گيتلەردىڭ بەل ومىرتقاسىن قاقىراتقان جەڭىس
بۇدان 40 جىلدان استام بۇرىن، جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە كۋرسك اۋدانىندا ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ ءىرى شايقاسىنىڭ ءبىرى باستالدى. بۇل شايقاس ناتيجەسىندە فاشيستىك ارمياسى قايتا وڭالماستاي جەڭىلىسكە ۇشىرادى. نەمىس فاشيست باسقىنشىلارىنىڭ كۋرسك تۇبىندەگى جەڭىلىسى، نەمىس كوماندوۆانيەسىنىڭ سوعىس بارىسىن ءوز پايداسىنا شەشىلۋ ءۇمىتىن ءۇزدى. سوۆەت قارۋلى كۇشتەرى بارلىق ينيسياتيۆانى ءوز قولدارىنا الىپ، ونى 1945 جىلعى ماي ايىنا دەيىن جەتكىزدى. 1943 جىلدىڭ جازىندا ورەل — كۋرسك يىنىندە بولعان اسقان زور شايقاس — گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ ومىرتقاسىن ءۇزىپ، ونىڭ سوققى بەرۋشى برونەتانكىلى اسكەرلەرىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. ارميامىزدىڭ جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى جاعىنان، قارۋ جاراعى مەن ستراتەگيالىق باسشىلىعى جاعىنان باسىم ەكەنى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايان بولدى.
نەمىس كوماندوۆانيەسى ستالينگراد تۇبىندەگى جەڭىلىسىنىڭ ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن، 1943 جىلى جازدا «سيتادەل» وپەراسياسىن وتكىزۋگە دايىندالىپ، كوپ قارۋلى كۇش جينادى.
كۋرسك تۇبىندەگى شايقاستا نەمىستەردىڭ 50 ديۆيزياسى، سونىڭ ىشىندە 16 موتورلى تانك ديۆيزياسى بولدى. بۇل توپتا 900 مىڭ ادام، 10 مىڭعا جۋىق زەڭبىرەك مينومەت، 2700 تانك، 2 مىڭنان استام سامولەت بولدى1.
بۇل اۋدانعا جاڭادان شىققان تانكىلەر «تيگر»، «پانتەرا»، جىلجىمالى زەڭبىرەكتەر «فەرديناند» اكەلىندى. اۆياسيا قۇرامىندا جاڭا سامولەتتەر «فوككە — ۆۋلف—190 ا»، «حەنشەل —129» پايدا بولدى.
«سيتادەل» وپەراسياسىنىڭ بارىسىندا نەمىستەر بىردەن ەكى باعىتتا، ءبىرىنشى ورەل ارقىلى وڭتۇستىككە جانە حاركوۆ ارقىلى سولتۇستىككە شابۋىل جاساپ، كۋرسك تۇبىندە سوۆەت ارمياسىن قورشاپ، قۇرتىپ جىبەرۋدى ويلادى. وپەراسيانىڭ «جەڭىسپەن اياقتالۋى» ءۇشىن نەمىستەر ءوز مايدانىن ودان ءارى قاراي ورشىتە ءتۇسۋدى جوسپارلادى.
بۇل پىكىرگە گيتلەردىڭ 1943 جىلعى 4 يۋلدەگى بۇيرىعى كۋا بولادى. وندا گەرمان ارمياسىنىڭ شىعىس مايداندا نەگىزگى شابۋىلعا شىعاتىنى، وندا بەرىلەتىن سوققى سوعىس بارىسىندا شەشۋشى رول اتقارىپ جانە بۇل گەرمانيا جەڭىسى ءۇشىن شەشۋشى شايقاس بولاتىنى ايتىلدى. گيتلەر جانە ونىڭ جاقتاستارى ءوز اسكەرلەرىنىڭ شابۋىل مۇمكىندىكتەرىن اسىرا باعالادى2. گيتلەرشىلەر ءبىزدىڭ سوسياليستىك مەملەكەتتەردىڭ اسكەري، ساياسي-ەكونوميكالىق كۇشىن باعالامادى.
ءيۋلدىڭ باسىندا سوۆەتتىك ارميا جاۋ شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋگە تولىق دايىن ەدى. ورتالىق جانە ۆورونەج مايدانى كۇرامىندا 1،3 مىڭ ادام، 20 مىڭ زەڭبىرەك پەن مينومەت، 3600 تانك، 3130-عا جۋىق سامولەت بولدى. ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىز جاۋ اسكەرلەرىنەن ادام سانى جاعىنان 1،4 ەسە، زەڭبىرەك پەن مينومەتتەن 1،9 ەسە، تانكتەن 1،3 ەسە، سامولەتتەن 1،6 ەسە اسىپ ءتۇستى.
1943 جىلدىڭ جازىنا قاراي جيناقتالعان سوۆەتتىك كۇش پەن قارۋ-جاراق ءىرى شايقاستى شابۋىلمەن باستاۋعا مۇمكىندىك بەردى، ءبىراق ستراتەگيالىق جاعدايى جونىنەن ءبىزدىڭ ارميامىز جاقسى ۇيىمداسقان قورعانۋدى دۇرىس دەپ تاپتى.
نەمىس-فاشيست كوماندوۆانيەسىن وزدەرى جوسپارلاعان وپەراسيالارىن جۋرگىزۋگە ءماجبۇر ەتىپ، قورعانىس شايقاستارىندا الدىن-الا بەلگىلەنگەن جەرلەردە نەگىزگى كۇشتەرىن جويىپ، قارسى شابۋىلعا كوشۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلداندى.
بۇل شەشىم سوۆەتتىك اسكەري ونەردى بايىتا تۇسكەن، ستراتەگيالىق جاڭالىق بولدى. شىندىعىندا 1943 جىلدىڭ اپرەل — يۋن ارالىعىندا كۋرسك تۇبىندەگى قورعانىس ەرەكشە وقيعا بولدى. نەگىزگى ەرەكشەلىگى سوۆەتتىك مايداننىڭ جازعى شابۋىلعا دايىندالىپ ءىرى كۇشتەرىن جيناقتاۋى ەدى. بۇل قورعانىس ورتالىق (گەنەرال ك روكوسوۆسكيي) جانە ۆورونەج (گەنەرال ن. ۆاتۋتين) مايدانى ايماقتارىندا ىشكى تەرەڭدىككە 150—190 كم بولادى. تىلدا دالالىق مايدان (گەنەرال ي. كونيەۆ) دايىن تۇردى، ال دوننىڭ سول جاعالاۋى مەملەكەتتىك قورعانىس ايماعى بولدى.
جوعارى باس كوماندوۆانيە ستاۆكاسىنىڭ وكىلدەرى سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى گ. جۋكوۆ پەن ا. ۆاسيليەۆسكيي جاۋ شابۋىلىنا قارسى قيمىلدار مەن شابۋىلعا شىعۋ دايىندىعىن جۇرگىزدى.
جوعارعى باس كوماندوۆانيە ستاۆكاسى دۇشپان ارەكەتتەرىن قاداعالاپ وتىردى. جاۋدىڭ ويىن دەر كەزىندە ءبىلىپ قويىپ، قورعانىس شەپتەرىن الدىن-الا دايارلاۋ ارقىلى دۇشپاننىڭ ەكپىندى توپتارىن السىرەتۋ شارالارىن قولداندى. 1943 جىلى 2 يۋل كۇنى ستاۆكا مايدان باسشىلارىنا گيتلەرشىلەردىڭ 3-6 يۋل ارالىعىندا شابۋىلدى باستاۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتىپ، قورعانىستى نىعايتۋ تۋرالى ناقتى باعىتتار بەردى3.
ورتالىق جانە ۆورونەج مايداندارىنىڭ باسشىلارى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ كۇردەلىلىگىن ەسكەرىپ دۇشپاننان بۇرىن، ولاردىڭ نەگىزگى كۇشتەرى ورنالاسقان جەرلەرگە زەڭبىرەكتەن وق اتقىلادى. كۇتپەگەن سوققى دۇشپاننىڭ ءوز شابۋىلىن جوسپاردان 1،5-2 ساعات كەش باستاتتى. 5 يۋل كۇنى تاڭەرتەڭ دۇشپان كۇشتى ارتيللەريا جانە مينومەتپەن، مىڭداعان تانك جانە زەڭبىرەكتەرمەن، جۇزدەگەن سامولەتتەرىمەن ءبىر مەزگىلدە شابۋىلدى باستادى. تانكتەردىڭ ىزىنشە جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرلەرى قاپتادى.
نەگىزگى كۇشتى دۇشپان ورتالىق مايدانداعى ولحوۆاتكا ايماعىنا باعىتتادى. بۇل جەردە قورعانىستا گەنەرال ن. پۋحوۆتىڭ باسشىلىعىمەن 13 ارميا تۇر ەدى. 13ء-شى ن. پ. پۋحوۆتىڭ ارمياسى قاتارىندا ءسسسر-دىڭ بارلىق ۇلتتارىنىڭ وكىلى بولدى. بۇل ارميادا 1943 جىلى يۋلدە ورىستار — 36 مىڭ، ۋكرايندىقتار — 5140، وزبەكتەر — 2280، قازاقتار — 2275، تاتارلار — 1276، تۇركمەندەر — 1108، بەلورۋستار — 775، ەۆرەيلەر — 750، قىرعىزدار —685، موردۆيندەر — 397، تاجىكتەر — 370، چۋۆاشتار — 370، ازەربايجاندار — 338، باشقۇرتتار — 285، گرۋزيندەر — 238، ارمياندار — 208 جانە ونداعان مارييلىقتار، ۋدمۋرتتار، بۋرياتتار، وسەتيندەر، كارەلدەر، مورداۆاندار4 تاعى دا كوپتەگەن باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بار ەدى. ولار كەشەگى موسكۆا جۇمىسشىلارى، وزبەك ماقتاشىلارى، ۋكراين شاحتەرلەرى، قازاق شوپاندارى، باكۋ مۇنايشىلارى ەدى. ءاربىر سولدات، ءاربىر وفيسەر جەڭىس ءۇشىن ەر جۇرەكتەلىكپەن شايقاستى. گەنەرال پ. رومانەنكو باسقاراتىن 48ء-شى ارميا، گەنەرال ي. گاولونين باسقارعان 70ء-شى ارميا جاۋىنگەرلەرى دە كوپ ۇلتتى بولىپ قاھارماندىقپەن شايقاستى.
جاۋ كوپتەگەن شىعىنمەن 4 كۇن شابۋىلدىڭ ناتيجەسىندە پونىري — ولحوۆاتكا اۋدانىندا ءبىزدىڭ شەپتەن 10—12 كم ىشكە ەندى. ءبىراق ودان ءارى جىلجۋى توقتاتىلدى. كۋرسك يىنىندەگى پونىري اۋدانىنداعى ۇرىستا اسقان ەرلىك جاساعاننىڭ ءبىرى جەرلەسىمىز امانتاي داۋلەتبەكوۆ ەدى. ول 1180 — يسترەبيتەل-تانكىگە قارسى اتاتىن ارتيللەريا پولكىنىڭ زەڭبىرەك كومانديرى بولاتىن. ءوزىنىڭ وشپەس ەرلىگىن 1943 جىلدىڭ 9 يۋلىندە پونىري اۋدانىنداعى 253،5 بيىكتىكتە جاسادى. سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ شاعىن توبىنا قارسى فاشيستەردىڭ 18 تانكىسى جانە وزدىگىنەن جۇرەتىن 14 زەڭبىرەكتىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن جاياۋ اسكەر باتالونى شابۋىل جاسادى. داۋلەتبەكوۆتىڭ راسچەتى ەكى ساعاتقا سوزىلعان كەسكىلەسكەن ۇرىستا ءدۇشپاننىڭ 10 تانكىسىن، 7 وزدىگىنەن جۇرەتىن زەڭبىرەگىن قيراتىپ، روتاعا جۋىق جاياۋ اسكەرىن جويدى. دۇشپاننىڭ 13 رەت جاساعان شابۋىلىنا تويتارىس بەردى. دۇشپاننىڭ 14ء-شى شابۋىلىندا داۋلەتبەكوۆتىڭ زەڭبىرەك راسچەتىنا تۋرا سنارياد ءتيىپ ىستەن شىقتى. وسى كەزدە امانتاي مەن ونىڭ جاۋىنگەر دوستارى، جەكپە-جەك ۇرىسقا كىرىسىپ، امانتايدىڭ ءبىر ءوزى ءتورت ءفاشيستى نايزامەن شانشىپ ءولتىردى، ءبىراق وزىنە دە وق ءتيىپ، مەرت بولدى5. امانتاي قايتىس بولعاننان كەيىن وعان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ورىس ستارشيناسى ك. س. سەدوۆ پونىري ستانسياسى ماڭىنداعى شايقاستا 540ء-شى جەڭىل ارتەللەريا پولكىندا زەڭبىرەكشى ەدى. بۇل جاس كوممۋنيست جانە ونىڭ دوستارى جاۋ تانكتەرىنە تىكە شابۋىل جاسادى. 1943 جىلدىڭ 7 يۋل كۇنى 8 تانكتى، جۇزدەگەن فاشيست سولداتتارى مەن وفيسەرلەرىن قۇرتتى. ەرتەڭىنە ولحوۆاتكا اۋدانى مايدانىنىڭ كورشى بولىمىندە جاۋ 3ء-شى اتقىشتار بريگاداسىنا (پولكوۆنيك ۆ ن رۋكوسۋيەۆ) قارسى 300 تانك پەن اۆتوماتشىلارىن جىبەردى، نەگىزگى سوققى گ. ي. يگيشوۆ باتارەياسىنا ءتيدى. باتارەيادا ءبىر زەڭبىرەك، 3 ادام ءتىرى قالسا دا شايقاستى جالعاستىرا بەردى. 19 تانكىسىنەن ايرىلعان جاۋ اسكەرلەرى كەيىن شەگىندى6. 496 شى ارتەللەريا پولكىنىڭ 4 باتارەياسىنىڭ كومانديرى ۋدمۋرت اسسر-نان كەلگەن كومسومول ۆ. ا. سيدوروۆ، نەمىستەردىڭ 13 تانكىسىن جويدى. وزبەك، سەرجانت گاتۋللا ساليحوۆ جارالانعان روتا كومانديرىنىڭ ورنىنا اۆتوماتشىلاردى شابۋىلعا الىپ شىقتى.
6 يۋل كۇنى كاپيتان ا. ا. بەلگين باسقارعان باتالونعا جاۋدىڭ پولك جاياۋ اسكەرى، 100-گە جۋىق سوعىس ماشيناسى، سونىڭ ىشىندە «تيگر» تانكىلەرى، جىلجىمالى «فەرديناند» زەڭبىرەكتەرى شابۋىلعا شىقتى. گۆاردەەستەردىڭ وكوپتارىنا بومبىدان جارىلعان تەمىر سىنىقتارى تولىپ كەتتى. ون ءبىر رەت شابۋىلعا شىققان جاۋدىڭ تانكىلەرى ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ شەبىنە جەتۋگە شامالى قالسا دا كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىردى، شەگىنگەن سايىن ۇرىس دالاسىندا قيراعان تانك، زەڭبىرەك، ادامدارى قالدى. تۇسكە جاقىن نەمىستەر باتالوننىڭ شەبىنە ءوتىپ، 8 ساعات بويى ولاردىڭ 70 ءبروندى تانكتەرى باتالونىنىڭ شەبىن تاپتاي باستادى. وتتىڭ قۇرساعىندا قالعان سوۆەت جاۋىنگەرلەرى، كوبىسى قازاقتار قارۋلارىن تاستاماي جاۋمەن شايقاسۋمەن بولدى7. باتالون كومانديرى كاپيتان ا ا بەلگين ولىممەن كوز جۇمدى. سول كەزدە «سۇيىكتى كومباتىمىزدىڭ كەگىن قايتارىڭدار» دەگەن روتا كومانديرى كاپيتان ي ۆ يلياسوۆتىڭ داۋىسى ەستىلدى. سوعىس قىزا ءتۇستى. وفيسەر يلياسوۆ ءوز ەرلىگىمەن باسقا جاۋىنگەرلەرگە كۇش بەرۋمەن بولدى. 7ء-شى گۆارديالىق ارميانىڭ بۇرىنعى باسشىسى گەنەرال پولكوۆنيك شۋميلوۆ بىلاي دەپ جازدى: «13 ساعاتتىڭ ىشىندە جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرلەرى ءوز تانكتەرىنىڭ كومەگىمەن بىرنەشە رەت كاپيتان بەلگيننىڭ باتالونىنا شابۋىل جاساۋمەن بولدى. نەمىس تانكتەرى شەپكە ءوتىپ كەتىپ جاۋىنگەرلەردى وقتىڭ استىنا الدى. تەلەفون بايلانىسى ارقىلى كاپيتان بەلگين بۇزىلعان وكوپتان ءوز جاۋىنگەرلەرىن باسقارۋمەن بولدى. جاۋىنگەرلەر كوماندير بۇيرىعىمەن سوڭعى وقتارى قالعانشا سوعىستى، ءبىراق شەگىنگەن جوق. باتالون كومانديرىنەن كەيىن ساياسي كومەكشى، گۆارديا كاپيتانى ميروشنيچەنكو، پارتورگ، گۆارديا لەيتەنانتى سۋشكوۆ، كومسورگ، گۆارديا لەيتەنانتى ستەپا، روتا كومانديرى، كاپيتان يلياسوۆ قاتاردان شىقتى.
450 جاۋىنگەردەن قاتاردا 90-اق ادام قالدى، ءبىراق نەمىستەر جەڭىسكە جەتە المادى، 39 تانك جانە 500-گە جۋىق جاۋىنگەرلەرىنەن ايرىلىپ، كەيىن شەگىندى8.
كاپيتان بەلگينمەن ونىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىكتەرى گۆارديالىق باتىرلىقتىڭ سيمۆولى، ءوز وتانىنىڭ، ادال ۇلى ەكەنىن ءبىلدىردى. بۇل ديۆيزياداعى بارلىق قۇرامالار باتىرلىقپەن سوعىستى. بەلگورود تۇبىندە باتىرلىعى ءۇشىن ديۆيزيانىڭ 1040 جاۋىنگەرى وتاندىق مەدالمەن ناگرادتالدى، ال سونىڭ ىشىندە باتىر ءتورت وفيسەرگە ا. ا. بەلگينگە، ي. ۆ. يلياسوۆقا، سەرجانت س. پ. زورينگە، ۋ. ابدۋللايەۆقا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. وسى شايقاس كەزىندە 73ء-شى ديۆيزيانىڭ 450 گۆاردياشىلار پارتيا قاتارىنا قابىلداۋىن سۇراپ ارىز جازدى، ال 412 جاس جاۋىنگەر كومسومول قاتارىنا قابىلداندى»9.
كۋرسك يىنىندەگى شايقاسقا قاتىسقان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكى رەت العان ۇشقىش تالعات بيگەلدينوۆ ءوزىنىڭ جاستار الدىندا ءبىر سويلەگەن سوزىندە كۋرسك شايقاسىن بىلايشا ەسكە الادى: «كۋرسك يىنىندە اسپاندا بولعان ءبىر قيىن شايقاسى ەسىمدە. تومەندە قاندى ۇرىستار ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. بىزدەر دۇشپاننىڭ اسكەرلەرى مەن تەحنيكاسى توپتاسقان توڭىرەكتى بومبالاپ جاتقانبىز. كەزەكتى ءبىر ۇرىسقا بەت الىپ بارا جاتقانىمىزدا مايدان شەبىندە، ءبىر بۇيىردەن «مەسسەرشميتتەر» توبىن كورىپ قالدىق. ايقاس باستالىپ كەتتى. مەنىڭ اتقىشىم اۋىر جاراقاتتاندى دا، سامولەتىم ارت جاعىنان قورعانسىز قالدى. مۇنى نەمىستەر دە سەزىپ قالسا كەرەك. ەكى يسترەبيتەل، ءبىرشاما اقاۋعا ۇشىرعان مەنىڭ سامولەتىمە شابۋىل جاسادى.
ءبىر ساتتە تەلەفوننان ساسقالاقتاعان داۋىس ەستىلدى.
— ارتىڭدا — «مەسسەر».
باسىمدى بۇرىپ، سامولەتتىڭ جاقىنداپ قالعانىن كوردىم. ماشينانى جەدەل ءبىر جاققا بۇرا قويدىم، نەمىس اعىپ وتە شىقتى، ال ونىڭ سوڭىندا 47 نومەرلى ءبىزدىڭ «ياك—1» كەتىپ بارادى. ارادا سەكۋندت وتكەن جوق «مەسسەرشميت» لاۋ ەتە ءتۇسىپ، جەرگە قۇلدىراي قۇلادى. ال، «ياك—1» بولسا بۇرىلىپ الدى دا، ناعىز ۇرىس قىزعان ورتاعا قايتا قويىپ كەتتى. اەرودرومعا ورالدىق. مەنى اجال اۋزىنان الىپ قالعان كىم؟ قىرىق جەتىنشىدە كىم ۇشتى؟
ءبارى دە ءۇنسىز. مەن سۇراعىمدى قايتالادىم. ءبىر كەزدە ستول اراسىنان شىعىپ، سۇڭعاق بويلى، سۇلۋشا كەلگەن لەيتەنانت ماعان بەتتەدى.
— مەن ەدىم. ونى نەندەي سەبەپپەن سۇرادىڭىز.
— وي، دوستىم، كەل تانىسىپ قويالىق. سەن مەنى بۇگىن كوردەن سۋىرىپ الدىڭ عوي. ول ۇيالىپ قالدى. بىزدەر ءبىر-بىرىمىزدىڭ قولىمىزدى قاتتى قىستىق جانە ول سىبىرلاي سويلەدى:
— لۋگانسكيي، سەرگەي. بۇل — ءبىزدىڭ ەلىمىز حالىقتارىنىڭ شىنايى دوستىق پەن اسكەري باۋىرمالدىلىقتىڭ، باتىرلىقتىڭ جارقىن كورىنىسى ەدى»10، دەيدى قارت قىران، جاۋىنگەر جولداسى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەكى رەت العان سەرگەي لۋگانسكيي تۋرالى.
11 ءيۋلدىڭ تاڭىندا جاۋ ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى پروحوروۆكا اۋدانىنا ىعىستىردى. بۇل مايداندا قورعانىس سوۆەتىنىڭ وكىلى ا. ۆاسيليەۆسكيي بار ەدى. قورعانىس سوۆەتى ۆورونەج مايدانىنىڭ كوماندوۆانيەسىمەن كەلىسە وتىرىپ، ول گەنەرال پ. روتميستروۆ باسقارعان 5-تانك ارمياسى مەن A. جادوۆ باسقاراتىن 5-گۆارديالىق ارميانى رەزەرۆتەن ۇرىسقا شىعاردى.
پروحوروۆ تۇبىندە ءىرى تانك شايقاسى بولدى. ەكى جاقتان 1200-گە جۋىق تانك پەن وزدىگىنەن جۇرەتىن زەڭبىرەكتەر شايقاستى11. سوۆەت جاۋىنگەرلەرى باتىلدىق پەن جوعارى اسكەري شەبەرلىك كورسەتتى.
دۇشپاننىڭ وراسان كوپ كۇشىن شوعىرلاندىرىپ، جەڭىستەن كوپ ءۇمىت كۇتكەنىنە قاراماستان سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ قاھارماندىقپەن كۇش سالۋىنىڭ ارقاسىندا نەمىستەردىڭ شابۋىلى توقتاتىلدى.
گيتلەرشىلدەر جازعى مەرزىمدە جەڭىسكە جەتەدى دەگەن اڭىز وسىمەن كۇيرەدى.
1943 جىلعى 12 يۋلدەن باستاپ باتىس (گەنەرال B. د. سوكولوۆسكيي)، بريانسك (گەنەرال م. م. پوپوۆ) مايدانىنىڭ اسكەرلەرى، 15 يۋلدە ورتالىق مايدان (گەنەرال ك. ك. روكوسوۆسكيي) قارسى شابۋىلعا شىقتى.
سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلى تابىستى بولا ءتۇستى، گەنەرال پ. رىبالكو باسقارعان 3ء-شى تانك ارمياسى ورەل قالاسىنا قاراي قايسارلىقپەن جىلجىدى. 5 اۆگۋست كۇنى تاڭ الدىندا كوشەلەردە قيان-كەسكى ۇرىستار جۇرگىزىپ، ءبىزدىڭ اسكەرلەر ورەلدى ازات ەتتى. ازات ەتكەن جاۋىنگەرلەر قۇرمەتىنە ۇلى وتان سوعىسىندا تۇڭعىش رەت موسكۆادا ارتيللەريادان ساليۋت بەرىلدى.
قارسى شابۋىل كەزىندە ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىز دۇشپاننىڭ 15 ديۆيزياسىن تالقانداي وتىرىپ، 150 كم العا جىلجىدى. ۆورونەج جانە دالالىق مايداندا د9شپان قارسىلىعىن تويتارا وتىرىپ، باتىسقا قاراي 140 كم جىلجىدى12.
وپەراسيانىڭ جەمىستى بولۋىنا جاۋ تىلىنداعى پارتيزاندىق قوزعالىستا ۇلكەن رول اتقاردى. حالىق كەكشىلدەرى كوپىرلەردى قيراتىپ، تەمىر جول رەلستەرىن ىستەن شىعارىپ، دۇشپان كوممۋنيكاسيالارىن قيراتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى.
23 اۆگۋستا ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءىرى ورتالىقتاردىڭ ءبىرى حاركوۆ ازات ەتىلدى. حاركوۆتىڭ ازات ەتىلۋى مەن سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ قورعانىسپەن قارسى شابۋىلدا 50 كۇن مەن تۇنگە سوزىلعان كۋرسك شايقاسى اياقتالدى. شايقاس بارىسىندا سوۆەتتىك اسكەرلەر دۇشپاننىڭ 30 ديۆيزياسىن، ونىڭ ىشىندە 7 تانك ديۆيزياسىن تالقاندادى.
گيتلەرشىلدەردىڭ قۇرلىقتا جارتى ميلليون ادامى، 1،5 مىڭ تانكىسى، 3 مىڭ زەڭبىرەگى جانە 3500 سامولەتى جويىلدى13.
نەمىس-فاشيست ارمياسى وسى ءىرى جەڭىلىستەن كەيىنگى شىعىندى تەز تولىقتىرا المادى. كۋرسك تۇبىندەگى شابۋىلدىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنا بايلانىستى گيتلەرشىلدەر بارلىق سوۆەت-گەرمان مايدانىندا قورعانىسقا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.
نەمىس-فاشيست اسكەرلەرىنىڭ كۋرسك يىنىندەگى تالقاندالۋى سوۆەت اسكەري ونەرىنىڭ، ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدىڭ جوعارى مورالدىق اسكەري ساپاسىنىڭ ۇستەم ەكەندىگىن تاعى دا دالەلدەدى. سولداتتار، وفيسەرلەردىڭ باتىرلىعى شىندىعىندا حالىقتىق كورىنىس الدى. كوممۋنيستىك پارتيا تاربيەلەگەن سوۆەت جاۋىنگەرلەرى جاۋمەن باتىل كۇرەستى، تەڭدەسى جوق ەرلىكتەر جاسادى.
كۋرسك يىنىندەگى كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن 100 مىڭنان استام سولدات، سەرجانتتار، وفيسەرلەر مەن گەنەرالدار وردەندەرمەن جانە مەدالدارمەن ناگرادتالدى. 180-نەن استام ادامعا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن جوعارى اتاق بەرىلدى14.
كۋرسك تۇبىندەگى شايقاس سوۆەتتىك اسكەري ونەردىڭ، ارميانىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا قورعانىس جانە شابۋىل وپەراسيالارىن قازىرگى جاعدايعا ساي وتكىزىلۋىنە ىقتيمال ەتەتىندىگىن كورسەتتى. قىزىل ارميانىڭ كۋرسك تۇبىندەگى جەڭىسىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور بولدى.
كۋرسك تۇبىندەگى جەڭىس سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ سوعىس تاجىريبەلەرىن مولايتا تۇسكەن، جەڭىسكە جىگەرلەندىرىلگەن وقيعا بولدى. سول كەزدەگى ورتالىق مايدان باسشىسى سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى ك.ك.روكوسوۆسكيي بىلاي دەپ ەسكە الادى: «1943 جىلدىڭ جازعى جەڭىستەرى كومانديرلەر مەن شتابتىڭ شەبەر باسقارۋىنىڭ ناتيجەسىندە عانا ەمەس، الدىمەن سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ جوعارى مورالدىق-اسكەري ساپالىلىعى، باتىلدىعى، ەرلىگى، اسكەري شەبەرلىگى، لەنيندىك كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ىسىنە، سۇيىكتى وتانىمىزعا بەرىلگەندىكتىڭ ناتيجەسى»15.
سوۆەتتىك ارميانىڭ كۋرسك تۇبىندەگى جەڭىسى، ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدىڭ دنەپرگە شىعۋى ۇلى وتان سوعىسى بارىسىنداعى تۇبەگەيلى بەت بۇرىستىڭ اياقتالۋى بولدى. فاشيستىك گەرمانياعا قارسى كۇرەسۋشى ەلدەر ىشىندە سوۆەت وداعىنىڭ بەدەلى ارتا ءتۇستى. ەۆروپادا ەكىنشى مايداننىڭ جوقتىعىنا قاراماستان سوۆەتتىك قارۋلى كۇشتەردىڭ ارقاسىندا گيتلەرلىك اسكەري ماشينانىڭ كۇيرەگەنىنە جەر شارى حالىقتارىنىڭ كوزى جەتتى.
سوۆەت حالقىنىڭ جانە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ كۋرسك تۇبىندەگى شايقاستاعى جەڭىسى ۇلى وتان سوعىسىنداعى ۇلى جەڭىستەردىڭ ءبىرى بولا تۇرىپ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ جانە قوعامدىق قۇرىلىسىمىزدىڭ ۇستەمدىگىن، سسسر حالىقتارىنىڭ دوستىعى مەن بىرلىگىن، سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ تاباندىلىعى مەن شىڭدالعاندىعىن كورسەتتى.
سوۆەت ارمياسىنىڭ بۇل جەڭىسىنىڭ باستى سەبەبى بولىپ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىق، زور ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتى بولدى. كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلىق ەتكەن سوۆەت حالقى كۋرسك يىنىندە نەمىس-فاشيستەرىن تالقانداي وتىرىپ، ۇلى وتان سوعىسىندا تاعى ءبىر بەتبۇرىس كەزەڭ جاسادى.
كۋرسك تۇبىندەگى جەڭىس كوپ ۇلتتى سوۆەت مەملەكەتىنىڭ اجىراماس دوستىعىنىڭ، باۋىرلاستىعىنىڭ ايعاعى بولدى.
لەنيندىك ۇلتتىق ساياسات جەڭىپ شىقتى، سوسياليستىك ۇلتتار اراسىندا قاقتىعىس تۋعىزامىز دەگەن فاشيستەر ويى ورىندالمادى. فاشيستەردى جەڭۋ ارقىلى حالىقتار دوستىعى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، كۇشتىلىگىن دالەلدەدى.
بۇل شايقاستىڭ سىرتقى ساياسات سالاسىنداعى باستى قورىتىندىسى فاشيستىك بلوكتىڭ ىدىراي باستاۋى بولدى، ودان ءبىرىنشى بولىپ يتاليا شىعىپ قالدى.
You Might Also Like
-
ەل اۋزىندا «پالەنشە بىلاي دەپتى» دەگەن سوزدەر از ەمەس. سول تاريحي جاۋاپتاردىڭ كەيبىرىن ۇسىنامىز:
-
ەل باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلعا قاپاي قازاقستاندىقتار ەلەكتر تاپشىلىعىنا ۇشىرايدى، دەگەنمەن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (ارى قاراي – اەس) سالۋ ماسەلەسىندە كوپشىلى...
