڭگىلىككە قالدى. حالىق «ەلىم-اي» دەپ ەڭىرەي قاشتى. وتانىن، تۋىس-تۋعانىن، ىستىق ەستەلىكتەرىن ارتقا تاستاي، جان ساۋعالاپ، وزگە ەلدەردە پانالاۋدان باسقا امال قالمادى. قازاق ەلى ءوز تاريحىندا العاش رەت قاسىرەتتى زاردابى وتە زور زۇلماتقا تاپ بولىپ، جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جوق بولۋ قاۋپىنە ۇشىرادى. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنە سۇيەنسەك، جالپى حالىق شىعىنى - كەمى 1،5-2 ملن ادام بولعان. ال بوسىپ كەتكەندەر سانى 300 مىڭنان 1 ملن-عا دەيىن ەدى.

ەكىنشى جۇت – 1920-1921 جىلدار ارالىعىندا بولعان جۇت ەدى. قىستا قاردىڭ، كوكتەم مەن جازدا جاۋىننىڭ بولماۋى قاتتى قۇرعاقشىلىقتى، ونىڭ سالدارى اشارشىلىق ناۋبەتىن اكەلدى. 1921 جىلدىڭ جازىندا ەدىل بويىمەن قاتار، ەلدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرىن جايلادى. اشتىقپەن بىرگە سۇزەك، تىرىسقاق، وبا، دىنگەنە جانە باسقا اۋرۋلار دا قاتار كەلدى. دەرەكتەرگە سەنسەك جۇقپالى اۋرۋلارمەن اۋىرعان ادامداردىڭ سانى رەسپۋبليكانىڭ ەمدەۋ مەكەمەلەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىنەن ەداۋىر اسىپ كەتتى. اشتىق، ەپيدەميا، اۋرۋحانالاردىڭ جەتىسپەۋى، وسىنىڭ ءبارى اۋرۋلار اراسىنداعى ءولىمنىڭ سانىن كوبەيتىپ جىبەردى. جالپى وسى ءبىر ناۋبەتتە قازاق ەلى 1 ملن 700 مىڭ ادامىنان ايىرىلدى.

سوڭعى، ءارى ەڭ اۋىر جۇتتىڭ ءبىرى – 1932-1933 اشتىق ەدى. 1925 جىلى قازاقستاننىڭ باسشىلىعىنا گولوششەكين كەلدى. ءوزىنىڭ وڭقاي ساياساتىنا سۇيەنگەن ول، «كىشى قازان» ۇرانىمەن، تا. 1928 جىلى قازاق حالقىن ازاپتاۋ پروسەسىن باستاپ كەتتى.

گولوششەكيننىڭ كوزى ەڭ الدىمەن بايلارعا ءتۇستى. باي-باعىلاندىرىمزدى كەڭەس وداعىنىڭ ءار جەرىنە جەر اۋدارىپ، مال-مۇلكىن ءوز قاراماعىنا الدى. كەلەسى كەزەك قارا حالىق ەدى. مالىن تارتىپ الىپ، بەرمەگەندى ءولتىرىپ تە جاتتى. مالىنان ايىرىلعان قازاق ۇلكەن جۇتقا دۋشار بولدى. قارا نان تاپپاي، قانشاما جان ءنار تاتا الماي، ءتىل تارتپاي كەتىپ جاتتى.

دەرەكتەرگە سەنسەك، 1932-1933 جىلدارداعى جۇت كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق ۇلتىن جويىپ جىبەرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرعان اشارشىلىعى بولعان. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى ستالين مەن ەلدىڭ تۇتقاسى بولسىن دەپ كەلگەن گولوششەكين ەلدى گۇلدەنىدىرۋدىڭ ورىنىنا، حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا جول بەردى. 1929 جازداعى ساناقتا تىركەلگەن 41 ملن-عا جۋىق مالدان 1933 جىلى جازدا 4،5 ملن باس قالعان. ۇكىمەت بوسقان حالىققا كومەك بەرۋدىڭ ورنىنا قىرىلۋىنا جول بەردى، ءتىپتى ەمدەۋگە تيىم سالدى. وسى ءبىر جۇتتىڭ اسەرىنەن قازاق حالقىنىڭ 60-80 پايىزى جويىلىپ كەتتى.

جالپى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي ەلىمىز باسىنان كەشىرگەن دۇربەلەڭى مەن سەرگەلدەڭى، كۋانىشى مەن قايعىسى، قانى مەن تەرى، سەلى مەن شەرى ارالاسىپ كەتكەن الاساپىران عاسىرلاردىڭ كۋاسى بولعان، ءارى سوعان شىداي بىلگەن ۇلى حالىقتاردىڭ ءبىرى جانە سولاي بولىپ قالادى دا!

ءاديا سايلاۋ ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتى

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى باسپا ءسوز جانە ب ا ق كافەدراسى 101-توپ

---