عاجايىپ قالا - اقتوبە
عاجايىپ قالا - اقتوبە
ساباقتىڭ تاقىرىبى: عاجايىپ قالا - اقتوبە
ساباقتىڭ ماقساتى: اقتوبە قالاسىنىڭ كورىكتى جەرلەرىمەن تانىستىرۋ جانە وقۋشىلار بويىندا ۇلتجاندىلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى
I ءبولىم اقتوبە كەلبەتى
II ءبولىم قازاقستان جەرىندەگى ءتاج - ماحال
III ءبولىم تۋريزمگە ۇلەسى
I ءبولىم اقتوبە كەلبەتى
ايتەكە بي اۋدانى اقتوبە وبلىسىنىڭ سولتۇستىك – شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان. اۋدان ايماعى 36، 9 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. اكىمشىلىككە قاراستى اۋدان 15 اۋىلدىق وكرۋگكە بولىنەدى. اۋداندا 37 ەلدى مەكەن بار. اۋدان ورتالىعى كومسومول دەپ اتالادى، وبلىس ورتالىعى اقتوبە قالاسىنان 320 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. اۋدان ايماعى ارقىلى « اقتوبە – استانا» تەمىر جولى وتەدى.
العا اۋدانى: باتىر بابا رۋحى جەبەگەن. العا اۋدانى اقتوبە قالاسىنان وڭتۇستىككە قاراي 45 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. اۋداننىڭ كولەمى – 7، 5 مىڭ شارشى مەتر. اكىمشىلىك ورتالىعى – العا قالاسى. العا اۋدانى ارقىلى تەمىرجول جانە « اقتوبە – استراحان» اۆتوكولىك جولى وتەدى. اۋدان تەرريتورياسىنان وڭتۇستىكتەن سولتۇستىكتە ەلەك وزەنى، ۇلكەن قوبدا سالاسى سارىقوبدا وزەن اعادى.
ىرعىز اۋدانى: سان تاراۋى تاريحى تارقاتىلعان. ىرعىزدىڭ ىرگەتاسى 1845 جىلى قالانىپ، اۋەلگىدە ورال اسكەري بەكىنىسى دەپ اتالدى. 1868 جىلى ورال بەكىنىسى نەگىزىندە ىرعىز ۋەزى قۇرىلىپ، سول ۋاقىتتان باستاپ بەكىنىس ىرعىز وزەنىنىڭ اتاۋىمەن ىرعىز قالاسى دەپ اتالىندى. ىرعىز سولتۇستىگىندە قوستاناي شىعىسىندا قاراعاندى، وڭتۇستىگىندە قىزىلوردا وبلىستارىمەن شەكتەسكەن.
بايعانين اۋدانى: جەم – ساعىزدىڭ ساعاسى. اقتوبە وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك - باتىسىندا ورنالاسقان، جالپى جەر كولەمى – 6 ميلليون گەكتار. سولتۇستىك – شىعىسىندا مۇعالجار، وڭتۇستىك – شىعىسىندا شالقار اۋدانىمەن، وڭتۇستىگىندە قاراقالپاقستانمەن شەكتەسەدى. اۋدان 1928 جىلى ءوز الدىنا بولەكتەنگەنشە، اقتوبە گۋبەرنياسى، ورال وبىلىسى، تەمىر ۋەزىنە قاراعان. اۋدان 1940 جىلعا دەيىن تابىن اۋدانى بولىپ اتالىپ كەلدى.
مارتوك اۋدانى اقتوبە وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. اۋدان سولتۇستىگىندە رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ورىنبور وبىلىسىمەن، وڭتۇستىك – باتىسىندا قوبدا، وڭتۇستىك – شىعىسىندا العا اۋدانىمەن جانە سولتۇستىك – شىعىس جاعىندا قارعالى اۋدانىمەن شەكتەسەدى. اۋدان اۋماعىندا ەكى اقبالشىق كارەرى بار: اقسۋ جانە قاراتوعاي.
مۇعالجار اۋدانى: 8 تاۋ، 10 وزەن جانە مول قازىنا. اۋدان جەرى تاۋلى، قىراتتى كەلەدى. شىعىسىندا مۇعالجار تاۋى، باتىسىندا ورال تاۋىنىڭ ءۇستىرت – تەرىنەن تۇرادى. ءابسوليۋتتى بيىكتىگى 250 – 630 مەترگە دەيىن جەتەدى. وزەندەرى: جەم، ەلەك، تەمىر، اقسۋ. كولدەرى: قامىستىكول، قاراكول، سابىندىكول، ساركول.
تەمىر اۋدانى: مۇنايلى مەكەن. اۋدان مۇعالجار، بايعانين، ويىل، قوبدا اۋداندارىمەن شەكتەسەدى. ىرگەسى بەكىنىس رەتىندە قالانىپ جانە ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولىپ قۇرىلعان تەمىر 1962 – 1963 جىلدارى اۋدان ورتالىعى بولدى. 1972 جىلدان باستاپ اۋدان ورتالىعى شۇبارقۇدىق بولدى.
شالقار اۋدانى: ءزامزام سۋدىڭ وتانى. شالقار ءوڭىرىنىڭ تابيعاتى شولەيتتى بولعانىمەن ءىرى – ۇساقتى ءبىراز وزەن – كولدەرى بار: شالقار قالاسى ىرگەسىندەگى شالقار كولى، ەسكى شالقار. اعىندى كول تەڭىز دەڭگەيىنەن 164، 2 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. دەڭگەيى وزگەرىپ تۇرادى. سۋى تۇششى.
قوبدا اۋدانى: قوبىلاندى باتىر مەكەنى. اۋدان 1933 جىلى قۇرىلعان. 1921 – 1930 جىلدارى ارالىعىندا اقتوبە گۋبەرنياسى ۋەزى قۇرامىندا بولعان. سولتۇستىك – باتىسىندا رەسەيمەن شەكتەسەدى. اقتوبەدەن 110 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان.
حرومتاۋ اۋدانى: حروم مەكەنى.
اۋدان ورتالىعى – حرومتاۋ. قالانىڭ ىرگەتاسى 1940 جىلى قالانعان. 1967 جىلى قالا مارتەبەسىن العان. مۇعالجار تاۋىنىڭ سولتۇستىك بولىگى مەن تورعاي ءۇستىرتىنىڭ شامالى بولىگىن الىپ جاتىر.
ويىل اۋدانى: ويىل جارمەڭكەسى. 1918 جىلى الاشوردالىقتارعا وبلىس ورتالىعى بولعان. 1921 جىلى اۋدان اتاندى. اقتوبەدەن 270 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ويىل جارمەڭكەسى XIX عاسىردا جىلىنا ەكى رەت جۇمىس اتقارعان.
II ءبولىم قازاقستان جەرىندەگى ءتاج - ماحال
اقتوبەنىڭ اق مەشىتى.
بۇل – بىرەگەي، ەرەكشە سالتاناتى اسقان، تاڭعاجايىپ مەشىت. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە مۇنداي ۇلگىدەگى مەشىت جوق. التىن جالاتقان ۇلكەن كۇمبەزى جانە ءتورت مۇنارلى كىشى كۇمبەزى بار، قابىرعالارىن اق ءمارمار تاسپەن قاپتاعان، تەرەزەلەرىنە دەيىن التىن تۇستەس مەشىت ەرەكشە اسەم كورىنەدى. نامازحانا ەدەنىنەن كۇمبەزگە دەيىنگى بيىكتىك – 26 مەتر. كۇمبەزدىڭ ىشكى جاعىندا شاڭىراق سىقىلدى سالىنعان ورنەگى بار. بۇل دا عالامات. ونىڭ سالتاناتىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس، التىنمەن اپتالعان كۇمبەز، ونىڭ ورنەگى اسپالى شامداردىڭ شۇعىلاسىمەن عاجايىپ نۇرلانادى.
III ءبولىم تۋريزمگە ۇلەسى
اقتوبە دالاسىنىڭ ءتوسى تاستارمەن بايلانىستى تاريحي شەجىرەلەردى دە قامتيدى. سىنتاس، ءىزتاس، ازبارتاس، ءۇيتاس، تاڭبالىتاس، كوشتاس، مەڭگىرتاس، بالبالتاس، قۇلىپتاس، ساندىقتاس، قويتاس، بەستاس، بەسىكتاس، ءۇشتاس بولىپ كەتە بەرەدى. تاستاردىڭ ءبىرى ۇڭىلگەندە ەپتەپ سىر شەرتكەندەي بولسا، ەندى ءبىرى جۇمباق دۇنيەسىنىڭ سىرلارىن الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
ەلباسى اتىنداعى ساياباق
اقتوبە قالاسىنداعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اتىنداعى ورتالىق مادەنيەت جانە دەمالىس ساياباعىنىڭ جالپى كولەمى – 42 گەكتار. بۇعان دەيىن دە اقتوبەلىكتەر مەن قالا قوناقتارىنىڭ سۇيىكتى مەكەنىنە اينالعان بۇل جەر بۇگىندە ادام تانىماستاي بولىپ وزگەردى. اۋماعى تەمىر اۋلامەن قورشالىپ، كىرە بەرىسى جاڭارتىلعان. كوپجىلدىق اعاشتار وتىرعىزىلعان. ساياباقتىڭ ءدال ورتاسىندا ۇلكەن سۋبۇرقاق ورناتىلعان. ال ودان ءسال ارىرەكتە ورنالاسقان بيىكتىگى 91 مەتر بولاتىن تۋتۇعىردا ەلىمىزدىڭ كوك بايراعى جەلبىرەيدى. ساياباقتىڭ وڭ جاعىندا جاساندى كول بار، ونىڭ ۇستىنەن كەرىلگەن اسەم كوپىر دە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: عاجايىپ قالا - اقتوبە
ساباقتىڭ ماقساتى: اقتوبە قالاسىنىڭ كورىكتى جەرلەرىمەن تانىستىرۋ جانە وقۋشىلار بويىندا ۇلتجاندىلىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى
I ءبولىم اقتوبە كەلبەتى
II ءبولىم قازاقستان جەرىندەگى ءتاج - ماحال
III ءبولىم تۋريزمگە ۇلەسى
I ءبولىم اقتوبە كەلبەتى
ايتەكە بي اۋدانى اقتوبە وبلىسىنىڭ سولتۇستىك – شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان. اۋدان ايماعى 36، 9 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. اكىمشىلىككە قاراستى اۋدان 15 اۋىلدىق وكرۋگكە بولىنەدى. اۋداندا 37 ەلدى مەكەن بار. اۋدان ورتالىعى كومسومول دەپ اتالادى، وبلىس ورتالىعى اقتوبە قالاسىنان 320 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. اۋدان ايماعى ارقىلى « اقتوبە – استانا» تەمىر جولى وتەدى.
العا اۋدانى: باتىر بابا رۋحى جەبەگەن. العا اۋدانى اقتوبە قالاسىنان وڭتۇستىككە قاراي 45 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. اۋداننىڭ كولەمى – 7، 5 مىڭ شارشى مەتر. اكىمشىلىك ورتالىعى – العا قالاسى. العا اۋدانى ارقىلى تەمىرجول جانە « اقتوبە – استراحان» اۆتوكولىك جولى وتەدى. اۋدان تەرريتورياسىنان وڭتۇستىكتەن سولتۇستىكتە ەلەك وزەنى، ۇلكەن قوبدا سالاسى سارىقوبدا وزەن اعادى.
ىرعىز اۋدانى: سان تاراۋى تاريحى تارقاتىلعان. ىرعىزدىڭ ىرگەتاسى 1845 جىلى قالانىپ، اۋەلگىدە ورال اسكەري بەكىنىسى دەپ اتالدى. 1868 جىلى ورال بەكىنىسى نەگىزىندە ىرعىز ۋەزى قۇرىلىپ، سول ۋاقىتتان باستاپ بەكىنىس ىرعىز وزەنىنىڭ اتاۋىمەن ىرعىز قالاسى دەپ اتالىندى. ىرعىز سولتۇستىگىندە قوستاناي شىعىسىندا قاراعاندى، وڭتۇستىگىندە قىزىلوردا وبلىستارىمەن شەكتەسكەن.
بايعانين اۋدانى: جەم – ساعىزدىڭ ساعاسى. اقتوبە وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك - باتىسىندا ورنالاسقان، جالپى جەر كولەمى – 6 ميلليون گەكتار. سولتۇستىك – شىعىسىندا مۇعالجار، وڭتۇستىك – شىعىسىندا شالقار اۋدانىمەن، وڭتۇستىگىندە قاراقالپاقستانمەن شەكتەسەدى. اۋدان 1928 جىلى ءوز الدىنا بولەكتەنگەنشە، اقتوبە گۋبەرنياسى، ورال وبىلىسى، تەمىر ۋەزىنە قاراعان. اۋدان 1940 جىلعا دەيىن تابىن اۋدانى بولىپ اتالىپ كەلدى.
مارتوك اۋدانى اقتوبە وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. اۋدان سولتۇستىگىندە رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ورىنبور وبىلىسىمەن، وڭتۇستىك – باتىسىندا قوبدا، وڭتۇستىك – شىعىسىندا العا اۋدانىمەن جانە سولتۇستىك – شىعىس جاعىندا قارعالى اۋدانىمەن شەكتەسەدى. اۋدان اۋماعىندا ەكى اقبالشىق كارەرى بار: اقسۋ جانە قاراتوعاي.
مۇعالجار اۋدانى: 8 تاۋ، 10 وزەن جانە مول قازىنا. اۋدان جەرى تاۋلى، قىراتتى كەلەدى. شىعىسىندا مۇعالجار تاۋى، باتىسىندا ورال تاۋىنىڭ ءۇستىرت – تەرىنەن تۇرادى. ءابسوليۋتتى بيىكتىگى 250 – 630 مەترگە دەيىن جەتەدى. وزەندەرى: جەم، ەلەك، تەمىر، اقسۋ. كولدەرى: قامىستىكول، قاراكول، سابىندىكول، ساركول.
تەمىر اۋدانى: مۇنايلى مەكەن. اۋدان مۇعالجار، بايعانين، ويىل، قوبدا اۋداندارىمەن شەكتەسەدى. ىرگەسى بەكىنىس رەتىندە قالانىپ جانە ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولىپ قۇرىلعان تەمىر 1962 – 1963 جىلدارى اۋدان ورتالىعى بولدى. 1972 جىلدان باستاپ اۋدان ورتالىعى شۇبارقۇدىق بولدى.
شالقار اۋدانى: ءزامزام سۋدىڭ وتانى. شالقار ءوڭىرىنىڭ تابيعاتى شولەيتتى بولعانىمەن ءىرى – ۇساقتى ءبىراز وزەن – كولدەرى بار: شالقار قالاسى ىرگەسىندەگى شالقار كولى، ەسكى شالقار. اعىندى كول تەڭىز دەڭگەيىنەن 164، 2 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. دەڭگەيى وزگەرىپ تۇرادى. سۋى تۇششى.
قوبدا اۋدانى: قوبىلاندى باتىر مەكەنى. اۋدان 1933 جىلى قۇرىلعان. 1921 – 1930 جىلدارى ارالىعىندا اقتوبە گۋبەرنياسى ۋەزى قۇرامىندا بولعان. سولتۇستىك – باتىسىندا رەسەيمەن شەكتەسەدى. اقتوبەدەن 110 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان.
حرومتاۋ اۋدانى: حروم مەكەنى.
اۋدان ورتالىعى – حرومتاۋ. قالانىڭ ىرگەتاسى 1940 جىلى قالانعان. 1967 جىلى قالا مارتەبەسىن العان. مۇعالجار تاۋىنىڭ سولتۇستىك بولىگى مەن تورعاي ءۇستىرتىنىڭ شامالى بولىگىن الىپ جاتىر.
ويىل اۋدانى: ويىل جارمەڭكەسى. 1918 جىلى الاشوردالىقتارعا وبلىس ورتالىعى بولعان. 1921 جىلى اۋدان اتاندى. اقتوبەدەن 270 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ويىل جارمەڭكەسى XIX عاسىردا جىلىنا ەكى رەت جۇمىس اتقارعان.
II ءبولىم قازاقستان جەرىندەگى ءتاج - ماحال
اقتوبەنىڭ اق مەشىتى.
بۇل – بىرەگەي، ەرەكشە سالتاناتى اسقان، تاڭعاجايىپ مەشىت. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە مۇنداي ۇلگىدەگى مەشىت جوق. التىن جالاتقان ۇلكەن كۇمبەزى جانە ءتورت مۇنارلى كىشى كۇمبەزى بار، قابىرعالارىن اق ءمارمار تاسپەن قاپتاعان، تەرەزەلەرىنە دەيىن التىن تۇستەس مەشىت ەرەكشە اسەم كورىنەدى. نامازحانا ەدەنىنەن كۇمبەزگە دەيىنگى بيىكتىك – 26 مەتر. كۇمبەزدىڭ ىشكى جاعىندا شاڭىراق سىقىلدى سالىنعان ورنەگى بار. بۇل دا عالامات. ونىڭ سالتاناتىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس، التىنمەن اپتالعان كۇمبەز، ونىڭ ورنەگى اسپالى شامداردىڭ شۇعىلاسىمەن عاجايىپ نۇرلانادى.
III ءبولىم تۋريزمگە ۇلەسى
اقتوبە دالاسىنىڭ ءتوسى تاستارمەن بايلانىستى تاريحي شەجىرەلەردى دە قامتيدى. سىنتاس، ءىزتاس، ازبارتاس، ءۇيتاس، تاڭبالىتاس، كوشتاس، مەڭگىرتاس، بالبالتاس، قۇلىپتاس، ساندىقتاس، قويتاس، بەستاس، بەسىكتاس، ءۇشتاس بولىپ كەتە بەرەدى. تاستاردىڭ ءبىرى ۇڭىلگەندە ەپتەپ سىر شەرتكەندەي بولسا، ەندى ءبىرى جۇمباق دۇنيەسىنىڭ سىرلارىن الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
ەلباسى اتىنداعى ساياباق
اقتوبە قالاسىنداعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اتىنداعى ورتالىق مادەنيەت جانە دەمالىس ساياباعىنىڭ جالپى كولەمى – 42 گەكتار. بۇعان دەيىن دە اقتوبەلىكتەر مەن قالا قوناقتارىنىڭ سۇيىكتى مەكەنىنە اينالعان بۇل جەر بۇگىندە ادام تانىماستاي بولىپ وزگەردى. اۋماعى تەمىر اۋلامەن قورشالىپ، كىرە بەرىسى جاڭارتىلعان. كوپجىلدىق اعاشتار وتىرعىزىلعان. ساياباقتىڭ ءدال ورتاسىندا ۇلكەن سۋبۇرقاق ورناتىلعان. ال ودان ءسال ارىرەكتە ورنالاسقان بيىكتىگى 91 مەتر بولاتىن تۋتۇعىردا ەلىمىزدىڭ كوك بايراعى جەلبىرەيدى. ساياباقتىڭ وڭ جاعىندا جاساندى كول بار، ونىڭ ۇستىنەن كەرىلگەن اسەم كوپىر دە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر.
You Might Also Like
-
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ماسا» جيناعىنا تالداۋ
