مەڭدەكەش ساتىلبالدييەۆ تۋرالى ءسوز
تالانتتى اقىن مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ 1937 جىلى 3 قىركۇيەكتە گۋريەۆ وبلىسى، جىلوي اۋدانىنا قاراستى امانكەلدى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ «اقكيىزتوعاي» دەگەن جەرىندە تۋعان. اتا-اناسىنان ەرتە ايىرىلعان مەڭدەكەش مەكتەپ بىتىرىسىمەن، ەڭبەككە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ول ءار ءتۇرلى سالادا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، 1964 جىلى قازاقتىڭ س. م. كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن سىرتتاي وقىپ ءبىتىردى. مەڭدەكەش گۋريەۆ وبلىستىق راديوكوميتەتىندە ءتىلشى، «كوممۋنيستىك ەڭبەك» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا «مادەننيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى مىندەتتەرىن اتقاردى. ول «اق مونشاق»، «شۋلايدى تولقىن»، «كۇن شۋاعى» اتتى ولەڭ جيناقتارىن، «قوڭىر قوزىم»، «جارتاستاعى جازۋلار» سەكىلدى پروزالىق كىتاپتارىن جازدى. پوەزيانى سۇيەتىن تالعامپاز قاۋىم مەڭدەكەش جىرلارىنىڭ البىرت ەكپىنىنە قىزىعا دا سۇيسىنە قاراپ، اقپا-توكپە بۇلاعىنا جاڭا سۋسىنداپ كەلە جاتقاندا، مەيىرىمسىز اجال ءمۇلت كەتپەس قۇرىعىن سالدى. ول 1973 جىلى 2 تامىزدا دۇنيەدەن ءوتتى.
مەن مەڭدەكەشتى ءوزىم گۋريەۆ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت كەزىمدە كوردىم. ءوزىمىز قۇرالپاس، اق سارى ءوڭدى، قاعىلەز، تاس-بۇيرا قوڭىر شاشتى، ۇزىن بويلى جاساڭ جىگىتتى جاس اقىنداردىڭ ءبىرى دەپ تانيتىنبىز. كەيىن وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا بارىپتى دەپ ەستىگەم. ارا-تۇرا جەكەلەگەن ولەڭدەرى باسپاسوزدە كورىنىپ قالاتىن.
مەن ينستيتۋت ءبىتىرىپ، اۋىل ءمۇعالىمى بولىپ، ولەڭ دە جازباي، وزىممەن ءوزىم كۇن كەشىپ كەتە بارعام. ءبىر جىلى، ۇمىتپاسام، 1965 جىل بولۋى كەرەك، ءبىزدىڭ وبلىسقا اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ پەن كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ كەلىپتى دەپ ەستىدىك تە، ىلە الگى جولداستار ءبىزدىڭ وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى اتىنداعى مەكتەپكە كەزدەسۋگە كەلدى. تولەگەننىڭ جاڭا شىعا باستاعان، كوكىرەگىنەن لىقسىعان ولەڭ دارياسىنىڭ ەكپىنىن كىمگە تىڭداتارىن بىلمەي لاپىلداپ جۇرگەن شاعى ەكەن. مەنىڭ كوپ ەلپىلدەپ، تابىنىپ «قۇلاي قالماعانىما» تاڭدانعان تولەگەن مەنىڭ نە قۇپيا ادام ەكەنىمدى تۇسىنە الماي قويدى. ءبىز، مۇعالىمدەر ۇجىمى، مەكتەپ مۇعالىمدەرى قۇمار اعاي مەن ميناش اپايدىڭ ۇيىندە قوناقتارعا شاي بەردىك. وبلىستان ەرە كەلگەن ءبىر توپ ادام ىشىندە مارفۋعا دەگەن قىز بار ەدى. مەن دومبىرا تارتىپ بەردىم. مارفۋعا ءان سالدى. مەن كوپ وتىرماي كەتىپ قالدىم. تولەگەننىڭ «ماڭعىستاۋ مۇنارالارى» جيناعىنداعى «كۇي» مەن «مارفۋعا» ولەڭدەرى، ءسوز جوق، سول كەشتەن العان اسەرلەرى بولاتىن. «ماڭعىستاۋ مۇنارالارىنداعى» بارلىق ولەڭدەر دەرلىك تولەگەننىڭ سول گۋريەۆ، ماڭعىستاۋ (ول كەزدە ماڭعىستاۋ گۋريەۆ وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانى عانا بولاتىن، كەيىن مۇناي-گاز، تاعى باسقا جەر استى كەندەرىنىڭ ماڭعىستاۋ ايماعىندا كوپتەپ شىعۋىنا بايلانىستى 1973 جىلى جەكە وبلىس بولدى) وڭىرىنە ساپارى كەزىندە، سول جولعى اسەرلەردەن تۋعان.
تولەگەننىڭ وسى ساپارىنىڭ اسەرلى وتۋىنە بىردەن-بىر سەبەپ بولعان وبلىستىق «كوممۋنيستىك ەڭبەك» گازەتىندە مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ ەدى. ونەرلى جاستاردى تولەگەننىڭ ماڭىنا جيىپ، ان-كۇيگە، ولەڭ مەن جىرعا توعىتىپ، ءوزى دە ءبىر عاجايىپ كۇيدى باسىنان كەشكەندەي، كەرەمەت ءبىر ءىس تىندىرعانداي راقاتتانا شارشاپ جۇرگەنى بار.
وسى وقيعادان كەيىن مەن وبلىستىق گازەت رەداكسياسىنا كەلىپ كەتسىن دەگەن حابار الدىم. باردىم. شاقىرتقان مەڭدەكەش ەكەن. «وڭعارسىنوۆا جولداس، سەنى اتىشۋلى اقىن بولادى دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرسەك، وز-وزىڭنەن ءجۇنجىپ، ونەرىڭدى ءبىرجولا ورەلەدىڭ بە؟» — دەپ ازىلدەي قارسى الدى. ءبىر ولەڭ جازۋدى تاپسىردى. «ءمۇعالىم بولىپ جۇرە بەرەسىڭ بە — وبلىستىق گازەتكە كەلمەيسىڭ بە؟» — دەپ ءبىر قويدى.
اقىرى مەن كەيىن سول گازەتكە كەلدىم. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىم — مەن اۋىلداعى مەكتەپتە جۇرە بەرسەم، اقىن بولماعان بولار ەدىم. توپىراق استىندا بۇلكىلدەپ جاتقان بۇلاق كوزىندەي تالانتتىڭ اشىلۋىنا ءار ءتۇرلى سەبەپتەر بولادى. مەن ولەڭ دەگەن الەمگە كەلگەن جولىمدى ويىممەن بارلاپ قاراسام، كوز الدىما مىنانداي سۋرەت كەلەدى: كوپ ۇندەمەيتىن، تۇيىقتاۋ، قىلدىرىقتاي قوڭىر قىز بالا جان-جاعىنا جاڭا ءبىر بەيتانىس الەمگە ەنگەندەي جاسقانا كوز سالىپ تۇر؛ قارسى الدىنان پەرىشتە كوڭىلدى، ءوزى جاس بولسا دا، بار بولمىسىنان وي مەن پاراسات كورىنىپ تۇرعان قاپساعاي ۇزىن بويلى، اقسارى اشاڭ جىگىت شىعا كەلىپ: «قارىنداسىم، انە، سوناۋ كوگىلدىر دۇنيەنى كورىپ تۇرسىڭ با — پوەزيا جايلاۋى دەگەن سول، سەن سوندا بارۋىڭ كەرەك، جاسقانبا، سال تاقىمىڭدى!» — دەپ الدىما ارعىماقتى كولدەنەڭ تارتىپ، اتىراۋدىڭ تەڭىزدەن سوققان جەلىمەن قارسىلاسقان بۇيرا شاشتارى جەلبىرەپ، اق كويلەگى اشاڭ ءجۇزىن ونان سايىن جۇدەۋ كورسەتسە دە، قوڭىر كوزدەرىندەگى وشپەستەي وت شاشقان ساۋلە بۇكىل ماڭايدى نۇرلاندىرىپ جىبەرگەندەي. ءيا، مەڭدەكەش وسىنداي ازامات ەدى. كوڭىلىڭ جۇدەپ، كورىنگەننىڭ بارىنەن قۇلازي كەتسەڭ، مەڭدەكەش قالاي دا سول كۇيدەن -تۇرالاعان كۇيىڭنەن شىعارىپ، بىرەسە نامىسىڭدى وياتقانداي، بىرەسە وي سالىپ، سوزىمەن، بولمىسىمەن، ايتەۋىر، ءبىر نارسەگە ۇمتىلۋعا باۋليتىن.
جاراتىلىس نەتكەن ۇقىپتى دەسەڭشى! دۇنيە-تىرشىلىكتىڭ زاڭدىلىقتارى مەن بولمىس قۇدىرەتىنە سۇڭگي الماي-اق شارشايدى ەكەن ادام. باسقا عاجايىپتارىن بىلاي قويعاندا، ادام تابيعاتىنىڭ ءوزىن الايىقشى. بۇكىل بولمىسى ادالدىق پەن ادامگەرشىلىك، بىلىكتىلىك پەن سەزىمتالدىقتان تۇراتىن ادامدى جاراتقان تابيعات-انا، نە ويى جوق، نە ميى جوق، از عانا بارى بولسا، ولارى كورسەقىزارلىق، داڭعويلىق، وزىمشىلدىك وزەنىنىڭ اعىسىندا كەتكەن ءباز پەندەلەرمەن قاتار جاراتىپ، قاتار عۇمىر كەشتىرىپ، تاڭعاجايىپ كورىنىسكە باتىرادى دا قويادى. مەڭدەكەش وزىمەن قاتار جۇرگەن ادامدى وسىلاي ويلاۋعا ءماجبۇر ەتەتىن.
بۇل دۇنيەدە تالانتتى بولىپ تۋۋ از. تابيعات بەرگەن دارىن ۇشقىنىمەن تالانت يەسى بولىپ قالىپتاسۋ — ۇزاق پروسەسس، ۇزاق جول. سول جولدا سەنىڭ ونەرىڭنىڭ اشىلۋىنا، بابىنا كەلۋىنە جاقسى ادامدار كەزدەسسە، ونەردەگى جولى بولۋ دەگەن نەمەسە شىراعى جانۋ دەگەن، مىنە، وسى. مەنىڭ باقىتتىلىعىم — ءومىر جولىمدا وسىنداي ادامدار جولىقتى. ادەيى ەمەس. تاعدىر جولىقتىردى. ولار: مەڭدەكەش، شەرحان، ءابىش... جالپى، مەن ومىرىمدە كەزدەسكەن ادامداردىڭ بارىنە دە قارىزدارمىن دەپ ويلايمىن. سولاردىڭ ىشىندە مەڭدەكەشتىڭ ورنى مەنىڭ تۆورچەستۆولىق جولىم ءۇشىن ەرەكشە ەدى.
مەڭدەكەشپەن بىرگە وبلىستىق گازەت رەداكسياسىندا جۇمىس ىستەدىم. كەيىن الماتىعا كەلگەسىن، ءۇي ىشىمىزبەن ارالاسىپ، رۋحاني جاقىندىعىمىزدى، و باستاعى بىر-بىرىمىزگە دەگەن ادال كوڭىلىمىزدى ءۇزىپ كورگەن ەمەسپىز. مەڭدەكەشتىڭ باسىندا، ءۇي ىشىندە، جالپى تىرلىگىندە قيىن-قىستاۋ ساتتەر، كوڭىل كىربىڭى بولادى دەپ ويلامايتىنبىز. ءتىپتى جۇدەپ، اۋىرىپ جۇرگەننىڭ وزىندە اينالاسىنداعى بىزگە سەزدىرمەيتىن، جاناشىرلىق، مۇسىركەۋ سەزىمدەردى جاقتىرمايتىن. «مەڭدەكەش الماتىعا ەمدەلۋگە كەتىپتى»، — دەدى ءبىر كۇنى جۇمىستا. ءبىراز مەزگىل ورالمادى. ءبىر كۇنى تۇسكى ۇزىلىستەن كەلىپ، ءوزىم ىستەيتىن گۋريەۆ وبلىستىق «كوممۋنيستىك ەڭبەك» گازەتىنىڭ پارتيا تۇرمىسى بولىمىنە كىرىپ بارا جاتىر ەدىم، سول جاقتاعى رەداكتوردىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ءبىر قىرىن وتىرعان ايەل ادامعا كوزىم ءتۇسىپ، ەرىكسىز قاراپ قالىپپىن. سۇلۋلىعى افروديتانىڭ تۋعان سىڭلىسىندەي ءبىر كەلىنشەك كاسسيردەن اقشا الىپ جاتىر ەكەن. «مەڭدەكەشتىڭ كەلىنشەگى رۋزيا وسى كىسى»، — دەدى مۇحان. مەن بۇعان دەيىن ءدال وسىنداي سۇلۋ قازاق ايەلىن كورمەگەندەي اسەردە قالدىم.
مەڭدەكەشتىڭ بويىنداعى تاعى ءبىر اسىل قاسيەت — ءبىز سولاي ۇعاتىنبىز — ادەبيەتشى، بەلگىلى عالىم. ءوزىنىڭ زامانداسى حابيبوللا سىديىقوۆپەن دوستىعى ەدى. ول ەكەۋى قاتار كەلە جاتقاندا، ىرگەلى ەلدەي جاراسىمدى كورىنىپ، ولاردى بىلەتىن جۇرت ءسۇيسىنىپ، ءارى قۇربى قىزدارداي قيماس، سىيلاستىقتارىنا تاڭداناتىن. مەن ول ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى رۋحاني جاقىندىقتى كورگەندە «يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ دوستىعى وسىنداي بولعان شىعار» دەپ ويلايتىنمىن. ويتكەنى اۋىلدا قۇيتتايىمىزدان ماحامبەت جىرلارىن جانىمىزعا جورگەكتەن سىڭىرگەن ءبىز، ۇلگىلى مىنەز، ادامدىق، باتىلدىق سياقتى ەر ازاماتتان كۇتەتىن قاسيەتتىڭ ءبارى يساتاي، ماحامبەتتىڭ بويىندا بولعان دەپ تۇسىنەتىنبىز دە، ازامات اتاۋلىنىڭ بولمىسىنان قىلت ەتكەن جاقسىلىق سەزسەك، ەكى ۇلى اتامىزعا مەڭزەۋدى ادەتكە اينالدىرعانبىز. مەن حابيبوللا مەن مەڭدەكەشتىڭ سۇيگەن جارلارى گۇلشات پەن رۋزيانى كورىپ، ولاردىڭ دا اراسىنداعى ۇيلەسىمگە، تۇسىنىك، جاراستىققا تاڭدانا سۇيسىنگەنىم سونشالىق، ءتىپتى «كەلىنشەكتەر» دەگەن ولەڭ جازعانمىن.
ءبىر كۇنى مەڭدەكەش: «جولداستار، مەن الماتىعا كەتەمىن»، — دەدى. مەكتەپكە ءالى بارماعان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى ۇلى — ەربولات پەن راسۋل، رۋزياسىن ەرتىپ، قالانىڭ تىنىشتاۋ ءتاۋىر جەرىندەگى كىرپىش ءۇيىن تاستاپ «الماتى قايداسىڭ» دەپ تارتىپ بەردى. مەن «لەنينشىل جاسقا» رەسپۋبليكانىڭ باتىس وبلىستارىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ بەكۋگە الماتىعا كەلدىم. ىزدەپ، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ مەڭدەكەشتىڭ ءۇيىن تاۋىپ الدىم. «گورنىي گيگانت» كولحوزىندا پاتەر جالداپ تۇرادى ەكەن. ءوزى «قازاقستان» باسپاسىندا رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى.
كەيىن مەن رەسپۋبليكالىق «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە رەداكتورلىققا شاقىرىلىپ، الماتىعا كەلدىم. «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى مۇسا بوكەنباي ۇلى دىنىشيەۆپەن سىرتتاي تانىس بولاتىنمىن: مەن «لەنينشىل جاستىڭ» ءتىلشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە سول جۋرنالدىڭ ءبىراز تاپسىرمالارىن ورىنداعانىم بار-دى. الماتىعا كەلگەن سوڭ، مۇساكەڭ: «مادەنيەت جانە تۇرمىسقا» جاۋاپتى حاتشى بولىپ كەلسەڭىزشى»، — دەدى «بالا-شاعانىڭ گازەتىندە نە بار سول»، — دەگەن ءسوزدى ايتپاي ىركىپ قالدى. ءبىراق مەن تۇسىنە قويدىم دا، راقمەتىمدى ايتىپ «مەنەن ون ەسە قابىلەتتى، كەرەمەت جىگىت تاۋىپ بەرەيىن»، — دەدىم. ويىمداعى مەڭدەكەش ەدى. كەشىكپەي مەڭدەكەش سول جۋرنالعا كەلدى. پاتەرگە قولى جەتتى. ەندى تۆورچەستۆولىق ورتانىڭ قيقۋىنا ارالاسۋ عانا قالعان.
شىلدەنىڭ 20-سى كۇنى عوي دەيمىن — كابينەتىمە مەڭدەكەش كەلدى. ۇستىندە اق كويلەگى بار. ءوزى ەل جاققا كومانديروۆكاعا بارىپ، كوڭىلدى ورالعان بەتى ەكەن. سودان 1-2 اي بۇرىن مەڭدەكەشتىڭ ۇيىندە وتىرىپ، ەكەۋمىز ادەبيەت ماسەلەسى توڭىرەگىندە كەلىسپەي، اقىرى «ءدۇرداراز» كۇيدە مەن كەتىپ قالعام. بۇل جولى ەكەۋمىز دە تۇك بولماعانداي جارقىلداپ اڭگىمەلەسە كەتتىك. ءبىراز وتىردى. وتكەن-كەتكەندى ەسكە الدىق. بۇل مەنىڭ مەڭدەكەشتى سوڭعى رەت كورۋىم ەكەن.
بىرەر كۇن وتكەندە مەڭدەكەش اۋرۋحانادا جاتىر دەپ تەلەفون سوعىلدى. اقۇشتاپ ەكەۋمىز تاكسي الىپ، باردىق. ىشكە كىرگىزبەيدى. كۇندە ەرتەمەن جانە جۇمىستان كەيىن امانكەلدى مەن كومسومول كوشەلەرىنىڭ بۇرىشىنداعى اۋرۋحانانىڭ الدىندا دوس-جولداستارى بولىپ، تۇرىپ-تۇرىپ كەتەمىز. قينالىپ جاتقانىن سەزىپ، ىشتەي ەگىلەمىز. ءبىراق قولدان كەلەتىن ەشتەڭە جوق. 2 تامىز كۇنى تاڭەرتەڭگى 7-دە ادەتتەگىدەي الىپ-ۇشىپ اۋرۋحاناعا كەلسەك، جىم-جىرت...
قازاق پوەزياسىنىڭ كوگىنەن تاعى ءبىر جارىق جۇلدىز اعىپ ءوتتى.
***
تالانت — وزەن، كول، تەڭىز، تاۋ سەكىلدى — تابيعات بايلىعى. ادام بالاسىنا تۋا بىتەر قاسيەت. تالانت تا، وسىمدىك تامىرىنداي، باپتى قاجەت ەتەدى، ياعني وسەدى، وركەن جايادى. ءبىزدىڭ توپىراقتا قانشاما تالانت ءبۇر اتىپ بۇرشىك جارا الماي كەتتى. تالانت قالىپتاسادى، كەمەلىنە كەلەدى.
مەڭدەكەش تۆورچەستۆوسى جايلى ويلانساق، ول ءوز بويىنداعى تالانتىن تولىق كورسەتۋگە جەتە الماي وتكەندەي. «قۇس قاناتى جەتپەگەن قيىرلاردى كورىپ، اپپاق سەزىم-شۋماقتارىن اق جىبەك ورامالعا وراپ دۇنيەدەگى ادامنىڭ بارىنە ۇلەستىرۋدى» ارمانداپ، ءپاني-جالعاننىڭ قۇپيالى قىرتىستارىنا ءۇڭىلىپ بولماي، اقىندىق شابىتتىڭ اق جال ارعىماعىن ارىتۋعا ۇلگەرمەي ارماندا ۇزىلگەن جاس عۇمىر «ابايدىڭ جىرىمەن دەرتتى بولعان جانىن» جازا الماي كەتە باردى.
«ءبۇلىندى قالا سارناپ، دالا سارناپ،
ءبىزدىڭ دە شىتىرلادى قارا شاڭىراق.
بىرەۋدىڭ جارى قالدى تاس قۇشاقتاپ،
بىرەۋدىڭ قالدى ارتىندا اناسى اڭىراپ»، —
وسىنداي، «باۋىرساقتىڭ ورنىنا بومبى جاۋعان جىلداردا» بالالىق شاعى وتكەن اقىن سول كەزەڭدەگى جەتىم بالالىقتى ايتا كەلىپ:
«مەنىڭ كورگەن بەينەتىم
بەسىگىمنەن باستالعان»، —
دەۋى مەڭدەكەش تۇرعىلاس كوبىمىزدىڭ كوكىرەگىمىزدە تۇرعان ءسوز.
«قۇلاعان ۇيدە قۇلاماي قالعان مۇرجاداي،
ءبىر قاۋىم جاننىڭ ورىنىن سيپاپ مەن قالدىم»، —
نەمەسە
«جۇرەگىمدى الىپ الدىنان شاپسام سولداتتىڭ،
كەمپىرلەر مەنى مۇسىركەۋشى ەدى كەمسەڭدەپ»، —
دەگەن جولدارداعى قانى سورعالاعان سوعىس جىلدارىنداعى قازاق اۋىلىنىڭ ءتىرى سۋرەتتەرى مەڭدەكەش تۆورچەستۆوسىنىڭ باسىم بولىگىنەن ورىن الادى. دەمەك، اقىن ءوز قانىنا قايعى سىڭىرگەن جىلداردىڭ قاسيەتى مەن قاسىرەتىن جىرلاۋ ارقىلى، جەتىمدىك پەن جوقشىلىق زاردابىن كەشكەن كوڭىلدىڭ وكسىگى مەن وكىنىش-ىزاسىن ورنەكتەۋ ارقىلى ولەڭ سارايىن اشقان. بۇعان ونىڭ «بىتپەي قالعان داپتەرى»، «بوران» سەكىلدى كولەمدى تۋىندىلارى جانە ءبىرسىپىرا ولەڭدەرى دالەل. سول جىلداردا — مەڭدەكەش ارامىزدا جۇرگەن شاقتاردا — ماعان ونىڭ ءىرىلى-ۇساقتى شىعارمالارىنىڭ ءبارى سوعىس سالعان جان دەرتى جايلى، ادامداردىڭ الا اۋىزدىعى مەن ويسىزدىعى، وزىمشىلدىگى ۇرىندىرار دۇلەيلى قاسىرەتتەر جايلى ۇلكەن ءبىر تۋىندىعا ازىرلىك سەكىلدى كورىنەتىن. مۇڭ مەن وكسىكتى ارمانعا تولى ءسابي جىرلار ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە لاپىلداعان ورتتەي ەكپىندى رومانتيكالىق شالقىما شۋماقتارعا اۋىستى. «تاڭداردىڭ شۇعىلا كىرپىكتەرىنە تۇنەپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ قۇرساعىندا ءجۇرۋدى» ارمانداتقان جورعا ولەڭ ەندى مەڭدەكەشتى «جىرلارىمەن جاۋلارىن جايراتقان ماحامبەت» سوقپاعىنا، قالا بەردى.
«...ەستىگەم سوناۋ ەرتىستەن ەسكەن داۋسىڭدى،
سەن جۇرگەن جەرلەر
جاڭعىرىعىپ جاتتى تاۋ سىندى.
كەشىكپەي ءبىراق...
قارا ولەڭ قارا جامىلىپ،
قاپ-قارا تورقا
توپىراق سەنى قاۋسىردى»، —
دەپ، قازاسىنا كۇرسىنىپ، ءوزى ولەڭ ارناعان تولەگەن ايبەرگەنوۆ پوەزياسىنىڭ داۋىلدى تەڭىزىنە باتادى. «سان سايگۇلىك ويلار شاۋىپ باسىنا»، اقپا-توكپە ولەڭ-جىردىڭ الاپاتتى سەزىمدەرىن كەشكەن مەڭدەكەشتىڭ وسى تۇستاعى تالانتتى تۋىندىلارىنىڭ اراسىندا «شاباندوز جىرى» اتتى عافۋ قايىربەكوۆكە ارنالعان ولەڭى ەرەكشە بيىك تۇرادى.
«جالىن تارتتىم جەل قانات بايگى اتىنىڭ،
البىرت تۋعان تەنتەككە قايدا تىنىم؟!
تەجەمەدىم تىزگىندى، قايران جۇرەك
الىپ-ۇشىپ قادايدى ايعا تۋىن.
تۇستىك جەردەن دۇسىرلەپ اسقاندا امان،
اققۋ ارتتا قالادى اسپانداعان.
سوندا سەزىپ تاقىمنىڭ سىزداعانىن،
سۇرتەم كوزىن تۇلپاردىڭ جاس پارلاعان.
جارتى كۇندىك اسۋ بار الدىمدا ءالى،
كوكجيەكتەر كوزىمدى تالدىرعانى...
بۇل سايىستا ۇياتقا قالماساق دەپ،
ويلايتىنىم — اتبەگى شالدىڭ قامى.
بۇل بايگەدە ەزىلىپ جانشىلارمىن،
ءبىر جىگىتتىك جاساۋعا بار شىدامىم.
جابى مىنگەن جاماندار جولدان توسىپ،
تۇلپارىما توندىرەر قامشىلارىن.
سىزداسا دا سوققىدان جەلكەم ءبۇرىپ،
تۇلپار باسىن وقشاۋعا كوركەم بۇرىپ،
اسىپ بارىپ مەجەدەن ورالام مەن
شابانداردى نامىسقا ورتەندىرىپ.
سوندا جەتەم تۇبىنە ءتاتتى قايعى،
جۇرتىم مەنى اسپانعا اتقىلايدى،
ونان ءارى تۇلپاردىڭ جەلىسىمەن
قۇلىنشاق بوپ جۇرەگىم شاپقىلايدى!»
ءومىردىڭ وزىندەي، تابيعاتتىڭ ءبىر ءمولدىر تامشىسىنداي قۇيىلا قالعان وسى ولەڭ ماعان مەڭدەكەش اقىننىڭ شىنايى تالانتىنىڭ باستاۋىنداي كورىنەدى. وسى ولەڭنەن كەيىن «ماحامبەتتىڭ مونولوگى» كەلدى.
«...قاناتتاستارىم، قايداسىڭ؟
قۇنانشا مۇزعا تايماسىن،
قيمالى نايزا قايرالسىن،
قۇسالى جۇرەك مايلانسىن،
قاز مويىن تۇلپار بايگە السىن!» —
دەپ، كەلەتىن «كەسكەكتى ەردىڭ سويى» اتانعان اقىننىڭ كەسەك ويلارى مەڭدەكەش كوكىرەگىنەن وسىلاي ءورىس العان ەدى. ءبىز، زامانداستارى، ونىڭ اقىندىق تالانتىنىڭ ارناسى ەندى اشىلا باستاعانىنا كۋا بولىپ، قۋانىستىق. ىلە-شالا «يساتايدىڭ سوتتاعى ءسوزىن» وقىدىق.
«وكىرىپ اققان ءور وزەندەردەي
ادۋىن، اساۋ باسىممەن،
ءورتتى دالامدى الديلەپ، تەربەپ
دەرتتى كوكىرەگىمە باسىپ ەم.
سوتتاڭدار مەنى —
قۇمدارعا ءسىڭىپ، قۇرىپ كەتەيىن دەسەڭدەر
بۇراتانالاردىڭ بۇرشاقتاپ جاۋعان جاسىمەن!
و جەندەتتەر!
جاس قاتىنداردىڭ جۇپارىن يىسكەپ جەلىككەن،
مەنى ايىرعانمەن، ايىرا الماسسىڭ بارشا
قازاقتى ەرىكتەن!
سوتتاڭدار مەنى!»
جىرلارىنداعى اق جەلكەن ارمان، وتتى ەكپىن مەڭدەكەشتىڭ سوڭعى جىلدارىندا پاراساتتى وي، بايسالدى تۇيىندەرمەن الماسا باستادى.
«اش قارىننىڭ توق بولماعى — ءسال نارسە،
قورعاسىننىڭ وق بولماعى — ءسال نارسە.
قاقپان جاتىر قامسىزدىقتىڭ تۇبىندە
ادامنىڭ دا جوق بولماعى — ءسال نارسە.
وۋ، ادامدار، وي جۇگىرتىپ وسىعان
قامىقساڭدار —
قامىعۋعا قوسىلام!
كۇللى الەمنىڭ ويلاعاندا تاعدىرىن،
ءسال نارسەدەن جاڭىلۋدان شوشىنام»، —
دەگەن جولداردان جاڭا ءبىر كەڭ تىنىس — اقىندىق تىنىس اڭعارىلعانداي. ساليقالى وي، سارى التىنداي مۇڭ ەسكەن كەيىنگى جىرلارى اقىننىڭ ءوز تاعدىرىنا ءتونىپ كەلە جاتقان اجال بۇلىگىن كۇنى بۇرىن سەزدىرگەندەي ەلەس بەرەدى.
«تىپىرشىعان تىرلىگىڭ ءتامامدالدى،
اسقار تاۋداي ابىروي-باعاڭ بار-دى.
قيىن ەكەن ايىرىلۋ جاقسىلاردان —
جاۋعا بەرىپ العانداي قامالداردى...
نەمەسە
«سۇڭقارىڭ ەندى
قايتا قونباسقا سۇڭقىلداپ ۇشتى كولدەۋدەن،
تۇلپارىڭ ماڭگى
قايىرىلماي تارتتى تىزگىنىن ءۇزىپ بەلدەۋدەن».
ال ەڭ سوڭعى رەت جىر جولىنا نۇكتە قويىپ، ءوزى دۇنيە سالعاندا قالامىنىڭ سياسى كەپپەگەن ولەڭى دە جان تەبىرەنتەدى.
«و تاعدىر، قىرىن كەلمە سەن،
سىرى دا بولەك بۇل ءاننىڭ،
قارعانىڭ جاسىن بەرمە سەن،
بەرگىن سەن جاسىن قىراننىڭ.
بارماقتاي عانا باقپەنەن،
ماڭدايعا سۇيەپ اي-كۇندى،
كورەيىن ءبارىن قاق بولە —
قۋانىشىڭدى دا، قايعىڭدى.
ودان مەن، ءسىرا، قورقام با،
وكىنبەن — نۇرلى توڭىرەك.
ازىراق بولىپ ورتاڭدا،
كوڭىلىڭدە جۇرسەم كوبىرەك...»
مەڭدەكەش وسىنداي ادام، وسىنداي اقىن ەدى. تاعدىر دەگەنىڭ قۇپيا زاڭدىلىعىنان تايمايدى ەكەن. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن اق جىبەككە تيگەن دەنەسىن كۇن شالماي، جەل قارماماي، تۋعاننان «قۇدايدىڭ» كەنجە بالاسىنداي الشاڭداپ، اق دەگەنى اق، قارا دەگەنى داق بولىپ، قارا باسىنىڭ بيلىگى مەن بايلىعى ءۇشىن قيماسىن دا، ءتىپتى تۋعان ءتىلىن دە ساتۋعا بار ءباز بىرەۋلەر جاق سۇيەگى قۋراعانشا الشاڭ باسىپ وتەدى. ارامدىك، پەن زۇلىمدىق جاساۋدان دا باس تارتپايدى. ال تۇلا بويى ادالدىق پەن ادامدىق نارىنەن تۇراتىن، بەيكۇنا، پاك جۇرەك، اق سەزىمدى اسىل جاندار جالعاننىڭ جاقسىلىعىن اڭساۋمەن عانا وتەتىن كەزدەرى بولادى. دۇنيەنىڭ راقاتىن كورمەسە دە، سول راقاتىنا باسقالاردى جەتكىزەم دەپ ارماندايتىن، سول ويى ءۇشىن ەشكىمگە بازىنالىق ەتپەيتىن مەڭدەكەش تە ولەڭگە دەرتتى جۇرەگىن بارشاعا جايىپ سالعان كۇيى دۇنيەدەن ءوتتى. ءوزى ءبىر بولەك، ولەڭى ءبىر بولەك اقىندار بولادى. ءوزىن كورىپ، ادىلەت دەپ ءولىپ-وشىپ انەبىر ولەڭدەردى ءدال وسى ادام جازعانىنا سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەي، دال بولاتىن ساتتەر كەزدەسەدى. ال مەڭدەكەش اقىننىڭ ءوزى — ولەڭى، ولەڭى — ءوزى بولاتىن.
«جاقسىنى كوردىم —
جارامساقتارعا الدانعان،
جاماندى كوردىم —
جاقسىنىڭ اتىن مالدانعان.
باقىتتى كوردىم —
سوڭىندا بۇققان قايعىسى...
نە كورمەيدى ادام
وسىناۋ جالپاق جالعاننان؟!
باتىردى كوردىم —
تاعدىردىڭ شالعان ۇسىگى،
اقىندى كوردىم —
قاشالعان تاستان ءمۇسىنى...»
ءيا، تۋا سالا جەتىمدىك قايعىسىن كەشكەن، جىلى شىرايمەن قاراعان ادامنىڭ ءبارىن جاقىن تۇتىپ، بىرگە تۋعان باۋىرى بولماسا دا باۋىرىنا تارتقان، جاستىقتىڭ جالىندى جىلدارىنىڭ ءبىرازىن اۋرۋحانالاردىڭ تەمىر توسەكتەرىندە وتكىزۋگە ءماجبۇر بولعان، سوندا دا «مەنى ۇعىڭدار، ماعان قىزمەت قىلىڭدار» دەپ اينالاسىنداعىلارعا ازاپ ارقالاتپاعان، كەرىسىنشە، جۇدەۋ كوڭىلدى جاننىڭ بارىنە جاقسىلىق جاساۋعا عانا ۇمتىلعان حالقىمىزدىڭ اق جارقىن ءبىر ازاماتى مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ اقىننىڭ تاستان قاشالعان ءمۇسىنى الماتىنىڭ شىعىس تۇسىنداعى كوپ جاقسىلارىمىزدىڭ ماڭگىلىك تىنىم تابار مەكەنىنە اينالعان زيراتتا تۇر. ارماندا ۇزىلگەن جىگىتتىڭ اقىندىق قىل قالامى قاپيادا قولىنان ءتۇسىپ بارادى. جۇرەگىڭدى سىزداتار شەشىممەن ادەمى قاشالعان ءمۇسىن. ءبىراق قانشاما شەبەرلىكپەن، قانداي اسىل تاستان جاسالسا دا، تاس ءمۇسىن ادامنىڭ ورنىن تولتىرار ما؟ ءومىر دەگەن سالىستىرۋلاردان تۇرادى ەكەن. مەن دە قاتار جۇرگەندەردى مەڭدەكەش سەكىلدى ازاماتتاردىڭ كەڭدىگىمەن، قادىر-قاسيەتىمەن، ورەسىمەن ولشەپ، ءالى كۇنگە جابىرقاپ، جۇدەپ قالامىن.
«وكىندىردىڭ ەلىڭدى ەرتە كەتىپ.
ءبىز قامىقساق تىرلىكتە كەلتە-كەتىك،
«ءبىزدىڭ قارلىعاشتار!» — دەپ شاشىمىزدان
سيپايتۇعىن سەن جوقسىڭ ەركەلەتىپ.
سەن جۇرگەندە سەزبەۋشى ەك
جاناشىرلىق دەگەننىڭ قۇنىن بۇلاي:
مىنا جۇرتقا ءبارىبىر — جىعىل، مۇڭاي.
اسىپ-تاسىپ، مەنمەندەپ بارا جاتساق،
ۇرسىپ الار سەن جوقسىڭ بۇرىنعىداي.
قايعى جۇتىپ دوسىڭ ءجۇر
ىشتەي جوقتاپ، جۇرەكتىڭ جاسىن بوگەپ،
جان عوي ول دا وزىڭدەي اسىل، بولەك.
ول كورىنسە، جالت قاراپ سەنى ىزدەيمىز
كەلە جاتقان جوق پا ەكەن قاسىندا دەپ...»
مەن اقىندىق جولىمنىڭ باستاۋىندا مەڭدەكەش سەكىلدى اسا ءىرى بولمىستى اداممەن جولىقتىرۋدى جازعان تاعدىرىما ريزامىن جانە ازاپتى دا ادال وسىناۋ جىڭىشكە سوقپاعىم ءۇشىن مەڭدەكەشكە قارىزدارمىن.
1987
You Might Also Like
-
مەن بىزگە ىلە-شالا ىلەسىپ كەلە جاتقان ادەبيەتتەگى باۋىرلاستارىما، ودان كەيىنگى، بۇل كۇندە الدى وتىزدى ەڭسەرىپ تاستاسا دا، جاسامىستاردىڭ «جاس» دەگەن ايدار تاعۋىمەن ەلەنەتىن تۋىندىلارى بو...
-
حالىقتىڭ دەمىن باسىپ، وتارشىلىق ەزگى ءۇشىن 1870 جىلدان باستاۋ العان بۇل گازەت قازاقتار تاريحىندا ەلەۋلى وقيعا بولدى. قازاقتاردىسڭ كوكىرەگى ويانىپ، كوزى اشىلىپ، حالىق ءبىر تۋدىڭ استىنداي بولا باستادى. ...
