عاسىرعا جول
(ايبەرگەنوۆ تۋرالى ويلار)
قازاق پوەزياسىنىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا ولەڭ-جىردىڭ قۇدىرەتتى وكىلدەرى مەن عۇمىرلى ادامدارى بار. ولاردىڭ عۇمىرى ۋاقىتپەن، زامانا ەكپىنىمەن ولشەنبەيدى. ولار ءار ۇرپاقپەن، ءار كەزەڭمەن بىرگە جاسايدى. بىرگە قايعىرادى، بىرگە قۋانادى. ءار كەزەڭنىڭ ۇرپاعى سول عۇمىرلىلار قالدىرىپ كەتكەن جۇرەك ءۇنى — جىر جولدارىنا ۇڭىلەدى. سىرلاسادى. الماعايىپ زاماننىڭ شىتىرمان ساتتەرىندە تۇيىققا تىرەلسە، شەشىمىن تابا الماعان قۇپيالاردان باسى قاتسا، سونىڭ بارىنە سەزىمدى شۋماقتاردان جاۋاپ ىزدەيدى. سول وتكەن اقپا-توكپە جىردىڭ ۇندەستىگىنە تاڭدانادى؛ تاڭدانا وتىرىپ، جاۋىنسىز جازداعى توپىراقتاي كەبىرتەك تارتا باستاعا رۋحاني بولمىسىنا ءنار الادى. قۋاتتانادى. سونداي عۇمىرلىلاردىڭ ءبىرى — تولەگەن ايبەرگەنوۆ. انا-جىردىڭ تالاي جىل تولعاقتان كەيىن ومىرگە اكەلگەن، كەشەڭ كۇزدىڭ بۇلىڭعىر اسپانىنداعى جارقىلىمەن دۇنيەنى ەلەڭ ەتكىزەر جالقى نايزاعايداي پەرزەنتى ول.
شىن اقىن قارتايمايدى: ءوز توپىراعىندا ۇرپاقتار الماسقان سايىن ول دا قايتا جاڭعىرىپ جاسارادى، ءار كوكتەمدە ءبۇر اتقان اققايىڭداي، جاسىل جاپىراعىن قايتا جايادى — وسىلايشا جەر ۇستىندە ۋاقىتپەن بىرگە عۇمىر كەشەر تۇلعالار عاسىرلار جۇرەگىنە جول شەگەدى.
1937 جىلى قاراقالپاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قوڭىرات اۋدانى، «قوڭىرات» سوۆحوزىنىڭ چكالوۆ بولىمشەسىندە ءومىر ەسىگىن اشقان تولەگەن تاشكەنت قالاسىندا جوعارى ءبىلىم العاننان كەيىن قاراقالپاق توپىراعىندا ەڭبەك ەتىپ، اقىرى:
«بۇگىن عوي جاڭبىرلاتىپ جاقىن كەلدىم،
ۇزاسام، تاڭدايىما تاتىر دەمىڭ.
قاعىلەز قارا بالا بولعانىممەن،
جۇرەگىم كادىمگىدەي اقىن مەنىڭ!
قالايشا ارمان ساعان ەلتىمەسىن،
داۋسىن قازدى اسپاننىڭ كەلتىرەسىڭ.
كەتپەسەم بولماس ەندى الماتىما،
سەن مەنى ورتەي-ورتەي ولتىرەرسىڭ!» —
دەپ قاراقالپاق جۇرتىنىڭ سۇلۋلارىمەن قوش ايتىسىپ، قازاقتىڭ اتىشۋلى ونەر دۇلدۇلدەرى باس قوسقان استاناسىنا كەلمەسە، جىر كەرۋەنىنەن قالىپ قويارداي، شيەتتەي سابيلەرىن كەۋدەسىنە باسىپ،
«دۇنيەنى نۇرلى كىرپىگىڭ
قاماستىرعاندا مەنى ويلا،
تالدارعا كوكتەم بۇرتىگىن
جاڭا اشتىرعاندا مەنى ويلا»، —
دەپ قوسىلعان جارى ءۇرنيساسىن قولتىقتاپ، جيىرما جەتى جاسىندا كوكىرەگى تولى كۇمبىر جىرلارىن قوڭىراۋلاتىپ الماتىعا كەلگەندە، استانانىڭ اسەم كوشەلەرىنىڭ و شەتى مەن بۇل شەتىنە كوكتەمگى بۇلتتاي سابىلىپ جۇرگەندە، قاسكەلەڭنىڭ تاستارى تابانىندا جارقىلداپ، جاقۇت-جىر دەگەندە جۇرەگىمەن ەلەڭدەگەن ءار جانعا كوكىرەگىنەن بۇرقىراعان بۇلا شۋماقتاردى كوشەدە تۇرا قالىپ وقىپ جۇرگەندە، تالعامپاز ورتا تاڭداي قاعا قالعان جوق. ول القالى جيىنداردىڭ سالتاناتتى پرەزيديۋمدارىندا وتىرىپ تا ۇلگەرگەن ەمەس. قارا شاڭىراق تەاترلاردىڭ سامالا زالدارىندا اۆتورلىق كەش وتكىزۋگە دە شاماسى كەلمەدى. كەيبىرەۋلەر «سەنىڭ جاۋىڭ — مەنىڭ جاۋىم» دەيتىندەي، تولەگەن ادەبي ورتادا بىرەۋلەردى جەك كورىپ تە ۇلگەرگەن جوق.
توپىراق قىزۋىنىڭ قۇدىرەتىن العاش سەزىندىرگەن تۋعان جەر، اققۋ مويىن ارۋاناسى بوزداسا، ومىراۋدى شەرگە تولتىرار، بۇل دۇنيەدە ساعىنىش پەن اڭساۋدىڭ اڭسارىڭ اۋعان قۇشتارلىعىن ەڭ العاش تاتتىرعان ورتادان ۇدەرە كوشىپ قوش ايتىسۋ — ادام بالاسى ءۇشىن قاسىرەتتەي قيىن. ال اقىن ءۇشىن ءتىپتى وڭاي ەمەس. ءبىراق قازاق جىرىنىڭ ءدۇبىرلى بايگە الاڭىنداي كورىنەتىن الماتى اقىننىڭ جان الەمىنە اتوي سالۋىن قويمايدى.
«الىستى بارام ارمان قىپ،
اۋىرىڭ بولسا، ارت، ءومىر!
جولىنا جىردىڭ قۇربان قىپ
باسىمدى تىكتىم، ايتەۋىر!
سەنىمگە مەنى بولەگەن
جانداردىڭ مىناۋ الدىندا،
قادىرمەن دوس ەڭ، و ولەڭ،
ۇياتقا مەنى قالدىرما!» —
دەپ، قيماي قينالىپ، تەڭسەلگەن اقجارما كوڭىلمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ كوڭىلى جىتىك، قىلاڭ ەتكەن جۇيرىك بولسا ءمۇلت جىبەرمەي كوزى شالاتىن زيالى قاۋىمى الدىنان كۇتىپ تۇرعانداي، ايالى الاقانداردىڭ قىزۋى شابىتىن شارىقتاتارداي سەزىممەن استاناعا كەلىپ ەدى. ۇلكەن قالانىڭ حيكمەتكە تولى تىرلىك قاراكەتى ۇلكەندى ۇگىپ، كىشىنى كومىپ جىبەرەتىن اجداھانىڭ اۋزىنداي ومىرىندە قاعىلەز قارا بالانىڭ لاپىلداعان بولمىسى الدەبىر كۇندەلىكتى قۇبىلىستاي كورىنگەن دە قويعان. اۋەلى پاتەر ىزدەپ، ودان جۇمىس ىزدەپ سابىلعان تولەگەن، سوندا دا مۇڭايماي، الماتىسىنىڭ تاۋى مەن تاسى دا ونىڭ جىرلارىن ۇعاتىنداي قۋاندى، كوشەسىندە تۇرا قالىپ، ولەڭدەرىن جاتقا وقىدى.
اقىن جانىنا جاراتىلىستىڭ ۇلى كۇشى باسشىلىق ەتەدى. تولەگەن ايبەرگەنوۆتى دە قازاقستانعا باستاپ كەلگەن سول كۇش. ولاي دەيتىنىم وسىندا تولەگەن اقىننىڭ جاڭا شىرقاۋ كەزەڭى باستالدى. وعان ءبىرىنشى سەبەپ بولعان كومپوزيتور، سول جىلدارى دالا قازاعى دا، قالا قازاعى دا باستارى قوسىلا كەتسە، اندەرىن شىرقاپ شاتتاناتىن ءشامشى قالداياقوۆپەن بىرگە گۋريەۆ، ماڭعىستاۋ ايماقتارىنا ساپارعا شىعۋى ەدى. سول ساپار قازاق پوەزياسىنا ەكپىنى تىڭ، ورنەگى ەرەك جىرلار لەگىن اكەلدى.
«كەزىم مەنىڭ!
جاتىرسىڭ جىراقتى اشىپ،
قىزىل گۇلدى بارادى قىر اپ قاشىپ.
جيىرماسىنشى عاسىر ءجۇر ماڭعىستاۋدا
مۇنارالار باسىنا شىراق تاسىپ!»
زامان جايلى، كەزەڭ مەن ادامزاتتىڭ ەرجۇرەك ۇرپاعىنىڭ قۋاتى جايلى تولەگەنگە دەيىن نە كەيىن مۇنداي ەكپىن، مۇنداي ورنەكپەن ەشكىم جىرلاعان جوق. قىزىل گۇلدى قىرلار قاشىقتاپ بارادى دەپ تەك قۋاتتى دا باتىل اقىن ايتا الادى.
«كىم كورگەن بۇرىن تابيعات تارتقان بۇل سىيدى،
ارمان دا مۇنداي بولادى ەكەن-اۋ اق زاڭعار!
مىنا ءبىر كۇيدەن سىڭسيدى
جۇرەگى مەرۋەرت ۆوكزالدار.
الدىڭنان سەنىڭ قالالار ءوتىپ جاتادى
ءتىزىلىپ اعىپ قاز-قاتار.
قۇرمانعازى مەن جەز بارماق دينا وتانى
كورە بىلمەگەن كوزگە تار!» —
دەپ، داڭق پەن داكپىرتقا ەلەڭدەي بەرمەيتىن، سالماقتى سەزىمىن جۇرەگىنە جاسىرىپ، ەلەڭ-جەلەڭگە بوي ۇرۋدى ۇيات سانايتىن ەڭبەكقور، بەينەتقور ەلدىڭ، ونەرگە عانا تابىنار ەلدىڭ، قاسيەت-قادىرىنە باس يگەن اقىن ولەڭنىڭ تىڭ ارناسىن اشىپ، قازاق جىرىن ءبىر تۇلەتىپ ەدى.
ايبەرگەنوۆ ولەڭدەرىندەگى ارناسىنان لىقسي توگىلگەن سەزىم كوز الدىڭا كولبەڭدەپ تۇرا قالاتىن سۋرەتتەرمەن الماسىپ، كەيدە توسىن ەستىلەتىن تىڭ ىرعاقتار جيىرماسىنشى عاسىردىڭ دەمىندەي ەكپىنىمەن جاسقاندىرىپ كەلدى. اقىن جۇرەك ارمانىن ىزدەپ، مويناق جاقتان سۇڭقىلداپ ۇشقان قاسقالداقتارداي شارق ۇرادى، «مۇراتىم ەمەس توقتىعىم، سوندىقتان مەندە جوق تىنىم» دەپ، كوزىنە سىيسا دا، سوزىنە سىيماعان دۇنيەنىڭ بيىكتەرىنە قانات قاعادى. سول ارمان-جولدىڭ بويىندا ءوزى كەشكەن سەزىم سەلىن، ءومىر سەلىن ادامدارعا ولەڭمەن جەتكىزگەنشە اسىعادى.
«ەي، ادامدار، اينالايىن تۋعاندار،
جالعىز مينۋت تىڭداڭدار!
مەن سەندەرگە، كوپ بولدى، سىر شەرتپەدىم،
ءقازىر تۇگەل كوكىرەگىم ءورت مەنىڭ!
شارتاراپقا جۇرەگىممەن ءجۇز اتتاپ،
بۇرىن مۇنداي كورمەپ ەدىم ۇزاقتاپ.
ءبىر ساعىنىش ماڭگى-باقي دوس ەتكەن
ءقازىر مەنى جۇلىپ الدى توسەكتەن»،
نەمەسە مىنا سۋرەتتەرگە كوز سالىڭىزشى:
«مەن ۇل ەم. سەندەر ەڭ ءۇش تاماشا ەلىك،
تورتەۋمىز ءبىر اكەنىڭ بالاسى ەدىك.
ءتورت تاعدىر قايعىسى مەن قۋانىشىن
وستىك ءبىز ءبىر ومىراۋدان تالاسا ەمىپ.
كەتتىڭدەر ءبىزدىڭ ۇيدەن ۇزاتىلىپ،
قاتىگەز قيماستىقتى قىز اتى قىپ.
سان تۇندەر ساعىنىشىم ۇيقى بەرمەي
جۇگىرىپ سىرتقا شىقتى ءجۇز اتىلىپ.
دەدى اكەم: قيىن بولدى-اۋ، قاراعىم-اي،
جان كوكەم، جادىراتشى قاباعىڭدى-اي.
مەن ۇيدە جالعىز قالدىم، مەرگەندەردىڭ
قوسىنا تاستاپ كەتكەن قاراۋىلداي»، —
دەگەن جولداردى وقىپ، سوناۋ ءبىر بالا شاقتىڭ جايلاۋداعى اۋلىندا ءوزىڭ باستان كەشىرگەن سەزىمگە تاعى ءبىر سۇڭگىگەندەي تولقيسىڭ. جات بوساعانىڭ قامىن ويلاۋعا بەت بۇرعان قىز-تاعدىردىڭ ءۇي-ىشى — اتا-انا، باۋىرلاستار ءۇشىن قيماس ءبىر ايالى سەزىمى جۇرەگىڭنەن تاعى دا سول باياعىداي جالاڭ اياق جۇگىرىپ وتەدى.
«گازيكتەر جايلاۋدىڭ ساحناسىن باي
جاڭعىرتىپ، دوڭنەن ءورىپ،
قىزداردىڭ ۇكىلى تاقياسىنداي
دۇنيە دوڭگەلەنىپ.
تۇر كەشتىڭ قوينىندا كۇندىزگى ب ا ق
باس شۇلعىپ جەلگە سيرەك.
باعاندار كەلەدى جۇلدىز قۇلاق
اسپاندى جەرگە سۇيرەپ».
تولەگەن سۋرەتتى وسىلاي سالدى. ول كوكىرەگىن ءورت ەتكەن ارمانىن كۇنگەيلەردەن ىزدەدى. جيىرما بەستەن جاڭا اسقان جىگىت كولەڭكەلەردە قالتىراپ، وزەگىن وكسىتكەن وتكەلدەردە ولىمسىرەسە، ول رومانتيك اقىن بولماس ەدى.
«بۇل قازاقتا جىگىتتەر بار ءمارت، باتىر،
جالاڭاش باتىر كوبى ونىڭ.
اۋدارىپ تاستار سەن ءۇشىن،
التىن بار دەسەڭ استىندا اناۋ توبەنىڭ!
سولاردىڭ اپپاق نيەتىمەن،
اق قارعا جاققان وتىمەن
لاپىلداپ مەن دە كەلەمىن»، —
دەگەندە، سول از عانا عۇمىرىندا وسىناۋ دالادان جاسىقتار مەن جالتاقتاردى، جۇرتتىڭ بارىنە جاقسى بولىپ كورىنۋگە ادەيى تىرىساتىن «جالپاق شەشەيلەردى» كەزدەستىرمەدى دەيمىسىز!
اقىن — ءوزىنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىندىعىمەن اقىن. تولەگەن قازاق پوەزياسىنا جاڭا ىرعاق، تەگەۋرىندى ەكپىن، جانىنا تىنىم بەرمەگەن اعىل-تەگىل سەزىمىنىڭ يىرىمدەرىن اكەلدى. پوەزيا الەمىن توسىننان دۇبىرلەتىپ، اتوي سالىپ وياتا كەلدى، پوەزيانىڭ ورلەۋ جىلدامدىعىن تەزدەتتى. قازاق توپىراعىنىڭ قىرۋار جاس اقىنى ءوز ولەڭ-بۇلاقتارىنىڭ قاينار كوزىن تولەگەننىڭ نوسەرلەگەن جىرلارى ارقىلى اشتى.
«جانىمنىڭ وتىن مازداتىپ،
تۇندە دە دامىل كورمەيمىن.
قالعىما، الەم،
مەن ساعان
ءبارىبىر تىنىم بەرمەيمىن!»
بۇل — ماڭگىلىك ريەۆوليۋسيا ۇرپاعىنىڭ جان-دۇنيەسى مارعاۋ تىرلىكتەن بەزىنىپ، الاي-دۇلەي داۋىلدى تىلەگەن جۇرەك ءسوزى.
ايبەرگەنوۆ پوەزياعا زامان سۋرەتىن، ءوز ءداۋىرىنىڭ الاپات ەكپىنىن، تىنىسىن اكەلدى. ءوز ءداۋىرىنىڭ، ءوز قوعامىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ، ءدام-تۇزىنىڭ ءدامى تۇگىلى، ءيىسى شىقپايتىن، بەلگىلى توپىراعى — تۇراق-مەكەنى جوق، اي-كۇنى جوق كوركەم شىعارما عۇمىرسىز، اينەكتىڭ استىندا وسكەن كوك شوپتەي ءنارسىز، ءارسىز.
«...ابزال جار، ارۋ اق زالدار،
اق زالدار، اپپاق ۆوكزالدار.
تىلەۋلەس جەرگە اتتاندىم —
تىلەڭدەر ماعان اق جولدار!»
تۋعان جەر، وتان تۋرالى جازىلعان ولەڭ-جىرلار كوپ-اق. ءبىراق تولەگەنگە عانا ءتان ساعىنىشپەن، الاپات الاۋ ەكپىندى سەزىممەن جازىلعان مىنا شۋماقتاردى:
«قىزعالداق قامال قىرلارىمداسىڭ،
سىرلارىنداسىڭ اتانىڭ.
جانىمنىڭ بارلىق ىرعاعىنداسىڭ،
اياۋلى مەنىڭ وتانىم!» —
ەشكىمنىڭ قولتاڭباسىمەن شاتاستىرمايسىڭ.
«ساعىندىم سەنى بولعانمەن الشاق ارالار،
داۋسىن ماعان دارا تىڭداتقان دالالار.
كوڭىلىمدە مەنىڭ جارقىلداپ قالىپ ءجۇرسىڭ سەن
اەروپلانداردىڭ قاناتىندا اققان قالالار!»
شاڭقاي تۇستە تاس توبەدەن شاتىرلاپ، نوسەر توگىپ جاتقان تولەگەن زامانىنىڭ الاساپىران عاسىرلارى ەكەنىن بىردەن ۇعاسىڭ. ءوزىڭ دە سول عالامات جاسامپاز جانداردىڭ، قارتايۋدى بىلمەس ماڭگى جاس ۇرپاقتىڭ دۇبىرىنە ىلەسە كەتەردەيسىڭ.
«شاقتاردا دا ازىناپ وق بوراعان،
بۇل داريانىڭ شابىسى توقتاماعان.
مەن وتەمىن جولداردان ءالى تالاي
جۇرەگىمنەن دۇڭكىلدەپ اق بارابان!»
انا توپىراق — تۋعان جەرسىز، تىرەۋىنسىز، سۇيەۋىنسىز سامعاۋ، شىرقاۋلاردىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن باتىلدىققا بالقىپ، قايراتقا قايناعان تولەگەن گەرويىنىڭ ءوزى دە مويىندايدى جانە مويىنداتادى.
«قوسا گور قولدان ۇشقان ەرگە تىلەك،
مايسا بەل، ماقپال قىرات كەلبەتى كوك.
الىسقا ۇزاپ كەتە الماسپىن مەن
اقپاسام تابانىمدى جەرگە تىرەپ.
بالبىراپ باقتار قالدى ىرعاتىلىپ،
قالتىراپ قاقتار جاتىر قىردا تۇنىپ.
جانىمدا الاساپىران جاستى ويناتىپ
مەن بارام جانارىمدى نۇرعا تىگىپ.
مەن سەنىڭ نۇرلارىڭمەن تالاسامىن،
مىڭ جۇلدىز ارتقا تاستاپ ءارى اسامىن.
كەمەمدە كەلە جاتىر كەمەڭگەر جەر،
جەتەكتەپ قىزىل تۋلى بولاشاعىن».
مىنە، تولەگەن ومىرگە، جاسامپاز ومىرگە قۇشتارلىق دەگەندى وسىلاي سەزىندىردى.
ءيا، تولەگەننىڭ ءوزىن كورىپ، تاكاببارسىعان جانارلار توقتاماعانمەن، ونىڭ جۇرەك جاردى جىرىن تۇيسىنە الاتىنداردىڭ
«تۇرار ەدى سەن تۇگىل، تاس تا لاۋلاپ،
كوزىندە جاتار ەدى
جۇلدىزدى اسپان اۋناپ...»
تولەگەن ايبەرگەنوۆ جىرلارىنان كەيىن قازاق ادەبيەتىنە اعىل-تەگىل سەزىمدى ەكپىن، جاڭا ىرعاق، كوز جاۋىن العان قانىق بوياۋلى سۋرەت كەلدى. ولاردى اكەلگەن تولەگەننەن باستاۋ العان بۇلاقتار — نۇرلان ورازالين، جاراسقان ابدىراشيەۆ، تىنىشباي راحيموۆ، سەرىك اقسۇڭقار ۇلى سىندى تالانتتى جىگىتتەر.
اقىنعا نە كەرەك؟ ارينە، نايزاعايداي جارق ەتىپ وتىز جاسىندا ولەڭ وتىنا ورتەنىپ ولگەننەن كەيىن جوقتاۋداي ەگىل-تەگىل ەڭىرەگەن ارناۋ ولەڭدەر ەمەس؛ پالەن جەردە بىرگە جۇرگەنبىز، پالەن كوشەدە كەزدەسكەنبىز دەگەن ەستەلىكتەردىڭ دە باعاسى تيىنمەن ەسەپتەلەدى. اقىنعا رۋحاني ءنار كەرەك. الەم ەلدەرىنىڭ ەشقانداي ەسەپ ولشەمىمەن تەڭگەرىلمەس ول ءنار — ءوز زامان، ءوز ورتاسىندا ونىڭ جىرلارىنىڭ مويىندالۋى، ادىلەتتى، لايىقتى باعالانۋى. اقىن — سەزىم تولقىندارىنىڭ جيىنتىعى. ونىڭ قىسىمىن كوتەرۋ مەن ءتۇسىرۋ تەك جەل ەكپىنى مەن اۋانىڭ ىستىق-سۋىعىنا عانا بايلانىستى ەمەس.
تىرشىلىك اقيقاتىنىڭ بارومەترى — اقىن جانىنىڭ كورىنىسى مەن بولمىسى حالىق جۇرەگىنىڭ لۇپىلىمەن باعدارلانادى. كوكىرەگىنەن ءجۇز تۇلپاردى ءجۇز تاراپقا اعىزعان اقىننىڭ تۋعان جەر، تۋعان حالقىنا:
«اي ماڭداي الۋان دارىننىڭ
تەرى بوپ تامشىلايسىڭ سەن.
سان جۇيرىك ارماندارىنىڭ
تۇلپارىن قامشىلايسىڭ سەن!» —
دەۋى سوندىقتان بولسا كەرەك. تولەگەن — تاكاببار اقىن.
«ءبىر جەتسە مەنىڭ اجالىم جەتەدى
نايزاعاي وتتارىنان،
ساتقىندار وقتارىنان،
ادام قولى جاساعان ۇياتتاردان
قالىڭدىعى وسىناۋ سياقتى ورمان.
ايتپەسە پاسىقتىققا پىسقىرمايدى
مەندەگى قۋاتتى ارمان».
بۇل — كۇڭكىلشىل، قياناتشىل پاسىق توبىرلاردان شىرقاۋ تۇرعان، بيىك ادامگەرشىلىك پەن سۇلۋ سەزىم، جان-دۇنيە تازالىعىن تاپتاتپاس تاكاببارلىق.
تولەگەن ايبەرگەنوۆ 1967 جىلى ءوزى تۋىپ-وسكەن قاراقالپاق باۋىرلاستارىنىڭ قاسيەتتى جەرىندە، كومانديروۆكاعا بارىپ ءجۇرىپ، اياق استىنان اۋىرىپ قايتىس بولدى. ونىڭ سۇيەگى سول توپىراقتا — ءوزى ەڭ العاش قىزۋىن ءوز بويىنا سىڭىرگەن ايالى جەردە نۇكىس قالاسىنىڭ شەتىندەگى زيراتتا قالدى.
باس-اياعى وتىز جاستا قازاق جىرىنىڭ بايگەسىنە قوسىلىپ، سالا قۇلاش سايگۇلىگىنىڭ باۋىرى ەندى-ەندى جازىلا بەرگەندە، قۇيعىتىپ كەلە جاتقان شاباندوز جىگىتتى اجال ساداعى مۇرتتاي ۇشىردى.
شىن دارىن جاسپەن ولشەنبەيدى. ناعىز پوەزيا يەسىنىڭ توم-توم كىتاپتارىنىڭ قالىڭدىعىمەن، نەمەسە سانىنىڭ كوپتىگىمەن باعالانبايدى.
ەلۋگە كەلمەسە، ەلەمەيتىن ادەتتىڭ قاساڭ زاڭدىلىعىن تولەگەن دە ولگەسىن بۇزدى، تالاسىپ-تارتىسپاي، جاعىنىپ-جالبارىنباي، بۇعالىققا كونبەس بۋىرقانعان جىرلارىمەن بۇزدى. قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعى وعان ءوزى دۇنيە سالعانناى كەيىن بەرىلدى. بۇل باعا — ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ اقىنعا دەگەن تاعزىمى. بۇل تاعزىم ۇرپاق جاڭارعان سايىن قايتالانادى. ويتكەنى تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ جالىن جىرلارى ونى توقتالماس ءومىر ساپارىنداعى ءار جولاۋشىعا سەرىك ەتەدى، جانام دەگەن جۇرەككە وت بەرەر اساۋ ارمان لىقسىعان تولەگەن پوەزياسى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ شىندىعىنداي، ارىنى اساۋ ارماندارعا باستاپ، بولاشاقپەن جالعاسا بەرەدى. وعان اقىننىڭ جىرلارى كۋا. جىر باعاسىن جۇرەگىمەن سالماقتار تالعامدى وقىرمان كۋا. ول ءوزىنىڭ «ءبىر تويىم بار» دەگەن ولەڭىندە:
«ءبىر تويىم بولاتىنى ءسوزسىز مەنىڭ.
ءدال قاي كۇنى ەكەنىن ايتا المايمىن.
ءبىراق... ءبىراق...
ەشكىمدى دە بيلەتپەي قايتارمايمىن.
مەن ءسويتىپ بار شاڭنان ءبىر سىلكىنەمىن،
مەن ءسويتىپ راقاتتانىپ ءبىر كۇلەمىن.
كىم ءبىلسىن، تالاي كۇنگى تىلەگىم ەد —
ماڭگىلىك تارقاماۋى دا مۇمكىن ونىڭ!» —
دەپ ەدى.
سەزىمىنەن اقىلى مەن ايلاسى باسىم بوپ بارا جاتقان عالامدا وسىنداي تىلەك تىلەۋدىڭ ءوزى ىرىلىك!
ءار ءتۇرلى گۇلزارلارىمەن، دالانىڭ سامالىمەن، جۋساننىڭ ءيىسى، تاۋدىڭ بۇلاعىمەن — وزىمەن-وزى تىنىش جاتقان قازاق پوەزياسىنىڭ قالعىمالى تىرلىگىنە كەنەت كوتەرىلگەن مۇحيتتىڭ جال-جال تولقىندارىنداي، اعىستى ەكپىنمەن اسەر ەتكەن ايبەرگەنوۆ پوەزياسى قازاق ولەڭىنىڭ ورەسىن بيىككە كوتەردى.
تالانتىن تاعزىم تۇتىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا ۇلاعات ەتۋ حالىقتىق قاسيەت بولسا كەرەك. تولەگەن ايبەرگەنوۆ ەسىمدى كوشە نە اللەيا الماتىدا دا، نۇكىستە دە جوق. نۇكىستەگى باۋىرلار ونى «قازاق اقىنى» دەپ قارايدى، ال ءبىزدىڭ ورەن كەتكەن ءوز تالانتىمىزدىڭ تاعدىرىن ويلاۋعا ۋاقىتىمىز بولماي كەلەدى.
الماتىدا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى شاعىن باقتا، «اقىندار اللەياسىن» اشسا، وعان سوناۋ بۇحار جىراۋدان باستاپ ءسوز جۇيرىكتەرىنىڭ ءمۇسىنىن قويىپ، قىسقاشا ومىرلەرىن قاشاپ جازسا، سول قاسيەتتى ورىننىڭ ءبىر شەتىنەن تولەگەن ايبەرگەنوۆ تە ءوز ورنىن الار ەدى.
تولەگەن ارمانداپ وتكەن قازاق جىرىنىڭ ادامزات جۇرەگىنە قۋانىش ءنارىن شاشار تورقالى تويى ماڭگىلىك تارقاماعاي!..
1987
You Might Also Like
-
عۇمار قاراشيەۆ – 1875 جىلى باتىس قازاقستاننىڭ كىرقۇدىقەلدى مەكەنىندە، قازىرگى جانىبەك اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدى. عۇمار نوعاي-قازاق رۋىنان شىققان. جاستايىنان اكەسىنەن ەرتە ايىرىلىپ، اۋقاتتى...
-
ارعىننان شىققان ارلى ازامات، ەلىنىڭ قامىن ويلاعان پۋبليسيست - احمەت بايتۇرسىنوۆ. ونىڭ ورەلى بيىك تۇلعاسىن «قازاق» گازەتىنەن- اق اڭعارامىز. پۋبليسيستيكالىق جولىندا «قازاقتىڭ باس اق...
