InfoHub Logo

ادەبيەت دەگەن الىپ الەمنىڭ قايراتكەرلەرى از ەمەس. ەسىمى ەلدەن بولەك سوندايلىق دارىندى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - تەمىربەك قوجاكەيەۆ. قازاق ساتيراسىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ جانرلىق-كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، دامۋىنا تىڭ جول اشقان ت. قوجاكەيەۆ “قازاق ساتيراسى”، “اباي – ساتيريك”، “قازاق سوۆەت ساتيريكتەرى”، “ساتيرا جانە ءداۋىر”، “بۇگىنگى قازاق ساتيراسىنىڭ پروبلەمالارى”، “ادام. قوعام. ساتيرا”، “ساتيرالىق جانرلار”، “ساتيرا – كۇشتىلەر قارۋى”، “ساتيرا نەگىزدەرى” سىندى اۋقىمدى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى.

جاڭا سەرپىنمەن باسپادان شىققان سەگىز تومدىق شىعارمالار جيناعىن پاراقتاپ وتىرىپ تا، ساتيرا مەن يۋمورعا ارنالعان زەرتتەۋلەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

ناقتىلىققا كوشەر بولساق، ت. قوجاكەيەۆ شىعارمالىرى ەكىنشى تومدىعىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋى "ساتيرا، يۋمور: جالپى ۇعىم" دەپ اتالادى. ءبىرىنشى بولىمدە "ساتيرانىڭ قوعامداعى جاعىمسىز بولمىس، قۇبىلىستاردى، ادام بويىنداعى ۇنامسىز مىنەز-قىلىق، ادەپ-تارتىپتەردى اشكەرەلەپ، كۇلكىگە جىعۋ، كەلەمەج ەتۋ نيەتىمەن جازىلاتىنى جونىندە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرلەرى ءبىر اراناعا سايادى" - دەيدى اۆتور. بۇل ءبولىمنىڭ نەگىزگى ويى مىناداي: ساتيرا – الىمدى دا شالىمدى نارسە، ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ، كورىنىس تابۋ مۇمكىنشىلىگى مول، بولمىس-قۇبىلىستارعا ءۇڭىلۋ، ارالاس، سۋرەتتەۋ جولدارى دا ءارقيلى. ول قاراما-قايشىلىقتاردىڭ بىرلىگىنەن تۋىندايدى. پوەزيادان – پوەما، باللادا، ليريكالىق ولەڭ؛ دراماتۋرگيادان – كومەديا، تراگەديا، وديەۆەل سياقتى تۇرلەر تارايدى عوي. سول سەكىلدى ساتيرادان مىسال، پاروديا، پامفلەت، ەپيگرامما، شارج، سىقاق ولەڭ ءوربيدى. بايقاپ وتىرساق، ءدال ءبىر تانىستىرۋ ىسپەتتى، ياعني، اۆتور اتالعان بولىمدە ساتيرا جايلى جالپى ۇعىمدى ۇسىنادى.

"ساتيراعا بارار جول" اتتى كەلەسى بولىمدە ساتيرا دا، يۋمور دا سىن قۇرالى، سىن مەن ءوزارا سىننىڭ ادەبي ءتۇرى دەلىنەدى. "ءازىل-قالجىڭ دا – يۋمورلىق سەزىمنىڭ جەمىسى. الايدا، قىلجاق كۇلكى – الەۋمەتتىك ءمانسىز كۇلكى. ول تاپقىرلىقتان، ادالدىقتان تۋمايدى" دەگەن اۆتور سوزدەرىنەن-اق بۇل جانردىڭ سالماعى مەن وي تەرەڭدىگىن بايقاۋعا بولادى. و. اۋباكىروۆتىڭ "شىن كۇلكى – ارداي بيىك شىن ونەر، اينالايىن، جىرق-جىرق ەتپەي شىن كۇلە گور" دەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەلىپ ت. قوجاكەيەۆ ارەكەت تاپقىرلىعى، پىكىر تاپقىرلىعى، ەلەس-سۋرەت تاپقىرلىعى توعىسقاندا عانا ساتيرا، يۋمور ساپالى شىعادى دەگەن تۇشىمدى وي ايتادى.

"ساتيرانىڭ قوعامداعى قىزمەتى" بولىمىندە ساتيرا حالىق مۇددەسىن، حالىق مۇقتاجىن تاۋعا ءتيىس دەگەن نەگىزگى وي كورىنىس تاپقان. ن. ا. دوبروليۋبوۆتىڭ: « ساتيرا جالپى حالىقتىق كەمشىلىكتەر مەن ازىپ-توزۋدىڭ نەلىكتەن بولىپ، نەلىكتەن داميتىنىن قاھارلى اشكەرەلەۋشىسى بولۋى ءتيىس" دەگەن پىكىرىنە قوسا قالامگەر ساتيرالىق بەينەلەردى جاساۋدا تۇرمىستىق دالدىك ساقتالمايدى، ومىرلىك شىندىق عانا ساقتالادى دەگەن باتىل شىندىقتى ايتادى.

اتالعان ەكىنشى تومنىڭ ەكىنشى تاراۋى "قازاقتىڭ ۇلتتىق ساتيراسى" دەپ اتالادى. مۇندا «قازاقتىڭ حالىق ساتيراسى»، «ابايعا دەيىنگى قازاق ساتيراسى» تاقىرىپتارى ۇسىنىلادى.

ءۇشىنشى توم «ساتيرا تاريحى»، «ساتيرا جانرلارى»، «ساتيرانىڭ پروزالىق شاعىن جانرلارى» دەگەن بولىمدەردەن قۇرالعان.
اۆتور ساتيرا تاريحىن كەڭ كولەمدە بايانداي كەلىپ، جانر ماسەلەسى بويىنشا مول ماعلۇمات بەرەدى. پاروديا، ەپيگرامما، كاريكاتۋرا، شارج، سىقاق ولەڭدەر تولىق تالدانىپ، سوڭعى بولىمدە، فەلەتون، پامفلەت، ساتيرالىق اڭگىمە تاقىرىبى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇيەلى تۇردە ۇسىنىلادى. "فەلەتون – پۋبليسيستيكا، كوركەم ادەبيەت، ساتيرا مەن يۋمور ەلەمەنتتەرىن بىردەي قامتيتىن جانر. فەلەتون كۇندەلىكتى ومىردەگى كەز-كەلگەن جاعىمسىز فاكتىنىڭ نەگىزىندە جازىلسا، پامفلەت بىزگە جات ءبۇتىن ءبىر قوعامدىق قۇرىلىستى، تۇتاس سيستەمانى نەگىزگە الىپ جازادى" - دەپ اتالعان جانرلارعا انىقتاما بەرەدى ت. قوجاكەيەۆ.

ءتورتىنشى تومدىقتىڭ ءبىرىنشى ءارى ەڭ اۋقىمدى بولىمىندە ت. قوجاكەيەۆتىڭ ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ساتيراسىنا ارناپ جازعان زەرتتەۋلەرى مەن شىعارمالارى جيناقتالعان. دالىرەك ايتار بولساق: "اباي – ساتيريك، ج. ايماۋىتوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل، مايلىقوجا – سىقاقشىل اقىن، ءسۇيىنبايدىڭ سىقاقشىلدىعى، جامبىل – ساتيريك، ب. سۇلەيەۆ، م. داۋلەتبايەۆ، عابيت – كۇلكى كەمەڭگەرى، س.سەيفۋللين، ا. سەگىزبايەۆ، ە. الدوڭعاروۆ، ج. تىلەپبەرگەنوۆ" تاقىرىپتارىندا. ال «ۇلى جازۋشىنىڭ تىڭ قىرلارى» اتتى ەكىنشى ءبولىم اسقار شىڭدارىمىزدىڭ زاڭعار بيىگى مۇحتار اۋەزوۆ ساتيراسىنا ارنالادى. "م. اۋەزوۆتىڭ ءاجۋا-مىسقىلى"، "مۇحتار ساتيرا تۋرالى"، "مۇقاڭ مىسقىل مايتالمانى"، "مۇحتار – ساتيرا زەرتتەۋشىسى" بولىمدەرىندە م. اۋەزوۆ ساتيرانى دەرتكە قارسى كۇرەس قۇرالى ەتۋگە ۇندەگەنى كورىنىس تابادى. "دارحان تالانت يەسى ساتيرا، يۋمور حاقىندا تۇجىرىمدار ءتۇيىپ، اقىل ايتۋمەن عانا شەكتەلگەن جوق، بۇل سالانىڭ مول مۇمكىنشىلىگىن، ورنەك-ايشىعىن، كۇلكى كەستەسىن رەتى كەلگەندە ءوزى دە شەبەر قولداندى، قاجەتكە جاراتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى" - دەي كەلە ت. قوجاكەيەۆ جازۋشى ەڭبەگىنە جوعارى باعا بەرەدى. «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ۇنامسىز كەيىپكەرلەردىڭ بەرەكەسىز بەينەسىن، ياعني، وبرازىن جاساۋ ماقساتىندا ساتيرانىڭ ءجيى قولدانىلعانى قالىڭ وقىرمانعا ايان. سونىمەن قوسا م. اۋەزوۆ اباي ساتيراسىنىڭ جازىلۋ كەزەڭدەرىن، دامۋ سوقپاقتارىن، جانرى مەن ءتۇرىن، سىناۋ وبەكتىلەرىن، يدەيا-پافوسىن العاش سارالاعان دەگەن وي تولىق نەگىزدەلگەن.

اتالعان كىتاپتىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە تەوريالىق تانىمدار بەينەلەنەدى. ساتيراداعى كوركەمدىك تاسىلدەر، ساتيراداعى شىنعا بەرگىسىز اسىرەلەۋ تاقىرىپتارى تارقاتىلادى. ال، بەسىنشى بولىمدە «فەلەتون قالاي جازىلادى؟»، «مىسال قالاي جازىلادى؟»، «ەپيگرامما قالاي جازىلادى»، «پاروديا قالاي جازىلادى» دەگەن تاقىرپتارمەن اقىل-كەڭەستەر جۇيەلەنگەن.

جازىلۋى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە قيىن ادەبيەتتەگى ساتيرا سالاسىنىڭ ساڭلاعى ت. قوجاكەيەۆتىڭ وسى تاقىرىپ شەڭبەرىندەگى زەرتتەۋلەرىنىڭ اۋقىمى كەڭ، ءمانى تەرەڭ، ماڭىزى جوعارى. عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى ت. قوجاكەيەۆ ارتىنان التىن ءىز قالدىرىپ، دانالىقتىڭ وشپەس شامىن جاعىپ كەتتى. ول شام جول ىزدەگەن تالايلارعا ءجون سىلتەپ، ىزدەنگەنگە ءىلىم، قولدانعانعا تاعىلىمى مول تاجىريبە بولا بەرمەك.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى مەيربەك بايان مۇراتبەك قىزى

---