InfoHub Logo

14 قازان كۇنى بوكەي ورداسى اۋدانى حان ورداسى اۋىلىندا بوكەي حاندىعىنىڭ 215 جىلدىعىنا جانە جاڭگىر حان مەكتەبىنىڭ 175 جىلدىعىنا وراي مەرەيتويلىق شارالار وتپەكشى. باتىس قازاقستان، سونىڭ ىشىندە بوكەي ورداسى تاريحىندا جاڭگىر مەكتەبىنىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل جونىندە ۇزاق ۋاقىت بويى جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە باسشىلىق ەتكەن بەلگىلى عالىم، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قازىباي بوزىموۆ بىلايشا اڭگىمەلەپ بەردى.

ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭگىر حان ەۋروپالىق ءبىلىم بەرەتىن باستاۋىش مەكتەپتى اشۋدى نارىننىڭ ءبىر بولىگى جاسقۇس قۇمىنا سول ءوزىنىڭ ورداسىن تىككەن 1826 جىلدىڭ وزىندە ويلاعان دەۋگە بولادى. پاتشا شەنەۋنىكتەرىنە، سونىڭ ىشىندە ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى پ.ك.ەسسەنگە وردادا قازاق بالالارىنا ارناپ ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ اشۋ قاجەتتىگىن دالەلدەپ، الدەنەشە رەت حات جازعان. جاڭگىردىڭ ويىنشا، ونداي مەكتەپ قازاق بالالارىنىڭ قازان ۋنيۆەرسيتەتى مەن ورىنبورداعى نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىنا، رەسەيدىڭ باسقا دا وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋى ءۇشىن كەرەك ەدى.

جاڭگىردىڭ مەكتەپ اشۋ جونىندەگى ارمانى تەك ون بەس جىلدان كەيىن بارىپ ىسكە استى. 1841 جىلى 6 جەلتوقساندا قازاق دالاسىندا قازاق بالالارى ءۇشىن تۇڭعىش مەكتەپ اشىلدى. ول ارحيۆ قۇجاتتارىندا ۋچيليششە دەپ جازىلعانمەن، حالىق اۋزىندا «جاڭگىر مەكتەبى» بولىپ اتالىپ كەتتى.

قاراعايدان قيىپ سالىنعان مەكتەپ ءۇيى ورداداعى ەڭسەلى عيماراتتىڭ ءبىرى بولعان. ەكى قاباتتى عيماراتتىڭ ءىشى كورنەكتىلىگىمەن كوز تارتقان كورىنەدى. وقۋشىلاردىڭ پارتاسى، ءمۇعالىم ۇستەلى مەن ورىندىعى، كلاسس تاقتاسى، شىعىس مانەرىندەگى ويمىش بۋىلتىق اعاش باعاناسى مەكتەپ ءىشىنىڭ جوعارى ەستەتيكالىق تالعاممەن بەزەندىرىلگەنىن كورسەتەدى. جاڭگىر حان بۇل مەكتەپتى 1841 جىلدان ءوز قاراماعىنا الىپ، بارلىق ماتەريالدىق  قاجەتتەرىن ءوزى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. 1905 جىلى وسى ەكى سىنىپتىق مەكتەپ ءتورت سىنىپتىق (قازىرگى جۇيە بويىنشا 9 سىنىپتىق ءبىلىم بەرەتىن) قالالىق مەكتەپكە اينالىپ، جانىنان مۇعالىمدەر دايارلايتىن پەداگوگيكالىق كۋرس اشىلادى. مەكتەپتە شەكتى اسپاپتار وركەسترى، حور جانە باي كىتاپحانا بولعان.  

شاكىرتتەرگە ورىس ءمۇعالىمى ءدارىس بەرەتىنىن، ورىسشا وقىتاتىنىن ەستىگەن اتا-انالار «شوقىنىپ كەتەدى، ورىس بولىپ كەتەدى» دەپ بالالارىن مەكتەپكە بەرۋدەن باس تارتادى. مۇنى كورگەن جاڭگىر ولاردىڭ ويىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ەكى بىردەي بالاسىن وقۋعا بەرىپ، ۇلگى كورسەتەدى. ودان باسقا مەكتەپتىڭ العاشقى لەكتەگى 25 شاكىرتىنىڭ ىشىندە اۋقاتتى وتباسىلاردىڭ بالالارى بولعان كورىنەدى. ولاردىڭ بىر-بىرىنەن جاس الشاقتىعى 9 بەن 22 جاس ارالىعىندا ەكەن. تەرەزەلەرى تۇستىك بەتكە قاراعان مەكتەپتىڭ ءىشى كەڭ دە جارىق ەكى ۇلكەن بولمەدەن تۇرعان. ونىڭ ءبىرى كلاسقا، ەكىنشىسى جاتاقحاناعا ارنالىپ جابدىقتالعان. تۇڭعىش وقۋ وشاعىنىڭ ءۇيى ءبىزدىڭ كەزىمىزگە جەتكەن جوق، تەك فوتوسۋرەتى ساقتالعان. 25 وقۋشىنىڭ 18ء-ى ۇيدەن كەلىپ، جەتەۋى جاتاقحانادا جاتىپ وقىعان. 

مەكتەپتە ءدىني دارىسپەن بىرگە ورىس ءتىلى، اريفمەتيكا، تاريح، جاعرافيا سياقتى نەگىزگى عىلىمي پاندەر وقىتىلعان. ءدىنتانۋدى جانە شىعىس تىلدەرىن سادريددين ءامينوۆ وقىتقان ەكەن. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ءارى ءمۇعالىمى بولىپ جوعارى ءبىلىمدى مال دارىگەرى كونستانتين پەتروۆيچ ولدەكوپ دەگەن كىسى ىستەگەن. وعان مۇعالىمدىگىمەن قاتار تاربيەشىلىك مىندەت قوسا جۇكتەلىپتى. كەيىن 1852 جىلى ولدەكوپتى پوتانين اۋىستىرادى. 

مۋزەي قورىنداعى بوكەي ورداسى مەكتەپتەرىنىڭ البومىندا ولدەكوپ تۋرالى: «ينسپەكسيا ارحيۆىندەگى حانعا بەرگەن ۇقىپتى ەسەپتەرىنەن ونىڭ ءوز جۇمىسىن اسا بىلگىرلىكپەن اتقارعاندىعىن، وقۋ ءىسىن تاماشا شەبەرلىكپەن جولعا قويعاندىعىن، ىجداعاتتىلىعىن، ءوز ىسىنە شىن نيەتىمەن بەرىلگەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول وسى مەكتەپتە ون جىلعا جۋىق ەڭبەك ەتكەن كەزىندە ورىسى بار، قازاعى بار جەرگىلىكتى جەردىڭ قارت تۇرعىندارى اراسىندا يگى ىسىمەن ءوزى تۋرالى ىزگى ەستەلىك قالدىردى» دەلىنگەن. ك.پ.ولدەكوپ ءبىرىڭعاي قازاق بالالارىنا ورىس ءتىلىن قاپەلىمدە مەڭگەرىپ كەتۋ قيىنعا تۇسەتىنىن بايقادى. سوندىقتان ونى نەعۇرلىم تەزىرەك مەڭگەرىپ، جەتىك ءبىلۋ ءۇشىن مەكتەپكە ورىس بالالارىن دا قابىلداپ، ارالاستىرىپ وقىتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. 1848 جىلى ول قازاق بالالارىمەن بىرگە ستاۆكاداعى ورىس تۇرعىندارىنىڭ بالالارىن ەشقانداي اقى الماستان تەگىن وقىتۋعا نيەتى بار ەكەنىن ءبىلدىرىپ، ۋاقىتشا كەڭەستەن رۇقسات سۇراپ، كەلىسىمىن الادى. 

بوكەي ورداسىنان، ونىڭ ىشىندە جاڭگىر مەكتەبىنەن شىققان، حالقىنا ادال قىزمەت جاساعان قايراتكەرلەر، عالىمدار، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر، زاڭ قىزمەتكەرلەرى مەن اگرونومدار كوپتەپ سانالادى. جاڭگىر مەكتەبىندە وقىپ، كەيبىرەۋلەرى كەيىن وقۋىن ورىس جەرىندەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا، اسكەري ۋچيليششەلەردە جالعاستىرىپ، دارىندىلىعىمەن، ىسكەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ تانىلعان زيالى ازاماتتار، قايراتكەرلەر، وقىمىستىلار از بولعان جوق. ولاردىڭ ەسىمدەرى، تىندىرعان ىستەرى تاريحي دەرەكتەردە ساقتالىپ، حالىقتىڭ جادىندا قالعان. كەيبىرەۋلەرىن اتاپ ءوتۋ ورىندى. ماسەلەن، داۋلەتكەرەي شىعاي ۇلى - بوكەي حان ولگەننەن كەيىن ۋاقىتشا وردانىڭ حانى بولعان شىعاي سۇلتاننىڭ بالاسى، اتاقتى دومبىراشى، توكپە كۇيدىڭ اتاسى. سۇلتاندار ورتاسىنان شىقسا دا، بار عۇمىرىن كۇيگە، ونەرگە ارناعان. «قوڭىر»، «بۇلبۇل»، «توپان»، «جىگەر» دەگەن كۇيلەرى بارىمىزگە تانىس. داۋلەتكەرەي سونىمەن بىرگە ءبىراز اكىمشىلىك قىزمەتتەرمەن دە اينالىسقان. ءبىراق اينالاسىنا ءجيى-جيى انشىلەردى، كۇيشىلەردى، ونەرپازداردى جيناپ، ويىن-ساۋىق قۇرۋدى ۇناتقان سال-سەرى.

جاڭگىر حان مەكتەبىندە وقىعان، حان اۋلەتىنەن شىققان، جاڭگىردىڭ ءجۇزىم دەگەن ايەلىنەن تۋعان ۇلكەن ۇلى سەيتكەرەيدىڭ بالاسى شاڭگەرەي بوكەيەۆتىڭ اتى، ءىسى، ونەرى ءدۇيىم قازاققا تانىس: تاماشا اقىن، ويشىل-فيلوسوف، اۋدارماشى. حان سارايى جونىندە:

«سول ايتىلعان نارىندا،

نارىننىڭ قىزىل قۇمىندا،

اي بەلگىلى اق مەشىت،

الپىس بولمە، ءجۇز ەسىك،

سالىنعان ەكەن كوك وردا...»، دەپ جىرلاعان.

«اي بەلگىلى اق مەشىتتى» جاڭگىر حان 1835 جىلى سالدىرعانى بەلگىلى. حان سارايىن «الپىس بولمە، ءجۇز ەسىك» دەپ سيپاتتاۋى اقىندىق اسەرلەۋ بولسا كەرەك. سول كەزدەگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، سارايدا 23 بولمە بولعانعا ۇقسايدى. وسى سارايدا شاڭگەرەي 1847 جىلى تامىز ايىندا دۇنيەگە كەلىپتى. بەس جاسىندا اتا-اناسىنان ايرىلىپ، ماتەريالدىق جاعىنان بولماسا دا، رۋحاني، ادامي تۇرعىدا جەتىمدىكتىڭ زاردابىن تارتادى.

شاڭگەرەي اۋەلى جاڭگىر مەكتەبىندە وقىپ تاربيەلەنىپ، كەيىن، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، ورىنبورداعى كادەت كورپۋسىنا ءتۇسىپ، ەكى جىلداي وقيدى. ءبىراق ودان سوڭ وقۋىن جالعاستىرماي، ەلگە ورالىپ، سەرىلىك قۇرادى، ساياتشى بولادى، شىعارماشىلىققا دەن قويادى. وزدىگىنەن ىزدەنىپ وقىپ، ارابشا، ورىسشا تازا سويلەيتىن، ءدىن ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرگەن وتە ساۋاتتى ادام بولىپ شىعادى. ولەڭدەرى فيلوسوفيالىق ويعا تولى بولىپ كەلەدى.

شاڭگەرەيدەن تالىم-تاربيە العان اقىن، اعارتۋشى، فيلوسوف عۇمار قاراش ۇستازى جونىندە:

اكىم دە ەمەس، حان دا ەمەس،

حانداردان باعىڭ كەم ەمەس.

كەم ەمەستىڭ بەلگىسى،

تىڭدالار ءسوزىڭ ءار جەردە،

ەشبىر ادام ءلام دەمەس،- دەيدى.

ءبىلىم الەمىنە جورىعىن جاڭگىر حان مەكتەبىندە باستاپ، ورىنبوردىڭ نەپليۋيەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، باتىس وڭىردە، وردا جەرىندە شوقان سياقتى جان-جاقتى ءبىلىمدى، تانىمال تۇلعا - مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ. ول جاڭگىر حان قايتىس بولعاننان كەيىن بوكەي ورداسىن باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۋاقىتشا كەڭەستىڭ كەڭەسشىسى، كەيىن وردانىڭ ءبىر اكىمشىلىك ءبولىمىن باسقارعان، رەسەي جاعىراپيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى. رەسەيمەن تىعىز بايلانىستا بولعان، ورىس مادەنيەتىمەن، وزىق قوعامدىق ويىمەن تانىس بولعان، كوپتەگەن ورىس عالىمدارىمەن، شىعىستانۋشىلارىمەن، ساياحاتشىلارىمەن ۇزبەي قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرعان. ورىس تىلىندە تازا سويلەپ، اپتالىق گازەت-جۋرنالداردا كوپتەگەن ماقالالارى جارىق كورگەن. قازاق دالاسىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي، قازاق تاريحى مەن تۇرمىسىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى ەڭبەكتەرى ءۇشىن رەسمي ماراپاتتالعان (رەسەي جاعىراپيالىق قوعامىنىڭ كۇمىس مەدالىنە يە بولعان) تۇڭعىش قازاق. بوكەي ورداسى اۋدانى ورتالىعى سايقىن اۋىلىنداعى ءبىر مەكتەپ بۇگىندە مۇحامەد-سالىق باباجانوۆتىڭ اتىمەن اتالادى.

بوكەي جۇرتىنىڭ تاعى ءبىر ماقتانىشى - ماقاش (مۇحامبەتجان) بەكمۇحامەدوۆ. ول دا - جاڭگىر مەكتەبىنىڭ تۇلەگى، ورىنبورداعى نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن. بوكەي حاندىعىنا قاراستى وكرۋگتەردە اكىم بولعان، ەلدە «ماقاش-پراۆيتەل» اتانعان. اعارتۋشى-عالىم، قوعام قايراتكەرى. ەل ىشىندە شەشەندىگىمەن، العىرلىعىمەن، ادىلدىگىمەن اتى شىققان تۇلعا.

جاڭگىر حان مەكتەبى، بوكەي ورداسى تۋرالى اڭگىمە بولعاندا، بىردەن ويعا ورالاتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى - باقتىگەرەي قۇلمانوۆ. جاڭگىر مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن سانكت-پەتەربورداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، تابىستى اياقتاعان. شىعىس تىلدەرى بويىنشا قازاقتان شىققان تۇڭعىش عىلىم كانديداتى (بۇل اتاقتى 1887 جىلى العان). بوكەي ورداسىنىڭ قامىس-سامار بولىگىن باسقارعان. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا وردا قازاقتارىنان دەپۋتات بولىپ سايلانعان. بوكەي ورداسىنداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولعان. 

ورداداعى مەكتەپتە ساۋاتىن اشىپ، كەيىن پەتەربورداعى يمپەراتورلىق پاج كورپۋسىندا وقىعان، ۇزاق جىلدار اسكەري قىزمەتتە بولعان قازاقتان شىققان تۇڭعىش گەنەرال-لەيتەنانت، جاڭگىر حاننىڭ كىشى بالاسى عۇبايدوللا جاڭگىروۆ ەدى. ورىس-تۇرىك سوعىسىنا قاتىسىپ، كوزگە ءتۇسىپ، رەسەيدىڭ كوپتەگەن جوعارى ناگرادالارىنا يە بولعان. پاتشا ۇكىمەتى عۇبايدوللانى لاۋازىمى بيىك قىزمەتكە شاقىرىپ، يمپەريانىڭ تەلەگراف دەپارتامەنتىنە باستىق ەتىپ قويادى. پەتەربوردا ءجۇرىپ، قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا كوپ كومەكتەسەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە، گيمنازيادا وقىعان جاستارعا قامقورشى بولادى، قىزمەتكە ورنالاسۋىن قاداعالايدى. 

جاڭگىر مەكتەبىنەن سونداي-اق جۇزدەن استام عالىم-زەرتتەۋشىلەر شىققان. ولاردىڭ ىشىندە اسان تايمانوۆ سىندى جيىرمادان استام اكادەميك  بار.         

جاڭگىر ولگەننەن كەيىن ونىڭ مەكتەبىن 1848 جىلى مەملەكەت ءوز قاراماعىنا الىپ، جىل سايىن قاجەتىنە 1404 سوم اقشا ءبولىپ تۇرعان. وسى جىلدان باستاپ مەكتەپتە ورىس بالالارى دا كوپتەپ وقي باستاعان.  1848 جىلى مەكتەپ سالىقتان تۇسەتىن قازىنا قاراجاتىنا كوشىرىلىپ، حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا بەرىلەدى. كەزىندە ايتىلىپ، كەڭەس داۋىرىندە كوڭىل اۋدارىلماي كەلگەن نارسە - 1841-1848 جىلدارى ارالىعىندا بۇل وقۋ ورنى حالىق اراسىندا «جاڭگىر مەكتەبى»، ال بوكەي ورداسىن باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا كەڭەس شەنەۋنىكتەرى اراسىندا «دجانگيروۆسكوە ۋچيليششە» دەپ اتالدى. ويتكەنى، مەكتەپ جاڭگىردىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە جانە قايتىس بولعاننان كەيىن دە ءۇش جىل بويى حاننىڭ جەكە قارجىسى ەسەبىنەن جۇمىس ىستەدى. كەڭەس وكىمەتى جاڭگىر ەسىمىن زەردەمىزدەن وشىرۋگە قانشا تىرىسقانىمەن، ونىڭ حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن تاريحي سانا ءبارىبىر ۇمىتپاپتى.

وسى مەكتەپتىڭ تۇڭعىش تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى، عالىم-ەتنوگراف م.-س. باباجانوۆ ءوز ەستەلىگىندە ول تۋرالى بىلايشا ەسكە الادى: «ءبىز جاڭگىر مەكتەبىندە تاربيەلەندىك. بۇرىنعىسىنشا ول ءقازىر دە كادەت كورپۋسى ءۇشىن دايارلىق كلاسى ىسپەتتى سانالادى. ءبىر كۇنى ءبىز حاننىڭ الدىنا شاقىرىلدىق جانە ونىڭ بىزدەن كورپۋسقا تۇسۋگە دەگەن ىقىلاسىمىزدى بىلگىسى كەلەتىندىگى الدىن الا ەسكەرتىلدى. حاننىڭ ۇيىندە ءبىزدىڭ جاسىمىزعا لايىقتاپ داستارحان جايىلعان ەكەن. ول جىلى قارسى الىپ، ءبىزدىڭ ويىمىزدى سۇراي باستادى. ءۇزىلىس كەزىندە ءبىرىمىزدىڭ الدىمىزعا ءبىرىمىز ءتۇسىپ، ءوزىمىزدىڭ ريزالىعىمىزدى جانە وقۋعا بارۋعا ءازىر ەكەندىگىمىزدى بىلدىردىك. وسىدان كەيىن ول بىزگە ۋىستاپ ۇساق كۇمىس اقشا ۇلەستىردى دە قويا بەردى. بۇل 1845 جىلدىڭ باسىندا بولعان ەدى».

ودان ءارى م.-س. باباجانوۆ سول جىلدىڭ جازىندا ءبىر توپ سىنىپتاستارىمەن بىرگە كادەت كورپۋسىنا وقۋ ءۇشىن ورىنبورعا جول تارتقانىن، زيالى حان ولاردى ءبىراز جەرگە دەيىن شىعارىپ سالىپ، قيماي قوشتاسقانىن ءسوز ەتەدى. ءيا، بۇل حان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلى بولاتىن. سول 1845 جىلدىڭ تامىلجىعان تامىز ايىنىڭ 12 جۇلدىزىندا تارعىن وزەنىنىڭ بويىنداعى جازعى رەزيدەنسياسىندا جاڭگىردىڭ جۇرەگى سوعۋىن ماڭگى توقتاتتى. ءبىراق، سوڭىنا، بولاشاق ۇرپاققا وشپەس مۇرا قالدىرىپ كەتتى، ول - ءوزى اشقان مەكتەپ، ول ءوزى سالعان سارا جول ەدى. 

جاڭگىردىڭ ەڭبەگى ەش كەتپەي، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان شاكىرتتەردىڭ ءبارى دەرلىك جاقسى وقىعان. مەكتەپتى اسا ۇزدىك بىتىرگەندەردىڭ كوبى ورىنبور، پەتەربور، ساراتوۆ، قازان، ومبى قالالارىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، ماماندىقتارى بويىنشا باسىم كوپشىلىگى تۋعان توپىراعىندا ەڭبەك ەتسە، كەيبىرەۋلەرى يمپەريانىڭ باسقا دا وڭىرلەرىندە قىزمەت ەتتى. جاڭگىر حان مەكتەبىندە ۇزدىك وقىعان شاكىرتتەر شەتەلگە وقۋعا جىبەرىلىپ، ولارعا ارناۋلى ستيپەنديالار تولەنىپ تۇرعان. ماسەلەن، جەتى تۇلەك ستامبۋلداعى ءدىني سەميناريانى ءبىتىرىپ شىعادى. ال جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى عابدولعازيز مۇساعالييەۆ مىسىر قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، سەگىز ءتىلدى مەڭگەرگەن. ءۇندىستان، پاكىستان، يندونەزيا سياقتى ەلدەردە بولىپ، ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، سالت-داستۇرىمەن، مادەنيەتىمەن تانىسقان. قازاق-تاتار تىلدەرىندەگى باسىلىمداردا قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى، قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەرى جونىندە ماقالالار جازادى.

وردادا اشىلعان جوعارى باستاۋىش ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، كەڭەس وداعىندا بەلگىلى اسكەري قايراتكەر بولىپ قالىپتاسقان تۇڭعىش قازاق كەڭەس گەنەرال-مايورى شاكىر جەكسەنبايەۆ تا - سول وردا مەكتەبىنىڭ تۇلەگى. ازامات سوعىسىنا، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان، اسكەري اتاقتارعا، وردەندەرگە يە بولعان. قازىرگى بوكەي ورداسى اۋدانىنىڭ ءبىر مەكتەبى گەنەرالدىڭ اتىمەن اتالادى.

جاڭگىر بۇل مەكتەپتى تەك اقسۇيەكتەردىڭ بالالارى ءۇشىن اشپاعان. شاكىرتتەردىڭ ىشىندە ءوز ۇلدارىن ورتاشا اقىمەن وقىتا الاتىنداردىڭ دا بالالارى بولعان. قاراپايىم حالىق ىشىنەن شىققان بىلىمگە قۇمار، زەردەلى جاستاردىڭ وقۋىنا جول اشىپ، كەيبىر مەنمەن شونجارلاردىڭ «قارا سيراق (كەدەي) قازاق بالالارىنا وقۋ ءسان بە؟» دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەرىنە قارسى بولعان. مەكتەپتە نەگىزىنەن اريفمەتيكا، جاعراپيا، تاريح، ورىس ءتىلى، فيزيكا ت.ب. پاندەر وقىتىلعان. سونىمەن قاتار شىعىس حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ تاريحى، اراب، تاتار تىلدەرى وقىتىلعان، ءدىني دارىستەر تىڭدالعان. قازان، ورىنبور، پەتەربور، استراحان (ءاجىتارحان) قالالارىنان ءبىلىمدى ۇستازدار شاقىرىلىپ، ولارعا حان تولىقتاي جاعداي جاساعان. سول كەزدەگى قۇجاتتار مەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جاڭگىر حان مەكتەپتەگى وقۋ ساپاسىن، ءتارتىپ، تاربيە جايىن ۇنەمى باقىلاپ، ءجون سىلتەپ وتىرۋدى، شاكىرتتەردىڭ ساباقتارىنا، ەمتيحاندارىنا قاتىناسۋدى كىشىلىك ساناماي، كىسىلىكپەن زور ىقىلاس قويعان. جاڭگىر حان وردالىقتارعا ءوقۋ-بىلىمنىڭ پايداسى جونىندە ءوزىنىڭ ويىن جەتكىزىپ، ولاردىڭ ۇمتىلىستارىن كەڭىنەن قولداپ، شاكىرتتەر مەن ۇستازداردى ىنتالاندىرۋعا قارجىسىن اياماعان. كەيىن مەكتەپتە 30 بالا وردانىڭ شارۋاشىلىق قارجىسى ەسەبىنەن ءبىلىم العان.

جاڭگىر حاننىڭ رەسەيدىڭ الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورىندارىمەن بايلانىس جاساۋىنىڭ ارقاسىندا جاڭگىر مەكتەبى ورىنبورداعى نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا اينالىپ، 1845-1851 جىلداردا وسى كادەت كورپۋسىن بوكەي ورداسىنان سەگىز شاكىرت وقىپ بىتىرگەن. سولاردىڭ ءبىرى - جاڭگىردىڭ ءوز بالاسى زۇلحارناي. ارينە، حان بالاسىن پەتەربورعا ت.ب. قالالارداعى ۇلكەن وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا مۇمكىندىگى بولعانىنا قاراماستان، باسقا بالالار كادەت كورپۋسىنا بارۋدان اينىپ قالا ما دەپ ءوز ۇلىن دا سولارمەن بىرگە جىبەرىپ، قامقورلىق كورسەتەدى. بالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ جاس شاماسى  10-12 جاس اراسىندا بولعان. وردا بالالارىنا قامقورشى بولىپ، جاعدايلارىن جاساۋعا حان ەل ىشىنەن ءوز وكىلىن جىبەرىپ، سول ارقىلى قاداعالاپ وتىرعان.

جاڭگىر حان بۇل دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە ول اشقان ءبىلىم بۇلاعىنىڭ ارناسى كەڭەيە بەرەدى. 1849 جىلى ورال (بوكەي ورداسى) وبلىسىندا 44 بولىستىق قازاق-ورىس مەكتەبى جۇمىس ىستەدى. ونىڭ جەتەۋى «جاڭگىر مەكتەبىنىڭ» نەگىزىندە جاڭادان اشىلدى. وقۋشىلاردىڭ جالپى سانى 20 مىڭعا جەتكەن. 1879-1880 وقۋ جىلىندا «جاڭگىر مەكتەبى» اتى وزگەرتىلمەي، حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا ءوتىپ، ەكى سىنىپتىق اۋىلدىق ۋچيليششە بولىپ قايتا قۇرىلدى. حالىقتىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى جىل سايىن ارتىپ، بۇرىنعى وقۋ ورىندارى تارلىق جاساپ، جاڭادان تاعى دا مەكتەپ اشۋ قاجەتتىگى تۋدى. 1895 جىلى «جاڭگىر مەكتەبىنىڭ» نەگىزىندە اشىلعان مەكتەپتەردىڭ سانى 14-كە جەتتى.

وردا مەكتەپتەرىنە باقىلاۋ مەن باسشىلىقتى ودان ءارى جاقسارتۋ ماقساتىندا وقۋ ءىسى ينسپەكسياسى قۇرىلىپ، ونىڭ باسشىلىعىنا عالىم ا.ە.الەكتوروۆتىڭ تاعايىندالۋى ورداداعى حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ جەدەل قارقىن الۋىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن. 1883 جىلى وردادا، قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت حۇسني-جامال نۇرلىحانوۆا باسشىلىق ەتكەن قازاق قىزدارى ءۇشىن باستاۋىش ۋچيليششەنىڭ اشىلۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن دە وسى ا.ە.الەكتوروۆ بولعان. بۇل ۋچيليششەدە 1883-1889 جىلدار اراسىندا وقىعان قىزداردىڭ سانى مىناداي: 1883 جىلى 7 قازاق قىزى، 15 ورىس قىزى، 1885 جىلى 6 قازاق قىزى، 16 ورىس قىزى، 1886 جىلى 4 قازاق قىزى، 14 ورىس قىزى، 1888 جىلى 4 قازاق قىزى، 14 ورىس قىزى، 1889 جىلى 3 قازاق قىزى، 13 ورىس قىزى. جەتى جىل ىشىندە بارلىعى 96 قىز وقىسا، ونىڭ 24ء-ى قازاق، 72ء-سى - ورىس قىزى.

«قازاق قىزدارىنىڭ وقۋعا دەگەن قابىلەتى، ىنتا-زەيىنى، ۇلگەرىمى كەرەمەت بولدى» دەيدى كەيىننەن وردا مەكتەپتەرىنىڭ باقىلاۋشىسى بولعان ۆوزنەسەنسكيي. بۇل قىزدار مەكتەبىنەن شىققان تۇلەكتەر اراسىنان اققاعاز دوسانوۆا، الما ورازبايەۆا، تۇڭعىش مەتاللۋرگيا ينجەنەرى ءمادينا بەگالييەۆا، تۇڭعىش جوعارى ءبىلىمدى دارىگەر ءمۇبينا نيازوۆا سىندى قايراتكەر قازاق قىزدارى حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتتى. جوعارىدا اتالعان وقۋ ورىندارىنان باسقا، 1898 جىلى 4113 وقۋشىسى بار 198 مەدرەسە جۇمىس جاساعان.

جاڭگىر مەكتەبى 1930-1935 جىلدارى كولحوزشى جاستار مەكتەبى بولىپ وزگەرتىلسە، 1936-1939 جىلدارى ورتالاۋ مەكتەپ بولىپ، 1936 جىلى بۇل مەكتەپكە ماكسيم گوركيي اتى بەرىلدى. 1991 جىلدان باستاپ وردا ورتا مەكتەبى دەپ اتالدى. تەك 1999 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ جاڭگىر حان اتىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپكە اينالدى.

كۇنى بۇگىن جاڭگىر حان اتىنداعى ورتا مەكتەپتە 445 وقۋشى ءبىلىم الۋدا. وسىنداي تاريحي مەكتەپتە ءتالىم العان جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوساتىنى انىق.

---