InfoHub Logo

ابدۋللا م. تۇران ۋنيۆەرسيتەتى

«قۇقىقتانۋ» ماماندىعى 3 كۋرس ستۋدەنتى

تۇيىندەمە

بۇل ماقالادا ى.ءالتىنساريننىڭ قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنە جاساعان زەرتتەۋلەرى، كورنەكتى ويلار مەن تۇجىرىمدامالار جازىلعان.

كىلت سوزدەر: ادەت-عۇرىپ، ۇيلەنۋ، كادەسىي، قالىڭمال، جاساۋ، قالىڭدىق.

رەزيۋمە

ۆ ەتوي ستاتە يزلوجەنو وب يسسلەدوۆانياح ى.التىنسارينا ۆىدايۋششيەسيا يدەي ي كونسەپسيي، تراديسيي كازاحسكوگو نارودا.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: وبىچاي، سۆادبا، سۋۆەنير، پريدانيە نيەۆەستى، نيەۆەستا.

Summary

This article describes the research of Y.Altynsarina outstanding ideas and concepts، traditions of the Kazakh people.

Key words: custom، wedding، souvenir، bride's dowry، bride

«كەل، بالالار وقىلىق»، بۇكىل قازاق بالالارىن اعارتۋشىلىققا جەتەلەگەن ى.التىنسارين شىعامالارىنان تالاي قازاق جاستارى ۇلگى-ونەگە تاربيە الدى. جالپى ى.التىنساريننىڭ ادەبي-عىلىمي مۇرالارى قازىرگى ۋاقىتتا دا قۇندىلىعىن جويماعان. ى.ءالتىنساريننىڭ قالامىنان تۋعان اۋدارمالار، ولەڭدەر، اڭگىمەلەر، مىسالدار، ەتنوگرافيالىق وچەركتەر مەن ەرتەگىلەر وقىرمان جۇرەگىنە جول تاپتى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى دا ءار الۋان. ى.ءالتىنساريندى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ ايتۋعا بولاتىن تاماشا اقىن دا ەدى. ونىڭ «ازعان ەلدىڭ بيلەرى»، «ءاي، دوستارىم!»، «ءاي، جىگىتتەر!»، «انا» اتتى ولەڭدەرىنىڭ ادامگەرشىلىك-عيبراتتىق سيپاتى باسىم. ى.ءالتىنساريننىڭ شىعارمالارىندا قازاقتاردىڭ ءومىرى شىنشىلدىقپەن بەينەلەنگەن. ولاردا بىلىمگە، عىلىمعا دەگەن قۇلشىنىستىڭ قاجەتتىگى كەڭىنەن ناسيحاتتالادى. جاستاردى وقۋ، بىلىمگە شاقىرا وتىرىپ، ول وزگە حالىقتاردىڭ مادەني ءومىرىن، ولاردىڭ عىلىمدا قول جەتكىزگەن تابىستارىن ۇلگى-ونەگە رەتىندە مىسالعا كەلتىرگەن.

ى.التىنسارين ءوزىنىڭ ۇستازدىق قىزمەتىنە بايلانىستى قازاق جاستارىن وقىتىپ، تاربيەلەۋ ماسەلەسىن ەڭ نەگىزگى جانە باستى ماسەلە دەپ ەسەپتەدى. حالقى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن ءبىلىمدى ادامداردىڭ قاتارىن كوبەيتۋ اركىلى قازاق قوعامىنىڭ مەشەۋلىگىن جويۋعا بولادى، سوندىقتان جاستاردى وقىتىپ، تاربيەلەۋدەن، تاربيە ءىسىنىڭ قۇدىرەتىنەن ارتىق ەشنارسە جوق، - دەپ تۇيەدى ىبىراي. ول ءوزى باستاعان وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ الۋان قىرلى اسقارلى ىستەرىن، بۇكىل ۇلت بولاشاعىن، كەلەر ۇرپاعىنا ۇلكەن ۇمىتپەن جۇكتەپ، كەلەشەكتەن قۋانىش كۇتكەن ۇلى ۇستازدىڭ تىندىرعانى كوپ بولسا دا، تۇنەك قۇرساۋىنداعى قالىڭ ەلىنىڭ ءبىلىم نارىنەن جاپپاي سۋسىنداتىپ، عىلىم مەن ونەر ۇيرەنۋىنەن ارمانداۋىمەن كەتكەن.

ىبىراي سالعان سارا جول – بۇل كۇندەرى قاناتىن كەڭگە جايعان، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن، ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى دامىعان تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم شاڭىراقتارىندا جالعاسىن تابۋدا. ىبىرايدىڭ ماقساتى - ءار حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن سالت-داستۇرلەرىنەن حابار بەرۋ ءپرينسيپىن كوزدەي وتىرىپ، تۇلعانى ءومىر سۇرگەن قوعامىنا قاتىستى حالىقارالىق قاتىناسقا بەيىمدەۋ بولدى.

ى.التىنسارين وتە جان-جاقتى دامىعان تۇلعا. ول ءوز زامانداستارى اراسىندا عالىم-ەتنوگراف، كوسەمسوزشى ءارى اقىن رەتىندە دە كەڭىنەن تانىلدى. ول ورىس گەوگرافيالىق قوعامى ورىنبورداعى ءبولىمىنىڭ تولىق مۇشەسى بولدى. گەوگرافيالىق قوعامنىڭ تاپسىرمالارى بويىنشا باياندامالار جاساپ ءتۇردى، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافياسى بويىنشا ماقالالار جاريالادى.

اتاپ ايتقاندا، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سالتتارى: ادامدى جەرلەۋ، اس بەرۋ، قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ جانە توي جاساۋ ءداستۇرى، ەجەلگى ادەت-عۇرىپ زاندارى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالارى جارىق كوردى. ول ءوزىنىڭ جۇمىستان قولى بوساعان كەزدەرىنىڭ ءبارىن دە اۋىل اراسىندا وتكىزىپ، تۋعان حالقىنىڭ تاريحى، فولكلورى، شەجىرەسى، ادەت-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى تۋرالى ماتەريالدار جيناستىردى. كوزى تىرىسىندە ءبىرقاتار عىلىمي ماقالالارى جۋرنالدار مەن گازەتتەردە جاريالاندى. «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قىرعىزدارىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ مەن ۇيلەنۋ تويى كەزىندەگى ادەت-عۇرىپتارىنىڭ وچەركى» اتتى ەڭبەگىندە ۇيلەنۋ تويلارىنا بايلانىستى تولىپ جاتقان ادەت-عۇرىپتاردى تاپتىشتەي سۋرەتتەدى.

ىبىرايدىڭ  «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قىرعىزدارىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ مەن ۇيلەنۋ تويى كەزىندەگى ادەت-عۇرىپتارىنىڭ وچەركىن» قازاق حالقىنىڭ ۋيلەنۋ مالەسەلى جايلى ەنسيكلوپەديا دەسەك كەم بولمايدى. سەبەبى وسى شاعىن عىلىمي وچەركىندە قازاق دالاسىندا سوناۋدان بەرى قالىپتاسقان ۇيلەنۋگە قاتىستى تاقىرىپتاردى قوزعايدى. ۇيلەنۋ سالت-داستۇرلەرى، ەرتە ۇيلەندىرۋ ماسەلەلەرى جايلى ايتىلادى. سونىمەن قاتار كادەسىيلاردان باستاپ قىز جاساۋى تاقىرىپتارىنا دەيىن تولىق مالىمەت بەرگەن.

قازاقتار قوعامىندا ەكى الەۋمەتتىك توپ بولعان: باي جانە كەدەي. ى.التىنساريندە بۇل ماسەلەنى ەسكەرىپ، كەز-كەلگەن قازاق سالت-داستۇرلەرىن باي ورتادا قانداي دارەجەدە وتەتىنىنە دە، كەدەي ورتا دا قانداي دارەجەدە وتەتىنىن ءبولىپ ايتىپ وتىرعان.

ىبىراي قازاقتاردا ۇيلەنۋ بۇيرىعى قىز بەن جىگىتتىڭ ەمەس اتا-انانىڭ ىقپالىمەن جۇرمەگەنىن انىق ايتىپ وتەدى. «بالاسىن ءوزىنىڭ كۇيىنە جانە جالپى جاعدايىنا قاراي جاسى تولماي تۇرىپ تا، جاسى تولعاننان كەيىن دە ۇيلەندىرە الادى» - دەپ ارى قاراي ۇيلەندىرۋ بارىسىندا قانداي ماقساتتار العى ورىندا تۇراتىنىن مىنا ەكى فاكتورمەن تۇسىندىرەدى. العاشقىسى: «وزدەرىنىڭ دوستىعىن جەكجات بولىپ نىعايتقىسى كەلگەن ادامدار، ءبىرىنىڭ ايەلى ۇل، ەكىنشىسىنىڭ ايەلى قىز تاپسا، ولاردى نەكەلەپ، بىر-بىرىنە قوساتىن بولىپ ۋادەلەسە بەرۋشى ەدى». دەمەك  ادەپكى قاتىناستارىن ودان ءارى نىعايتۋ ماقساتىندا. ەكىنشىسى: «داۋلەتتى قازاقتىڭ قايسىسى بولسا دا، بالاسىنا ءوزى سىقىلدى داۋلەتتى جانە بەدەلدى بىرەۋدىڭ قىزىن ايتتىرۋعا تىرىسادى». دەمەك داڭق سۇيەر قازاقتىڭ ادەتى بويىنشا ودان ءارى بەدەلدى بولۋ ماقساتىندا. ۇيلەنەتىن جاستاردىڭ تەك اكە-شەشەسىنىڭ جوسپارى، سولاردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن ۇيلەنۋى ءبىرىنشى پروبلەما.

ىبىراي ەكىنشى پروبلەمانى جاس مولشەرى دەيدى. نە ءۇشىن ۇيلەنۋ ەمەس ۋيلەندىرۋ دەيمىز. سەبەبى بالا ۇيلەنۋدى تۇسىنبەي جاتىپ ۇيلەنەدى. «ەكى-ۇش جاسار ۇلى بار جاسى باليعاتقا جەتكەنشە ۇيلەندىرىپ قويادى»، «قازاقتار بالاسىن 11-12 جاسىندا-اق ۇيلەندىرە بەرەدى»، «بالاسىنا كەلىن اپەرىپ، قىزىعىن كورگىسى كەلسە، وندا بالاسىن 8-9 جاسىندا ۇيلەندىرە سالادى» دەيدى ىبىراي.

قازاق دالاسىنىڭ  زاڭدارىن، ءداستۇر، سالتتارى جايلى اڭگىمە قوزعالعاندا «امەڭگەرلىك سالتى» جايلى مىندەتتى تۇردە ايتىلادى. وسى وچەركتە امەڭگەرلىك سالتىنىڭ قاتال اقىلعا سىيمايتىن زاڭدارى ايتىلعان. ونىڭ ءبىرىنشىسى جاس ايىرماشىلىق ماسەلەسى. «ون جاسار بالا، الدى 7-8 جاسقا كەلگەن بالالارى بار ايەلگە ۇيلەنىپ قالادى» نەمەسە «ولگەن كىسىنىڭ جەسىردى الاتىن جاس تۋىسقاندارى بولماسا، وندا ول ايەل (جاس تا بولسا) كەيدە الپىس نەمەسە جەتپىسكە كەلگەن شالعا تيۋگە ءتيىس». دەمەك «....جەسىر ايەلدىڭ ەكىنشى ەرىمەن جاس ايىرماشىلىعى دا، ونىڭ تىلەگى دە، سول سياقتى باسقا دالەلدەرى دە ەسەپكە الىنبايدى». ال ەگەر بۇل جاعدايدا باسقا رۋلار قول سۇقسا، ارالاسسا، قارسىلىق بىلدىرسە «كىسى ولىمىنە اپارىپ سوقتىرادى» دەيدى ءوز ەڭبەگىندە ىبىراي.

تاريحتان بىلەمىز ىبىراي ايتقانداي «قازاق بايلارىنىڭ كوبى بىرنەشە قاتىن الادى». ەندى سونىڭ ءۇش سەبەبىن تالدايدى. ءبىرىنشىسى «ءدىننىڭ جول بەرۋى». ەكىنشىسى سول باستا ايتىلعان ەرتە ۇيلەندىرۋ، اتا-انانىڭ تاڭداۋىمەن ۇيلەنۋدىڭ ناتيجەسى. ارينە ءوزى ءسۇيىپ الماعان ايەلىنەن ءوزى سۇيەتىن قاسيەتتى ءارقاشان تابا بەرمەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان ونداي ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسى سۋىپ، شىعىسادى، سونان كەيىن، كۇيى كوتەرسە، ول ەكىنشى ايەل الادى، بۇرىنعى ايەلىن دە وزىنە قالدىرادى. ەگەر ەكىنشى ايەل جونىندە دە قاتەلەسكەن بولسا، وندا ول ءوزىنىڭ مۇنىسىنا ىزا بولىپ، كەيدە ءۇشىنشى ايەل الادى. كەيىنگى سەبەبىن ىبىراي التىنسارين ءبىر عانا ماقالمەن «بايتال كوپ بولسا قۇلىن دا كوپ بولادى» دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل ماسەلەگە ايەلدەرىنىڭ ۇل تاپپاۋى جاتادى. ءبىرىنشى ايەل «بايبىشە» دەپ اتالادى. ونى كۇيەۋىنىڭ  تۋعان تۋىسقاندارى دا بارلىعى سىيلايتىن بولادى. ال ەكىنشى ايەل «توقال». ول تەك كوبىنەسە كۇيەۋلەرىنىڭ سۇيىكتى جارلارى بولىپ قالادى. وسىلاي ىبىراي التىنسارين قازاقتاردىڭ وتباسى قۇرۋ جۇيەسى تۋرالى بارلىق ماسەلەلەردى قوزعاپ، تالداپ كەلىپ ۇيلەنۋ سالتىن كەرەمەت ەتىپ تۇسىندىرەدى.

داۋلەتتى ادامداردىڭ قالىڭمالى، باسقاشا ايتقاندا، قارامالى، ادەتتە، كەلىسۋىنە قاراي، ءىرىلى-ۋاقتى 47 جىلقى بولادى. ورتا داۋلەتتى قازاقتار ۋاق مالدارىن، مىسالى، قۇلىنىن، بۇزاۋىن، تاعى باسقالارىن قوسقاندا، 37 قارا بەرەدى. سونىمەن قاتار، ءبىر قىزىعى قازاقتاردا ءۇش ءجۇزدىڭ  قالىڭ مال بەرۋ مولشەرى دە ءارتۇرلى ەكەن. قالىڭ مالدان بولەك بەسجاقسى دەگەن كادەسىي بار. ول دا ماڭىزدى. ەڭ باي قازاق بەسجاقسىعا 500-600 سوم بەرەدى، ورتا داۋلەتتى ادام 200-300 سوم بەرەدى، مۇنداي كادە، كوبىنەسە، اقشالاي تولەنەدى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قازاقتارىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ جانە توي جاساۋ داستۇرلەرىنىڭ وچەركىندە» ۇيلەنۋگە بايلانىستى ءار سالتقا توقتالعانى ەرەكشە جوعارى باعالانادى. كادەسىيلاردىڭ «بەسجاقسى»،  «جىرتىس ءىلۋ»، «كورىمدىك»، «قىزقاشار»، «كەمپىرولدى»،  «كورپەقيمىلداتار» «ءسۇتاقى»، «جانىما جاقسى» دەگەندەرىنە توقتالادى.

قالىڭمالدان كەيىنگى وزەكتىسى ول «جاساۋ». «ءۇي جانە جاساۋ ارتاتىن 25 تۇيە، كاناۋىزدان، جىبەكتەن، جاي ماتالاردان تىگىلگەن 125 شاپان، 50 كىلەم، ونىڭ، 20-سى ۇلكەن، قىمبات كىلەمدەر دە، قالعاندارى ورتاشا كىلەمدەر. 25 ىشىك، ونىڭ بىرەۋى جانات ىشىك، 10 تۇلكى ىشىك، قالعاندارى قارساق، قاسقىر ىشىكتەر، ءباpi دە ماۋىتپەن، جىبەكپەن تىستالعان. 300 سومدىق وتاۋ، 5 ات، ونىڭ ەكەۋى قىزى مىنەتىن جورعا، ءجۇز سومدىق ات-تۇرمان، توسەك-ورىن، بىرنەشە كورپە، كويلەكتەر بەردى، بۇلاردان باسقا تاعى دا باعاسى ەڭ كەمى 400 سوم تۇراتىن اياق-تاباق، كيىز سياقتى شارۋاشىلىق زاتتار بەرەدى». بۇنىڭ بارلىعى دا ءبىر باي قىزىنىڭ جاساۋى. مۇنىڭ تەك ءبىر جامان جەرى: قىزىنىڭ كەلەشەك ءۇي جۇمىسىنىڭ كەرەگى ءۇشىن ەمەس، اتا-انالارىنىڭ ءوز داڭقى ءۇشىن بەرىلگەن بۇل جاساۋلار، قالىڭمالعا تولەنگەن قولما-قول اقشالار مەن مالعا قاراعاندا، جاس قوسىلعان ەرلى-زايىپتارعا ونىڭ وننان بىرىندەي دە پايدا كەلتىرمەيدى. كەيبىر قازاقتار مالىنىڭ كوبىن قالىڭمالعا، ىلۋگە جانە باسقا كادەلەرگە بەرىپ، اقىرىندا ءوزى قاتتى جوقشىلىققا ۇشىرايدى. قالىڭدىعىمەن كەلگەن جاساۋ ونىڭ شارۋاسىن كوتەرە المايدى. ول جاساۋلاردىڭ دا جارتىسىنا جۋىعى دەرلىك كەلىنشەك تۇسكەن كۇندەرى-اق، ادەت بويىنشا تۋعان-تۋىسقاندارىنا ۇلەستىرىلىپ بەرىلەدى.

قورىتا ايتقاندا، ىبىراي التىنسارين تەك قانا حالىق اعارتۋشى عانا ەمەس سونىمەن قاتار ەتنوگراف. ونى  «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قىرعىزدارىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ مەن ۇيلەنۋ تويى كەزىندەگى ادەت-عۇرىپتارىنىڭ وچەركىنەن» كورە الامىز. بۇل وچەركىندە ىبىراي قازاق حالقىنىڭ ۇيلەنۋ سالتىنداعى ماسەلەلەردى ۇيلەنۋ سالت داستۇرلەرىنىڭ كەرەمەت ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار تالداپ وتىرادى. جالپى ايتقاندا بۇل وچەرك  XVIII-XX عاسىرداعى قازاق ۇيلەنۋ سالت-داستۇرلەرىنىڭ قۇندىلىقتارى بويىنشا تاريحي قۇجات دەسەكتە بولادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان تاريحى (XVIII عاسىر - 1914 جىل). جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 8-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق. 2-باسىلىمى، وڭدەلگەن. الماتى: اتامۇرا، 2012. - 344 بەت، سۋرەتتى، كارتالى.
2. ىبىراي التىنسارين. تاڭدامالى شىعارمالارى. الماتى، 1943ج. – 266ب.، 81ب.
3. قاجىم جۇمالييەۆ. «حVIII-XIX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى». – الماتى، 1967ج. – 62ب.، 71ب.
4. التىنسارين ى. كەل، بالالار، وقىلىق: ولەڭ، اڭگىمەلەر مەن ماقال، جۇمباقتار. — الماتى: اتامۇرا، 2006. — 168 ب.
5. سۇيىنشالييەۆ ح. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى: وقۋلىق. — الماتى: سانات، 1997. — 859-ب.
6. ءمادىباي ق. ءۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى بالام... // قازاق ادەبيەتى. — 2009. — 31 شىلدە. — № 3 (3144).— 6-ب.
7. سابەكوۆا ا. قازاق مەكتەبىنىڭ تاعدىرىن ۇلت تاعدىرىنان بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى // اڭىز ادام: جۇلدىزدار وتباسى. — 2013.— № 17 (77). — 36، 37-ب.
8. https://bilim-all.kz/ -Orynbor-vedomstvosy-qazaqtarynyn-quda-tusu-qyz-uzatu-zhane-toi-zhasau-dasturlerinin-ocherki
9. https://dalanews.kz-ybyraj-altynsarinni-ylymi-zh-ne-de ىبىراي ءالتىنساريننىڭ عىلىمي جانە ادەبي قىزمەتى

---