InfoHub Logo

حالىقتى قاناۋ، ساياسي-الەۋمەتتىك پراۆوسىزدىقتا ۇستاۋ ەشقاشان ەل ىشىندەگى تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتكەن ەمەس جانە ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. حالىق نارازىلىعى قاشان دا قاھارلى، ونىڭ قۋاتىنا قارۋلى اسكەر مەن قۇرۋلى بەكىنىس تە، الداپ-ارباعان سيقىرلى ءسوز دە — ەشبىر كۇش توسقاۋىل بولا المايدى.

پاتشالىق روسسيانىڭ سامودەرجاۆيەلىك تارتىبىنە قارسى ۇزاق جىلدار بويى دايەكتىلىكلەن كۇرەس جۇرگىزگەن ريەۆوليۋسياشىل جۇمىسشى تابى تەك قانا پەتروگراد، موسكۆا سياقتى ءىرى ورتالىق قالالاردا عانا ەمەس، شەت ايماقتاعى وتار حالىقتاردىڭ اراسىندا دا جان-جاقتى قولداۋ تاپتى. ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىستىڭ ساياسي باسشىسى، تەوريالىق ءارى ءىس جۇزىندەگى دايىنداۋشىسى دۇنيەجۇزى پرولەتارياتىنىڭ كوسەمى ۆلاديمير يليچ لەنين بولدى. لەنيننىڭ اتى اڭىزعا اينالىپ، حالىڭ ۇعىمىنداعى قاھارمان باتىر رەتىندە قازاق جەرىنە دە جەتتى. ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىس قازاق ەلىندە دە كەڭ ەتەك جايدى.

1918 جىلى 2 مارتتان 3 مارتقا قاراعان تۇندە جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعى ۆەرنىي قالاسىندا اسكەري-ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتتىڭ باسشىلىعىمەن قارۋلى كوتەرىلىس جەڭىسكە جەتتى. ءسويتىپ، الماتىدا (ۆەرنىيدا) سوۆەت وكىمەتى ورناتىلدى. الماتى قالاسىندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ جولىنداعى كۇرەسكە پ. م. ۆينوگرادوۆ، ل. پ. ەمەليەۆ سياقتى ورىس بولشيەۆيكتەرىمەن قاتار توقاش بوكين، تاشەن وتەپوۆ، ابدوللا روزىباقييەۆ سياقتى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى دە بەلسەنە ارالاستى.

1918 جىلدىڭ 11 مارتىندا جاركەنتتە (قازىرگى پانفيلوۆ) سوۆەت وكىمەتى ورنادى، جۇمىسشى-شارۋا دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى ۋەزدىك سەزى ءوتتى. سوۆەت وكىمەتى سول جىلدىڭ مارت ايىندا گاۆريلوۆكادا (قازىرگى تالدىقورعان)، ال اپرەل ايىنىڭ باس كەزىندە لەپسىدە ورنادى. 14-15 اپرەلدە وتكەن لەپسى ۋەزدىك سوۆەتىنىڭ سەزى سوۆەت وكىمەتى ورنادى دەپ جاريالاپ، لەپسى ۋەزدىك حالىق كوميسسارلار سوۆەتىن سايلادى، ونىڭ پرەدسەداتەلى ا. ە. ۆويەۆودين بولدى. كوپ ۇزاماي سوۆەت وكىمەتى جەتىسۋدىڭ بارلىق جەرىندە ورنادى.

ءبىراق ريەۆوليۋسيا جاۋلارى دا قاراپ جاتپادى، جاس سوۆەت وكىمەتىن بەسىكتە تۇنشىقتىرماق بولىپ بارىن سالا جانتالاستى. اقگۆاردياشىلار مەن شەتەل ينتەرۆەنتتەرى الاشورداشىلارمەن بىرىگىپ قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ۇلكەن كونترريەۆوليۋسيالىق ءقاۋىپتى كۇشكە اينالدى. كوتەرىلىس جاساپ، بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرىپ، ولار سوۆەت وكىمەتى ورناعان تەرريتوريالاردى قايتادان باسىپ الا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، كوپ ۇزاماي قازاقستاندا دا ازامات سوعىسى كەڭ ءورىس الدى. جاۋ تىلىندا جاس سوۆەت وكىمەتىن جاقتاۋشىلار قارۋلى كوتەرىلىستەر جاساپ، قىزىل پارتيزاندار بىرلەستىگىنىڭ رەيدىن ۇيىمداستىردى. جالپى، جەتىسۋداعى ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋى 1918 جىلدىڭ اپرەل ورتاسى سانالادى. الماتى توڭىرەگىندەگى اق كازاكتار مەن اقتىڭ وفيسەرلەرى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى بۇلىك شىعاردى. ول بۇلىكتى باسۋ ءۇشىن الماتىدان قىزىلگۆارديا وتريادى تالعارعا اتتاندى. سول سوعىس جەتىسۋ مايدانىنىڭ باسى بولدى.

جەتىسۋداعى ازامات سوعىسىنىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى — چەركاسسك قورعانىسى. ساياسي جانە اسكەري ماڭىزى جونىنەن چەركاسسك قورعانىسى — تەك جەتىسۋ مايدانىنداعى ەمەس، جالپى وداق كولەمىندەگى ازامات سوعىسىنىڭ ەرلىك شەجىرەسىنە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس. باتىس سىبىردەن كەلە جاتقان شەتەل ينتەرۆەنتتەرى مەن اقگۆاردياشىلاردى جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىگىنە، جالپى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراي وتكىزبەي، چەركاسسك قورعانىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى جاۋ جولىنا مىقتى توسقاۋىل جاسادى.

«چەركاسسك قورعانىسى» دەگەن تەرميندى كوركەم ادەبيەتكە دە، تاريحي اديبيەتكە دە العاش ەنگىزگەن ادام — ايگىلى چاپايەۆ ديۆيزياسىنىڭ كوميسسارى، كورنەكتى سوۆەت جازۋشىسى د. ا. فۋرمانوۆ. ول ءوزىنىڭ «بۇلىنشىلىك» رومانىندا لەپسى ۋەزىندە 1918 جىلى جاۋ تىلىندا سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن بولعان كۇرەستى «چەركاسسك قورعانىسى» دەپ اتادى. سول 1925 جىلدان بەرى بۇل تەرمين عىلىمعا تۇراقتى ەندى.

چەركاسسك قورعانىسى شىن مانىندە حالىق قاھارماندىعىنىڭ ەپوپەياسى بولدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور پ. پاحمۋرنىيدىڭ دالەلدەۋى بويىنشا، چەركاسسك قورعانىسى ادەتتە ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي 1918 جىلدىڭ سەنتيابرىنەن ەمەس، يۋنىنەن باستالادى. ونى سول قورعانىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ جازبا دەرەكتەرى دالەلدەيدى. سوۆەت وكىمەتىنە قارسى بۇلىك كوتەرگەن اق كازاكتارعا، كۋلاكتارعا، الاشورداشىلار مەن اقگۆاردياشىل ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىنە لەپسى ۋەزىنىڭ شارۋالارى قارۋلى قارسىلىق كورسەتىپ، قورعانىس وتريادتارىن ۇيىمداستىردى.

جالپى، چەركاسسك قورعانىسى ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1918 جىلدىڭ يۋنىنەن سەنتيابرىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بۇل كەزەڭدە لەپسى ۋەزىنىڭ شارۋالارى الماتىدان كومەككە كەلىپ ۇلگەرگەن قىزىلگۆاردياشىلار وتريادىمەن بىرلەسە وتىرىپ وكتيابر جەڭىسىن قورعاۋ كۇرەسىن باستادى.

ەكىنشى كەزەڭگە 1919 جىلعى سەنتيابردىڭ ورتا شەنىنەن 1919 جىلدىڭ يۋلىنە دەيىنگى ارالىق جاتادى. بۇل ارالىقتا اقگۆاردياشىلاردىڭ الىس تىلىندا ءۇش مىڭ شارشى كيلومەترگە جۋىق جەردى قامتىعان سوۆەتتىك بەكىنىس اۋدانى قۇرىلدى. ول اۋداندا 50 مىڭداي حالىق بولدى، ونىڭ قۇرامىنا 21 سەلونىڭ جانە ول كەزدە قالا اتانعان لەپسىنىڭ ادامدارى دا كىردى، چەركاسسك قورعانىسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە اقگۆاردياشىلاردىڭ قورشاۋىندا 15 سەلو قالدى، ولار – چەركاسسك، پەتروپاۆلوۆسك، اندرەيەۆسك، نيكولايەۆسك، وسينوۆسك، گەراسيموۆسك، ۋسپەنسك، كولپاكوۆسك گلينوۆسك، ميحايلوۆسك، پوگرانيچنوە، نوۆو-نادەجدينسك، كونستانتينوۆسك، نوۆو-يۆانوۆسك، انتونوۆسك. ال پوكاتيلوۆسك، ۆەسەلوۆكا، ساراتوۆسك، اققۇدىق، ترەگۋبوۆ، لاگونسك جانە لەپسى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى تۇگەلدەي دەرلىك قورعانىس وتريادىمەن بىرگە انتونوۆسكىگە كەلىپ بەكىندى. ولاردىڭ كۇرەسىن لەپسىدەن چەركاسسكىگە قونىس اۋدارعان جۇمىسشى، سولدات، شارۋا جانە قازاق دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ لەپسى ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى باسقاردى.

ءۇشىنشى كەزەڭ 1919 جىلعى ءيۋلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 14 وكتيابرگە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بۇل كەزەڭ — چەركاسسك قورعانىسىنىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭى. سان جاعىنان دا، قارۋ-جاراقتىڭ ساپاسى جاعىنان دا كۇشى الدەقايدا ارتىق اقگۆاردياشىلارعا قارسى كۇرەستە سوۆەت اۋدانىن قورعاۋشىلار ون شاقتى سەلونى جاۋ قولىندا تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. ولار اننەنكوۆشىلاردىڭ قورشاۋىنداعى چەركاسسك، پەتروپاۆلوۆسك جانە انتونوۆسكىگە قاراي شەگىندى. ولار ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن تارتتى، اتتارىنا بەرەتىن جەم بولمادى.

چەركاسسك قورعانىسى ۇزىندىعى 70، ەنى 30 شاقىرىم جەردى قامتىدى. قورعانىسقا قاتىسۋشىلار جاۋعا قارسى سوعىسا وتىرىپ ەگىن ەگۋدى، مالعا ازىق-تۇلىك دايارلاۋدى توقتاتپادى. چەركاسسك قورعانىسى مايدانىنا كوپ ۇلت وكىلدەرى قاتىستى. ورىس، ۋكراين، قازاق، تاتار، ۇيعىر، تاعى باسقا ۇلت وكىلدەرى ورتاق جاۋعا بىرلەسە سوققى بەردى. اسكەري لازارەت ۇيىمداستىرىپ، جارالىلارعا جاردەم بەرگەن دارىگەر قازاق ا. كوتىباروۆ جاۋىنگەرلەردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. عابدوللا ابىشيەۆ، راحمانوۆ سياقتى شارۋالار؛ قوڭىرولەڭ، اقتاستى، امانجول اۋىلدارىنىڭ قازاقتارى قىزىل پارتيزاندارعا ۇلكەن كومەك كورسەتتى. ولارعا ازىق-تۇلىك، كولىك تاۋىپ بەردى. لەپسى تۇرعىندارى فايزراحمان جانە زۇلقارناي ەلەۋسىنوۆتەر ارقىلى چەركاسسك قورعانىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى «تارباعاتاي تاۋ قىراندارى» قىزىل پارتيزاندارىمەن بايلانىس جاساپ وتىرادى. قارۋ-جاراق جەتكىزۋدە، قۇپيا جولدارمەن بايلانىس جاساۋدا قازاق كەدەيلەرى قورعانىس جاۋىنگەرلەرىنە كوپ كومەك كورسەتتى. عابدوللا ابىشيەۆ 1918 جىلى پوكاتيلوۆسكىدەگى وتريادتىڭ شتابىندا اۋدارماشى بولادى. سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانىمەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن، بىرنەشە رەت وترياد پەن توپ باستاپ شىعادى. چەركاسسك سوعىسىندا جارالانادى. ازامات سوعىسى بىتكەننەن كەيىن سارقان وبلىستىڭ ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، ودان كەيىنىرەكتە قوسشى وداعى مەن كولحوزدا قىزمەت ىستەيدى. 1895 جىلى تۋعان.

چەركاسسك قورعانىسى 1919 جىلدىڭ 14 سەنتيابرىندە قۇلاعانمەن، قورعانىسقا قاتىسۋشىلار ءوز بورىشتارىن ادال ورىندادى. ولار ون جەتى اي بويى اسا قيىن جاعدايدا سوعىستى. 1919 جىلدىڭ سەنتيابرىندە مايداندا بار-جوعى 1905 ادام، 548 ات، ەكى جەڭىل جانە ەكى اۋىر زەڭبىرەك، ءۇش لينيالى 60، ءتورت لينيالى 1660 ۆينتوۆكا، 5 پۋلەمەت قانا بار ەدى. ال سول كەزدەگى اقگۆاردياشىلارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن ولارعا كەمىندە 5 مىڭ جاۋىنگەر جانە سوعىسقا سايما-ساي جاقسى قارۋ-جاراق قاجەت-تى. ەڭ قيىنى چەركاسسك قورعانىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنە سىرتتان كومەك كورسەتۋ مۇمكىن بولمادى، وعان سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانىنىڭ شاماسى جەتپەدى. ول كەزدە ونداي شاما تەك جەتىسۋ ەمەس، بۇكىل تۇركىستاندا دا جوق ەدى. ونداي كۇش پەن مۇمكىندىك جاس سوۆەت وكىمەتىن جاقتاۋشىلاردىڭ قولىنا كوپ قيىندىقتان كەيىن، كەشىرەك ءتۇستى.

الايدا چەركاسسك قورعانىسىنىڭ ماڭىزى زور. ول كولچاكشىلاردى جەتىسۋ جەرىنە جىبەرمەي ۇستاپ قالعان بىردەن-بىر قارۋلى كۇش بولدى. ىشكى جاقتان اسكەر اكەلىپ، تۇركىستاندا قىزىل ارميانىڭ بولىمدەرىن جاساقتاۋعا جەتەتىندەي قىمبات ۋاقىتتى ۇتتىق. سونىڭ ناتيجەسىندە جەتىسۋداعى كونترريەۆوليۋسيالىڭ كۇشتەردى جويۋعا قولايلى مۇمكىندىك تۋدى.

1968 جىلى «قازاقستان» باسپاسى «چەركاسسك قورعانىسى» دەگەن اتپەن دوكۋمەنتتەر مەن ماتەريالداردىڭ جيناعىن باسىپ شىعاردى، ونى عالىمدار پ. م. پاحمۋرنىي مەن ي. ن. بۋحونوۆا قۇراستىرعان. سول جيناقتاعى دەرەكتى ماتەريالدار بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءبىرتالاي ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشادى.

1918 جىلدىڭ 15 اپرەلىندە لەپسى ۋەزدىك حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ ءبىرىنشى ءماجىلىسى وتەدى. حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ ا. ە. ۆويەۆودين، جولداستارى (سەرىگى، ورىنباسارى) بولىپ ۆ. گ. پوگورەلسكيي مەن ب. م. مامەتوۆ سايلانادى. ءماجىلىس پروتوكوياىنا قاراعاندا، كوميسسارلار قۇرامىنا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى كەڭ تارتىلعان ءتارىزدى. ماسەلەن، جەر كوميسسارى ا. ە. ۆويەۆودين بولسا، ونىڭ جولداسىنا نيازوۆ، مۇشەلىگىنە كۇدەرين مەن پ. كالينين سايلانادى. ال ازىق-تۇلىك كوميسسارلىعىنا پ. توكاريەۆ، جولداستىعىنا ىسقاقوۆ، مۇشەلىگىنە دوۆبيا مەن ەسىركەپوۆ سايلانىپتى. كەيىن، چەركاسسك قورعانىسى باستالعاندا، وسى ۇلتتار سىيلاستىعى جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان ۇلكەن يدەيالىق قارۋىمىزدىڭ ءبىرى بولدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، چەركاسسك قورعانىسى 1918 جىلدىڭ يۋن ايىنان باستالادى. 3—4 يۋندە كونترريەۆوليۋسياشىلارعا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ ماقساتىمەن لەپسى جانە قاپال ۋەزدەرىنە ن. ن. زاتىلنيكوۆ پەن ي. ە. مامونتوۆ باسقارعان وتريادتار ۆەرنىيدان اتتانادى. ءار جەردە قارۋ الىپ اقگۆاردياشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن پارتيزاندارعا بۇل وترياد بەلگىلى دارەجەدە رۋحاني دەم بەردى. مامونتوۆتىڭ قىزىلگۆاردياشىلارى 3 يۋلدە ءۇشارال سەلوسىن الادى، سودان كەيىن ۇرىجاردى اقتاردان تازارتادى، 27 يۋلدە ماقانشىنى ازات ەتەدى، سول ارادا باتىر كوماندير ي. ە. مامونتوۆ ەرلىكپەن قازا تابادى، ونىڭ ورنىن تۋعان ءىنىسى يۆان مامونتوۆ باسادى.

جاۋ كۇشتى ەدى، ال شارۋا پارتيزاندار سوعىس ىسىندە ءالى تاجىريبەسىز-تىن، ءبىراق ولار بوستاندىعىن بار ىنتالارىمەن قورعادى. العاشقى قارسىلىقتىڭ ءوزى اقگۆاردياشىلاردى قاتتى ويلانتقانداي ەدى. كەيبىر سەلولاردى قورعاعان پارتيزانداردىڭ كۇشى 25—50 ادامنان اسپادى، سوعان قاراماستان ولار تەڭدەسى جوق ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. پوكروۆ سەلوسىنىڭ ناشار قارۋلانعان شارۋالارى وزدەرىنەن كۇشى الدەقايدا باسىم اقگۆاردياشىلاردىڭ شابۋىلىن تويتارىپ، 28 يۋلدەن 13 سەنتيابرگە دەيىن 47 كۇن بويى ەرلىكپەن قورعاندى. ال پوكاتيلوۆ سەلوسىنىڭ نەگىزىنەن ايىر جانە نايزامەن قارۋلانعان 250 شارۋاسى 2 زەڭبىرەگى، 6 پۋلەمەتى بار، ادام سانى مىڭنان اساتىن اقگۆارلياشىلاردىڭ شابۋىلىنا ءۇش كۇن بويى ەرلىكپەن تويتارىس بەرەدى، اقىرىندا 2 سەنتيابر كۇنى جاۋ تىلىنان اينالىپ سوققان كومەكتىڭ ارقاسىندا پوكاتيلوۆ سەلوسى ازات ەتىلەدى.

ەرلىك پەن جاۋىزدىقتىڭ ىمىراسىز مايدانىندا ۇرەي تۋعىزامىز، جاسىتامىز دەپ سەنگەن اقگۆاردياشىلار جازالاعان سايىن قىزىلگۆاردياشىلاردىڭ كەككە كەك جاماپ، جاۋىنگەرلىك رۋحتارى شىڭدالا ءتۇستى. لەپسى ۋەزدىك اقتارۋ كوميتەتىنىڭ دەلەگاتتارى ف، كورنيسكييدى، ت. ۆويەۆوديندى جانە پ. دوۆچالەپتى اقگۆاردياشىلار جازالاپ ولتىرگەن سوڭ، لەپسى ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كەڭەسى 1918 جىلى 9 اۆگۋستا پرەدسەداتەل ەتىپ س. س. پودشيۆالوۆتى سايلايدى. ول پارتيا قاتارىندا بولماعانىمەن، ەڭبەكشى شارۋالار اراسىندا ۇلكەن بەدەلى بار ادام ەدى

1919 جىلى ءيۋلدىڭ 10-ىنان ىى-ىنە قاراعان تۇندە ءۇشارالداعى بولشيەۆيكتىك جاسىرىن توپتىڭ باسشىلارىن اننەنكوۆشىلار اياۋسىز جازالادى. توپ باسشىلارى ۆ. تاتاركوۆ پەن ك. سىكالوۆتى دارعا اسىپ، مۇشەلەرى ا. ءسالاموحيندى، ي. زۋبەنكونى، م. بەسپالوۆتى، د. سانكوۆتى، س. دەگتياريەۆتى، ا. دەگتياريەۆا مەن د. كوۆەريندى اتىپ تاستادى.

1919 جىلدىڭ سەنتيابرىندە اقگۆاردياشىلار گلينكوۆسك، كولپاكوۆسك جانە كونستانتينوۆسك سەلولارىنىڭ تۇرعىندارىن قىرىپ، سەلونى ورتەپ جىبەرەدى. ءبىر عانا كولپاكوۆسك سەلوسىنىڭ 650 ادامىن قىرادى. ولگەن ايەلدەر مەن بالالاردى، شالداردى سول ولگەن جەرىنە كومەدى.

قورعانىسشىلاردىڭ ءوز اراسىندا دا ىشتەن شالاتىن جاۋلار بولدى. 14 نويابردە كۋلاكتاردىڭ قۇپيا قاستاندىعى اشكەرلەنەدى. ونى ۇيىمداستىرۋشى ياششەنكو، كولەسنيكوۆ، گنويەۆىح جانە پوكيدكو دەگەن ساتقىندار اسكەري-ريەۆوليۋسيالىق تريبۋنالدىڭ ۇكىمى بويىنشا قولما-قول اتىلدى. ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ ەجەلگى باسەكەسى قورعانىسشىلاردىڭ اراسىندا دا ءجۇرىپ جاتتى.

چەركاسسك قورعانىسشىلارى، جان-جاعى جاۋدىڭ قۇرساۋىندا قالسا دا، قارسىلىقتارىن باسەڭدەتپەدى. ولاردىڭ رۋحاني كۇشى، سەنىمى بەرىك ەدى. كوپ ۇزاماي اقگۆاردياشىلاردىڭ تالقاندالاتىنىنا، ويتكەنى ولاردى ەشقاشان ەڭبەكشى شارۋا قولدامايتىنىنا ولار كامىل سەندى، سوندىقتان بۇگىن-ەرتەڭ جارقىن بولاشاقتىڭ جەڭەتىنىنە ۇمىتپەن قارادى. ءبىز قورشاۋدا قالعانىمىزبەن، باسقا جۇرت ەركىندىكتە، جاس سوۆەت ەلىنىڭ ەرجۇرەك اسكەرى ءبىزدى قۇتقارۋعا ءتيىس دەپ يلانادى. سول ماقساتپەن ولار سان رەت الماتىعا ءوز دەلەگاتتارىن اتتاندىرىپ قارۋلى كومەك سۇرايدى. ماسەلەن، 1919 جىلدىڭ 5-10 فيەۆرالىندە ءبىر توپ دەلەگاتتى قيىن-قىسپاق تاۋ سۇرلەۋىمەن سەرىكبايەۆ جانە راحيموۆ دەگەن قازاقتار اقگۆاردياشىلار كۇزەتىنىڭ كوزىنە تۇسىرمەي امان-ەسەن الىپ وتەدى، ولار 13 فيەۆرالدە قاپالعا كەلىپ، سودان ارى الماتىعا اتتانادى. مۇنىڭ ءوزى چەركاسسك قورعانىسىنىڭ بۇكىلحالىقتىق كۇرەس بولعاندىعىن دالەلدەي تۇسەدى. راحمانوۆ دەگەن قازاق 1919 جىلدىڭ 13 اپرەلىندە 2 پۋلەمەتى بار 116 ادامنان قۇرالعان حالىق جاساقشىلارىن قۇپيا اڭشى سۇرلەۋى ارقىلى امان-ەسەن الىپ ءوتىپ، چەركاسسك قورعانىسشىلارىنىڭ قۇرامىنا اكەپ قوسادى. ءبىراق راحمانوۆتىڭ ءاتى-جونى، بۇرىنعى-كەيىنگى تۇراعى ازىرگە بەلگىسىز.

1919 جىلدىڭ 2-3 اپرەلىندە 8 مىڭ اقگۆاردياشى اندرەيەۆ جانە چەركاسسك پوسەلكەلەرىنە شابۋىل جاسايدى، ءبىراق وزدەرى جەڭىلىس تابادى. اندرەيەۆ پوسەلكەسىنىڭ تۇبىندە بولعان ۇرىستا 600 اقگۆاردياشى سوۆەت اسكەرلەرىنىڭ جاعىنا قاشىپ وتەدى. بۇل فاكتىدە ۇلكەن سىر بار. اننەنكوۆشىلاردىڭ قول استىندا كوپتەگەن شارۋا قورىققانىنان، امالسىزدىقتىڭ قۇربانى بولىپ قانا ءجۇردى، ال شىن مانىندە ولاردىڭ ءۇمىتى، تىلەگى سوۆەتتىك شىندىق جاعىندا ەدى. اتامان اننەنكوۆتىڭ جەتىسۋ ءوڭىرىن لاڭداعان قاتىگەزدىگى ايرىقشا. ول — ومىرىندە تۇبىرىمەن مونارحياشى بولعان ادام. اق كازاك باندىلارىنىڭ اتىشۋلى اتامانى 1918 جىلى 28 جاستا بولاتىن. ول باسقارعان باندىلار اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا سان مىڭداعان جازىقسىز جانداردىڭ قانىن توكتى؛ ەلدى مەكەندەردى قيراتتى. اننەنكوۆ 1906 جىلى ودەسسا كادەت كورپۋسىن، ال 1908 جىلى موسكۆاداعى الەكساندر اسكەري ۋچيليششەسىن بىتىرگەن اسكەري ءبىلىمدى جاۋ ەدى. 1919 جىلى ديۆيزيا اتامانى، ارتىنان اقگۆاردياشىل ايرىقشا جەتىسۋ ارمياسىنىڭ قولباسشىسى بولدى. 1920 جىلى كۇيرەي جەڭىلگەن سوڭ، قىتايعا قاشىپ وتەدى دە، 1926 جىلى سوۆەت وداعىنا قايتا كەلەدى. 1927 جىلى اتىلادى. جەتىسۋداعى ونىڭ جاۋىزدىق ارەكەتتەرى مەن وعان قارسى جۇرگىزگەن قىزىل اسكەردىڭ ەرلىكتەرى جازۋشى چەكمەنيەۆتىڭ «جەتىسۋ» اتتى رومانىندا جان-جاقتى كورسەتىلگەن.

بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراساق، وتكەندەگى كەيبىر ىستەر جاي عانا قارابايىر نارسە سياقتى. ال سول كەزدىڭ كوزىمەن ۇڭىلسەك، ادامداردىڭ جانكەشتىلىگىنە، جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن تاۋەكەلشىلدىگىنە ەرىكسىز تاڭداناسىڭ.

جان-جاعىن جاۋ قورشاعان چەركاسسك قورعانىسشىلارىمەن ەشبىر جول ارقىلى بايلانىس جاساۋ مۇمكىن بولماي قالعان جاعدايدا ونىمەن اۋە جولى ارقىلى بايلانىسۋ شەشىلدى. 1919 جىلدى 1 اپرەلىندە ۆەرنىيعا اسكەري ۇشقىش ا. ا. شاۆروۆ پەن مەحانيك شەمانيۋك كەلدى، ولار بۇكىل روسسيا اۆياسياسىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت الاتاۋدى اسىپ ءتۇسىپ اسقان ەرلىك جاسادى، سول ەرلىگى ءۇشىن ولار قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ناگرادتاۋعا ۇسىنىلدى. الەكساندر الەكساندروۆيچ شاۆروۆ سامولەتپەن چەركاسسك قورعانىسىنىڭ جاعدايىن بارلاپ، ونىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرىنە قىزىل ارميانىڭ كولچاكقا قارسى جەڭىمپازدىقپەن سوعىسىپ جاتقاندىعى جايىندا باياندايتىن ارنايى ۆىمپەل تاستاپ، ولارعا كۇش-جىگەر بەردى. شاۆروۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا لەپسى ۋەزىن ازات ەتۋ ماسەلەسى مايداندىق سەزدە ارنايى قارالادى. شاۆروۆ 1892 جىلى تۋعان، ركپ (ب) مۇشەسى. الماتىداعى ەرلەر گيمنازياسىندا، ودان كەيىن موسكۆاداعى حالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى كەزىندە پراپورششيك، كەيىن شتابس-كاپيتان بولعان. 1917 جىلى سيەۆاستوپولدەگى اسكەري-اۆياسيا مەكتەبىنىڭ تىڭداۋشىسى ەكەن. روستوۆتاعى دوندا ءجۇرىپ ازامات سوعىسىنا بەلسەنە ارالاسادى. 1919 جىلى سامارادان اقتوبەگە، ودان تاشكەنتكە ۇشىپ كەلەدى. تۇركىستان سوۆەتىنىڭ توتەنشە VII سەزىنە قاتىسادى. ونى 1919 جىلدىڭ 22 يۋنىندە ن. كالاشنيكوۆ دەگەن ساتقىن ايۋاندىقپەن ولتىرەدى.

چەركاسسك قورعانىسشىلارى كوپ جاعدايدى كۇڭگىرت ءبىلدى. ولار سىرتتان كومەك كەلمەۋىن، ماسەلەن، جەتىسۋ وبلىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وسالدىعىنان، ونىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ دارمەنسىز باسشىلىعىنان دەپ ءتۇسىندى. ال شىن مانىندە ءبارى وبەكتيۆتى جاعدايدىڭ قيىندىعىنان ەدى. چەركاسسك قورعانىسشىلارىنا دەرەۋ كومەك بەرۋ قاجەتتىگىن جەتىسۋ وبلىستىق سەزى الدەنەشە رەت قارادى، ارنايى قاۋلى الدى، ول ءىستى جاۋاپتى ادامدارعا الدەنەشە رەت جۇكتەدى. ءبىراق ونىڭ ءبارىن دەرەۋ جۇزەگە اسىرۋعا كۇش تە جەتپەدى، جاعداي دا بولمادى.

1919 جىلى مايدانعا جەتىسۋ وبلىسىنداعى اسكەردىڭ قولباسشىسى لۋكا پوتاپوۆيچ ەمەليەۆ باستاعان ءبىر توپ كوممۋنيست جىبەرىلدى. قيىن جاعدايدى ولاردىڭ قاھارماندىعى دا وزگەرتە المادى. اۆگۋستىڭ 24-ىنەن 25-ىنە قاراعان تۇندە ەمەليەۆ باسقارعان قىزىل ارميا بولىمشەسى چەركاسسك قورعانىسىنا قاراي ءوتۋ ءۇشىن اقسۋعا شابۋىل جاسادى. قىرعىن سوعىس التى ساعاتقا سوزىلدى. كۇشى باسىم جاۋدىڭ تەگەۋرىنىمەن ءبىزدىڭ اسكەر شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى ۇرىستا ەرجۇرەك كوماندير ەمەليەۆ اۋىر جارالاندى. سول جارادان ول سەنتيابردە قازا بولدى. ەمەليەۆ 1894 جىلى تۋعان، 1917 جىلدان كوممۋنيست ەدى. جاركەنت قالاسىنداعى (قازىرگى پانفيلوۆ) جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەسىن بىتىرگەن، ماماندىعى تەلەگرافشى. تاشكەنتتە، الماتىدا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا بەلسەنە ارالاسقان ادام.

1919 جىلدىڭ 17 سەنتيابرىندە سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق سوۆەتى چەركاسسكىگە اسكەري نۇسقاۋشى ەتىپ پەتروگراد ركپ (ب) ۇيىمىنىڭ مۇشەسى پەتر تۋزوۆتى جىبەرەدى. ول كەز چەركاسسك قورعانىسشىلارىنىڭ جاعدايى اسا قيىنداعان كەز ەدى. تۋزوۆ قورعانىس اۋدانىنداعىلاردىڭ سەنىمىنە وتە تەز يە بولادى. پيتەرلىك كوممۋنيست اسكەري ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن قاتار شەشەن سويلەي دە الاتىن، سونىڭ ناتيجەسىندە ول كەلگەن بويدا-اق چەركاسسك قورعانىسى ساياسي ءبولىمىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانادى. كوپ ۇزاماي ول چەركاسسك قورعانىسىنىڭ ءىس جۇزىندەگى باسشىسى بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قورعانىسشىلاردىڭ اراسىندا ءتارتىپ كۇشەيەدى، قىراعىلىق ارتادى. اننەكوۆتىڭ اگەنتىنە ساتىلعان لىساكوۆ باستاعان استىرتىن ۇيىم اشكەرەلەنەدى. تۋزوۆ ساياسي كوميسسارلاردى تاربيەلەۋگە باسا نازار اۋدارادى. تاريحشىلاردىڭ باعالاۋىنا جۇگىنسەك، پەتر تۋزوزتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق ىستەرى چەركاسسك قورعانىسىنىڭ مەرزىمىن ءبىر ايعا دەرلىك ۇزارتادى. ول كەز ءۇشىن ءبىر اي دەگەنىڭ ءبىر جىلعا بەرگىسىز مەرزىم ەدى.

1919 جىلدىڭ 10 وكتيابرىندە پەتر تۋزوۆ اتامان اننەنكوۆقا بەيبىت جولمەن كەلىسىمگە كەلۋ جونىندە حات جولدايدى. ال كەلىسىمگە كەلۋ جونىندەگى ۇسىنىستى العاش 9 وكتيابردە اننەنكوۆتىڭ ءوزى باستايدى. قۇرامىندا پ. تۋزوۆ، س. پودشيۆالوۆ، ي. ساپلين، م. سمۋرىگين جانە ف. بوسياك دەگەن كىسىلەر بار قورعانىسشىلاردىڭ دەلەگاسياسىن اقگۆاردياشىلار كوزدەرىن تاڭىپ اننەنكوۆتىڭ جەركەپەسىنە وكوپ ارقىلى الىپ كەلەدى. كەلىسسوز كەشكى ساعات سەگىزگە دەيىن سوزىلادى. كەلىسىمگە كەلۋدىڭ جەتى ءتۇرلى شارتى بەلگىلەنەدى، ونى 11 وكتيابردەگى ساعات 9-دان باستاپ 30 ساعاتتىڭ ىشىندە ورىنداۋ قاجەت بولادى. سول كەزدەگى مالىمەتكە قاراعاندا، قورشاۋدا بارلىعى 33 مىڭ ادام، ال ونىڭ 9 مىڭى عانا قارۋلى بولسا كەرەك.

چەركاسسك قورعانىسشىلارىنىڭ باسىنا شىن مانىندە اۋىر كۇن تۋدى. 17 اي بويى اقگۆاردياشىلارمەن تولاسسىز ايقاسىپ، ونىڭ ون ءتورت ايىندا قورشاۋدا قالىپ سوعىسۋ — ءارى توزىمدىلىكتى، ءبىراۋىزدىلىقتى قاجەت ەتەتىن جاعداي. وعان ەردىڭ ەرى عانا شىداسا كەرەك. چەركاسسك قورعانىسى تاباندىلىق پەن توزىمدىلىكتىڭ، اۋىزبىرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن وقيعا بولدى. اتامان اننەنكوۆ 1919 جىلدىڭ 13 وكتيابرى كۇنى اندرەيەۆكادان سەمەيگە جىبەرگەن حابارىندا: «قىزىلداردىڭ تاباندىلىعى تاڭقالارلىق»،— دەپ جازادى. جاۋ قولباسشىسىنىڭ ول مويىنداۋى، ارينە، تەگىننەن تەگىن ەمەس.

اننەنكوۆ قورعانىسشىلارعا قارۋلارىڭدى تاپسىرىپ بەرىلىڭدەر دەگەن تالاپ قويادى، ال قورعانىسشىلار بەيبىت كەلىسىمگە كەلەيىك دەپ ۇسىنىس جاسايدى. ءوزارا ءوستىپ كەلىسە الماي دا ءبىراز ۋاقىت وتەدى. اقىرىندا قورعانىسشىلاردىڭ اراسىنداعى كەيبىر ادامداردا ەكى ويلى تولقۋ پايدا بولادى. سونى سەزگەن اتامان اننەنكوۆ قورعانىسشىلارعا قارسى شابۋىل باستايدى. اۋەلى انتونوۆكا سەلوسى چەركاسسكىدەن ءبولىنىپ تاستالادى، ارتىنان ونى جاۋ باسىپ الادى، ودان كەيىن چەركاسسكى دە جاۋ قولىنا وتەدى. ءسويتىپ، 1919 جىلدىڭ 14 وكتيابرىندە چەركاسسك قورعانىسى قۇلايدى. چەركاسسك قورعانىسىنا قاتىسقان جاۋىنگەر پارتيزانداردىڭ از عانا بولىگى اقتاردان امان قۇتىلادى. قورشاۋدى قارۋدىڭ كۇشىمەن بۇزىپ قۇتىلىپ كەتۋگە تىرىسقان 44 ادامنىڭ 18ء-ى عانا قاپالعا امان-ەسەن جەتەدى. قورعانىس باسشىلارىنان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى س. پودشيۆالوۆ، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مالىحين، وبلىستىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ل. كورياك قانا امان قۇتىلادى. چەركاسسك قورعانىسىنىڭ تەرريتورياسىنا قاراعان كونستانتينوۆسك، گلينكوۆسك سەلولارىن اقتار كۇل-تالقانىن شىعارىپ ورتەيدى. تىعىلىپ ۇلگەرمەگەن پارتيزانداردى كۋلاكتار ون-ونداپ اقتاردىڭ قولىنا ۇستاپ بەرەدى. جاۋ قولىنا تۇسكەندەردىڭ ءبارىن دە اقتار اياۋسىز اتىپ ولتىرەدى. كوممۋنيست، ساياسي ءبولىمنىڭ مۇشەسى پەتر تۋزوۆ تا قورشاۋدان ءوتىپ كەتە الماي اننەنكوۆتىڭ قولىنا تىرىدەي تۇتقىنعا تۇسەدى. اننەنكوۆ وعان: «سوۆەت وكىمەتى تەرىس جولمەن كەتىپ بارادى دەپ ايت. سوندا مەن سەنى ءتىرى قالدىرام»،— دەيدى، ءبىز جاققا ءوت دەگەن ۇسىنىس جاسايدى. سوندا تۋزوۆ: «جالعان ايتاسىڭ، ازعىن!» — دەپ جاۋاپ بەرەدى دە، اتاماننىڭ بەتىنە تۇكىرىپ جىبەرەدى. قولعا تۇسكەن كوممۋنيست ءويتىپ ەر سويلەيدى دەپ ويلاماعان اتامان اشۋلانىپ: «جويىڭدار سوۆەت وكىمەتىن!» — دەپ جەر تەپكىلەيدى. جاۋىنگەر تۋزوۆ جاۋ وعىنان جاسقانباي سول ارادا ولەدى.

اشىنعان اقتار چەركەسسك قورعانىسىنا قاراعان تەرريتوريانى اياۋسىز ويراندايدى. تەك قانا چەركاسسك، پوكاتيلوۆ سەلولارىنىڭ 1300 ادامىن ايەل، ەركەگىنە قاراماي اتىپ، كەسكىلەپ ولتىرەدى. كولپاكوۆكا سەلوسىنىڭ 783 ادامىن اتادى، شابادى، دارعا اسادى. ونىڭ ىشىندە ايەلدەر دە، كارىلەر مەن بالالار دا بار. ساز دەگەن جەردە (پودگورنىي) 200 ادامدى كەسكىلەپ شاۋىپ ولتىرەدى. انتونوۆكا سەلوسىن تىپ-تيپىل قىلىپ قيراتادى، كونستانتينوۆا، بولگاروك، نەكراسوۆ سەلولارىن ورتەپ جىبەرەدى. ءۇشارال بولىسىن قىرادى. قارابۇلاق سەلوسىنداعى بارلىق ەركەكتەردى قىرىپ تاستايدى. كەيىن، الدىنا كەلگەن ادامداردىڭ نارازىلىعىن ەستىپ، اتامان اننەنكوۆ وزىنشە اقتالىپ: «سوعىس كىسى ءولىمىنسىز بولمايدى»،— دەيتىن كورىنەدى.

چەركاسسك قورعانىسى قۇلاعانمەن دە، ونىڭ سوۆەت وكىمەتىن قورعاۋشى جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋدە، جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ بەتىن قايتارۋدا ۇلكەن ءرولى بولدى. تولقىپ، جانىنان قورقىپ قانا اتامان اسكەرىنىڭ ىشىندە جۇرگەن تالايلار ەندى الدانعاندارىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ جاۋىزدىعىنا كوزدەرى جەتىپ، سوۆەت وكىمەتىن قۇپتاۋعا اۋىستى. 1919 جىلدىڭ 26 دەكابرى كۇنى اقگۆاردياشىلاردىڭ ىشىندە جۇرگەن سولداتتار ورتالارىنان ەكى كىسى جىبەرىپ، كىنالەرىن كەشىرىپ، وزدەرىن قاتارعا الۋلارىن ءوتىنىپ جەتىسۋلىقتارعا حات جولدايدى. مۇنىڭ ءوزىن قورعانىسشىلاردىڭ ناقتى جەڭىسى دەپ قاراۋعا ءتيىسپىز.

ۇلكەن ەرلىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ ۇلگىسى بولعان چەركاسسك قورعانىسى جاس سوۆەت وكىمەتىنىڭ ومىرشەڭدىگىن، ونى جاقتاۋشىلاردىڭ جاۋدان الدەقايدا رۋحاني ارتىق ەكەندىگىن دالەلدەدى. چەركاسسك تاريحىنا ۇلەس قوسقان ەرلەردىڭ ەسىمىن بۇگىنگى ۇرپاق قالتقىسىز قاستەرلەيدى. پارتيزاندار قازعان وكوپتىڭ ورنى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. چەركاسسك قورعانىسىنىڭ باتىرلارىنا ورناتقان سارقانت اۋدانىنداعى ەسكەرتكىش وبلىس جاستارىن اكەلەردىڭ ەرلىك داڭقى داستۇرىندە تاربيەلەۋگە تەڭدەسسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى: وبلىس، رەسپۋبليكا كومسومولولەستەرى، پيونەرلەرى، مەكتەپ وقۋشىلارى باتىر بابالارىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتى ايالاپ قۇرمەتتەپ، جىل سايىن، اي سايىن قاسيەتتى جەرگە كەلىپ سالتاناتتى جيىن، سلەت ەتكىزىپ تۇرادى. ەرلىكتى قاستەرلەۋدىڭ ءوزى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ سونداي ەرلىككە ءازىر ەكەندىگىن ايعاقتايدى.

ازامات سوعىسىنىڭ اۋىرتپالىعىن دا كوتەرىپ، ەرلىكتىڭ اسقان ۇلگىسىن كورسەتكەن جەتىسۋ جاستارى جايىندا دا ايتار ءسوز از ەمەس. ول جايىندا 1958 جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «جەتىسۋ كومسومولىنىڭ تۋۋى» اتتى دوكۋمەنتتەر مەن ەستەلىكتەر جيناعىندا جان-جاقتى كورسەتىلگەن، جازىلعان.

1919 جىلدىڭ 8 دەكابرىندە جاركەنتتە كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ ۇياسى ۇيىمداستىرىلادى. العاشقى ۇيىمداستىرۋ جينالىسىنا قىرىق شاقتى قىز-جىگىت قاتىسادى. ونى 3-تۇركىستان اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ساياسي جەتەكشىسى پلەتۋحين دەگەن كىسى باسشىلىق جاساپ اشادى. سول جينالىستا جاستار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە 20 ادام جازىلادى. العاشقى ۇيىمنىڭ پرەدسەداتەلى 3. ناسىروۆ، ورىنباسارى ن. كامايەۆ، سەكرەتارى م. نەپرياحينا بولىپ سايلانادى. ال 1920 جىلدىڭ دەكابرىندە جاركەنت ۋەزدىك كومسومولىنىڭ ى-سەزى بولادى.

1969 جىلى 8 دەكابر دە پانفيلوۆ كومسومول جاستارى اۋداندا كومسومول ۇيىمىنىڭ قۇرىلعانىنا 50 جىل تولۋىن سالتاناتتى تۇردە مەيرامدادى.

1919 جىلدىڭ مايىندا تالدىقورعاندا (گاۆريلوۆكا) ۋەزدىك كومسومولدىڭ ى-سەزى وتەدى. ۋەزدىك كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ جاس كوممۋنيست گ. مامونتوۆ سايلانادى. سول جىلدىڭ يۋنىندە لەپسىدە دە كومسومول ۇيىمى قۇرىلادى. 1920 جىلدىڭ 1 اۆگۋسىندا تالدىقورعاندا قاپال ۋەزدىك كومسومول كونفەرەنسياسى وتەدى، وعان توعىز كومسومول ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى قاتىسادى. بىرتە-بىرتە جەتىسۋدا كوممۋنيستى جاستار وداعىنىڭ ۇيىمدارى ءاربىر اۋىلسەلولاردا قۇرىلا باستادى. 1920 جىلدىڭ 19-23 اپرەلى ارالىعىندا الماتىدا جەتىسۋ وبلىستىق كومسومولىنىڭ ى-سەزى بولىپ ءوتتى. وعان وبلىستىڭ ۆەرنىي، پىشپەك، جاركەنت جانە قاراقول ۋەزدەرىنەن بارلىعى 43 دەلەگات قاتىسادى، ونىڭ 10-ى قىز جانە 10-ى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن بولادى. ال، جالپى، سول كەزدەگى جەتىسۋ وبلىسى بويىنشا تۇڭعىش كومسومول ۇيىمى 1919 جىلدىڭ 25 نويابرىندە تالعار قالاسىندا قۇرىلادى.

ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى جەتىسۋ جاستارىنىڭ ەرلىگىن ايقىنىراق ەلەستەتۋ ءۇشىن، جاس كومسومول مۇشەسى فەكلا كۋرگانوۆانىڭ ءومىربايانىنا زەر سالساق تا جەتكىلىكتى. ول ءۇشىن تاعى دا چەركاسسك قورعانىسىنىڭ جاعدايىن ەسكە الايىق. اننەنكوۆتىڭ 20 مىڭدىق اسكەرىنە قارسى 3 مىڭداي عانا قىزىپ جاۋىنگەر 14 اي بويى توتەپ بەردى ەمەس پە؟ ال قىزىل ارميانىڭ نەگىزگى كۇشىنەن قول ءۇزىپ قورشاۋدا قالعان جانە قارۋ-جاراعىنىڭ ءوزى اننان-مۇننان جينالعان قىزىلدار سونشا ۋاقىت بويى سونشالىق كۇشتى جاۋعا قالايشا توتەپ بەردى؟ وعان ايقىن جاۋاپتى فەكلانىڭ ءومىرى بەرسە كەرەك.

چەركاسسك قورعانىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قارۋ-جاراقتى سوعىس ۇستىندە قولعا ءتۇسىردى، وقتى جاسادى. بالالارعا دەيىن ات سالىسىپ وقتان بوساعان جەزدەردى جينادى، بۇكىل جۇرت جابىلىپ قورعاسىن مەن مىرىش، وق ءدارى جيناۋعا كومەكتەستى. سولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە فەكلا ايرىقشا كەزگە تۇسەدى. كەزىندە اننەنكوۆشىلار فەكلانىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن ونىڭ باسىنا ۇلكەن بايگە دە تىگەدى.

فەكلا كۋرگانوۆا سارقان سەلوسىندا تۋادى. اكەسى ەرتە ولەدى. شەشەسى جانە ءىنىسى ۆاسيليي ۇشەۋى سارقاندىق اتامان نازاروۆتىڭ باتراعى بولادى، فەكلانىڭ قوي جىلى تۋىپ. قانشا جاسقا كەلگەنى جايىندا ناقتى مالىمەت جوق، ءبىراق جەكە ەسكادروننىي، كومانديرى، چەركاسسك قورعانىسىنا قاتىسقان م. س، ۆىسوكونوۆ پەن قىزىلگۆاردياشى، چەركاسسك قورعانىسىنا قاتىسۋشى م. م. كليشيننىڭ جازبا ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، ول ازامات سوعىسى جىلدارىندا جاپ-جاس قانا قىز ەكەن.

1918 جىلى جەتىسۋدىڭ بارلىق جەرىندە دە سوۆەت وكىمەتى ورناعانى بەلگىلى. اق كازاكتار مەن كۋلاكتار جاس وكىمەتكە نارازى بولدى. كەشەگى باتراك فەكلانىڭ وكىمەت ادامى بولىپ ليكبەز مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋى ولارعا ۇنامادى. اننەنكوۆتىڭ باندىلارى سەمەيدى باسىپ العانىن ەستىپ، جەتىسۋ كازاكتارى اشىق ايقاسقا شىقتى. سارقاننىڭ بۇلىكشىل كازاكتارى فادەيەۆ دەگەننىڭ جاڭا دۇكەنىنە سوۆەت وكىمەتىن جاقتايتىن 90 ادامدى قاماپ، قارۋسىز جانداردىڭ ءبارىن قىلىشپەن كەسكىلەپ ولتىرەدى. فەكلا مەن ونىڭ شەشەسى فەدورا نەستەروۆنا كۋرگانوۆا سول كۇندەرى ءۇي ارتىنداعى قوراعا ون ءبىر پارتيزاندى تىعىپ ساقتايدى. ولاردىڭ قايدا تىعىلعانىن كورسەت دەپ كازاكتار فەكلانىڭ شەشەسىن ۇرىپ-سوعادى، مونشانىڭ ىشىندە ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيىپ قينايدى، اتامىز دەپ قورقىتادى دا، ءبىراق قىزى دا، شەشەسى دە پارتيزانداردىڭ قايدا تىعىلعانىن ايتپايدى. ومىرلەرى ءۇشىن قانشالىق ءقاۋىپتى بولسا دا قورقپاستان پارتيزانداردى سۋ، تاماقپەن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ جاراسىن تاڭىپ بەرەدى.

1918 جىلدىڭ 5 اۆگۋسىندا ي. مامونتوۆتىڭ وتريادى سارقان ستانيساسىن شابۋىلداۋعا شىعادى. ۇرىس توعىز كۇنگە سوزىلدى، كەيبىر كوشە مەن اينالىمدار الدەنەشە رەت قولدان قولعا وتەدى. وق ءدارىنىڭ جەتىمسىزدىگىنە بولا عانا قىزىلدار ستانيسانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى، ايتپەسە ولار ستانيسانىڭ جارتىسىنان كوبىن اقتاردان تازارتادى. سول ۇرىستا فەكلا جارالى قىزىل اسكەردى اقتاردىڭ وعىنان قۇتقارىپ، سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەردەن امان الىپ شىعادى. جاۋىنگەردىڭ مىلتىعىن دا الا شىعۋدى ۇمىتپايدى. فەكلا دا، شەشەسى مەن ءىنىسى دە مامونتوۆتىڭ وتريادىنا كىرەدى.

جوعارىدا ءبىز پوكروۆ سەلوسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ 47 كۇن بويى اق كازاكتارعا بەرىلمەي سوعىسقانىن ايتقانبىز. ءبىر ۇيگە بەكىنگەن سەلو تۇرعىندارى ونى ناعىز بەرىك قامالعا اينالدىرادى. فەكلا كۋرگانوۆا سول ۇيدە قورعانعان قاھارمانداردىڭ ورتاسىندا بولادى. كەيىن، پەترەنكونىڭ وتريادى ولاردى قۇتقارعاننان كەيىن، فەكلا كۋرگانوۆا ءوز قاتارلاستارىنان جاس قىزىلگۆاردياشىلار وتريادىن قۇرادى. بۇكىل چەركاسسك قورعانىسى كەزىندە وترياد مۇشەلەرىنىڭ سونى ەشقاشان جيىرما ادامنان اسپايدى، ويتكەنى ول وتريادقا سول ىڭعايلى ەدى. فەكلا سول وتريادىمەن سان رەت اقگۆاردياشىلاردىڭ شەبىنەن ءوتىپ قاپالعا قاتىسادى، بارلاۋ جۇرگىزەدى، جوڭعار شاتقالدارىن ارالاپ سونداعى قازاق اۋىلدارىنان قورعاسىن اكەلۋگە بارادى. سان رەت اقتىڭ اسكەرلەرىمەن سوقتىعىس تا، اتىس تا بولادى. وترياد شىعىنعا دا ۇشىرايدى. ءبىراق ەرجۇرەك قىز كوماندير ءارقاشان باتىرلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتەدى.

چەركاسسك قورعانىسى قۇلاعان كەزدە ءوز وتريادىمەن فەكلا اقتاردىڭ تىرناعىنان تىلىپ كەتەدى. 1922 جىلى لەپسىگە (شۇباراعاش) ۋەزدىك كومسومول كونفەرەنسياسىنا كەلە جاتقان جولدا، سارقاننان سەگىز شاقىرىم جەردە، بانديتتەر ونى ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ كەتەدى.

وسى ءبىر عانا قىزدىڭ — فەكلانىڭ ەرلىگى، سوۆەت وكىمەتىن قورعاۋداعى باتىلدىعى سول چەركاسسك قورعانىسشىلارىنىڭ بارىنە دەرلىك ءتان تيپتىك جاعداي ەدى.

جەتىسۋ جەرى وتانىمىزدىڭ شەكاراسىندا جاتقاندىقتان، بۇل وڭىردەگى چەكيستەر ءومىرىنىڭ اڭىز بەن اقيقاتىن تالعاپ ايتۋ اسا قيىن. ويتكەنى اڭىز دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوبى — كادىمگى كوز كورگەن، قول ىستەگەن شىندىقتار.

اننەنكوۆ جۇڭگو جەرىنە قاشىپ وتكەننەن كەيىن دە سوۆەتتىك شەكاراعا تىنىشتىق ورناي قويمادى. اننەنكوۆپەن قوسا اتاماندار دۋتوۆ، ششەرباكوۆ جانە پولكوۆنيك سيدوروۆتىڭ جۇڭگو جەرىندە سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ارەكەتتەر ۇيىمداستىرىپ جاتقانىن بىلگەن ىشكى جاۋ ۇنەمى ەلەڭدەپ، سولارعا ءۇمىت ارتۋمەن بولدى. پولكوۆنيك بويكو سياقتى ساتقىندار ىشتەن بۇلىك شىعارۋعا دايىندالىپ، الماتىدا سوۆەت چەكيستەرىمەن ارالاس-قۇرالاس قىزمەت جاساپ جاتتى. كونترريەۆوليۋسيامەن كۇرەس جونىندەگى ۆەرنىي ۋەزدىك توتەنشە كوميسسيانىڭ تۇڭعىش پرەدسەداتەلى نيكولاي سەمەنوۆيچ پوپەچكو اننەنكوۆتىڭ تىڭشىسى پاۆەل نەستەروۆتى سۇراققا الۋ ۇستىندە بويكونىڭ ساتقىندىعىن دا اشكەرەلەيدى. ءسويتىپ، ىشكى جاۋ اگەنتتەرى تۇتقىندالىپ، ءتيىستى جازالارىن الادى. پوپەنكو ن. س. قىزىل ارميا پولكىنىڭ ءبىرىنشى جۇمىسشى-شارۋا ۆزۆودىنىڭ كومانديرى بولا ءجۇرىپ جاركەنتتى اقتاردان تازارتۋ جولىندا كوپ قىزمەت جاساعان تاجىريبەلى ادام ەدى. بويكو ۇيىمداستىرعان باندىلاردى ءبىرجولا جويۋ ءىسىن ول ەندى پولك كومانديرى ماعاز ماسانچىعا تاپسىرادى.

«پراۆدا» گازەتى 1935 جىلدىڭ 23 وكتيابرىندە م. ماسانچى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان-دى: «ءبىز ەستەلىگىن جاريالاپ وتىرعان بۇرىنعى ەرەكشە دۇنگەن اتتى اسكەر پولكىنىڭ كومانديرى ماسانچى جولداس — سوۆەتتىك جەتىسۋ ءۇشىن كۇرەستە ءوسىپ شىققان جارقىن تۇلعا. ءۇرىم-بۇتاعىنان باتراك، ەكى ەسە قانالعان حالىقتىڭ ۇلى دۋنگان ماسانچى جولداس فيەۆرال ريەۆوليۋسياسىنان كەيىنگى العاشقى كۇننەن باستاپ-اق ورتا ازيادا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. ونى فرۋنزە جانە كۋيبىشيەۆ جولداستار تىكەلەي بىلەدى، د فۋرمانوۆ ءوزىنىڭ «بۇلىنشىلىگىندە» ول جايىندا ايرىقشا جىلى ىقىلاس بىلدىرەدى».

موسكۆاعا بارىپ، 1921 جىلى كومينتەرننىڭ ءىىى كونگرەسىنە قاتىسقان كەزىندە م. ماسانچى ۆ. ي. لەنينمەن جولىعىپ سويلەسەدى. كوسەمىمىز دۇنگەن پولكىنىڭ جاعدايىن سۇراپ بىلگەن سوڭ، فرۋنزەگە ايتىل، بۇكىل پولك اسكەرىنە ياعني 1500 ادامعا ەرتەسى جاڭادان اسكەري كيىم-كەشەك بەرگىزەدى. بويكونى جاقتاۋشى كونترريەۆوليۋسيونەرلەردى جويۋ ءىسى ەندى وسى ماسانچى جولداسقا جۇكتەلگەن-دى.

تالعار، تۇرگەن، جالاڭاش جانە شەلەكتە قۇرىلعان اقگۆاردياشىلاردىڭ وتريادى العاشقى سيگنال بەرىلىسىمەن-اق سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلۋگە دايىن تۇرعان-دى. ماسانچى پولكتى بىرنەشە وتريادقا بولەدى دە، اقگۆاردياشىلار ورنالاسقان سەلولار مەن ستانيسالارعا قاراي اتتاندىرادى. ءوزى ەسكادرونمەن شەلەككە كەلىپ، ونداعى باندىلاردى تۇتقيىل شابۋىلدايدى. ءتىپتى اتىسۋعا دا شامالارى كەلمەي قاشقان جاۋ تاۋشەلەكتىڭ تاۋىنا تىعىلادى، 3 مىڭ ۆينتوۆكا، بومبا جانە پۋلەمەت قولعا تۇسەدى. اقگۆاردياشىلاردى تاۋ ىشىندە ىندەتە قۋىپ، ءبىرجولا بىت-شىتىن شىعارادى. وزگە وتريادتار دا وسىلاي جەڭىسكە جەتەدى.

بويكونى جاقتاۋشىلاردى تالقانداعان سوڭ، پولك جاركەنت ۋەزىنە قاراستى جالاڭاش اۋدانىنا اتتانادى. جۇڭگو جەرىندە تىعىلىپ جاتقان سيدوروۆتىڭ باندىلارى بۇل اراعا مازا بەرمەيتىن. ماعاز ماسانچى پولكىن جاركەنتكە جەتكەنگە دەيىنگى كەدەي اۋىلدارى قۋانا قارسى الىپ وتىرادى. پولك جول بويى اۋىل-اۋىلدى ۇساق باندىلاردان تازارتىپ، حالىق رۋحىن كوتەرەدى. پولك ءبىر كۇنى ەندى عانا دەمالۋعا توقتاعان كەزدە اقكەنت جولىمەن سيدوروۆشىلار كەلە جاتىر دەگەن حابار الادى. جاۋىنگەرلەر دەرەۋ قايتادان اتقا قونادى، 200 كىسى جاۋ سىرتىن وراعىتا ءوتىپ، اقىرى ۇرىس قورىتىندىسىن سولاردىڭ ەرلىگى شەشەدى. جاۋ تىم-تىراقاي قاشادى. ماسانچى اسكەرى ولاردى تاڭ اتقانشا جۇڭگو شەكاراسىنا دەيىن قۋىپ تاستايدى.

1918 جىلدان كپسس مۇشەسى، ءوزى جاركەنت قالاسىندا تۋعان، ءبىراق ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى كۇندەرىندە پەتروگرادتا پاتشا اسكەرىنىڭ ۋنتەر-وفيسەرى بولعان، سولداتتار كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، دۆوريان سارايىندا بولعان ميتينگىدە ۆ. ي. لەنيننىڭ ءسوزىن تىڭداعان، ءوزىن كورگەن، 1919 جىلدىڭ مارتىنان باستاپ جاركەنتتە سوۆەت وكىمەتىن نىعايتۋعا بەلسەنە ارالاسقان س. ن. جمۋتسكيي: «1920 جىلدىڭ 20-22 فيەۆرال كۇندەرىندە اقتاردىڭ نەگىزگى شتابى تۇرعان پەنجىم سەلوسىنا شابۋىل باستالدى. العاش اقتار ءبىراز قارسىلىق كورسەتكەنىمەن، كەيىن قورعاسقا قاراي شەگىنە باستادى. ريەۆوليۋسيانىڭ قاس جاۋى پولكوۆنيك سيدوروۆتى جاركەنتتىك قاسىمحان مۇحامەتوۆ اتىپ ءولتىردى»،— دەپ جازادى وبلىستىق «وكتيابر تۋى» گازەتىندە 1969 جىلى 21 مارتتا جاريالانعان «جاركەنت جىلناماسى» اتتى ماقالاسىندا. ال قاسىمحان مۇحامەتوۆتىڭ باسقا ەرلىگى مەن ودان كەيىنگى ءومىر تاريحىن ازىرگە ەشكىم تەرەڭدەپ زەرتتەي قويماعان سياقتى.

سيدوروۆتىڭ ءولىمى، ونى جاركەنتتىك قاسىمحان اتتى ادامنىڭ ءولتىرۋى ەسىڭە ەرىكسىز اتامان دۋتوۆتىڭ دا اجالىن تۇسىرەدى. ونىڭ ولىمىنە دە جاركەنتتىك قاسىمحان اتتى ادامنىڭ قاتىسى بار عوي. جالپى، اتامان دۋتوۆتىڭ قالاي كوزى جويىلعاندىعى جۇرتقا نەگىزىنەن بەلگىلى. ول جايىندا «اتاماننىڭ اقىرى» اتتى ەكى سەريالى كينوفيلم دە ءتۇسىرىلدى. رەسپۋبليكاارالىق «كوممۋنيزم تۋعي»، پانفيلوۆ اۋداندىق «جاڭالىق جارشىسى» گازەتتەرىندە ق. حاسەنوۆ پەن P. قيلىبايەۆتىڭ «حالىق باتىرى» اتتى ماقالاسى (9 ماي، 1968 جىل)؛ «نەزريمىي فرونت» اتتى كىتاپتا ن. ميلوۆاكوۆتىڭ «قاسىمحان شانىشيەۆ» دەگەن وچەركى («كازاحستان»، 1969)؛ «كوممۋنيزم تۋعي» گازەتىندە ر. اريپوۆپەن ن. ميلشتەيننىڭ «دۋتوۆ قالاي ءولتىرىلدى؟» دەگەن ماقالاسى (5 نويابر، 1977 جىل)؛ «قۇپيا مايداننىڭ جاۋىنگەرلەرى» دەگەن جيناقتا ن. ميلوۆانوۆتىڭ «قاتەرلى ساپار» اتتى وچەركى («جالىن»، 1982 جىل) سوۆەت چەكيستەرىنىڭ وسى ەرلىك ءىسىن ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرەدى. دەگەنمەن وسى ماتەريالداردا كىسى اتتارىنىڭ ءبىر ىزگە تۇسپەي ءارقايسىسىندا ءسال-پال وزگەشەلەۋ جازىلىپ جۇرگەن جايى بار. ماسەلەن، اعايىندى بايسىماقوۆتاردىڭ اتىن بىرەۋ مۇقا مەن كەبەك دەپ، ال بىرەۋ مۇقاي (مۇحاي) مەن كودەك دەپ، كۋددۋك دەپ تە جازادى. ال كەيبىرى فاميلياسىنىڭ ءوزىن بايمىساقوۆ دەپ قاتە جىبەرەدى. مۇڭايدىڭ فاميلياسى جىگىتەكوۆ ەدى دەۋشىلەر دە بار. قادىروۆتىڭ اتىن بىرەۋ يۋسۋپ دەسە، بىرەۋ ءجۇسىپ دەيدى، ت. س. س. قالاي بولعاندا دا دۋتوۆتى ءولتىرۋ وپەراسياسىنا قاتىسقان چەكيستەردىڭ ەسىمى، ءومىربايانى قالىڭ جۇرتشىلىققا ءالى تۇگەلدەي تانىس ەمەس. شىندىعىنا كەلسەك، جوعارىدا اتالعان ماتەريالداردىڭ كوبى ول وپەراسياعا قانشا ادامنىڭ جانە كىم-كىمنىڭ قاتىسقانىن ناقتى ايتپايدى. الايدا اشىق ايتىلىپ جۇرگەن، تالاسسىز قاتىناسقان ادامدار مىنالار: قاسىمحان شانىشيەۆ، ماحمۇد قوجامياروۆ، مۇقاي جانە كوبەك بايسىماقوۆتار، ءازىز ۋشۋرباكييەۆ، يۋسۋپ قادىروۆ (ءجۇسىپ ەمەس، دۇرىسى وسىلاي، ول كىسىنىڭ بالاسى يۋسۋپوۆ اقجول ءقازىر پانفيلوۆ اۋدانىندا «بىرلىك» كولحوزىنىڭ باس بۋحگالتەرى بولىپ ىستەيدى). قاجەتسىز داۋعا قالماس ءۇشىن، ەل ىشىندە وسى وپەراسياعا قاتىستى دەپ ايتىپ جۇرگەن باسقا ادامداردىڭ ءاتى-جونىن ادەيى اتامادىق، ولاردى انىقتاۋ تاريحشىلاردىڭ مىندەتى بولار. الايدا ەستە بولاتىن ءبىر ءجايت: سول كەزدەگى ورتالىق گازەت-جۋرنالداردا 10 فيەۆرال كۇنى «پاتشا گەنەرالى دۋتوۆتىڭ ءولتىرىلۋى» دەگەن شاعىن حابار باسىلىپتى دا، وندا ول وپەراسياعا التى اتتى ادامنىڭ قاتىسقاندىعى ايتىلىپتى.

ال ەندى دۋتوۆتىڭ قالاي ولتىرىلگەنىن قايتا بايانداپ جاتقاننان گورى، ونى ءوز قولىمەن اتقان ۇيعىر حالقىنىڭ باتىر ۇلى ماحمۇد قوجامياروۆتىڭ 1935 جىلى 5 نويابردە ءوز اۋزىنان جازىلىپ الىنعان مالىمدەمەدەن ءۇزىندى كەلتىرگەنىمىز ورىندى ءتارىزدى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «...حاتتى دۋتوۆقا بەرىپ، ءوزىم بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇرەگەپ تۇردىم. دۋتوۆ حاتتى الدى دا، كونۆەرتىن جىرتىپ، وقۋعا كىرىستى، بىر-ەكى جولىن وقىپ، ماعان تىكىرەيە قاراپ قويدى، تاعى وقىپ، تاعى قارادى. وسى ساتتە تاپانشامدى ءتوس قالتامنان سۋىرىپ الۋ تىپتەن قيىن بولدى. قولىمدى كوكىرەگىمە كوتەرەيىن دەسەم، سەزىپ قالا ما دەپ شوشيمىن. تاۋەكەل دەدىم دە، تاماعىمدى سيپاعان بولىپ، قولىمدى كوتەرىپ العانىمدا، دۋتوۆ ءۇشىنشى رەت باسىن كوتەرىپ ماعان قارادى جانە قايتادان حاتقا ءۇڭىلدى. وسى ساتتە دەرەۋ ءبۇيىرىن كوزدەپ اتىپ سالدىم، باسىنان اتايىن دەسەم، تيمەي قالا ما دەپ كۇدىكتەندىم. وسىدان سوڭ تاپانشامدى جۇگىرىپ كەلگەن اديۋتانتقا كوزدەدىم. شىنىندا دا وق دۋتوۆتىڭ قولتىعىنىڭ استىنان تيگەن ەكەن، وقىپ وتىرعان حاتى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى، وقتىڭ اسەرىمەن جانىپ تۇرعان شام شالقىپ بارىپ ءسونىپ قالدى. وسى كەزدە اديۋتانت قولىما جارماسىپ ەدى، ونى دا جالعىز وقپەن جايراتىپ سالدىم، شالقاسىنان تۇسكەن بويى ءتىل تارتپادى. قاراڭعىدا سيپالاپ بارىپ دۋتوۆتى سىلكىلەپ كوردىم، ءتىرى قالماسىن دەپ، كوكىرەگىن كوزدەپ تاعى ءبىر اتتىم.

دۋتوۆتىڭ ايەلىنىڭ قايدا قاشىپ جاسىرىنعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ شىڭعىرعانى ەسىمدە. وسىدان سوڭ كوزىم قاراۋىتىپ كەتسە كەرەك. تەڭسەلىپ دالاعا شىقتىم، ۇيدە مىلتىق ءۇنى شىعىسىمەن-اق ۋادە بويىنشا مۇحاي دا جانىنداعى جاساقشىنى جايراتىپ، كورشى ۇيدەگى كۇزەتشىلەردى تىسقا شىعارماي تەرەزەدەن وق جاۋدىرىپ تۇر ەكەن. بۇل وقيعا اينالاسى 3-4 مينۋتتا بولىپ ءوتتى. مۇحايدىڭ ءىنىسى كوبەك تە باتىرلىق جاسادى، قۇرالدى ەسكەرلەردەن تايسالماي، اتتاردى مىقتاپ ۇستاپ تۇرىپتى. شىققان بەتىمىزدە اتقا مىنە سالىپ، قورعاننىڭ قاقپاسىنا قاراي شابا جونەلدىك».

وقيعانىڭ ارعى جاعى بەلگىلى. اۋلادا كۇتىپ تۇرعان قاسىمحان شانىشيەۆ تا دەرەۋ اتىنا قارعىپ مىنەدى. ال ونىڭ اتىن ءازىز ۋشۋرباكييەۆ ۇستاپ تۇرادى. ن. ميلوۆانوۆتىڭ جازۋىنشا، ءازىز، كەبەك بايسىماقوۆ جانە يۋسۋپ قادىروۆتار دۋتوۆتىڭ وڭاشا ءۇيىنىڭ الدىنداعى قاقپادا تۇرادى دا، ال سۇلتان مارالبايەۆ دەگەن كىسى قاقپا سىرتىندا قالادى. قاقپا اۋزىندا تۇرعان جۇڭگو سولداتتارىن شانىشيەۆ پەن قوجامياروۆ بىرەر دۇركىن وق اتىپ-اق تىم-تىراقاي قاشىرادى دا، ولار ەسىن جيناعانشا قالادان ۇزاپ ۇلگەرەدى. بۇل وقيعا سۇيدىندە 1921 جىلدىڭ 6 فيەۆرالىندە بولادى.

اتامان دۋتوۆتىڭ ءولتىرىلۋى شىڭجاڭداعى اقگۆاردياشىلار قالدىعىنىڭ ءبىرجولا قۇرۋىنا اكەلىپ سوقتى. ءسويتىپ، سوۆەتتىك وتانىمىزدىڭ تاعى ءبىر ءقاۋىپتى جاۋى جويىلدى.

ۇيعىر حالقىنىڭ باتىر ۇلى ماحمۇت قوجامياروۆ 1894 جىلى جاركەنتتە تۋادى. ول توعىز جاسىندا اكەسى ءولىپ، جەتىم قالادى. جوعارىداعى ەرلىگى ءۇشىن ول سىيلىققا «اتامان دۋتوۆقا قارسى تەرروريستىك اتىستا جەكەلەي كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن جولداس حودجامياروۆقا. I اپرەل، 1921 جىل» دەگەن جازۋى بار التىن ساعات جانە ماۋزەر الادى، چەكيستەردىڭ اۋەلگى جوسپارى بويىنشا ماقسات اتامان دۋتوۆتى تىرىلەي ۇرلاپ اكەتۋ ەدى، ءبىراق وعان جاعداي بولماعاندىقتان، قوجامياروز دۋتوۆتى ءولتىرىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. دۋتوۆتى ولتىرگەنى ءۇشىن كەكتەنگەن باندىلار 1936 جىلى 31 دەكابردىڭ كەشىندە ماحمۇتتىڭ ايەلى مەن قىزىن ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ كەتەدى. ال ونىڭ جالعىز ۇلى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تابادى. ماحمۇتتىڭ ءوزى جاركەنت قالالىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنىندە، 1937 جىلى جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتىڭ قۇربانى بولادى.

اتامان دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋعا سول كەزدەگى جاركەنت ۋەزدىك ميليسياسىنىڭ باستىعى قاسىمحان شانىشيەۆتىڭ بەلسەنە ارالاسقانى جانە ءوز باسىن ولىمگە تىگىپ دۋتوۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەسۋگە دە بارعانى تاريحتان ءمالىم. وسى وپەراسيانى ۇيىمداستىرۋدا جانە جۇزەگە اسىرۋدا ونىڭ ءرولى ايرىقشا: بۇكىل ءىستىڭ وزەگى دە، تىزگىنى مەن ناتيجەسى دە قاسىمحان مەن دۋتوۆتىڭ اراسىنداعى جوسپارلى بايلانىسقا قاتىستى. اقيقاتقا جۇگىنسەك، دۋتوۆتى جويۋ وپەراسياسىن ۇيىمداستىرۋدا سول كەزدەگى جاركەنت ۋەزدىك ميليسيا باستىعىنىڭ ورىنباسارى اۋباكىر ءجۇنىسوۆتىڭ دە وزىندىك ۇلكەن ۇلەسى بار. قازاق سسر ورتالىق مۋزەيىندە ءبىر كۇمىس قالتا ساعاتى ساقتاۋلى، ونىڭ قاقپاعىندا: «اۋباكىر جۇنىسوۆكە «اتامان دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋعا قاتىسقانى ءۇشىن» دەگەن جازۋ بار. 1921 جىلدىڭ كوكتەمىندە، دۋتوۆقا بايلانىستى تاپسىرما ويداعىداي ورىندالعاننان كەيىن، جاركەنتتىك ءبىر توپ ميليسيا قىزمەتكەرى تاشكەنتكە شاقىرىلىپ، ولارعا سوۆەت وكىمەتى اتىنان ناگرادا تاپسىرىلادى. ماحمۇد قوجامياروۆقا التىن ساعات پەن ماۋزەر، اۋباكىر جۇنىسوۆكە جاڭاعى كۇمىس ساعات سوندا بەرىلگەن-دى. ونداي ناگرادا قاسىمحان شانىشيەۆقا، مۇقاي جىگىتەكوۆكە، تاعى باسقالارعا بەرىلدى دەگەندى جازادى ءقازىر الماتىدا تۇراتىن دەربەس پەنسيونەر، 1938 جىلدان كپسس مۇشەسى، سوعىستان كەيىنگى جىلداردا جاركەنت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان سامسالى قوجابەكوۆ «ابزال ازامات» اتتى ماقالاسىندا (سوسياليستىك قازاقستان»، 24 يانۆار، 1975 جىل). ىزدەسەڭ، زەرتتەسەڭ، ەرلىك شەجىرەسى تەرەڭدەپ ۇلعايا بەرەتىنىنە وسى ماقالا كوز جەتكىزگەندەي. ال ەندى سول كەزدەگى جاركەنت ۋەزدىك توتەنشە كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى سۋۆوروۆتىڭ، بۇكىلوداقتىق چەكانىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى داۆىدوۆتىڭ ول وپەراسياعا باس-اياعىنا دەيىن باسشىلىق ەتكەنىنە تاريحي دوكۋمەنتتەر كۋا.

دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋعا قاتىسقان ادامداردىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا قاراپ تا ۇلكەن وي تۇيۋگە بولادى؛ ۇلكەن ماقساتتار ءارقاشاندا بارلىق ۇلتتار ءۇشىن بىردەي قاجەت، ورتاق ماقسات جولىندا بىرلىكتەن اساتىن ۇلكەن كۇش جوق. وسىنى تۇسىنگەن ءار ۇلت ازاماتتارى ءاردايىم ورتاق جاۋعا بىرلەسە وتىرىپ سوققى بەرەدى. دۋتوۆتى ولتىرۋگە قاتىسقانداردىڭ قۇرامى سونى كورسەتەدى. سۋۆوروۆ — ورىس، قوجامياروۆ — ۇيعىر، شانىشيەۆ — تاتار، بايسىماقوۆ (جىگىتەكوۆ)— قازاق.

ازامات سوعىسىنىڭ ەرلىك ءداستۇرى ەلدى كولحوزداستىرۋ كەزىندە دە، ودان كەيىندە دە لايىقتى جالعاسىن تاپتى. كونفيسكاسياعا نارازى بولعان بايلار مەن كۋلاكتارعا كولحوزداستىرۋدىڭ قاس جاۋى بولعان جەكەلەگەن باندىلارعا قارسى كۇرەستە سان مىڭداعان سوۆەت جانە پارتيا قىزمەتكەرلەرى، شەكاراشىلار مەن سوۆەتتىك ميليسيانىڭ تالاي-تالاي ادامدارى تاريحي داڭققا بولەندى. ولار سوۆەت وكىمەتىنىڭ يدەياسىن سوزبەن، ىسپەن عانا ەمەس، قاجەت بولعان جاعدايلاردا ءوز ومىرلەرىن قيىپ تا ناسيحاتتاي ءبىلدى. 1918 جىلى جاركەنتتەگى قىزىلگۆارديا وتريادىنىڭ قۇرامىندا اقتارعا قارسى سوعىسىپ، 1920 جىلى جاركەنت ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى، 1923-24 جىلدارى بك(ب)پ تالدىقورعان ۋەزدىك كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولعان، 1937 جىلى 30 اپرەلدە بانديتتەردىڭ قولىنان 37 جاسىندا قازا تاپقان ايتجان تۇركەبايەۆ (ول جايىندا ش. وتەپوۆ، X. ءابدىراشيتوۆ «تاۋشەلەكتە تۋعان جىگىت» اتتى رومان جازعان. «جالىن» باسپاسى، قازاقشاسى — 1982 جىل، ورىسشاسى — 1980جىل)؛ اۋەلدە قوڭىرولەڭ بولىسىنداعى كوممۋنيستەردىڭ بەلسەندى جەتەكشىسى بولىپ، كەيىن جاركەنت ۋەزدىك سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىندە جۇرگەندە 1926 جىلى باندى جۇمابەك تۋركەيەۆتىڭ قولىنان قازا تاپقان جاس كوممۋنيست تويعانبەك سماعۋلوۆ، تاعى باسقالار — جاڭا زاماننىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جان قيعان قاھارماندار.

ەرلىكتىڭ تەڭدەسسىز ۇلگىسىن حالقىمىز ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى كورسەتتى ەمەس پە، سول قاھارماندىق تاريحىنا جەتىسۋلىق باتىرلار دا ايرىقشا جارقىن بەتتەر قوستى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا مىڭداعان تالدىقورعاندىقتار جاۋىنگەرلىك وردەندەرمەن جانە مەدالدەرمەن ناگرادتالدى، وبلىستىڭ 39 ادامى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. الماتىدا جاساقتانىپ، 1941 جىلى 16 نويابردە وتانىمىزدىڭ استاناسى موسكۆانى ەرلىكپەن قورعاعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا تالدىقورعاندىقتار كوپتەپ سانالاتىن ەدى. 16-ارميانىڭ قۇرامىنداعى 31 6-اتقىشتار ديۆيزياسىن گەنەرال-مايور ي. ۆ. پانفيلوۆ باسقاردى. ۆولوكولەم تاس جولى باعىتىنداعى دۋبوسەكوۆو رازەزىندە قاھارمان ەرلىك كورسەتكەن 28 باتىردىڭ جيىرما ەكىسى قازاقستاندىق جىگىتتەر بولدى. «روسسيا — كەڭ بايتاق، ءبىراق شەگىنەرگە جەر جوق، ارتىمىزدا — موسكۆا!»— دەپ ۇران تاستاعان ايگىلى ەرجۇرەك ساياسي جەتەكشى ۆ. گ. كلوچكوۆ تا قازاقستاندىق جاۋىنگەر. ۆاسيليي گريگوريەۆيچ 1911 جىلى 8 مارتتا ساراتوۆ وبلىسىنىڭ ۆوسكرەسەنسك اۋدانىندا سينود دەگەن سەلودا تۋعان. 1921 جىلى كلوچكوۆتىڭ سەمياسى التايعا كوشىپ كەلەدى. ول 1940 جىلدىڭ وكتيابرىنەن باستاپ الماتىدا قازاق سسر ساۋدا حالىق كوميسسارياتىندا، الماتى اسحانا-رەستوران ترەسى باسقارۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1941 جىلى 15 يۋلدە اسكەرگە شاقىرىلىپ، الماتىدا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 1075-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقا قاتىسادى. سوندا 4-روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى بولادى. 30 جاسىندا، 1941 جىلدىڭ 16 نويابرىندە دۋبوسەكوۆو رازەزىندە بولعان سوعىستا ەرلىكپەن قازا تابادى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتانادى. ول ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالعان.

ۆ. گ. كلوچكوۆ باسقارعان 4-روتانىڭ 2-ۆزۆود جاۋىنگەرلەرى جاۋدىڭ الدىمەن 20 تانكىسى، سوڭىنان 30 تانكىسى جاساعان شابۋىلىن تويتارادى. ولار بار-جوعى 28 عانا جاۋىنگەر تاريحتا تەڭدەسى جوق ەرلىك جاسادى. مىلتىقپەن، جانار ماي قۇيىلعان شولمەكتەرمەن، گراناتالارمەن قارۋلانعان 28 باتىر جاۋدىڭ العاش شابۋىلعا شىققان 20 تانكىسىنىڭ 14ء-ىن قيراتادى. كەيىنگى كەلگەن 30 تانكى دە ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەردەن ءوتىپ كەتە المادى. سول ۇرىستا باتىر پانفيلوۆشىلاردىڭ 23ء-ى قازا تابادى. 28 پانفيلوۆشى-گۆاردياشىلاردىڭ ىشىندە ورىس، قازاق، ۋكراين، قىرعىز جانە موردۆا حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى بولدى، ونىڭ ءوزى سوۆەت حالىقتارىنىڭ بەرىك دوستىعىن الەمگە ايگىلەدى. 1942 جىلعى 21 يۋلدەگى سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ ۋكازى بويىنشا 28 ەرجۇرەك گۆاردياشىلارعا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى، 1942 جىلى 17 نويابردە 316-اتقىشتار ديۆيزياسى 8-گۆاردياشىلار ديۆيزياسى اتالىپ، قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالادى. كەيىن وعان پانفيلوۆ اتى بەرىلەدى.

28 پانفيلوۆشى-گۆاردياشىلاردىڭ 22ء-سى قازاقستاندىق بولسا، ولاردىڭ 11ء-ى تالدىقورعاندىق. اتاپ ايتقاندا، ولار مىنالار:

بەزرودنىي گريگوريي ميحەيەۆيچ. 1909 جىلى اندرەيەۆ اۋدانىنىڭ گلينوۆكا سەلوسىندا تۋعان. ۇلتى ۋكراين. اسكەرگە الاكول اۋدانىنداعى «كراسنىي وكتيابر» كولحوزىندا جۇرگەنىندە شاقىرىلادى. ءقازىر الاكول اۋدانىنىڭ كوكتۋما مەكتەبى، ءۇشارال سەلوسىنىڭ ءبىر كوشەسى باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

بوندارەننو ياكوۆ الەكساندروۆيچ. 1905 جىلى دون وبلىسىنىڭ پوزدنيۆكا سەلوسىندا تۋعان. ۇلتى ۋكراين. ونىڭ سەمياسى قازاقستانعا 1913 جىلى كوشىپ كەلەدى. بوندارەنكو 1929 جىلى قوعالى اۋدانىنداعى (قازىرگى گۆارديا) حولموگوروۆكا سەلولىق سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ سايلاندى. 1940-41 جىلدارى ستالين اتىنداعى كولحوزدىڭ قۇرىلىسشىلار بريگاديرى بولادى. 1941 جىلى 17 يۋلدە اسكەرگە شاقىرىلادى.

ۆاسيليەۆ يللاريون رومانوۆيچ. 1910 جىلى كەمەروۆو وبلىسىنىڭ لۋنچات دەگەن سەلوسىندا تۋادى. ۇلتى ورىس. كپسس مۇشەسى. كەيىن قازاقستانعا كەلىپ، سوعىسقا دەيىن قوعالى اۋدانىنداعى ااۆد-نىڭ № 2 سوۆحوزىندا جۇمىسشى بولىپ ىستەيدى. دۋبوسەكوۆودا بولعان ۇرىستا ونىڭ سول اياعى مەن سول قولى سىنادى، بۇيىرىنەن جارالانادى. جارالى ۆاسيليەۆ جەر باۋىرلاي جىلجىپ ورمانعا جەتەدى، ونى سول ارادان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر تاۋىپ الادى دا، گوسپيتالعا جاتقىزادى. ۇزاق ۋاقىت ەمدەلىپ، ول 1942 جىلى جازدا الماتىعا كەلەدى. كەيىن، 1963 جىلى، التاي ولكەسىنە كوشىپ كەتەدى.

دۋتوۆ پەتر دانيلوۆيچ. 1916 جىلى قوعالى اۋدانىنداعى حولموگوروۆكا سەلوسىندا تۋادى. ۆلكسم مۇشەسى، ۇلتى ورىس. Eگiس جانە تراكتور بريگاداسىندا ەسەپشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1937 جىلى اسكەرگە شاقىرىلىپ، قيىر شىعىستا قىزمەت اتقارادى. 1939 جىلى اسكەردەن بوساپ، ستالين اتىنداعى تۋعان كولحوزىنا ورالادى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرى ءاعالى-ىنىلى اعايىندى ءۇش دۋتوۆ مايدانعا بىردەن اتتانادى.

ەسبولاتوۆ نارسۇتباي. 1913 جىلى اقسۋ اۋدانىنىڭ № 23 اۋلىندا تۋادى. ۇلتى قازاق. 1938 جىلدان 1941 جىلدىڭ يۋلىنە دەيىن الماتى قالالىق ترامۆاي ترەسىندە جۇمىسشى بولىپ ىستەيدى. ونىڭ ەسىمىن نارسۇتباي، نۇرسۇلتان، نارسۇلتان دەپ تە اتاۋشىلار بار. حالىق اقىنى ن. بايعانين ءوزىنىڭ «ەر تۋرالى جىر» دەگەن داستانىندا ونى نارسۇتباي دەپ اتايدى. ال سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، اكادەميك جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ «نۇرسۇلتان ەسبولاتوۆ» اتتى وچەرك جازعان. تۋعان اۋدانى اقسۋدا ونىڭ ەسىمىندە سوۆحوز جانە ورتا مەكتەپ بار.

كالەينيكوۆ دميتريي ميتروفانوۆيچ. 1910 جىلى ۆورونەج وبلىسىنىڭ ستاسەنكوۆو سەلوسىندا تۋادى. ۇلتى ورىس. اكەسى ازامات سوعىسىندا قازا بولادى دا، شەشەسى بەس بالامەن قوعالى اۋدانىندا تۇراتىن تۋىستارىنا كوشىپ كەلەدى. 1932 جىلى كالەينيكوۆ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، 1935 جىلعا دەيىن اسكەري قىزمەتتە بولادى. قىزىل ارميا قاتارىنان ورالعاننان كەيىن سول قوعالى اۋدانىنىڭ بۋدەننىي اتىنداعى كولحوزىندا سەلولىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ ىستەيدى. 1941 جىلى يۋلدە مايدانعا الىنادى.

قوجابەرگەنوۆ ءالياسقار. 1917 جىلى قاراتال اۋدانىندا تۋادى. ۇلتى قازاق. جاستايىنان اكە-شەشەسىنەن ايرىلعاندىقتان، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنەدى. سوعىسقا دەيىن سول اۋدانداعى بۇرىنعى «بولشيەۆيك»، قازىرگى «امانكەلدى» كولحوزىندا تراكتورشى بولىپ ىستەيدى.

ميچەنكو نيكيتا اندرەيەۆيچ. 1913 جىلى ءنوۆوسىبىر وبلىسىنىڭ نوۆوۆلاديمير سەلوسىندا تۋادى. ۇلتى ۋكراين، سەمياسى 1935 جىلى قازاقستانعا كوشىپ كەلەدى. 1935-37 جىلدارى ول كيروۆ اۋدانىنىڭ قىزىلشا سوۆحوزىندا، ال ودان كەيىن اسكەرگە الىنعانعا دەيىن ۇشتوبە ستانسياسىندا جۇكشى بولىپ ىستەيدى.

ناتاروۆ يۆان مويسەيەۆيچ. 1910 جىلى ستاۆروپول گۋبەرنياسىنداعى نيكولايەۆكا سەلوسىندا تۋادى. ۇلتى ورىس. بالالىق جانە جاستىق شاعى قوعالى اۋدانىنداعى ۆورونسوۆ سەلوسىندا وتەدى. 1930 جىلى oل «سترويتەل» كولحوزىنا مۇشە بولىپ كىرەدى. 1937 جىلى سوندا ەگىس بريگاديرى بولادى، ال 1939 جىلدان اسكەرگە الىنعانعا دەيىن شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. دۋبوسەكوۆو تۇبىندەگى ۇرىستا ول اۋىر جارالانىپ، كونتۋزياعا ۇشىرايدى. ەڭبەكتەپ بارىپ توعايدىڭ ىشىندە جاتىپ قالعان جەرىنەن ونى ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر تاۋىپ الادى دا، گوسپيتالعا جىبەرەدى. سول ارادا ەسىن جيناعان ول اسكەري ءتىلشى ا. كريۆيسكييگە دۋبوسەكوۆو رازەزىندە بولعان ۇرىستىڭ ءمان-جايىن بايانداپ ۇلگەرەدى. گوسپيتالدە قازا بولادى. ءقازىر گۆارديا اۋدانىنداعى بۇرىنعى «سترويتەل» كولحوزى ناتاروۆ اتىندا.

سەڭگىربايەۆ مۇسابەك. 1914 جىلى قاراتال اۋدانىندا تۋعان. ۇلتى قازاق، ۆلكسم مۇشەسى. سوعىسقا دەيىن ول تۋعان كولحوزىندا تراكتورشى بولىپ ىستەيدى. ءقازىر باتىردىڭ تۋىپ-وسكەن كولحوزى سونىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

شادرين يۆان دەميدوۆيچ. 1913 جىلى التاي ولكەسىندەگى پلوتنيكوۆو سەلوسىندا تۋادى، كەيىن سەمياسى قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، قاراتال اۋدانىنىڭ كيروۆ پوسەلكەسىندە تۇراقتايدى. ارمياعا شاقىرىلعانعا دەيىن ول سونداعى قانت زاۆودىندا جۇمىسشى بولىپ ىستەيدى. دۋبوسەكوۆو رازەزىندەگى ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، ەس-تۇسسىز جاتقان جەرىندە تۇتقىنعا تۇسەدى. سوعىستان سوڭ وتانىمىزعا ورالىپ، تۋعان جەرىنە كەلىپ ورنالاسادى. ءقازىر تالدىقورعان اۋدانىنداعى كيروۆ پوسەلكەسىندە تۇرادى، پەنسيونەر.

28 پانفيلوۆشى-گۆاردياشى جەرلەستەرىن تالدىقورعاندىقتار ورىندى ماقتانىش ەتەدى، ولاردىڭ ەرلىگىن قۇرمەتتەپ، ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا بۇرىنعى جاركەنت قالاسى جانە اۋدانى پانفيلوۆ اتىمەن اتالدى. بۇرىنعى قوعالى اۋدانى گۆارديا اتاندى. پانفيلوۆ اۋدانىنداعى ايدارلى شارۋاشىلىعى گۆارديا اتىنداعى سوۆحوز بولدى.

استانامىز الماتىداعى 28 پانفيلوۆشى-گۆاردياشىلار پاركى، ونداعى وبەليسك-ەسكەرتكىش، ماڭگى وت — سونىڭ ءبارى قاھارماندارعا دەگەن حالىق قۇرمەتىنىڭ، وتان راقمەتىنىڭ كۋاسى.

باتىرلاردىڭ ءىسىن، اتىن قۇرمەتتەۋ بۇگىنگى جاستاردىڭ بەرىك داستۇرىنە اينالعان. تالدىقورعان وبلىستىق كومسومول كوميتەتى فيزكۋلتۋرا مەن سپورتقا قاتىستى ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ جىل سايىن بوكستان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ماتاي بايىسوۆ اتىنداعى، فۋتبولدان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ا. س. تۋلينسيەۆ اتىنداعى تۋرنير وتكىزىپ تۋرادى. شەكارادا ورنالاسقاندىقتان، تالدىقورعاندىقتار جاستاردى اسكەري دايىندىققا تاربيەلەۋگە ۇلكەن ءمان بەرەدى. شەكارالى اۋداندارداعى ءاربىر ادام ءوزىن وتان كۇزەتىندەمىن دەپ سەزىنەدى. وبلىس تەرريتورياسىنداعى ەجەلگى شەكارا زاستاۆالارىنىڭ ءبىرى «حورگوس» زاستاۆاسى 1984 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءوزىنىڭ 60 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ۇيىمداستىرىلعان ارەكەتتەرى مەن بانديتتەردى جويۋ ىسىندە جوعارى سانالىلىق پەن ەرلىكتىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتكەن شەكاراشىلاردىڭ سان توبىن تاربيەلەپ شىعارعان بۇل زاستاۆادا وتىزىنشى جىلدارى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس سەكرەتارى، سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى ك. ۋ. چەرنەنكو جولداس پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى بولىپ قىزمەت اتقارعان ەدى. زاستاۆا جاۋىنگەرلەرى 1979 جىلى سوندا بولعانىندا ك. ۋ، چەرنەنكو جولداستىڭ سىيعا تارتقان ۆازاسى مەن قولتاڭباسى بار كىتابىن ەرەكشە قۇرمەتتەپ، قاستەرلەپ ساقتايدى، ويتكەنى ول سىي بۇگىنگى ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ جولىندا زور قىزمەت اتقارۋدا. ەرلىكتى ەرلىككە جالعاستىراتىن دا وسىنداي ۇلگىلى داستۇرلەر. 1969 جىلى 13 اۆگۋستە، «جالاڭاشكول» زاستاۆاسىنىڭ شەكاراشىلارى «تاستوبەدە» بولعان وقيعا كەزىندە جاۋىنگەرلىك ءداستۇردى وزدەرىنىڭ بەرىك ساقتايتىنىن دالەلدەپ، قىراعىلىقتارىن تاعى دا كورسەتكەن-دى.

---