InfoHub Logo

قازاق دالاسىنداعى العاشقى اعارتۋشى پەداگوگ - ىبىراي ءالتىنساريننىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. بۇل — ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىعارمالارى ءار بالانىڭ جۇرەگىنەن كەڭىنەن جول تاپتى. ال ونىڭ ەڭبەگى قازاق حالقىنىڭ ءبىلىم كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋىنە، رۋحاني-مادەني جاعىنان گۇلدەنۋىنە، ەكونوميكالىق دامۋىنا يگى ىقپال ەتتى.

ىبراي ءالتىنساريننىڭ پروگرەسسيۆتى پەداگوگيكالىق يدەيالارى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دەموكراتيالىق ورىستىڭ قوعامدىق وي-پىكىرلەرىنىڭ ىقپالىمەن قالىپتاستى. ىبىراي ءوز زامانداس وتانداستارىنىڭ اعارتۋشىلىق وي-پىكىرلەرىن قۋاتتاپ، قازاق جەرىندە ءوقۋ-بىلىمنىڭ شامشىراعىن جاقتى، پەداگوگتىك-دەموكراتيالىق كوزقاراستىڭ نەگىزىن سالدى.

پەداگوگ قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق-تاربيە ۇردىستەرىن اعارتۋ ىسىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، بۇگىنگى پەداگوگيكا سالاسىنداعى بىرنەشە باعىتتاردىڭ نەگىزىن سالدى. حالىقتىڭ ۇلتتىق تالىم-تاربيەسى نەگىزىندە ول قازاقستانداعى ۇلتتىق مەكتەپتەردەگى وقىتۋ ءىسىنىڭ ادىستەمەسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ول قازاقستانداعى مەكتەپتەردەگى وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋدى تالاپ ەتىپ، سونى بەلگىلى جولعا قويدى. ونىڭ جاڭاشىل ادىستەرىنىڭ ءبىرى - وقىتۋداعى وقۋ ءۇردىسىن انا تىلىنە نەگىزدەي وتىرىپ، ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋ بولسا، وقۋ ۇردىسىندەگى جاڭاشىل يدەياسىنىڭ ءبىرى – وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ورىس گرافيكاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاڭا الفاۆيت نەگىزىندە جاساۋ بولدى.

ىبىراي التىنسارين – بار سانالى عۇمىرىن تۋعان حالقىن ونەر-بىلىمدى، جاڭا زاماننىڭ وركەنيەتتى، مادەنيەتتى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسۋ جولىنا ارناعان كورنەكتى تۇلعا. ول ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق، پەداگوگتىك، اقىن-جازۋشىلىق تاريحي قىزمەتى مەن زور تالانتىن، جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمى مەن قايرات-جىگەرىن ەلدىڭ "جەلكىلدەپ وسكەن كوك شوپتەي" جاس ۇرپاعىن وقىتىپ، تاربيەلەۋگە، قازاق جەرىندە جاڭا ۇلگىدەگى مەكتەپتەر اشىپ، وقۋشىلاردى ءوز كەزىنىڭ وزىق عىلىمىمەن قارۋلاندىرۋعا، كاسىپ تۇرلەرىنە ۇيرەتۋگە ارناعان.
ىبىراي بۇل جولدا سان الۋان كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتاردى جەڭە وتىرىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى، ءسويتىپ، تۋعان حالقىنىڭ ماقتان تۇتاتىن ارداقتىسىنا اينالدى.

ى. التىنسارين ءوز شىعارمالارىندا  ادامنىڭ بويىنداعى ۇلى قاسيەت - ادامگەرشىلىك — رۋحاني تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەڭ باستى قۇندىلىق دەپ سانادى. ىبىراي اڭگىمەلەرىنىڭ قۇرىلىمى، ءمان-ماعىناسى، تاربيەلىك ءمانى بالا ساناسىنا ەرەكشە اسەر ەتىپ، بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، بالانىڭ بويىنا تەرەڭىنەن تاربيە ءنارىن قۇيىپ، قوعامدا ادامگەرشىلىگى جوعارى ادامدار قالىپتاستىرادى.

قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان  رۋحاني قازىناسىنىڭ ءبىرى. يبالى ۇل، يناباتتى قىز – ءومىر كوركى، ادەپتىلىك بەلگىسى ءيىلىپ سالەم بەرگەنى   دەپ كەلەر ۇرپاققا تاربيە بەرىپ، ادال نيەت،  اق تىلەك  ءبىلدىرىپ وتىرعان.

رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيەسى وزىندىك سانانى دامىتۋعا جاعداي جاساۋدى، جەكە تۇلعانىڭ ادەپ ۇستانىمىن، ونىڭ قوعام ءومىرىنىڭ نورمالارى مەن داستۇرلەرىمەن كەلىستىرىلەتىن مورالدىك قاسيەتتەرىن جانە باعدارلارىن قالىپتاستىرۋدى بولجايدى. رۋحاني - ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارمەن ءبىلىم جۇيەسىن دامىتىپ قالىپتاستىرۋ جاڭا قوعامنىڭ دامۋىنداعى ءمانى زور، ماڭىزدى باعىت. وقۋشىلاردى رۋحاني - ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ، بولاشاعىنا جول سىلتەۋ – بۇگىنگى قاجەتتى، كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە. رۋحاني - ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ ءبىلىم بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. بالانىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ىشكى جان دۇنيەسىن وياتۋ ناتيجەسىندە ونىڭ رۋحاني - ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى قالىپتاسادى.

جاڭا كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى جاس ۇرپاققا - ادامگەرشىلىك - رۋحاني تاربيە بەرۋ. قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ ونىڭ تۋعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك. حالىقتا «اعاش ءتۇزۋ ءوسۋ ءۇشىن وعان كوشەت كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى، ال ۇلكەن اعاش بولعاندا ونى تۇزەتە المايسىڭ» دەپ بەكەر ايتىلماعان. سوندىقتان بالانىڭ بويىنا جاستايىنان ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ياعني ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ، ءوز - وزىنە سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە وتباسى مەن پەداگوگتار شەشۋشى رول اتقارادى. رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە - ەكى جاقتى پروسەسس. ءبىر جاعىنان ول ۇلكەندەردىڭ، اتا - انالاردىڭ، پەداگوگتاردىڭ بالالارعا بەلسەندى ىقپالىن، ەكىنشى جاعىنان - تاربيەلەنۋشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن قامتيتىن قىلىقتارىنان، سەزىمدەرى مەن قارىم - قاتىناستارىنان كورىنەدى.
ادامگەرشىلىك تاقىرىبى - ماڭگىلىك. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ - اتا - انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار بۇلاعى - حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت - عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس — تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى.
كورنەكتى پەداگوگ ۆ. سۋحوملينسكيي «ەگەر بالاعا قۋانىش پەن باقىت بەرە بىلسەك، ول بالا سولاي بولا الادى»، — دەيدى. دەمەك، شاكىرتكە جان - جاقتى تەرەڭ ءبىلىم بەرىپ، ونىڭ جۇرەگىنە ادامگەرشىلىكتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ۇزدىكسىز ۇيالاتا بىلسەك، ەرتەڭگى ازامات جەكە تۇلعانىڭ وزىندىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، اينالاسىمەن ساناسۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.

رۋحاني ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ قاينار كوزى سانالاتىن «ادەبيەت» ءپانى بالانى جاستايىنان وتانشىلدىققا، ادەپتىلىككە، دوستىققا، تازالىققا، ۇقىپتىلىققا، مەيىرىمدىلىككە، تابيعاتتى سۇيۋگە، وتباسىن سىيلاۋعا، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەتۋگە، ۇرپاق بويىنا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى، ادامگەرشىلىك پرينسيپتەر مەن مۇراتتاردى عۇمىر بويى باسشىلىققا الاتىن تۇلعا قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن.
قاي قوعامدا، قاي مەملەكەتتە بولسىن، قارىم – قاتىناس ادامي قۇندىلىقتار، ونىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋ كەز – كەلگەن مەكتەپتىڭ مىندەتى بولسا، بالانىڭ ءوزىن تانۋىنا، باسقانى تانۋىنا، بالانىڭ بولاشاق دامۋىنا «ادەبيەت» ءپانى زور ىقپال ەتەدى. «ادەبيەت» ول – ونەر، اتا-بابادان قالعان اسىل ءسوز، ۇلتتىق بولمىس، ءوزىن سىيلاۋعا، ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋگە، رۋحاني ومىردە جانە قورشاعان ءومىر جاعدايلارىندا ءوزىنىڭ باعىت - باعدارىنىڭ بولۋىنا، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداي الۋىنا جانە ءوز ءسوزى مەن ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە بىلۋگە تاربيەلەيدى.
رۋحاني - ادامگەرشىلىك ءبىلىم بەرۋ – جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءومىردىڭ ءمانى، سۇيىسپەنشىلىك، باقىت، سىيلاستىق، تاتۋلىق، بىرلىك، توزىمدىلىك سىندى قۇندىلىقتاردى دارىتۋ ارقىلى ادامنىڭ قوعامدا ءوز ورنىن تابۋىنا، قابىلەت - دارىنىنىڭ اشىلا تۇسۋىنە، اقىل - پاراساتىن دامىتۋىنا ياعني ءساندى دە ءماندى ءومىر سۇرۋىنە قىزمەت ەتەدى.

«ادەبيەت» ارقىلى جان - جاقتى دامىعان، رۋحاني ادامگەرشىلىگى مول، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قۇرمەتتەيتىن، ءبىر - بىرىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن، قۇرمەتپەن قارايتىن، ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىعى جوعارى جەكە تۇلعا تاربيەلەنەدى.

ى.التىنسارين ءوزىنىڭ بارلىق وقۋلىقتارىندا، ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىندە جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، وزەكتىلىگىن شەشۋگە ۇمتىلادى جانە قازاق حالقىنا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءرولىن جانە ونىڭ ماڭىزىن، ونىڭ الەۋمەتتىك ورتانى قايتا جاڭعىرتۋداعى ءرولىن كورسەتەدى.

اعارتۋشىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن ءورىسى بيىك تالانتى ءبىر كەزدە قانداي – جارقىن دا جاندى قاسيەتتەرىمەن كورىنىپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ايقىن ىزدەرىن قالدىرسا، ءقازىر دە سول اسىل دا ابزال ەرەكشەلىكتەرىن ءوز بويىندا ساقتاۋدا.

ونىڭ قاي شىعارماسى بولسا دا، بالانىڭ ءتىل مادەنيەتىن كوركەيتۋگە، دامىتۋعا اسەرى مول.

سونىمەن، ى.التىنسارين ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەسىن قوسقان. جاڭاشا مەكتەپتەر اشىپ، جاڭاشا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن ۇستاز. قازاقتىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ اپوستولى ى.التىنسارين مۇرالارىن جەتكىزە زەرتتەپ، ونى ۇستازداردىڭ ۇستازى دەپ قاستەرلەۋ، ءقادىر تۇتۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. اۋەزوۆ م. جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى. الماتى، 1985 ج.
2. اۋەزوۆ م. ۋاقىت جانە ادەبيەت. الماتى، 1962 ج.
3. ىبىراي التىنسارين تاعلىمى. قۇراست.: جارمۇحامەدوۆ م. الماتى، 1991 ج.

4. التىنسارين ى. ونەر - ءبىلىم بار جۇرتتار. الماتى، 1989 ج.

---