فيزيكانى وقىتۋدا ەكولوگيالىق تاربيەنىڭ ءمانى
م. مامەتوۆا اتىنداعى گۋمانيتارلىق كوللەدجى
زارينا ەرمەكباي قىزى
فيزيكانى وقىتۋدا ەكولوگيالىق تاربيەنىڭ ءمانى
عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ جەدەل دامۋ بارىسىندا، قوعام مەن تابيعاتتىڭ قارىم-قاتىناس ماسەلەسىندەگى كۇردەلى شيەلەنىستەردى دۇرىس شەشە ءبىلۋ، بۇكىل جەر شارىنىڭ بولاشاعىن، ءاربىر ادامزاتتىڭ ءومىرىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ويتكەنى، ءوندىرىستىڭ دامۋى بارىسىندا تابيعي قورلاردىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىنا، قورشاعان تابيعي ورتانىڭ لاستانۋىنا سەبەپشى بولىپ، جاڭا داعدارىستاردىڭ تۋىنداۋىنا ۇيىتقى بولادى. تابيعات الەمى ادامداردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى. ال، ادامدار تابيعاتسىز ءومىر سۇرە المايدى.
سوڭعى جىلدارداعى مەملەكەتتىك جوسپارلاردى ورىنداۋ، ءوندىرىستى وركەندەتۋ نەگىزگى مىندەتى بولىپ، تابيعاتتى (اۋانى، سۋدى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىن) قورعاپ، يادرولىق جارىلىستار، تابيعات بايلىقتارىن ورىنسىز پايدالانۋ، تابيعاتتى اۋرۋعا ۇشىراتتى. جۇتاتىن اۋامىز، ىشەتىن سۋىمىز، جەيتىن تاماعىمىزدىڭ قۇرامىندا ۋلى زاتتار كوبەيدى. زاۆودتاردان شىعاتىن قالدىقتار سۇزگىدەن دۇرىس وتكىزبەستەن اۋاعا تارالىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە وكپە، راك، جۇرەك، پسيحيكالىق اۋرۋلار سانى كوبەيىپ بارادى. دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، اۋرۋلاردىڭ 80-90% ىشەتىن اس سۋىنان جانە جۇتاتىن اۋادان تۋىنداپ وتىرعانى كورىنەدى.
قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى مەن ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن، پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان 2030» اتتى ءوز حالقىنا جولداۋىندا ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ، اۋرۋلاردى بولدىرماۋ جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ قاجەتتىگى اتاپ ايتىلعان پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا: «ەكولوگيالىق ناشار احۋال بۇگىندە ادام ءولىمىنىڭ 20%-كە سەبەپ بولىپ وتىر، ول كەيبىر ايماقتاردا جاعدايى مۇنان دا قيىن، وتانداستارىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى ساپاسىز تاماقتانباۋ دا تەرىس دەموگرافيالىق سالدارعا اكەپ سوعادى؛ - دەگەن.
وزون قاباتىنىڭ جۇقارۋى، ۋلى تۇزدى جاڭبىرلاردىڭ جاۋۋى، حيميالىق زاتتارمەن لاستانۋى – ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنەن جاسالعان قاسىرەت بولىپ تابىلادى. تابيعاتتىڭ وسىنداي كۇيگە ۇشىراپ، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن جەرلەرىنىڭ اپات ايماعىنا اينالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ تومەندىگى.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ – ادامزاتتىڭ الدىندا تۇرعان باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. تابيعاتتى قورعاۋ تاقىرىبىمەن جەكە تانىستىرۋدا فيزيكا ساباعىنىڭ دا مۇمكىندىكتەرى كوپ. مۇنىڭ ءوزى فيزيكالىق زاڭدار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن اشىپ، ساباقتىڭ قىزىقتى وتۋىنە سەبەپ بولار ەدى. وقۋشىلارعا تابيعاتتى قورعاۋ قاجەتتىگىن تەحنيكانىڭ قاۋىرت دامۋى وعان ەلەۋلى زيان كەلتىرەتىندىگىن ەسكەرتۋ ورىندى. اۋانىڭ لاستانۋى جونىندە ناقتى فاكتىلەر كەلتىرگەن ءجون. مىسالى جىل سايىن الەمدىك مۇحيتقا ون ميلليون تونناعا جۋىق مۇناي اعىزىلادى. قازىرگى كەزدە اۋا اتموسفەراسىندا گاز تەكتەس جانە قاتتى قوسپالاردىڭ ۇلەسى ەلەۋلى ارتۋدا. دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار اتموسفەراعا جىل سايىن 200-250 ميلليون توننا كۇل جانە 60 ميلليون تونناعا جۋىق كۇكىررتى انگيدريد شىعارادى. نيكەل زاۋىتىنىڭ ەلەكتر بالقىتۋ سەحتارىندا پايدالانىلعان گازدىڭ قۇرامىنىڭ ¾ بولىگىن مەتالل قۇرايدى. مىنە كاسىپورىن تەك اۋانى لاستاپ قانا قويماي باعالى شيكىزاتتان دا ايرىلىپ وتىر.
لاستاۋدىڭ تاعى ءبىر كوزى اۆتوموبيل ترانسپورتى بولىپ تابىلادى. 300ميليوننان استام ىشتەن جاناتىن دۆيگاتەلى بار اۆتوموبيلدەر جىل سايىن اۋاعا ميلليونداعان توننا كۇكىرت جانە ازوت توتىقتارىن، سۋتەكتى كومىر، كومىرتەكتى توتىعىن شىعارادى. مۇنىڭ ءوزى ادامعا ءقاۋىپتى. لاستانۋدىڭ فيزيكالىق فاكتورلارىنا ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس، شۋ، راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋ، ۆيبراسيا، گراۆيتاسيالىق ءورىس جانە ونەركاسىپتىك قوندىرعىلاردىڭ جىلۋى جاتادى.
ۆيبراسيا – ءارتۇرلى مەحانيزمدەر جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. ول جابىق عيبراتتا جۇمىس ىستەيتىن ماشينالار ەكەنى بەلگىلى، وندا ۆيبراسيادان ادامداردى قورعاۋ قاجەت نەمەسە ۆيبراسياسىن اۋىر ترانسپورتتىڭ ءجۇرىسىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان ۆيبراسيادان ارحيتەكتۋرا ەسكەرتكىشتەرى بۇلىنۋدە. كونە ارحيتەكتۋرا ەسكەرتكىشتەرىن بۇلىنۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن فيزيكتەر تەمىر بەتون بلوكتاردىڭ اراسىنا كاۋچۋك بلوكتار سالىنعان كورزينا جاستىقتى اسفالتتالعان جول سالۋدى ۇسىنادى.
وسى ماتەريالداردى فيزيكا پانىنەن «ەركىن جانە ەرىكسىز تەربەلىستەر» تاقىرىبىن وتكەندە قولدانۋعا بولادى.
ءبىز دىبىس الەمىندە ءومىر سۇرەمىز. قاجەتتى سيگنالداردان بوتەن بىزگە ترانسپورتتىڭ، جۇمىس ىستەپ تۇرعان ماشينالاردىڭ جانە بار داۋىسقا قويىلعان اۋديو اپپاراتۋرالاردىڭ ءۇنى اسەر ەتەدى. دەگەنمەن ادام تولىق تىنىشتىقتا ءومىر سۇرە الماس ەدى. ادام دىبىستى تولىق ەستي الادى. بۇل جاپىراق سىبدىرى اقىرىن وينالعان مۋزىكا تاعى باسقالار. قورشاعان ورتاداعى سان الۋان دىبىستىڭ ىشىندە حاوستىق جاعىمسىز ءتۇرى شۋ. شۋمەن ادام بالاسى ەجەلدەن كۇرەسىپ كەلەدى. ماسەلەن، يتالياداعى سيباريس اتتى ەجەلگى گرەك كولونياسىنىڭ تۇرعىندارى ءوز قالاسىندا تۇندە شۋلاۋعا تيىم سالىپ، ۇستاحانا مەن شەبەرحانالاردا قالا سىرتىنا سالعىزاتىن بولعان. قاتتى دىبىس زياندى. شۋ ادامدا قان اينالىمىن بۇزادى، زات الماسۋ وزگەرەدى، اسقازان جاراسىن، گيپەرتونيانى ت. ب. اۋرۋلادى تۋدىرادى. شۋ دەڭگەيىنىڭ نورمالارى بار. ءقاۋىپتى دەڭگەي، اسا ءقاۋىپتى تابالدىرىعى، مەتر بولۋ دەڭگەيى.
راديواكتيۆتىك لاستانۋ ءقاۋپى ۋراننىڭ ىدىراۋ رەاكسياسى اشىلعاننان باستاپ پايدا بولدى. بۇل باسقا لاستانۋ كوزدەرىنە قاراعاندا ەرەكشە بولىپ تابىلادى. راديواكتيۆتى نۋكليدتەردى يادروسى تۇراقسىز حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ زاريادتالعان بولشەكتەر شىعاراتىن قىسقا تولقىندى ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەنۋ دەۋگە بولادى. بيوسفەرادا راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋدىڭ ەكى ءتۇرى بەلگىلى:سىرتتاي جانە ىشتەي ساۋلەلەنۋ. سىرتتاي ساۋلەلەنۋدىڭ كوزى راديواكتيۆتىك نۋكليد ارقاسىندا بولادى. ال، ىشتەي ساۋلەلەنۋ ادام اعزاسىنا سۋ، تاماق جانە اۋا ارقىلى تۇسكەن راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر ارقىلى جۇرەدى. راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋدىڭ ادام اعزاسىنداعى مولشەرىن ايقىنداۋ ءۇشىن رەنتگەننىڭ بيولوگيالىق ەكۆيۆالەنتتىگى (بەر) نەمەسە زيۆەرت (زۆ)ولشەم بىرلىكتەرى پايدالانىلادى. كوپ جاعدايدا راديواكتيۆتى لاستانۋ بيوسفەرادا ادامنىڭ قولىنان جاسالادى دەسەك بولادى. مۇنداي لاستانۋ اتوم ەلەكتروستانسيالارى، يادرولى قوندىرعىسى بار سۋ استى قايىقتارى، ۋران ءوندىرى جانە ت. ب وندىرىستەردە راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ءتيىمسىز قولدانۋدىڭ ناتيجەسىنەن پايدا بولادى. قورعانىس جولدارىن پايدالانۋ زاڭدىلىقتارىن بىلسە جانە ورىنداسا مۇنداي لاستانۋلار ادام اعزاسىنا جانە قورشاعان ورتاعا زيانى بولماس ەدى. وسى ماعلۇماتتاردى «راديواكتيۆتى ساۋلەلەر، بيولوگيالىق اسەرى» تاقىرىبىندا ايتسا وقۋشىلار رادياسيا ۇعىمىنا قوسىمشا مالىمەتتەر الار ەدى.
قازىرگى تاڭدا ەكىنىڭ بىرىندە ۇيالى تەلەفون. وسى تەلەفوننىڭ ادام اعزاسىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن بىلەمىز بە؟ ءقازىر الەم عالىمدارى بۇل تۇرعىدا بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمداماعا كەلە باستادى. ماسەلەن ۇيالى تەلەفون ادامنىڭ زەردەسىن زارداپقا ۇشىراتادى. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مۇلدە جويىلادى. ۇيالى تەلەفونمەن ۇزاق سويلەسكەن ادام اشۋشاڭ مازاسىز كۇيگەلەك بولادى. ۇيالى تەلەفون ەلەكتروماگنيتتىك تولقىننىڭ ورتاسى ەكەنى بەلگىلى. ال ادامنىڭ ءوزى ەلەكتروماگنيتتىك تولقىنداردىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلادى دەسەك قاتە ايتپاعان بولار ەدىك. بارىمىزگە بەلگىلى ءبىزدىڭ قانىمىز تۇزدى وڭ جانە تەرىس يوندار (NaCl). وسىعان سايكەس بىزدە ديففۋزيالىق توك تۋادى. ودان ءارى قانداي پروسەسس جۇرەتىنى بەلگىلى، ەلەكتر توگى، ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس، ودان ءارى اۋرا، بيوپولە ت. ب.
الەمدەگى عالىمدار ۇيالى تەلەفوننىڭ اسەرىنەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلەتىنىنە ەش كۇماندارى جوق ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن 2010 جىلى 500000 ادام ميدان زاقىمدانعان بولسا، كوز اۋرۋىنا شالدىققاندار سانى دا وسىنشا بولاتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى ۇيالى تەلەفوننىڭ اسەرى. قازىرگى تاڭدا بۇل كورسەتكىش جىلىنا 30-50 مىڭ بولىپ وتىر. وسى جايتتاردى بىلە وتىرىپ «ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندار» تاقىرىبىندا ءسوز قوزعاساق بۇنداي كورسەتكىشتەر بولماس ەدى. ارينە بۇل تەلەفوندى قولدانۋعا بولمايدى دەگەن ەمەس. ۇيالى تەلەفوندى قالتادا جۇرەك تۇسىندا بەلدە قوسۋلى كۇيدە ۇستاماۋ، ماشينادا، ليفتىدە جانە مەتاللمەن قورشالعان اۋماقتاردا قولدانباۋ ت. ب سياقتى كەيبىر زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ قاجەت.
فيزيكالىق فاكتورلاردىڭ ءبىرى – جىلۋلىق لاستانۋ. اۋاعا كاسىپورىندار مەن جەكە قوندىرعىلاردا پايدالانىلعان بۋ مەن گازدار ارقىلى جىلۋ ءبولىنىپ، ونىڭ جىلدىق ۇلەسى مىڭداعان قالاعا جەتەدى. ەنەرگيانى پايدالانۋ قارقىنىنىڭ ءوسۋى جىلۋلىق بالانستىڭ ياعني كليماتتىڭ وزگەرۋىنە اكەپ سوعادى. سونىمەن بىرگە قىزدىرۋ كەزىندە اۋاداعى سۋ بۋىمەن كومىرقىشقىل گازىنىڭ مولەكۋلالارى كۇننىڭ قىسقا تولقىندى ساۋلەلەرىن وتكىزەدى دە ونى جۇتىپ الادى، ياعني جەردەن تارالاتىن ۇزىن تولقىندى ساۋلەلەردىڭ 78 پايىزىن ۇستاپ قالادى. مىنە سول سەبەپتى سو2ء-نىڭ اتموسفەراعا تارالۋ مەن اجىراۋىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. «جىلۋ ماشينالارىنىڭ جۇمىس ءپرينسيپى» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا ءمۇعالىم وسىنى ەسكەرگەن ءجون. قورشاعان ورتانىڭ فيزيكالىق لاستانۋىن تۇسىندىرە كەلىپ ءمۇعالىم مىنا شارتتارعا ەرەكشە توقتاعانى دۇرىس: لاستانۋ كوزدەرى، لاستانۋدىڭ تيگىزەتىن زيانى جانە ونىمەن كۇرەس تاسىلدەرى.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسىنە ساباقتان تىس ۋاقىتتاردا دا ورالۋعا بولادى. مىسالى، «فيزيكا جانە قالدىقسىز تەحنولوگيا» اتتى كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرۋعا بولادى.
بارلىق تانىمدىق قىزمەت كەزەڭدەرىندە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قۇراستىرۋ كەلە – كەلە بولادى، باسقا بولەك جالپى ءبىلىم بەرۋ پاندەرىندە وقىتىلادى. ءۇزىلىسسىز ەكولوگيالىق ءبىلىم جۇيەسىندەگى، مەكتەپتەگى بارلىق وقىتۋ – تاربيە پروسەسسى مازمۇنىنداعى، وقىتۋ پاندەرى جانە ينتەگرالدى كۋرس ەكولوگيالىق مادەنيەتكە جانە وقىتۋشىعا باعىت بولىپ، بەرىپ تۇرعان ءپانىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋگە كومەكتەسۋ.
ەكولوگيالىق مادەنيەت بارلىق وقۋشىلاردىڭ ويلارىندا قۇراستىرىلۋى كەرەك، ونى قۇراستىرۋعا مەكتەپكە ۇلكەن جاۋاپتىلىق جاتادى. ەكولوگيالىق مادەنيەت نەگىزى سالاسىنا جاراتىلىستانۋ ءبىلىمى جاتادى، بۇل وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە، قازىرگى زامانعى ادەكۆاتتىق عىلىمي الەم سۋرەتىن قۇراستىرۋ، ەكولوگيالىق ويلاۋ، الەمدىتانۋ، باعالى جوبالار، ەكولوگيا زاڭىن تۇسىنۋگە كومەك كورسەتۋ مۇمكىندىگى، تاجىريبەلى قىزمەتتەر، تابيعاتتى پايدالانۋ.
قاراستىرىلعان ماسەلەنى ساراپتاۋ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ جاراتىلىستانۋ بىلىمىندە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى وقىتۋ جەتىسپەيتىندىگى انىقتالدى.
ەكولوگيالىق مادەنيەت، جالپى ادامزات مادەنيەتىندەگى قۇرامداس بولىگى بولىپ كەلەدى، ادام اراسىنداعى قۇندى قارىم – قاتىناس كولەمى جانە الەۋمەتتى تابيعات ورتاسىنداعى پروسەسستىڭ پايدا بولۋى جانە ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتى جانە مىنەزىن انىقتايدى، باعالى باعىت جۇيەسى پايدا بولادى جانە قوعامنىڭ جاۋاپتىلىق ساتىسى جانە تۇراقتى بيوسفەراداعى جەكە ادامدى ساقتاۋ، ەكولوگيالىق ءىس - ارەكەتتى دالەلدەۋ جانە ادامزات قىزمەتىنىڭ شەشىمىندە جانە بارلىق تۇرلەردە يگەرىلەدى، تابيعاتتى قورعاۋ جانە تانۋمەن بايلانىستى.
ناقتى فاكتىلەرمەن، قىزىقتى مىسالدارمەن فيزيكا ساباعىندا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ ونىڭ پاندىك ءمانىن جان-جاقتى اشۋمەن قوسا وقۋشىلاردىڭ قورشاعان ورتاعا سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى.
تابيعاتتى ايالاۋ، سونىڭ نەگىزىندە يماندىلىققا، ىزگىلىككە باۋلۋ بالا تاربيەسىندەگى ۇلتتىق تامىردان ءنار الىپ، ەكولوگيالىق وي-تۇجىرىمدار بالانىڭ قورشاعان تابيعات ورتاسىمەن جانە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىنداعى قالىپتاسقان عىلىمي ۇعىم تۇسىنىكتەرىمەن بايلانىستىرسا، سوعۇرلىم ءوز تۋعان جەرىن، ەلىن قورعاۋعا، تابيعات بايلىقتارىنا ۇقىپتى قاراۋعا مىندەتتەيدى.
ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. «قازاقستان 2030» ستراتەگياسى
2. «ماتەماتيكا جانە فيزيكا» عىلىمي ادىستەمەلىك جۋرنالدارى 2002-2005 ج
3. مەتوديكا پرەپوداۆانيا فيزيكي ۆ 8-10 كلاسساح سرەدنەي شكولى. چ. 1 ي چ. 2/ ۆ. پ. ورەحوۆ، ا. ۆ. ۋسوۆا، ي. ك تۋرىشيەۆا ي در: پود. رەد. ۆ. پ. ورەحوۆ، ا. ۆ. ۋسوۆا. -م:پروسۆەششەنيە، 1980.
4. «فيزيكا ۆ شكولە» ناۋچنىي مەتوديچەسكيي جۋرنال 1982-1985گ
5. «فيزيكا» پودپيسنايا ناۋچنو-پوپۋليارنايا سەريا 1987گ №1-12
زارينا ەرمەكباي قىزى
فيزيكانى وقىتۋدا ەكولوگيالىق تاربيەنىڭ ءمانى
عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ جەدەل دامۋ بارىسىندا، قوعام مەن تابيعاتتىڭ قارىم-قاتىناس ماسەلەسىندەگى كۇردەلى شيەلەنىستەردى دۇرىس شەشە ءبىلۋ، بۇكىل جەر شارىنىڭ بولاشاعىن، ءاربىر ادامزاتتىڭ ءومىرىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ويتكەنى، ءوندىرىستىڭ دامۋى بارىسىندا تابيعي قورلاردىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىنا، قورشاعان تابيعي ورتانىڭ لاستانۋىنا سەبەپشى بولىپ، جاڭا داعدارىستاردىڭ تۋىنداۋىنا ۇيىتقى بولادى. تابيعات الەمى ادامداردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى. ال، ادامدار تابيعاتسىز ءومىر سۇرە المايدى.
سوڭعى جىلدارداعى مەملەكەتتىك جوسپارلاردى ورىنداۋ، ءوندىرىستى وركەندەتۋ نەگىزگى مىندەتى بولىپ، تابيعاتتى (اۋانى، سۋدى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىن) قورعاپ، يادرولىق جارىلىستار، تابيعات بايلىقتارىن ورىنسىز پايدالانۋ، تابيعاتتى اۋرۋعا ۇشىراتتى. جۇتاتىن اۋامىز، ىشەتىن سۋىمىز، جەيتىن تاماعىمىزدىڭ قۇرامىندا ۋلى زاتتار كوبەيدى. زاۆودتاردان شىعاتىن قالدىقتار سۇزگىدەن دۇرىس وتكىزبەستەن اۋاعا تارالىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە وكپە، راك، جۇرەك، پسيحيكالىق اۋرۋلار سانى كوبەيىپ بارادى. دۇنيە جۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، اۋرۋلاردىڭ 80-90% ىشەتىن اس سۋىنان جانە جۇتاتىن اۋادان تۋىنداپ وتىرعانى كورىنەدى.
قازاقستان ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى مەن ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن، پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان 2030» اتتى ءوز حالقىنا جولداۋىندا ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ، اۋرۋلاردى بولدىرماۋ جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ قاجەتتىگى اتاپ ايتىلعان پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا: «ەكولوگيالىق ناشار احۋال بۇگىندە ادام ءولىمىنىڭ 20%-كە سەبەپ بولىپ وتىر، ول كەيبىر ايماقتاردا جاعدايى مۇنان دا قيىن، وتانداستارىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى ساپاسىز تاماقتانباۋ دا تەرىس دەموگرافيالىق سالدارعا اكەپ سوعادى؛ - دەگەن.
وزون قاباتىنىڭ جۇقارۋى، ۋلى تۇزدى جاڭبىرلاردىڭ جاۋۋى، حيميالىق زاتتارمەن لاستانۋى – ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنەن جاسالعان قاسىرەت بولىپ تابىلادى. تابيعاتتىڭ وسىنداي كۇيگە ۇشىراپ، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن جەرلەرىنىڭ اپات ايماعىنا اينالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ تومەندىگى.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ – ادامزاتتىڭ الدىندا تۇرعان باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. تابيعاتتى قورعاۋ تاقىرىبىمەن جەكە تانىستىرۋدا فيزيكا ساباعىنىڭ دا مۇمكىندىكتەرى كوپ. مۇنىڭ ءوزى فيزيكالىق زاڭدار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن اشىپ، ساباقتىڭ قىزىقتى وتۋىنە سەبەپ بولار ەدى. وقۋشىلارعا تابيعاتتى قورعاۋ قاجەتتىگىن تەحنيكانىڭ قاۋىرت دامۋى وعان ەلەۋلى زيان كەلتىرەتىندىگىن ەسكەرتۋ ورىندى. اۋانىڭ لاستانۋى جونىندە ناقتى فاكتىلەر كەلتىرگەن ءجون. مىسالى جىل سايىن الەمدىك مۇحيتقا ون ميلليون تونناعا جۋىق مۇناي اعىزىلادى. قازىرگى كەزدە اۋا اتموسفەراسىندا گاز تەكتەس جانە قاتتى قوسپالاردىڭ ۇلەسى ەلەۋلى ارتۋدا. دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار اتموسفەراعا جىل سايىن 200-250 ميلليون توننا كۇل جانە 60 ميلليون تونناعا جۋىق كۇكىررتى انگيدريد شىعارادى. نيكەل زاۋىتىنىڭ ەلەكتر بالقىتۋ سەحتارىندا پايدالانىلعان گازدىڭ قۇرامىنىڭ ¾ بولىگىن مەتالل قۇرايدى. مىنە كاسىپورىن تەك اۋانى لاستاپ قانا قويماي باعالى شيكىزاتتان دا ايرىلىپ وتىر.
لاستاۋدىڭ تاعى ءبىر كوزى اۆتوموبيل ترانسپورتى بولىپ تابىلادى. 300ميليوننان استام ىشتەن جاناتىن دۆيگاتەلى بار اۆتوموبيلدەر جىل سايىن اۋاعا ميلليونداعان توننا كۇكىرت جانە ازوت توتىقتارىن، سۋتەكتى كومىر، كومىرتەكتى توتىعىن شىعارادى. مۇنىڭ ءوزى ادامعا ءقاۋىپتى. لاستانۋدىڭ فيزيكالىق فاكتورلارىنا ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس، شۋ، راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋ، ۆيبراسيا، گراۆيتاسيالىق ءورىس جانە ونەركاسىپتىك قوندىرعىلاردىڭ جىلۋى جاتادى.
ۆيبراسيا – ءارتۇرلى مەحانيزمدەر جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. ول جابىق عيبراتتا جۇمىس ىستەيتىن ماشينالار ەكەنى بەلگىلى، وندا ۆيبراسيادان ادامداردى قورعاۋ قاجەت نەمەسە ۆيبراسياسىن اۋىر ترانسپورتتىڭ ءجۇرىسىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان ۆيبراسيادان ارحيتەكتۋرا ەسكەرتكىشتەرى بۇلىنۋدە. كونە ارحيتەكتۋرا ەسكەرتكىشتەرىن بۇلىنۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن فيزيكتەر تەمىر بەتون بلوكتاردىڭ اراسىنا كاۋچۋك بلوكتار سالىنعان كورزينا جاستىقتى اسفالتتالعان جول سالۋدى ۇسىنادى.
وسى ماتەريالداردى فيزيكا پانىنەن «ەركىن جانە ەرىكسىز تەربەلىستەر» تاقىرىبىن وتكەندە قولدانۋعا بولادى.
ءبىز دىبىس الەمىندە ءومىر سۇرەمىز. قاجەتتى سيگنالداردان بوتەن بىزگە ترانسپورتتىڭ، جۇمىس ىستەپ تۇرعان ماشينالاردىڭ جانە بار داۋىسقا قويىلعان اۋديو اپپاراتۋرالاردىڭ ءۇنى اسەر ەتەدى. دەگەنمەن ادام تولىق تىنىشتىقتا ءومىر سۇرە الماس ەدى. ادام دىبىستى تولىق ەستي الادى. بۇل جاپىراق سىبدىرى اقىرىن وينالعان مۋزىكا تاعى باسقالار. قورشاعان ورتاداعى سان الۋان دىبىستىڭ ىشىندە حاوستىق جاعىمسىز ءتۇرى شۋ. شۋمەن ادام بالاسى ەجەلدەن كۇرەسىپ كەلەدى. ماسەلەن، يتالياداعى سيباريس اتتى ەجەلگى گرەك كولونياسىنىڭ تۇرعىندارى ءوز قالاسىندا تۇندە شۋلاۋعا تيىم سالىپ، ۇستاحانا مەن شەبەرحانالاردا قالا سىرتىنا سالعىزاتىن بولعان. قاتتى دىبىس زياندى. شۋ ادامدا قان اينالىمىن بۇزادى، زات الماسۋ وزگەرەدى، اسقازان جاراسىن، گيپەرتونيانى ت. ب. اۋرۋلادى تۋدىرادى. شۋ دەڭگەيىنىڭ نورمالارى بار. ءقاۋىپتى دەڭگەي، اسا ءقاۋىپتى تابالدىرىعى، مەتر بولۋ دەڭگەيى.
راديواكتيۆتىك لاستانۋ ءقاۋپى ۋراننىڭ ىدىراۋ رەاكسياسى اشىلعاننان باستاپ پايدا بولدى. بۇل باسقا لاستانۋ كوزدەرىنە قاراعاندا ەرەكشە بولىپ تابىلادى. راديواكتيۆتى نۋكليدتەردى يادروسى تۇراقسىز حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ زاريادتالعان بولشەكتەر شىعاراتىن قىسقا تولقىندى ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەنۋ دەۋگە بولادى. بيوسفەرادا راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋدىڭ ەكى ءتۇرى بەلگىلى:سىرتتاي جانە ىشتەي ساۋلەلەنۋ. سىرتتاي ساۋلەلەنۋدىڭ كوزى راديواكتيۆتىك نۋكليد ارقاسىندا بولادى. ال، ىشتەي ساۋلەلەنۋ ادام اعزاسىنا سۋ، تاماق جانە اۋا ارقىلى تۇسكەن راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر ارقىلى جۇرەدى. راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋدىڭ ادام اعزاسىنداعى مولشەرىن ايقىنداۋ ءۇشىن رەنتگەننىڭ بيولوگيالىق ەكۆيۆالەنتتىگى (بەر) نەمەسە زيۆەرت (زۆ)ولشەم بىرلىكتەرى پايدالانىلادى. كوپ جاعدايدا راديواكتيۆتى لاستانۋ بيوسفەرادا ادامنىڭ قولىنان جاسالادى دەسەك بولادى. مۇنداي لاستانۋ اتوم ەلەكتروستانسيالارى، يادرولى قوندىرعىسى بار سۋ استى قايىقتارى، ۋران ءوندىرى جانە ت. ب وندىرىستەردە راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ءتيىمسىز قولدانۋدىڭ ناتيجەسىنەن پايدا بولادى. قورعانىس جولدارىن پايدالانۋ زاڭدىلىقتارىن بىلسە جانە ورىنداسا مۇنداي لاستانۋلار ادام اعزاسىنا جانە قورشاعان ورتاعا زيانى بولماس ەدى. وسى ماعلۇماتتاردى «راديواكتيۆتى ساۋلەلەر، بيولوگيالىق اسەرى» تاقىرىبىندا ايتسا وقۋشىلار رادياسيا ۇعىمىنا قوسىمشا مالىمەتتەر الار ەدى.
قازىرگى تاڭدا ەكىنىڭ بىرىندە ۇيالى تەلەفون. وسى تەلەفوننىڭ ادام اعزاسىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن بىلەمىز بە؟ ءقازىر الەم عالىمدارى بۇل تۇرعىدا بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمداماعا كەلە باستادى. ماسەلەن ۇيالى تەلەفون ادامنىڭ زەردەسىن زارداپقا ۇشىراتادى. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مۇلدە جويىلادى. ۇيالى تەلەفونمەن ۇزاق سويلەسكەن ادام اشۋشاڭ مازاسىز كۇيگەلەك بولادى. ۇيالى تەلەفون ەلەكتروماگنيتتىك تولقىننىڭ ورتاسى ەكەنى بەلگىلى. ال ادامنىڭ ءوزى ەلەكتروماگنيتتىك تولقىنداردىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلادى دەسەك قاتە ايتپاعان بولار ەدىك. بارىمىزگە بەلگىلى ءبىزدىڭ قانىمىز تۇزدى وڭ جانە تەرىس يوندار (NaCl). وسىعان سايكەس بىزدە ديففۋزيالىق توك تۋادى. ودان ءارى قانداي پروسەسس جۇرەتىنى بەلگىلى، ەلەكتر توگى، ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس، ودان ءارى اۋرا، بيوپولە ت. ب.
الەمدەگى عالىمدار ۇيالى تەلەفوننىڭ اسەرىنەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلەتىنىنە ەش كۇماندارى جوق ەكەنىن ايتادى. ماسەلەن 2010 جىلى 500000 ادام ميدان زاقىمدانعان بولسا، كوز اۋرۋىنا شالدىققاندار سانى دا وسىنشا بولاتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى ۇيالى تەلەفوننىڭ اسەرى. قازىرگى تاڭدا بۇل كورسەتكىش جىلىنا 30-50 مىڭ بولىپ وتىر. وسى جايتتاردى بىلە وتىرىپ «ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندار» تاقىرىبىندا ءسوز قوزعاساق بۇنداي كورسەتكىشتەر بولماس ەدى. ارينە بۇل تەلەفوندى قولدانۋعا بولمايدى دەگەن ەمەس. ۇيالى تەلەفوندى قالتادا جۇرەك تۇسىندا بەلدە قوسۋلى كۇيدە ۇستاماۋ، ماشينادا، ليفتىدە جانە مەتاللمەن قورشالعان اۋماقتاردا قولدانباۋ ت. ب سياقتى كەيبىر زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ قاجەت.
فيزيكالىق فاكتورلاردىڭ ءبىرى – جىلۋلىق لاستانۋ. اۋاعا كاسىپورىندار مەن جەكە قوندىرعىلاردا پايدالانىلعان بۋ مەن گازدار ارقىلى جىلۋ ءبولىنىپ، ونىڭ جىلدىق ۇلەسى مىڭداعان قالاعا جەتەدى. ەنەرگيانى پايدالانۋ قارقىنىنىڭ ءوسۋى جىلۋلىق بالانستىڭ ياعني كليماتتىڭ وزگەرۋىنە اكەپ سوعادى. سونىمەن بىرگە قىزدىرۋ كەزىندە اۋاداعى سۋ بۋىمەن كومىرقىشقىل گازىنىڭ مولەكۋلالارى كۇننىڭ قىسقا تولقىندى ساۋلەلەرىن وتكىزەدى دە ونى جۇتىپ الادى، ياعني جەردەن تارالاتىن ۇزىن تولقىندى ساۋلەلەردىڭ 78 پايىزىن ۇستاپ قالادى. مىنە سول سەبەپتى سو2ء-نىڭ اتموسفەراعا تارالۋ مەن اجىراۋىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. «جىلۋ ماشينالارىنىڭ جۇمىس ءپرينسيپى» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا ءمۇعالىم وسىنى ەسكەرگەن ءجون. قورشاعان ورتانىڭ فيزيكالىق لاستانۋىن تۇسىندىرە كەلىپ ءمۇعالىم مىنا شارتتارعا ەرەكشە توقتاعانى دۇرىس: لاستانۋ كوزدەرى، لاستانۋدىڭ تيگىزەتىن زيانى جانە ونىمەن كۇرەس تاسىلدەرى.
قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسىنە ساباقتان تىس ۋاقىتتاردا دا ورالۋعا بولادى. مىسالى، «فيزيكا جانە قالدىقسىز تەحنولوگيا» اتتى كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرۋعا بولادى.
بارلىق تانىمدىق قىزمەت كەزەڭدەرىندە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قۇراستىرۋ كەلە – كەلە بولادى، باسقا بولەك جالپى ءبىلىم بەرۋ پاندەرىندە وقىتىلادى. ءۇزىلىسسىز ەكولوگيالىق ءبىلىم جۇيەسىندەگى، مەكتەپتەگى بارلىق وقىتۋ – تاربيە پروسەسسى مازمۇنىنداعى، وقىتۋ پاندەرى جانە ينتەگرالدى كۋرس ەكولوگيالىق مادەنيەتكە جانە وقىتۋشىعا باعىت بولىپ، بەرىپ تۇرعان ءپانىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋگە كومەكتەسۋ.
ەكولوگيالىق مادەنيەت بارلىق وقۋشىلاردىڭ ويلارىندا قۇراستىرىلۋى كەرەك، ونى قۇراستىرۋعا مەكتەپكە ۇلكەن جاۋاپتىلىق جاتادى. ەكولوگيالىق مادەنيەت نەگىزى سالاسىنا جاراتىلىستانۋ ءبىلىمى جاتادى، بۇل وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە، قازىرگى زامانعى ادەكۆاتتىق عىلىمي الەم سۋرەتىن قۇراستىرۋ، ەكولوگيالىق ويلاۋ، الەمدىتانۋ، باعالى جوبالار، ەكولوگيا زاڭىن تۇسىنۋگە كومەك كورسەتۋ مۇمكىندىگى، تاجىريبەلى قىزمەتتەر، تابيعاتتى پايدالانۋ.
قاراستىرىلعان ماسەلەنى ساراپتاۋ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ جاراتىلىستانۋ بىلىمىندە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى وقىتۋ جەتىسپەيتىندىگى انىقتالدى.
ەكولوگيالىق مادەنيەت، جالپى ادامزات مادەنيەتىندەگى قۇرامداس بولىگى بولىپ كەلەدى، ادام اراسىنداعى قۇندى قارىم – قاتىناس كولەمى جانە الەۋمەتتى تابيعات ورتاسىنداعى پروسەسستىڭ پايدا بولۋى جانە ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتى جانە مىنەزىن انىقتايدى، باعالى باعىت جۇيەسى پايدا بولادى جانە قوعامنىڭ جاۋاپتىلىق ساتىسى جانە تۇراقتى بيوسفەراداعى جەكە ادامدى ساقتاۋ، ەكولوگيالىق ءىس - ارەكەتتى دالەلدەۋ جانە ادامزات قىزمەتىنىڭ شەشىمىندە جانە بارلىق تۇرلەردە يگەرىلەدى، تابيعاتتى قورعاۋ جانە تانۋمەن بايلانىستى.
ناقتى فاكتىلەرمەن، قىزىقتى مىسالدارمەن فيزيكا ساباعىندا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ ونىڭ پاندىك ءمانىن جان-جاقتى اشۋمەن قوسا وقۋشىلاردىڭ قورشاعان ورتاعا سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى.
تابيعاتتى ايالاۋ، سونىڭ نەگىزىندە يماندىلىققا، ىزگىلىككە باۋلۋ بالا تاربيەسىندەگى ۇلتتىق تامىردان ءنار الىپ، ەكولوگيالىق وي-تۇجىرىمدار بالانىڭ قورشاعان تابيعات ورتاسىمەن جانە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىنداعى قالىپتاسقان عىلىمي ۇعىم تۇسىنىكتەرىمەن بايلانىستىرسا، سوعۇرلىم ءوز تۋعان جەرىن، ەلىن قورعاۋعا، تابيعات بايلىقتارىنا ۇقىپتى قاراۋعا مىندەتتەيدى.
ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. «قازاقستان 2030» ستراتەگياسى
2. «ماتەماتيكا جانە فيزيكا» عىلىمي ادىستەمەلىك جۋرنالدارى 2002-2005 ج
3. مەتوديكا پرەپوداۆانيا فيزيكي ۆ 8-10 كلاسساح سرەدنەي شكولى. چ. 1 ي چ. 2/ ۆ. پ. ورەحوۆ، ا. ۆ. ۋسوۆا، ي. ك تۋرىشيەۆا ي در: پود. رەد. ۆ. پ. ورەحوۆ، ا. ۆ. ۋسوۆا. -م:پروسۆەششەنيە، 1980.
4. «فيزيكا ۆ شكولە» ناۋچنىي مەتوديچەسكيي جۋرنال 1982-1985گ
5. «فيزيكا» پودپيسنايا ناۋچنو-پوپۋليارنايا سەريا 1987گ №1-12
You Might Also Like
-
ويىن ەلەمەنتتەرى ارقىلى پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردىڭ تانىمدىق ىس-ارەكەتتەرى مەن سوزدىك قورلارىن دامىتۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى
-
ادامدى تاربيەلەۋ – دەمەك ونىڭ ەرتەڭگى
