InfoHub Logo

كەرەيدەن دوسىمبەكتىڭ ۇيىنە ون ەكى جاسار جيەنى كەلىپتى. ويعا كوسەم، تىلگە شەشەن، قايتپاس قايسار جۇرەكتى بالا ەكەن، ناعاشىسىنان كوك دونەندى سۇراپتى. ءبىراق يەمدەنىپ ءمىنىپ جۇرگەن دوسىمبەكتىڭ بالالارى بەرمەپتى. «كوك دونەندى بەرمەدىڭ» دەپ وكپەلەپ كەتىپ قالعان جيەنىن اق ساقالدى دوسىمبەكتىڭ ءوزى قۋىپ بارىپ، جولدان ارەڭ قايتارىپ الىپ كەلىپ، كوك دونەننىڭ ءىنىسى كوك قۇناندى بەرىپتى دەگەندى ەستىگەن سول ەلدىڭ ءبيى تابانسارى جانىبەكتى شاقىرتىپتى. بي شاقىردى دەگەن سوڭ «شاقىرعانعا بار، شاققاننان قاش» دەگەن دەپ جۇرگەلى تۇرعان جولىنان ەرۋلەپ تابانسارى ءبيدىڭ ۇيىنە كەلىپتى.

«قاباعىنان قار جاۋعان، الدىنان جان كولدەنەڭ وتپەگەن تابانسارى بي كەرەيدەن كەلگەن ون ەكى جاسار بالاعا نە دەر ەكەن، ال ون ەكى جاستاعى كەرەيدىڭ جاس بالاسى تابانسارى بيگە نە دەر ەكەن»، — دەگەن جۇرت اۋىلدى انتالاي ءجۇرىپ قۇلاق ءتۇرىپتى.

جانىبەك كەلىپ قالدى دەگەن حاباردى ەستىگەن تابانسارى بي تورىندە وتىرىپ قورازدانىپتى. اۋىلعا كەلىپ تۇسكەن جانىبەكتىڭ اتىن ەش ادام ۇستاپ، قۇرمەت كورسەتپەپتى. جانىبەك تابانسارىنىڭ ورداسىنا سالەم بەرىپ كىرگەندە، سارى سالەمىن الماستان، كوز سالىپ قاراماستان:

— ە، سەن نەمە، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەگەندە، جانىبەك:

— مەن بەرداۋلەتتىڭ بالاسىمىن، — دەپتى. سوندا بي:

— ءۇي، سەندە ءبىر قۇدايدىڭ ق ۇلى ەكەنسىڭ عوي، شىق ۇيدەن! — دەپ اقىرىپتى. سوندا تىزەسىن بۇكپەگەن جانىبەك:

— ە، قازاق سالتى شاقىرىپ العان
ءيتتى دە باسقا تەپپەيدى.
شاقىراڭداعان تۇرپايىلىق
ساعان باقىت ەكپەيدى.
استىڭا قۇلا جورعا ات مىنگىزسە،
التى اي ءمىنىپ ارىتپاسسىڭ.
جانىڭا مىڭ تال وق سالسا،
بىرەۋىن دە جاۋعا دارىتپاسسىڭ.
قارنى كەبەجەدەي كالتيگەن سارى نەمە،
سەن دە ەلىڭدى بي بولىپ جارىتپاسسىڭ! —

دەپ شىعىپ كەتىپتى. سوندا تابانسارى:

— امال جوق، بەكەر سوقتىققان ەكەنمىن، بولسا بولعانداي ەرىم ەكەن عوي! كەرەيدە قامالعا قارسى شاباتىن ۇل تۋعان ەكەن، بۇدان بىلاي سەنى كەرەي الار! — دەگەن ەكەن.

***

ناعاشى اتاسىنىڭ ىقىلاس باتاسىن الىپ، كوك قۇناندى ءمىنىپ، كوڭىلى قوش بولعان جانىبەك امان-ەسەن ەلىنە ورالىپتى.

بەرداۋلەت وجار ۇلىنىڭ ءوزى تۋىپ كورمەگەن جەر تۇبىندەگى ناعاشى جۇرتىن ىزدەپ تاۋىپ، ناعاشى اتاسىنا سالەم بەرىپ، اماندىق ءبىلىپ، ات ءمىنىپ، امان-ەسەن ورالعانىنا، ادام بولعانى وسى دەپ ءسۇيىنىپتى دە، ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەپتى.

تەنتەك ۇلىن نە بولدى دەپ ۋايىم ارالاس ساعىنعان بەرداۋلەتتىڭ اكەلىك مەيىرى، مال قايعىسى مەن اشۋىن باياعىدا-اق جويىپ كەتكەن ءتارىزدى.

بۇل زامان قازاق-قالماق اراسىنداعى قاندى شايقاس قارا جەردى قاننان جيىركەندىرگەن، قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى ابىلايدىڭ ەل بيلەپ تۇرعان زامانى ەكەن.

حان جارلىعىمەن قازاقتىڭ باتىر، باعلان، بىلىكتى، جىلىكتىلەرى وزىنە قاراستى بۇقارالىنا حان ءامىرىن اتقارىپ، الداعى كۇندەردە قالماققا قارسى جاسايتىن جورىقتارىنا شۇعىل دايىندىق كورۋ جونىندە جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي جار سالىپتى.

بۇل حاباردى ەستىگەن جانىبەك، ناعاشى اتاسىنىڭ ايتقان اقىلى ەسىنە ءتۇسىپ، ابىلاي حاننىڭ ءامىر جارلىعى بويىنشا جورىققا دايىندالۋ نيەتىنە مىقتاپ بەكىپتى. ءبىراق جورىققا دايىندالۋ ءۇشىن اكە بەكىمى، انا رازىلىعى بولۋ قاجەت. ونىسىز ساۋىت-سايمان، ازىق-تۇلىك، كەرەك-جاراق سياقتى قاجەتتى قامداپ الۋدا، ءتىپتى، جورىققا بارۋ دا قيىن. وسىنى تولىق اڭعارعان ەستى، پاراساتتى، وجار بالا جانىبەك اكەسىنە توتە ايتۋعا باتىنا الماي، بۇل ويىن شەشەسىنە ايتىپتى. بالاسىن قىرعىن سوعىسقا قولدان جىبەرۋگە قيماعان شەشەسى، جانىبەكتىڭ جورىققا بارماۋى جونىندە ۇشان-تەڭىز نەگىزدەردى الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ كەڭەس بەرىپتى. ءبىراق ۇلىنىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىنىن كورىپ، ابدەن تۇڭىلگەننەن كەيىن جانىبەكتىڭ وسى تالابىن اكەسىنە ايتىپتى.

— ۇلىڭ جىبەرمەسكە كونەر ەمەس. ءبىز قوسىلماعانىمىزبەن، ناعاشىسىن ىزدەپ كەتكەنى سياقتى جورىق باستالاردا دايىندىقسىز ءجۇرىپ كەتسە، قىزىل جۇدىرىقتان وزگە قايرات قىلار قارۋ-جاراعى جوق، قالماقتىڭ قان جالاعان قانجارىنىڭ استىندا ارماندا كەتپەي مە؟ وندا شەرگە ارمانىمىز ولگەندە بىتپەس، ودان دا تىلەگىن قابىل كورىپ، جابدىقتاپ ىقىلاسىمىزبەن اتتاندىرساق، ولسە، شەيىت دەپ كوڭىلىمىز تىنىپ، ءتىرى بولسا، ىسىنە ريزا-قوش بولىپ وتىرمايمىز با؟ — دەپتى.

قاباعىن ۇزاق ءتۇيىپ ويعا كەتكەن بەرداۋلەت ۇنسىزدىكتى بۇزىپ، اقىرى ايەلىنىڭ كوزقاراسىنا قوسىلىپ، بالاسىنىڭ  جورىققا اتتانۋىن ماقۇل كورىپ، جورىقتىڭ دايىندىق جابدىعىنا كىرىسىپتى.

الدىڭعى سوعىستاردا كەتكەن ەسەسىن قايتارىپ الۋعا كارىن توككەن حان ابىلاي جىل بويى بۇكىل ەلى بويىنشا دايىندىق كورىپ، قوڭىر كۇزدە قالماققا قارسى تۇقيىل شابۋىل جاساپ، قىناداي قىرىپ، ەسەسىن الىپ، جەڭىس تابۋ نيەتىمەن ءوزى باس بولىپ، اتقا قونىپ جورىققا شىعىپتى.

حان اتقا ءمىنىپ، جورىققا اتتانعاننان كەيىن پاتشا دەسە ءبارىن توگىپ، باسىن بايگەگە تىگەتىن اقپەيىل قازاقتىڭ تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي اتتانىپتى.

جەر قايىسقان قالىڭ قول باتىرلار مەن باعلانداردىڭ، بيلەر مەن بىلىكتىلەردىڭ اتاۋلارى بويىنشا قوعامدالىپ، قولباسىنىڭ قولى بولىپ اتتانىپتى.

ول كەزدە سول وڭىردە كەرەيدە اتاعى بار بىلىكتى ادامدار بولماعاندىقتان، ارعىن، نايمان، توبىقتى سياقتى مىقتى رۋلار كەرەي اۋىلدارىن «كەلىمسەك كەرەي»، «شۇناق كەرەي» دەپ كەمسىتەتىندىكتەن، كەلەمەج ەتكەندىگىنە كەكتەنىپ، الا كوڭىل بولىپ، ابىلاي حاننىڭ جورىعىنا قوسىلعان كەرەي توبى بولماپتى.

ۋاقتان شىققان بارماق دەگەن باتىر جورىق دابىلى قاعىلىپ، قول سوعىسقا اتتانعاندا عانا ءبۇيىرى قىزىپ، شىداپ ۇيدە جاتا الماي ۋاق پەن كەرەيدەن اتقا مىنگەندەردى توپتاپ، ءبىر قوس بولىپ ابىلاي حانمەن بىرگە اتتانىپتى.
قۇمىرسقاداي قۇجىناپ جەر قايىسقان قالىڭ قول، كەيدە بىرىنەن-بىرى جەتە قونىپ، كەيدە بىرىنە-بىرى اسا تۇنەپ، الما- كەزەك شەرۋ تارتىپ، ايقاسىپ قالىپ كەلە جاتقاندا، جورىققا قولباسشىلىق ىستەپ ورتادا كەلە جاتقان حان ورداسىنىڭ بىلىكتىلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ كوزىنە ون ءۇش جاسار بالا ءمىنىپ كەلە جاتقان كوك دونەن ءتۇسىپتى:

تاس توبەدە قۇلاعى،
لامبىرىكتەي قارا كوك دونەن.
اۋىزدىقپەن الىسىپ،
قاز مويىنى كوك تالاسىپ ورلەگەن.
بيىك قاباق شارا كوز،
بوكەن تاناۋ شەلەكتەي.
ساپتاياقتاي سالپى ەرىن،
ىرىس تولى كونەكتەي.
شوقپار كەكىل، قۇلان جال،
قۇلىن ساۋىر، قاقپان بەل.
شوقتىعى بيىك وي جەلكە،
جازىق باۋىر، شاپساڭ جەل.
تۇراسى بيىك دوڭگەلەك،
شاشاسى بيىك سىپىرعان،
بۋرا ساندى ەلگەزەك،
اياڭى جەلىس ۇمتىلعان.

ۇيتقىپ، شالقىپ كەلە جاتقان كوك دونەننىڭ جايىن ابىلاي حانعا بايانداي كەلىپ:

— كوك دونەنگە ءمىنىپ انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەگەن ءبىر جاس بالا كەلدى. جاۋ شەتىن كورگەندە-اق ۇرەيى ۇشىپ ولەر-اۋ، اناۋ. سوندا، شىركىن، كوك تۇلپار كورىنگەننىڭ قولىندا كەتەدى عوي! تاقسىر! ناعىز باتىر مىنەتىن سىزگە لايىق ات ەكەن، — دەپ باس يگەندە ماڭدايى جەرگە ءتيىپتى. سوندا ابىلاي حان:

— الدىڭعى شولۋشىدان كەلگەن حابارعا قاراعاندا، ەرتەڭ قالىڭ بەيىتى بار قويناۋعا بارىپ تۇنەيمىز. سول جەرگە بارعاندا ەكى مىقتى باتىردى بەت اعاشى تۇسكەن كورگە اق جەيدە، دامبالمەن كىرگىزىپ قويىڭدار، اقشام ۇيىرىلگەننەن كەيىن بالانى شاقىرىپ الىپ، بەيىتتەن تاماق پىسىرەتىن وتىن اكەلۋگە جۇمساڭدار، بالا بارىپ كوردىڭ بەت اعاشىن الىپ جاتقاندا، تۇتقيىلدان ەكى باتىر باس سالىپ: «بەت اعاشىمدى قايدا اپاراسىڭ؟» دەسىن، سوندا ول دۇرمەككە ىلەسكەن ولەزدىڭ ءبىرى بولسا جۇرەگى جارىلىپ ولەدى. وندا تاڭەرتەڭ ارۋلاپ كومىپ، اتىن دوداعا السا بولدى، — دەپتى. الگى قۇلدىقتىڭ ق ۇلى جەردەن ال- تىن تاپقانداي ايقۇلاقتانىپ، ەكى باتىردى ەرتەمەن سىعايلاپ، بارلىق ءىستى ورنالاستىرىپتى.

ەرتەسى جايىمەن اتتانعان حاننىڭ قولباسشىلىق ورداسى بەيىتتىڭ جانىنا جايىراق كەلىپ ورنالاسىپتى. الاكولەڭكە، كوزدەن عايىپ بولار كەزدە جانىبەكتى ورنالاستىرۋ بويىنشا وتىنعا جۇمساپتى. وتىن الۋعا بەيىتكە كەلگەن جانىبەك كوك دونەننىڭ شىلبىرىن شۇباتا سالىپ، بەت اعاشى ءتۇسىپ جاتقان كورگە كەلىپ، توپىراعى اشىلىپ، قاي زامانعى ءشىرىپ كەتكەن بەت اعاشتى سۋىرىپ جيناي باستاعاندا، كەنەت كوردەن شىعا كەلگەن اق كيىمدى ەكى ارۋاق جانىبەكتى باس سالىپ:

— ەي، ادامزات، ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ توبە اعاشىن قايدا اپاراسىڭ؟ — دەپتى. سوندا جانىبەك اياق استىنان ساپ ەتە تۇسكەن ەكى ارۋاققا تيتتەي دە سەلت ەتپەي:

— ءولى ارۋاق، سەن تۇگىل، قول باستاپ، شەرۋ تارتقان ءتىرى ابىلاي حان اشتان ولگەلى جاتىر، — دەپ ەكەۋىن ەكى جاققا لاقتىرىپ جىبەرىپتى دە، اسىقپاي اعاشتاردى جيىستىرىپ، قاعىپ-سىلكىپ، شىلبىرىنا مىقتاپ بۋىپ، كوك دونەنگە وڭگەرىپ الىپ كەلىپ، حان ورداسىنىڭ الدىنا شارق ەتكىزىپ تاستاي سالىپتى. اتتان ءتۇسىپ، شىلبىرىن شەشىپ الىپ، اتىنا ءمىنىپ قوسىنا قايتىپتى.

ورداسىنا وتىرعان حان دا، كۇندىزگى كورگەن سۇمدىعىن حانعا جەتكىزگەن باعاناعى سۇمپايى دا وردا ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ ساۋدىر ەتە تۇسكەن اعاشتىڭ داۋىسىنان سەكەم الىپتى. الگى بىلىكتى:

— بۇل شەرباقا زيراتتىڭ باعاناعىلار ورنالاسقان جاعىنان ەمەس، باسقا جەرىنەن اكەلگەن بولدى عوي! — دەپتى. ىشتەي: «اتتەگەن- اي، بىرنەشە باتىردى زيراتتىڭ قاي جاعىنان بارسا دا، قۇتىلا المايتىنداي ەتىپ ورنالاستىرماعان ەكەم» دەپ وكىنىپتى.

الدەن ۋاقىتتان كەيىن كورگە كىرگەن ەكى باتىر ونە بويى توپىراق، بەت-اۋزى جارالانىپ، باس-كوزىن شاڭ قاۋىپ حان الدىنا ەنتىگە جەتىپتى.

— ويباي، قۇداي ساقتاسىن! عالي ارىستان عوي دەيمىن ءوزى! «ءولى ارۋاق سەن تۇر عوي، ءتىرى ابىلاي حان اشتان ولگەلى جاتىر» دەپ، ءبىزدى ەكى قولىمەن ەكى جاققا لاقتىرىپ جىبەردى، لاجىسىز قالدىق، — دەپتى.

حان جانىنداعى سەنىمدى بىلىكتىسىنە قاراپتى. ول سۇلكىنى ءتۇسىپ جەرگە قاراپتى. سالدەن سوڭ:

— بولدى، جاراقاتتارىڭدى جۋىپ، دەمالىڭدار. بەينەتكە — قايرات، اجالعا توتەپ بەرەتىن، ادام بولاتىن نەمە عوي تەگى، وعان ەندى تيىسپەڭدەر! — دەپتى ابىلاي حان.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ابىلاي حاننىڭ جانىبەكتى سىناۋى

جانىبەكتىڭ قارتايعان كەزىندە كەشىرمەلەرىن ەسكە الۋى

جانىبەك باتىردىڭ ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن الۋى

---