حالىقتىڭ ويى نە شەشەدى: قازاقستانعا اەس سالۋ كەرەك پە؟
ەل باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلعا قاپاي قازاقستاندىقتار ەلەكتر تاپشىلىعىنا ۇشىرايدى، دەگەنمەن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (ارى قاراي – اەس) سالۋ ماسەلەسىندە كوپشىلىكتىڭ پىكىرى ەسكەرىلەتىن بولادى.كوپشىلىكتىڭ پىكىرى قانداي بولماق؟ ەل ەلەكترگە تاپشى ما؟ اەس پايدانىڭ كوزى مە، الدە ءقاۋىپتىڭ قاقپانى ما؟
العاش رەت اەس قۇرۋ تۋرالى يدەيانى 1997 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم ءمينيسترى ۆلاديمير شكولنيك ۇسىنعان بولاتىن. سول كەزدە ونىڭ ونىڭ ماقساتى- ماڭعىستاۋ اەس-ىنىڭ (ماەك) قۋاتىن پايدالاناتىن جاڭا اەس سالۋ ەدى. وسى ۋاقىتشا دەيىن بىرنەشە كەلىسسوزدەر بولدى، ءبىراقتا ولار ەشتەڭە شەشە العان جوق.
2019 جىلدىڭ 3ء-شى ساۋىرىندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستان باسشىسىن كاسىم-جومارت توقايەۆقا رەسەيلىك تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. كەلەسى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ماعزۇم مىرزاعالييەۆ الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن ەلدى مەكەنىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى ءۇشىن الدىن-الا دايىندالعان جەر دەپ بەلگىلەدى. وسىلايشا اتومدىق ەلەكتر ستانسياسى بالقاش كولىندە پايدا بولۋى مۇمكىن.
مامانداردىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرسەك، اتوم ەنەرگياسى قۋاتتىلىعى جاعىنان كومىر مەن گازدان الدەقايدا جوعارى ءارى سىرتقا از قالدىق شىعارادى ەكەن. سونداي-اق، ۋراننىڭ قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە ءوندىرىلۋى، قوسىمشا قارجىنى تالاپ ەتپەۋى دە بۇل سالانىڭ ارتىقشىلىقتارىن كوبەيتە تۇسەدى.رەسەيدەگى 10 اەس-تىڭ بىرىندە قىزمەت ەتەتىن عالىم رۋسلان الىيەۆ سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ەنەرگيا الۋدىڭ وسى جولىن ەكولوگيالىق ەڭ تازا ءارى ءقاۋىپسىز دەپ اتايدى. "بۇل قاتە دەسەڭىز، ءبىزدىڭ اەس تەرريتورياسىنداعى قوياندار مەن تۇلكىلەردى، ۇشىپ جۇرگەن شاعالا جايلى نە دەيسىزدەر؟"، - دەيدى الىيەۆ.
ال "بايتاق بولاشاق" ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ ءتوراعاسى ازاماتحان ءامىرتايدىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ەل اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋعا دايىن ەمەس. وعان ەكولوگ مامانداردىڭ جوقتىعىن سەبەپ دەيدى."مەنىڭ ويىمنشا، اەس سالۋعا قاۋقارىمىز ازىرشە جەتپەيدى. بۇل ماسەلەنى بارلىق ءقاۋپىن جانە مۇمكىندىكتەرىن انىقتاپ قانا قولعا الۋ كەرەك"، - دەيدى ازاماتحان ءامىرتاي.
2014 جىلدان بەرى ەلىمىزدە شەتەلدىك كومپانيالارمەن كەلىسسوزدەر باستالعان بولاتىن.سول ۋاقىتتا دا كۋرچاتوۆ قالاسى مەن بالقاش قالاسىنىڭ ماڭى اەس سالۋعا «ۇلكەن پلاتفورما»رەتىندە قاراستىرىلدى. ال 2016 جىلدىڭ قاراشاسىندا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمبايەۆ رەسپۋبليكادا اتوم ەلەكتر ستانسياسى كەم دەگەندە 7 جىل ىشىندە سالىنۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتقان.
جالپى قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ سالىنۋىنا باستى سەبەپ-ەلىمىزدە ۋراننىڭ ۇلكەن قورى بولعاندىعى بولىپ تۇر. بوزىمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، دالەلدەنگەن قورلار 800 مىڭ توننادان اسادى، ال جالپى قورى - 1،4 ميلليون توننا. جاڭا ەكولوگيالىق تازا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جونىندەگى قازاقستاندىق ورتالىقتىڭ (CINEST) ەسەبى بويىنشا مۇنايدىڭ بىرلىگىنە ەلىمىزدە وندىرىلەتىن ءارتۇرلى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردىڭ قورلارىن سالىستىرۋعا بولادى. قازاقستاننىڭ ۋران قورى قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قورىنىڭ 29% -ىن قۇرايدى. ال،ۋران ءوندىرۋ شامامەن 22 مىڭ توننانى قۇرايدى، بۇل مۇناي بالاماسى بويىنشا 255،8 ملن. بۇل بارلىق ەنەرگيا رەسۋرستارىنىڭ 62% -ىن قۇرايدى. دەمەك، ءجيى ەستىلەتىن ۇندەۋ: قازاقستان ءوزىنىڭ ۋران بايلىعىن ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە پايدالانۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، قازاقستان ۋران تۇيىرشىكتەرىن جانە وتىن ەلەمەنتتەرىن (تۆەل) ءوندىرۋدى يگەردى، بۇل وزدەرىن يادرولىق وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
اەس پايداسىنا ەكىنشى دالەل - بۇل بەدەل. اتوم ەلەكتر ستانسيالارى،اسىرەسە ۋران ءوندىرۋ جانە يادرولىق وتىن ءوندىرىسى بار ەلدەر تەك كومىر نەمەسە گاز ەنەرگياسىنا نەگىزدەلگەن ەلدەرگە قاراعاندا الدەقايدا دامىعان دەپ ەسەپتەلەدى.
شىن مانىندە، ۋراننىڭ بايلىعىن پايدالانۋدىڭ لوگيكاسى تالعامسىز بولىپ كورىنەدى جانە ارنايى نەگىزدەمەگە مۇقتاج ەمەس. ءبىراقتا اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قاۋىپتىلىگى مەن ءىرى رادياسيالىق اپاتتاردىڭ ىقتيمالدىعى تۋرالى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. چەرنوبىل جانە «فۋكۋسيما-1» اەس-داعى اپاتتاردان كەيىن مۇنداي ىقتيمالدىلىقتى جويۋ مۇمكىن ەمەس. كەز-كەلگەن اەس جۇمىس ەرەجەلەرىن مۇقيات قاداعالاپ وتىرۋدى تالاپ ەتەدى. وعان قوسا، اەس قىزمەتى كوپ مولشەردە سۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن دە ەسكەرۋىمىز قاجەت. سەبەبى، قۇدىق قازىپ كۇن كورىپ وتىرعان اۋىل-ايماقتار سانى ەلىمىزدە ءالى دە جەتكىلىكتى. ال ءبىر عانا اەس سالۋدىڭ باعاسى بۇگىندە شامامەن 8 ملرد تگ قارجىنى قۇرايدى. تاۋەكەل ءتۇبى قارجىنى جەلگە ۇشىرماس دەگەن كەپىلدىك كىمدە بار؟
ەكىنشى تاراپتان العاندا ءتۇرلى جارىلىستاردىڭ سەبەبى ەسكى تەحنيكانىڭ اسەرىنەن بولۋى مۇمكىن. مىسالى، چەرنوبىلدەگى گرمك-1000 گرافيتى جانە فوكۋسيما-1 اەس-داعى ءبىرىنشى بۋىن BWR، 1960-جىلداردىڭ سوڭىندا جانە 1970ء-شى جىلداردىڭ باسىندا سالىنعان. رەسەي ۇسىنعان VVER-1200 ءتارىزدى زاماناۋي رەاكتورلار بۇل تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ سالىنىپ، الدەقايدا قاۋىپسىزدىك جانە قورعاۋ جۇيەلەرىنە يە بولادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
كۇن ەنەرگياسى، جەل ەنەرگياسى، وتىن ەنەرگياسى… قۋاتتىڭ كوزى كوپ، جۇزەگە اسىرار عالىم دا بار، تاۋەكەل ەتەر تاجىريبە دە بار، جەتكىلىكتى قارجى دا بار، كومەكتەسەر «كورشى» دە بار. اەس-نىڭ پايداسى مەن زيانى ءبىر قازاققا عانا ەمەس بار الەمگە ايان، ءبىراق ونى پايدا قىلىپ قارجى تاپقان ەل دە بار، باس تارتىپ باعىن تاپقان ەل دە بار. قارالىپ وتىرعان ماسەلە «قازاقستانعا پايدا بەرەدى مە، قاۋىپكە الىپ كەلەدى مە؟» دەگەن ءبىر-اق سوزگە سايادى. ءبىر جاعىنان«قولدا باردىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ» دە دۇرىس، بالكىم. تابيعاتتىڭ قويناۋىنان قازاققا بۇيىرعان ۋراندى پايدالانۋدىڭ ءتيىمدى جولى وسى بولسا كەرەك. قاتاردان قالىس قالماي كەلگەن قازاق ءتورتىنشى ريەۆوليۋسياعا قادام باسىپ كەلە جاتقانى تاعى بار: بۇل دا دامۋعا باستار ءبىر قادام. ەندى، ەلگە قالعان سۇراق: وسىنىڭ ءبارىن كورە تۇرا قالاي شەشكەن ابزال؟ دەسەك تە، ودان بۇرىن «ەلدىڭ شەشىمى ءبىر نارسەنى شەشەدى مە؟» دەگەن مۇلدەم باسقا ماسەلە…
شىنار تولەۋحان
گۇلميرا قوشايەۆا
«تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى
You Might Also Like
-
بۇدان 40 جىلدان استام بۇرىن، جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە كۋرسك اۋدانىندا ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ ءىرى شايقاسىنىڭ ءبىرى باستالدى. بۇل شايقاس ناتيجەسىندە فاشيستىك ارمياسى قايتا وڭالماستاي جەڭىلىسك...
-
1972 جىلى كەن كەيس بەستسەللەر بولعان «Handbook to Higher Consciousness» («جوعارى ساناعا اپارار جول») اتتى كىتاپ جازدى. وندا سانالى بولۋدى جەتىلدىرۋگە قاتىستى كوپتەگەن كەڭەست...
