InfoHub Logo

فيزيكالىق فاكتورلار ناتيجەسىندە قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى
جوسپارى

كىرىسپە
نەگىزگى ءبولىم
1. اتموسفەرانىڭ لاستانۋى مەن لاستاۋشى كوزدەر.
1.1.تابيعي لاستانۋ
1.2. جاساندى لاستانۋ.
1.3. اتموسفەرانىڭ راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانۋى
1.4. اتموسفەرانىڭ فيزيكالىق اسەرلەرمەن لاستانۋى
1.4.1. دiرiلدەۋ جانە شۋ.
1.4.2. ەلەكتروماگنيتتى ءورiستەر
1.4.3. فوندىق ەلەكتروماگنيتتىك ورىستەر.
1.4.4. راديوەلەكتروندى قۇرالداردىڭ ەم ءورiستەرi.
1.4.5. تد جانە راديوحابار.
1.4.6. ۇيالى بايلانىس.
1.4.7. ەنەرگەتيكا جانە ەلەكترلىك كولiك.
1.4.8. كومپيۋتەر جانە كەڭسە تەحنيكاسى.
1.4.9. تۇرمىستىق تەحنيكا.
1.5. اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ زارداپتارى
1.6. اتموسفەرالىق اۋانى لاستانۋدان ساقتاۋ جانە قورعاۋ جولدارى
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

كىرىسپە
عىلىمي-تەحنيكانىڭ عارىشتاپ دامۋى تابيعاتتى ءتيىمدى پايدالانۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋدا ادامزاتتىڭ الدىنا ءبىرقاتار جاڭا مىندەتتەر قويىپ، تابيعاتتى قورعاۋدىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىن شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. تابيعات رەسۋرستارىن پايدالانۋ كولەمىنىڭ ارتۋى، تۇرعان ورتانىڭ ءوندىرىس جانە تۇتىنۋ قالدىقتارىمەن لاستانۋىنىڭ ءوسۋى، ادامزاتتىڭ ەنەرگيامەن قارۋلانۋىنىڭ ارتۋى، جاڭا زاتتار جاساپ ءوندىرىستىڭ جاڭا سالالارىنىڭ پايدا بولۋى، اۋىل شارۋاشىلىعىن ينتەنسيۆتەندىرۋ، حالقى كوپ ءىرى قالالاردىڭ كوبەيۋى نەگىزگى شەشىمىن تەزىرەك تاباتىن ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا ەكولوگيالىق ورتانىڭ لاستانۋىنا قارسى كۇرەس. لاستانۋ دەگەنىمىز اۋانىڭ، جەر مەن سۋدىڭ ءبىز قالامايتىن قولايسىز وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى، ول ءقازىر نەمەسە بولاشاقتا وسىمدىكتەردىڭ، جانۋارلاردىڭ، ادامنىڭ ومىرىنە، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءوندىرىس پروسەستەرىنە، تابيعات رەسۋرستارىنىڭ جاي-كۇيىنە قولايسىز ىقپالىن تيگىزۋى مۇمكىن.

ەكولوگيانىڭ كۇرت ناشارلاپ كەتۋى ادامداردىڭ تابيعاتقا انتروپوگەندىك اسەرىنەن بولىپ وتىر. اتموسفەراداعى كومىرقىشقىل گازداردىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى كليمات وزگەرىپ، تەمپەراتۋرانىڭ جوعارلاۋىنا اكەلىپ سوعادى. ەنەرگيا كوزى رەتىندە كومىر، مۇناي، تابيعي گازدى پايدالانۋ ناتيجەسىندە جانە ماشينالاردىڭ كوبەيىپ يندۋستريالىق ريەۆوليۋسيانىڭ وركەندەۋىنە بايلانىستى بۇل پروسەسس تەزىرەك جۇرەدى.

نەگىزگى ءبولىم
2. اتموسفەرانىڭ لاستانۋى مەن لاستاۋشى كوزدەر.
ءوندiرiستiڭ قارقىنداپ دامۋىنا جانە وتىن تۇرلەرىن كەڭ ماسشتابتا جاعۋعا بايلانىستى اتموسفەراداعى بوس وتتەكتىڭ قورى ازايىپ، ال كومىرقىشقىل گازىنىڭ مولشەرى جوعارىلاۋدا. ناتيجەسiندە تابيعاتتاعى كومiرتەكتiڭ اينالىمى بۇزىلدى دەۋگە بولادى. ادام بالاسى وتتى ەڭ العاش رەت قولدانعان كۇننەن باستاپ وسى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى جانۋ پروسەستەرىندە 273 ملرد. توننا وتتەگى جۇمساعان بولسا، سونىڭ 246 ملرد. تونناسى، ياعني (90% عا جۋىعى) سوڭعى جارتى عاسىردا عانا جۇمسالعان. كومiرتەك اينالىمىنىڭ بۇزىلۋى مەن اتموسفەرادا كومiرقىشقىل گازىنىڭ كونسەنتراسياسىنىڭ جوعارىلاۋى جەردەگi بارلىق حيميالىق تەپە-تەڭدiككە ۇلكەن اسەر ەتەدi.

اتموسفەرالىق اۋا — ءتۇرلi گازداردىڭ قوسپاسى. ونىڭ قۇرامىندا 78،08% ازوت، 20،9% وتتەگi، 0،93% ارگون، 0،03% كومiرقىشقىل گازى بار. ال قالعان 0،01% باسقا نەون، گەليي، مەتان، رادون، كسەنون، ت.ب گازداردىڭ ۇلەسiنە تيەدi. جەر بەتiندە وتتەكسiز تiرشiلiك جوق. ول جاسىل ءوسiمدىكتەردiڭ تiرشiلiك ارەكەتتەرi ناتيجەسiندە ءتۇزiلەدi. ءوسiمدiكتەر سۋ مەن كومiرقىشقىلىنان فوتوسينتەز پروسەسi كەزiندە وتتەكتi بولەدi. ال باسقا بارلىق تiرi ورگانيزمدەر وتتەكتi تەك پايدالانۋشىلار بولىپ ەسەپتەلەدi. كومىرقىشقىل گازى اتموسفەراعا تiرi ورگانيزمدەردىڭ تىنىس الۋى، وتىن تۇرلەرiنiڭ جانۋى، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ىدىراۋى مەن شiرۋi كەزiندە ءبولiنەدi. اۋانىڭ قۇرامىنداعى كومiرقىشقىل گازى مولشەرiنiڭ كوبەيۋi ادام مەن جانۋارلار ورگانيزمiنە زياندى اسەر ەتەدى.
اتموسفەرا تابيعي جانە جاساندى (انتروپوگەندiك) جولمەن لاستانادى.

1.1.تابيعي لاستانۋ.
اتموسفەرادا ۇنەمi بەلگiلi مولشەردە شاڭ بولادى. شاڭ تابيعاتتا جۇرەتiن تابيعي پروسەستەر ناتيجەسiندە ءتۇزiلەدi.
شاڭنىڭ ءۇش ءتۇرi بولادى: مينەرالدىق (ورگانيكالىق ەمەس)، ورگانيكالىق جانە كوسموستىق. تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇگiتiلۋi مەن بۇزىلۋى، ۆۋلكاندار اتقىلاۋى، ورمان، دالا، تورفتاردىڭ ورتەنۋi، تەڭiز بەتتەرiنەن سۋدىڭ بۋلانۋى مينەرالدىق شاڭنىڭ ءتۇزiلۋiنە سەبەپ بولادى. ورگانيكالىق شاڭ اۋادا اەروپلانكتوندار — باكتەريالار، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ سپورالارى مەن ءوسiمدiكتەردiڭ توزاڭدارى، ت.ب. ءتۇرiندە جانە ءوسiمدiكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ىدىراۋ، اشۋ، شiرۋ ءونiمدەرi ءتۇرiندە بولادى. كوسموستىق شاڭ جانعان مەتەوريتتەردiڭ قالدىقتارىنان ءتۇزiلەدi.

اتموسفەرالىق شاڭ جەر بەتiندە جۇرەتiن كەيبiر پروسەستەر ءۇشiن بەلگiلi رول اتقارادى. ول سۋ بۋلارىنىڭ كوندەنساسيالانۋى ءۇشiن، ولاي بولسا جاۋىن-شاشىننىڭ ءتۇزiلۋiنە اسەر ەتەدi. بۇنىمەن قاتار كۇن رادياسياسىن سiڭiرiپ تiرi ورگانيزمدەردi كۇننiڭ زياندى ساۋلەلەرiنەن قورعايدى.
جەر بەتiندەگi زاتتاردىڭ بيولوگيالىق ىدىراۋى، ونىڭ iشiندەگi توپىراق باكتەريالارىنىڭ تiرشiلiگi كۇكiرتسۋتەك، اممياك، كومiرسۋتەكتەر، ازوت، كومiرتەك وكسيدتەرiنiڭ وراسان زور مولشەرiنiڭ ءتۇزiلۋiنە اكەلiپ سوعادى.
2.2. جاساندى لاستانۋ.

اتموسفەرانى لاستاۋشىلاردىڭ ەڭ نەگiزگiلەرi ترانسپورت تۇرلەرi، ءاسiرەسە اۆتوموبيلدەردiڭ جانارمايلارىنىڭ جانۋ ءونiمدەرi بولىپ تابىلادى. ەسەپتەۋلەر بويىنشا، (سلايد) اۆتوموبيلدەردەن ءبولiنگەن گازداردىڭ قۇرامىندا كومiرقىشقىل گازى — 9%، كومiرتەك وكسيدi -4%، كومiرسۋتەكتەر — 0،5%، وتتەك — 4%، سۋتەك -2%، الدەگيدتەر — 0،004، ازوت وكسيدتەرi — 0،06%، كۇكiرت وكسيدتەرi — 0،006% بارلىعى 200 گە جاقىن كومپونەنتتەر بار ەكەنiن انىقتادى. اتموسفەراعا ترانسپورتتاردان ءبولiنگەن گازداردىڭ قۇرامىندا 25-27% قورعاسىن بولاتىنى انىقتالعان.

قازiرگi كەزدە بۇكiل الەمدە شامامەن 500 ملن اسا اۆتوموبيل ءجۇرiپ تۇرسا، ۇلكەن قالالارداعى اتموسفەرالىق اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ادامزات ءۇشiن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنi ءتۇسiنiكتi. مىسالى، لوس-اندجەلەس قالاسىنىڭ اۋاسىن ۇنەمi 2،5 ملن اۆتوموبيل، پاريجدە — 900 مىڭ، ت.س.س. لاستايدى. ال ءاربiر مىڭ اۆتوموبيلدەن كۇنiنە اۋاعا 3000 كگ كومiرتەك وكسيدتەرi، ت.س.س وتىننىڭ تولىق ەمەس جانۋ ءونiمدەرi ءبولiنەدi. ياعني فيزيكو-حيميالىق قوسپالار تىنىس الۋ كەزiندە ادام مەن جانۋارلارعا اسا زياندى.

كەلەسى لاستاۋشىلارىمىز – جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارى. قۋاتى ورتاشا جىلۋ ەلەكتر ستانسياسى 1 ساعاتتا 80 ت كومiر جاعىپ، اتموسفەراعا شامامەن 5ت كۇكiرتتi انگيدريد جانە 16-17 ت كۇل بولەدi. اتموسفەرالىق اۋانىڭ تازالىعىنا ۇلكەن اسەر ەتەتiن جاعىلاتىن وتىننىڭ ساپاسى، جاعۋ ءادiستەرi، گازتازارتقىش قوندىرعىلار مەن قالدىق بولەتiن ترۋبالاردىڭ بيiكتiگi. جەس گازعا كوشiرۋ زياندى قالدىقتار مولشەرiن بiرشاما ازايتادى.
زياندى گازداردى اۆياسيالىق ترانسپورت تا بولەدi. ەسەپتەۋلەر بويىنشا، رەاكتيۆتi سامولەتتەر ۇشۋ كەزiندە 1 ساعاتتا 0،7 كگ/م3 الدەگيدتەر، 6،5 كگ كومiرتەك وكسيدi، 1،7 كگ كومiرسۋتەكتەر، 4،3 كگ ازوت وكسيدتەرi، 6،3 كگ/م3 قاتتى بولشەكتەر بولەدi ەكەن.

اتلانت مۇحيتى ارقىلى ۇشىپ وتەتiن بiر رەاكتيۆتi سامولەت، 8 ساعات ۇشۋ كەزiندە وسى ۋاقىتتا 25000گا جەردiڭ ورمانى بولەتiن وتتەكتi جۇمسايدى ەكەن. اتموسفەرانىڭ انتروپوگەندi لاستانۋ جولدارى جىلۋ ەنەرگەتيكاسى، مۇناي، گاز وڭدەۋ ونەركاسiپتەرi، ترانسپورت، تەرمويادرولىق قارۋلاردى سىناۋ، ت.ب. ارقىلى جۇرەدi. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى قۇرامى ونداعان مىڭ كومپونەنتتەردەن تۇراتىن ءتۇرلi قوسپالاردى اتموسفەراعا ءبولiپ شىعارادى. اۋا كەڭiستiگiن لاستايتىن قوسىلىستار كومiرتەك وكسيدتەرi، كۇكiرت پەن ازوت قوسىلىستارى، كومiرسۋتەكتەر مەن ءوندiرiستiك شاڭ توزاڭ. 1 جىل iشiندە اتموسفەراعا 200 ملن توننا كومiرتەك وكسيدi (سو)، 20 ملرد توننا كومiرقىشقىل گازى، 150 ملن توننا كۇكiرت وكسيدi، 53 ملن توننا ازوت وكسيدتەرi ، 50 ملن توننا ءتۇرلi كومiرسۋتەكتەر ءبولiنەدi.

بيوسفەرانىڭ اۋىر مەتالدارمەن لاستانۋى — عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسستiڭ اسا ماڭىزدى پروبلەمالارىنىڭ بiرi بولىپ وتىر. كەيبiر ەسەپتەۋلەر بويىنشا بۇكiل ادامزات قوعامى كەزەڭiندە 20 ملرد توننا تەمiر ءوندiرiلگەن بولسا، ونىڭ ءتۇرلi تەحنيكا، قۇرال جابدىقتار، قوندىرعىلارداعى مولشەرi 6 ملرد توننا عانا، ولاي بولسا 14 ملرد توننا تەمiر قورشاعان ورتاعا تارالىپ، لاستاپ وتىر دەۋگە بولادى. بۇدان باسقا جىل سايىن ءوندiرiلگەن سىناپ پەن قورعاسىننىڭ 80-90% بيوسفەراعا تارالعان. كومiر جانعان كەزدە كۇل جانە ءتۇرلi گازدارمەن بiرگە قورشاعان ورتاعا تارالاتىن كەيبiر ەلەمەنتتەردiڭ مولشەرi ولاردىڭ ءوندiرiلگەن مولشەرiنەن دە اسىپ تۇسەدi.

اۋانىڭ لاستانۋى ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا، ەكوجۇيەلەردiڭ قالىپتى جۇمىس iستەۋiنە، ت.س.س. كوپتەگەن ورگانيزمدەرگە زياندى اسەرiن تيگiزەدi. كومiرقىشقىل گازى ينفراقىزىل ساۋلەنi — جىلۋ ساۋلەسiن سiڭiرەدi، ونىڭ مولشەرi بەلگiلi بiر كونسەنتراسياعا جەتكەندە قورشاعان ورتاداعى جالپى تەمپەراتۋرانىڭ جوعارىلاۋىنا اكەلiپ سوعۋى مۇمكiن. اتموسفەراداعى وزوننىڭ مولشەرi (كولەم بويىنشا) 20%، بiراق ول جەر بەتiن كۇن رادياسياسىنان قورعاپ تۇرادى جانە باكتەريسيدتiك قاسيەتi بار.

اتموسفەرانىڭ كۇكiرتتi قوسىلىستارمەن لاستانۋى قازiرگi تاڭداعى اسا ماڭىزدى پروبلەمالاردىڭ بiرi بولىپ وتىر. قىشقىل جاڭبىرلار اعاشتار مەن اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ءوسۋiن تەجەيدi. اتموسفەراعا ءبولiنگەن اۋىر مەتالدار زاتتاردىڭ تابيعي اينالىمىنا قوسىلىپ، سۋ مەن توپىراقتا كوپ مولشەردە جيناقتالىپ تiرشiلiككە ۇلكەن زيان كەلتiرەدi. مىشياك پەن حروم راك اۋرۋلارىنىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولادى. ال سەلەنمەن ۋلانعان ورگانيزم ءولiمگە ۇشىرايدى.

2.3. اتموسفەرانىڭ راديواكتيۆتi زاتتارمەن لاستانۋى
اتموسفەرانىڭ راديواكتيۆتi لاستانۋى ناتيجەسiندە رادياسيالىق اسەر ەتۋ بايقالاتىن بولعاندىقتان وتە قاۋiپتi بولىپ سانالادى. رادياسيالىق اسەر — راديواكتيۆتi ىدىراۋ كەزىندە ءبولiنەتiن راديواكتيۆتi ساۋلەلەردiڭ اسەرi. بۇل ساۋلەلەر كەيبiر حيميالىق ەلەمەنتتەردiڭ اتوم يادرولارىنىڭ ىدىراۋى كەزiندە سىرتقى ورتاعا ءبولiنەدi. ءبولiنگەن راديواكتيۆتi ساۋلەلەر ادام ورگانيزمiنiڭ تiرi تكاندەرi ارقىلى ءوتiپ، بيولوگيالىق پروسەسستەردi بۇزىپ، ورگانيزمدە ءتۇرلiشە فيزيكالىق، حيميالىق جانە فيزيولوگيالىق، ەڭ سوڭىندا پاتولوگيالىق وزگەرiستەر تۋعىزادى.
رادياسيالىق اسەرلەردiڭ شىعۋ كوزدەرi بارشاعا ءمالiم، قاراپايىم كوسموستىق ساۋلەلەردەن باستاپ، ەكولوگيالىق كاتاستروفالار بولىپ تابىلاتىن يادرولىق قارۋلاردى سىناۋ، اتوم يادرولىق ستانسيالارداعى اۆاريالار، ت.س.س. راديواكتيۆتi ەلەمەنتتەردi ءوندiرۋ مەن اتوم قوندىرعىلارىن، دۆيگاتەلدەرiن iسكە قوسۋ جۇمىستارى كەزiندە اتموسفەراعا وتە قاۋiپتi راديواكتيۆتi زاتتار ءبولiنۋi مۇمكiن. راديواكتيۆتi زاتتار اتموسفەرادا توزاڭ، نە اەروزول ءتۇرiندە بولادى، ولاردىڭ ازعانتاي دوزاسىنىڭ ءوزi ادامنىڭ نەرۆ سيستەماسى، جىنىس بەزدەرi، اسقورىتۋ، تىنىس الۋ ورگاندارى، قالقانشا بەز بەن گيپوفيز قىزمەتiنە زياندى اسەر ەتەدi.

اتموسفەرا راديواكتيۆتi زاتتارمەن ءاسiرەسە، اتوم جانە سۋتەكتi بومبالاردىڭ جارىلۋى كەزiندە لاستانادى.
راديواكتيۆتi يزوتوپتار ءوسiمدiكتەردiڭ قالدىقتارى، جانۋارلاردىڭ قالدىق ءونiمدەرi ارقىلى دا تارالادى. سۋداعى يزوتوپتار ءوسiمدiكتەرگە سiڭiرiلiپ، ولارمەن بالىقتار قورەكتەنiپ، بالىقتاردى جىرتقىش بالىقتار نە قۇستار قورەككە پايدالانادى، ت.س.س.
1945 جىلى اۆگۋستا جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگوساكي قالالارىندا جارىلعان اتوم بومبالارىنىڭ زارداپتارى ءالi كۇنگە دەيiن ساقتالۋدا. 1949جىلى سەمەي جەرىندەگى يادرولىق سىناقتىڭ زارداپتارى دا ءالى سەزىلۋدە. 1963 جىلى موسكۆا قالاسىندا بەيبiتشiلiك سۇيگiش مەملەكەتتەردiڭ بiرازى بiرiگiپ، يادرولىق قارۋدى اتموسفەرادا، كوسموس كەڭiستiگiندە جانە سۋ استىندا سىناۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى كەلiسiمگە (مەنوراندۋم) قول قويدى. قازىردە قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتقان العاش ەل رەتىندە تانىلىپ وتىر.

2.4. اتموسفەرانىڭ فيزيكالىق اسەرلەرمەن لاستانۋى
1.4.1. دiرiلدەۋ جانە شۋ.
عىلىم مەن تەحنيكانىڭ قارقىندى دامۋى كەزەڭiندە اتموسفەرانىڭ شۋمەن لاستانۋى دا بiرقاتار زارداپتارىن تيگiزۋدە.
اينىمالى فيزيكالىق ءورiستiڭ اسەرى بولاتىن سەرپiمدi دەنەلەردە پايدا بولاتىن از مەحانيكالىق تەربەلiستەر دiرiلدەۋ دەپ اتالادى.
دiرiلدەۋلەرگە، ەڭ الدىمەن، دىبىستى جاتقىزۋعا بولادى.
سەرپiمدi ورتالاردىڭ ەستiلمەيتiن تەربەلiستەرi دە، ەستiلەتiندەرى دە اكۋستيكالىق تەربەلiستەردi قامتيدى. دىبىس تەربەلiستەرi - بۇل 16گس – پەن 20كگس ارالىعىنداعى تەربەلiستەر. 16گس-تەن تومەن جيiلiكتەگى تەربەلىستەر – ينفرا دىبىس، 20كگس-تەن جوعارى تەربەلىستەر – ۋلترادىبىس دەپ اتالادى.
شۋ – ءار ءتۇرلi قارقىن جانە جيiلiكتەگى پەريودتىق ەمەس دىبىستاردىڭ جيىنتىعىمەن انىقتالادى. ادامداردى قورشاعان شۋلار ءارتۇرلi قارقىندا بولاتىندىعىن بىلەمىز، مىسالى: سويلەۋ تiلi – (دەسيبەل) 50-60دب؛ سەرەنا – 100دب؛ جەڭiل اۆتوموبيلدiڭ قوزعاۋشىسىنىڭ شۋى – 80دب؛ قاتتى مۋزىكا – 70دب؛ كادiمگi پاتەردەگi شۋ – 30-40دب.

شۋ ادامنىڭ ورگانيزمىنە، ونىڭ فيزيولوگيالىق بەلسەندiلiگiنە اسەر ەتەدi جانە بەلگىلى مولشەردەگى اسەرلەردىڭ جيناق كۇشى ادام ورگانيزمىندە ءتۇرلى اۋىتقۋشىلىقتاردى شاقىرا الادى، الدىمەن ادامنىڭ دىبىستى قابىلداۋ قابىلەتىنىڭ تومەندەتۋiنە، كەرەڭدiككە الىپ كەلۋى مۇمكىن.
دەڭگەيi شامامەن 90-120 دەسيبەل بولاتىن شۋلار ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسiنە اسەر ەتiپ، ەستۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتiن ناشارلاتىپ، تiپتi كەيبiر جاعدايلاردا جۇيكە — پسيحيكالىق اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولادى. بۇنىمەن قاتار گيپەرتونيا، اسقازاننىڭ جاراسى، ورگانيزمنiڭ ەندوكريندiك سيستەماسىنىڭ بۇزىلۋى سياقتى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا، نەرۆ كلەتكالارىنىڭ دەگەنەراسيالانۋىنا اكەپ سوعادى. ءۇزدiكسiز قاتتى شۋ اسەرiنەن پەريفەريالىق قان تامىرلارى تارىلىپ، بۇلشىق ەتتەر مەن ميعا قاننىڭ كەلiپ جەتۋi قيىندايدى. دەڭگەيi 130 دەسيبەلدەن اساتىن شۋ اكۋستيكالىق تراۆمالار تۋعىزادى.
باتىستىڭ بiرقاتار ەلدەرiندە اسكەري اەرودرومدار ماڭىنداعى ەلدi مەكەندەر تۇرعىندارىنىڭ ۇنەمi ۇشىپ تۇراتىن رەاكتيۆتi سامولەتتەردiڭ شۋىنان جۇرەكتiڭ ميوكاردi ينفاركت، جىنىس ورگاندارى قىزمەتiنiڭ ءالسiرەۋi سياقتى اۋرۋلار جيiلەگەن. ال كەنەتتەن بولعان قاتتى شۋ اسەرiنەن جۇرەكتiڭ توقتاپ قالۋى دا بايقالادى. جانۋارلاردا دا، ءاسiرەسە ءۇي قۇستارىندا جۇمىرتقالار سالۋ، سيىرلاردىڭ ءسۇت بەرۋ قابiلەتi تومەندەيتiنi بايقالعان.
1.4.2. ەلەكتروماگنيتتi ءورiستەر

قازىردە ەلەكتروماگنيتتi ءورiستەردەگى يوندانبايتىن ساۋلە شىعارۋلار ادامزاتتىڭ قورشاعان ەكولوگياسىندا وتە كوكەيكەستi سۇراقتاردىڭ بىرىنە اينالدى، اسىرەسە بۇل جەردە قازiرگi تۇرمىستىق تەحنيكا، ۇيالى تەلەفوندار، پلەەر، كومپيۋتەر سياقتى قۇرالداردىڭ ءالسiز جانە اسا ءالسiز ەلەكتروماگنيتتىك ورىستەردى شىعاراتىندىعىن ەسكەرۋ قاجەت.
قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن تۇرمىستىق تەحنيكانىڭ شىعاراتىن ءالسىز ەم تەربەلىستەرىنىڭ قورشاعان ورتاعا، ساۋ ادامعا، ونىڭ ورگانيزمىنە ۇزاق اسەرiن انىقتاۋدىڭ سەنiمدi قۇرالدارى جوققا ءتان.
1.4.3. فوندىق ەلەكتروماگنيتتىك ورىستەر. ەلەكتروماگنيتتi ءورiس دەپ ۇزاق ۋاقىت بويى ءتىرى جانە تiرi ەمەس وبەكتىلەرگە اسەر ەتەتiن جاساندى جانە تابيعي سيپاتتاعى يوندانبايتىن ساۋلە شىعارۋدى ايتادى.

تابيعاتتا تابيعي سيپاتتاعى ەلەكتروماگنيتتىك ءورiستەر بار. تابيعاتتاعى تومەن جيiلiكتi (جۇزدەگەن كيلوگسكە دەيىنگى) ەم تولقىندارعا مىنالار جاتادى: اتموسفەرالىق ەلەكتر، تابيعي تاۋ جىنىستارىنىڭ تابيعي ماگنەتيزمi؛ تەڭiز سۋىنىڭ قايتۋى جانە تاسۋى قۇبىلىستارى؛ جەردەگi ماگنيتوسفەراعا كۇن جەلىنiڭ اسەرi؛ اتموسفەرالىق ەلەكتردiڭ جىلجىمالى زاريادتارىمەن ارەكەتتەسەتiن عارىشتىق بولشەكتەردiڭ ءار ءتۇرلi اعىندارى؛ پوليارلىق جارقىراۋلار.
اتالعان ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندار كوزدەرiءنىڭ اراسىندا، اتموسفەرالىق ەلەكتر ەرىسىنiڭ كوزدەرiن 0،003-30 مگس جيiلiكتەرi ارالىقتارىندا ساناۋ كەرەك.
1.4.4. راديوەلەكتروندى قۇرالداردىڭ ەم ءورiستەرi. جاساندى سيپاتتاعى ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندارعا راديوەلەكتروندى قۇرالداردىڭ شىعاراتىن تولقىندارىن جاتقىزامىز

1.4.5. تد جانە راديوحابار. راديوتولقىندار باسقا ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس تولقىندارىمەن سالىستىرعاندا اسا جوعارى قۋاتتى، ۇزاق ۋاقىت بويى ءۇزدiكسiز اعىمدا جۇمىس iستەۋ ءۇشiن ارنالعان. راديو جانە تەلەستانسيانىڭ نەگiزگi مىندەتى قورشاعان كەڭiستiككە ەم ءورىس تولقىندارىن تيiمدi شىعارۋ بولىپ تابىلادى، سوندىقتان دا ونى قورشاعان ورتاعا جانە ادامدارعا قولايسىز اسەر ەتۋشى باستاپقى فاكتور رەتىندە قاراۋ كەرەك. مۇنداي ەم ءورىس شىعارعان تولقىندار ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە اسەر ەتەدى.
سانيتارلىق تالاپتارعا ساي، ادامدار تۇراتىن عيماراتتاردا، ەمدiك، مادەني، بالا وقىتاتىن مەكتەپتەر جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ وقۋ ورىندارىندا ەم ءورىس اسەرىن ۇزاق ۋاقىت پايدالانۋعا رۇقسات ەتiلمەيدi.
1.4.6. ۇيالى بايلانىس. ۇيالى بايلانىس قۇرالدارىنىڭ قازiرگi ادامداردىڭ كۇندەلiكتi ءومiرiنە جاپپاي ەنگiءزىلۋى ونىڭ زياندى اسەرىن ەسكەرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان باستى ماسەلە بولىپ تۇر.

نەگىزىنەن ۇيالى تەلەفونداردىڭ شىعاراتىن ءالسىز ەم ورىستەرىنىڭ ادام ورگانيزمىنە زيانى بار ەكەندىگى كەڭىنەن تالقىلانۋدا.
1.4.7. ەنەرگەتيكا جانە ەلەكترلىك كولiك. ەلەكترلىك كولiك بۇگiندە ءومiردiڭ اجىراماس ءبولiگىنە اينالدى، دەگەنمەن ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرىنە باستى نازار اۋدارىلمايدى. كوپ جاعدايلاردا، جولاۋشىلار ەلەكترلىك كولiكتiڭ ەلەكتروماگنيتتiك قاۋiپسiزدiگiنiڭ دارەجەسi جايلى ويلانبايدى.
زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە ەلەكترلىك كولiكتiڭ اسەرى ونى پايدالانۋ جاعدايىندا مۇمكىندىگىنشە وزگەرەتىندىگى انىقتالعان. ياعني كولىكتىڭ جىلدامدىق الۋى مەن توقتاۋىنىڭ 0،01 – 50گس ارالىقتارىندا قوزعالىس كەزىندەگى ماگنيتتiك يندۋكسياسىنىڭ ءمانى تومەندەگىدەي وزگەرەدى: تروللەيبۋستاردىڭ جۇرگiزۋشiلەرiنiڭ كابينالارىندا – 49 – 325 مكتل، ترامۆايلاردىڭ جۇرگiزۋشiلەرiنiڭ كابينالارىنداعى – 160 – 220 مكتل، جولاۋشىلار سالونداردا - 265 مكتل-عا دەيiن، قالادان تىس ەلەكترلىك كولىكتەردە – 75 – 85 مكتل-عا دەيىن.

1.4.8. كومپيۋتەر جانە كەڭسە تەحنيكاسى. ادام اعزاسىنا زياندى اسەرى جاعىنان دەربەس كومپيۋتەرلەر ۇيالى بايلانىستىڭ سەنiمدi باقتالاستارى بولىپ تابىلادى. زەرتتەۋلەر، دك-مەن جۇمىستىڭ 45 مينۋتىنان كەيiن قولدانۋشىلار ورگانيزمىندە ماڭىزدى شامادان تىس جۇكتەۋلەر ايقىندالاتىندىعىن كورسەتەدi.
قازiرگi زاماندا كەڭسە ءۇشiن ماڭىزدى تەحنيكالىق قۇرالدار كومپيۋتەر، تەلەفون، كسەروكس – ادام اعزاسىنا وتە ءقاۋىپتى. كومپيۋتەردىڭ جۇيەلىك بلوگى مەن مونيتورىنان شىعارىلاتىن ەلەكتروماگنيتتi ساۋلەلەنۋلەر كومپيۋتەردىڭ اينالاسىنا تولىق تاراتىلادى، ءقاۋىپتى ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس ايماعى 2،5 م-گە دەيىن جەتۋى مۇمكىن.

1.4.9. تۇرمىستىق تەحنيكا. قازiرگi تۇرمىستىق تەحنيكا بۇگىنگى كۇندە ادام ءۇشىن ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلە شىعارۋ كوزى بولىپ قالۋدا. ەلەكتر توگىمەن كورەكتەنەتىن بارلىق تۇرمىستىق تەحنيكا ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس كوزدەرى بولىپ تابىلادى. ەڭ قۋاتتىسى – ۋلتراتولقىندى پەشتەر، اەروگريل، ەلەكترلىك پليتكالار. ۋلتراتولقىندى پەشتەردەن (ۋتپ) باسقا بارلىق تۇرمىستىق تەحنيكا جيىلىگى 50گس ەلەكتروماگنيتتىك تولقىنداردى پايدالانادى. ۋتپ-تەردە جۇمىسشى جيىلىگى 24گگس-تi قۇرايتىن ءورiستiك ارنايى ۋلتراتولقىندى ءورىس گەنەراتورلارى قولدانىلادى.
1.5. اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ زارداپتارى

اتموسفەرانىڭ لاستانۋى ادام، جانۋارلار مەن ءوسiمدiكتەر ءۇشiن ءارقاشان زيان. ءتۇتiننiڭ قۇرامىنداعى گازدار قولايسىز مەتەورولوگيالىق جاعدايلاردا قالىڭ ۋلى تۇمانداردىڭ ءتۇزiلۋiنە اكەپ سوعادى. تiپتi كەيبiر جاعدايلاردا ۋلى زاتتاردىڭ جيناقتالۋى ناتيجەسiندە ادامداردىڭ اسا قاۋiپتi اۋرۋلارى مەن ءولiمiنە سەبەپ بولادى. بiرقاتار ەلدەردە زياندى ۋلى زاتتاردىڭ جوعارى كونسەنتراسياسىنىڭ اتموسفەرادا جيناقتالۋى ناتيجەسiندە سموگ دەپ اتالاتىن قالىڭ تۇماندار بايقالدى. ءوندiرiس ورىندارىنان شىققان قالدىقتار قۇرامىندا 140-قا جۋىق زياندى زاتتار بولادى. ولاردىڭ كوپشiلiگi ءتۇسسiز، يiسسiز بولىپ، ورگانيزمگە بiردەن اسەر ەتە قويمايدى. اۋانىڭ لاستانۋى ادامنىڭ جالپى جاعدايىن ناشارلاتىپ، جۇمىس قابiلەتiن تومەندەتiپ، جوتەل، باس اينالۋ، دىبىس جولدارىنىڭ سپازمالارى، وكپەنiڭ ءتۇرلi اۋرۋلارى، ورگانيزمنiڭ جالپى ۋلانۋىن تۋعىزىپ، ءتۇرلi اۋرۋلارعا قارسى تۇرا الۋ قابiلەتiن تومەندەتەدi.
ءوندiرiس ورىندارىنان شىققان قالدىقتار، ترانسپورت تۇرلەرiنەن شىققان گازدار، ءتۇتiن، iرi قالالاردىڭ ءۇستiندە پايدا بولاتىن ءتۇرلi شاڭدار كۇن ساۋلەسiنiڭ جەردiڭ بەتiنە تۇگەل ءتۇسۋiنە كەدەرگi كەلتiرەدi. ۋلتراكۇلگiن ساۋلەلەرiنiڭ جەتiسپەۋشiلiگi بالالاردا اۆيتامينوز جانە راحيت اۋرۋلارىن تۋعىزادى.
اتموسفەرانىڭ قۇرامىنداعى زياندى زاتتاردان جانۋارلار مەن جابايى اڭدار دا ۋلانادى. ءوندiرiس ورىندارىنان شىققان قالدىقتار قۇرامىنداعى فتورلى جانە مىشياكتى قوسىلىستاردان بال ارالارى ۋلانىپ، ولاردىڭ بال جيناۋ قابiلەتi تومەندەيدi. بiرقاتار مەملەكەتتەردە جابايى اڭداردىڭ (بۇعى، قويان مەن قىرعاۋىل، ت.ب.) اتموسفەرانىڭ قۇرامىنداعى كۇكiرتتi گاز، مىشياك، سۋرمانىڭ اسەرiنەن ۋلانۋ وقيعالارى كوپ كەزدەسەدi.

ءوسiمدiكتەر ءۇشiن ءاسiرەسە ۋلى بولىپ سانالاتىنى كۇكiرتتiڭ، فتور، حلوردىڭ قوسىلىستارى مەن كومiرسۋتەكتەر. ولار اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنا، ورمان مەن باقتار، پاركتەرگە ۇلكەن زيان كەلتiرەدi.
1.6. اتموسفەرالىق اۋانى لاستانۋدان ساقتاۋ جانە قورعاۋ جولدارى
اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋىمەن كۇرەسۋ ماسەلەسi كۇردەلi، جان-جاقتى جانە ۇلكەن ماتەريالدىق شىعىندار مەن كۇشتi قاجەت ەتەدi. دەگەنمەن عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستiڭ قازiرگi زامانعى دامۋ دەڭگەيi ادام ورگانيزمi مەن قورشاعان ورتاعا زياندى اسەر ەتەتiن زاتتاردىڭ ءتۇزiلۋiن جانە ءبولiنۋiن ازايتىپ، لاستانۋدىڭ الدىن-الۋدىڭ iس-شارالارىن جاساۋعا مۇمكiندىك بەرەدi.

اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ الدىن الاتىن جانە زياندى قالدىقتاردىڭ مولشەرiن ازايتۋعا مۇمكiندiك بەرەتiن iس-شارالاردى تومەندەگiدەي 3 توپقا بولۋگە بولادى:
1. زياندى قوسىلىستار ءتۇزiلەتiن تەحنولوگيالىق پروسەستەردi جاقسارتۋ جانە مۇمكiندiگiنشە زياندى زاتتار از ءبولiنەتiن جاڭا تەحنولوگيالاردى ءوندiرiسكە ەنگiزۋ.
2. وتىننىڭ قۇرامىن، اپپاراتتار مەن كاربيۋراسيانى جاقسارتۋ جانە اۋا تازارتقىش قوندىرعىلار ارقىلى اۋاعا زياندى زاتتاردىڭ ءتۇسۋiن ازايتۋ نەمەسە مۇلدە بولدىرماۋ.
3. زياندى قوسىلىستاردى بولەتiن وبەكتiلەردi تيiمدi ورنالاستىرۋ جانە جاسىل ءوسiمدiكتەردi كوپتەپ وتىرعىزۋ، ەگۋ.

قورىتىندى
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، تابيعات رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق كريتەرييگە نەگىزدەلگەن كەشەندى ءتاسىل قاجەت. بۇكىل ادامزات بالاسى بولىپ قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگيالىق تازالىعىنا ءبىر مەزگىل كوڭىل بولسەك، ءوزىمىزدىڭ جەر – انامىزدىڭ الدىنداعى ۇلكەن پارىزدىڭ ورىندالعانى بولار ەدى.