جانىبەك باتىر تۋرالى اڭىز (ءىى نۇسقا)
جورىق قولى داعدىسىنشا شەرۋ تارتا بەرىپتى. حاننىڭ قولباسشىلىق ورداسىنداعى الگى اككى جانىبەكتىڭ حانعا سۇيەنىش بولاتىن قولباسشىلاردىڭ ادامى ەمەستىگىن ۇعىپ، شەرۋ تارتقان قولدى تارتىپپەن ءجۇرۋدى، اتاقتى قولباسشىلار قوسىنى الدا ءجۇرۋدى، ءالسىز جىكتەر مەن كەرەي، ۋاق بىتىراندىلارىن ەڭ ارتتا ءجۇرۋدى بەلگىلەپ، ۇقتىرىپتى. بۇل تارتىپكە بويسۇنباي بۇزعاندار جازاعا تارتىلاتىندىعىن جاريالاپتى.
جالعاستى جۇرگەن بىرنەشە كۇنگى جورىقتان كەيىن ءبىر ۇلى تاۋ كەزىگىپتى. تاۋدى كەسىپ وتەتىن قىساڭ جولعا كەلگەندە جول اۋزىندا ءبىر ايداھار پايدا بولىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ، باسىن قايقايتىپ، ءتىلىن جالاڭداتىپ تۇرىپ الىپتى. بۇدان سەسكەنگەن الدىڭعى توپ وتە الماي حان ورداسى ىشىندە قالىڭ قول ۇيلىعىپ تۇرىپ قالىپتى. باتىر دا، باعىلان دا، بىلىكتى-جىلىكتى دە، موللا-قوجا دا بۇعان امال تابا الماپتى. وسى كەزدە ارتتاعى توپ تا ۇدەرە تارتىپ جەتىپتى. الدىڭعى توپتاعىلار تورىعىپ تۇرعاندا، ابىلاي حان كەلىپ ايداھاردى كورىپ، باسقا جاقتان جول ىزدەپ وتپەكشى بولىپ كەتىپتى. ۋاق بارماق باتىردىڭ قولى ءدال وسى كەزدە كەلىپتى.
جانىبەك قالىڭ قولدىڭ قامالىپ قالعاندىعىن كورىپ، سەبەبىن ۇعىپ، قاھارلانىپ كوك دونەنگە قامشى باسىپتى. ايعاي سالىپ اقىرىپ العا شىعىپ، قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ ايداھارعا ۇمتىلىپتى. سوندا:
— كوك دونەن كوككە ىرشىدى قامشى باتىپ،
ابىلاي نەگە قاشتى بوسقا شاتىپ.
بالانىڭ ايباتىنا شىداي الماي،
ايداھار مىسىقتاي بوپ قالدى جاتىپ، —
دەيدى. ايداھار بۇعىپ قالعاننان كەيىن، جانىبەك ىركىلىپ تۇرعان قولعا: «وتىرىڭدار!» دەپ بۇيىرىپتى. قايىسقان قالىڭ قول ىركەس-تىركەس، ۋماق-شۋماق ءوتىپ بولعاننان كەيىن ارتىنان جانىبەك ءوتىپتى. ايداھار بۇققان باسىن كوتەرمەگەن سوڭ، جانىبەك قول جۇمساپتى.
***
ايداھاردان وتكەننەن كەيىن قولباسشىلىق وردانىڭ الىپ-سوقتارى ورنالاستىرعان بەلگىلەمە بويىنشا قالىڭ قول تاعى ىلگەرلەپتى.
«قازاقتىڭ ابىلاي حانى باس بولىپ اتتانعان قالىڭ قول قالماقتى جايراتقالى كەلە جاتىر» دەگەن حابار تاراپ، قالماق ەلى دە شۇعىل دايىندىق كورىپ، كۇندىك جەردەن جاساۋىل ورنالاستىرىپ، قاراۋىل قويعان ەكەن. ەل شەتىنە كىرگىزبەي-اق قازاق قولىنىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن قالماقتىڭ اتاقتى باتىرى سادىر كۇندىك جەردەن قازاق قولىنىڭ الدىنان شىعىپتى.
ۇزاق شەرۋ تارتىپ، جولشىباي شارشاپ، قالجىراعان جاساقتان كۇتىنىپ تۇرعان جاساق الدە قايدا مىقتى بولماي ما؟ جەر جاعدايى وزىنە قانىق بولعاندىقتان، سادىر كىلتەڭ جەردەن توسىپ، ۇدەرە تارتىپ كەلە جاتقان ابىلاي جاساعىنا قاپەلىمدە تاپ بەرىپتى. الدىنان دا، بۇيىرىنەن دە اش قاسقىرداي ارالاسقان سادىر قولى ابىلاي قولىنىڭ اپساتتە-اق توز-توزىن شىعارادى. ابىلايدىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، مۇڭ ءتۇستى. استىنداعى اقتانكەر اتقا وق ءتيدى.
«قازاقتىڭ قولى قاشتى عوي،
كاپىردىڭ قولى باستى عوي.
اقتان كەر اتقا وق ءتيىپ،
ابىلاي جامان ساستى عوي.
دۋىلعاسى باسىنان ءتۇسىپ،
ءۇش اياقتاپ جاتتى عوي»، —
دەيدى. ءدال وسى قالماق قازاقتىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ، قىرىپ كەلە جاتقاندا جانىبەكتەردىڭ توبى مايدانداسقان جەرگە جە- ءتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. دولان جيرەنگە مىنگەن سادىر باتىر اتويلاپ العا شىعىپ، كولدەنەڭ كەزىككەندى قىلىشپەن شاۋىپ، نايزامەن تۇيرەپ، قىرعيداي ءىلىپ كەلە جاتقاندا:
«كورىپ جاۋدى جانەكەڭ،
كوك دونەنمەن جوسىلتتى.
ەكپىنىنەن تۇلپاردىڭ
جەر قىرتىسى كوشىپتى.
قاقپاقتاي جالپاق تۇياعى
قازانداي جەردى ويادى.
اۋىزدىق باسىپ الىسىپ،
قارعىپ كەتىپ بارادى.
قۇبامەن جارىسىپ،
ورعىپ كەتىپ بارادى.
اسقار كەلسە الدىنا،
اتتاپ كەتىپ بارادى.
ۇرا-جىرا دوڭدەردى
تاپتاپ كەتىپ بارادى.
الدا تۇرعان بۇلدىر تاۋ
ارتتا لەزدە قالادى.
كەۋدەسى اسقان سادىردىڭ،
ارىستانداي اتىلىپ،
الدىنا جەتىپ بارادى.
جانەكەڭنىڭ مىنگەنى —
بوكتەرگىلى كوك دونەن.
كەلە جاتقان سادىرعا
قارسى تۇردى كولدەنەڭ.
يتەلگىدەي ءىلىستى،
تۇرىكپەندەي تۇرىستى،
قارشىعاداي قاعىستى،
ايعىردايىن الىستى،
بۇقادايىن تىرەستى،
بۋرادايىن شايناستى،
قوشقاردايىن قويىسىپ،
شارت-شۇرت ەتىپ قالىستى»، —
دەيدى. ول كەزدە جەكپە-جەككە كەلگەندە، شايقاسىپ قالعان ەكى ادام اقىرىنا دەيىن وزدەرى عانا كۇش سىناسادى ەكەن، قوسالقى كومەك تالاپ ەتپەيدى. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ادەتى — كەزەكتى الدىمەن كاپىرگە بەرەدى ەكەن. وسى سالت بويىنشا جانىبەك ءبىرىنشى كەزەكتى سادىرعا بەرەدى.
«سادىر سوندا ىلگىزدى،
ەرلىگىن ەلگە بىلگىزدى.
كوك دونەننىڭ ساۋىرىنا،
جانەكەڭدى مىنگىزدى»، —
دەيدى. قىزىل شاشاقتى، قارا تاماقتى نايزامەن جانەكەڭدى شانشىپ يتەرگەندە ەردىڭ ارتقى قاسىنان اسىرىپ، كوك دونەننىڭ ساۋىرىنا مىنگىزگەن ەكەن. ءوز كەزەگى كەلگەندە قاھارلانعان جانىبەك:
«اقىرىپ سوندا قالادى،
ايعايلاپ ۇران سالادى.
قىزىل نايزا قولىندا،
شۇرقىلتايدان سالادى.
سادىردى جەرگە ءتۇسىرىپ،
دولان جيرەندى الادى.
كوك دونەندى جەتەلەپ،
ابىلاي حانعا بارادى»، —
دەيدى. ءبىر اياعىنا وق تيگەن اقتانكەر اتپەن قاشقان ابىلاي جاۋ قولىندا قالىپ قويا جازدايدى. اقتانكەردىڭ جۇرۋگە ءحالى كەتىپ تۇرعان كەزدە، ابىلاي حاندى كوزى شالىپ قالعان جانىبەك دولان جيرەنگە ءوزى ءمىنىپ، كوك دونەندى جەتەلەپ، ابىلاي حاننىڭ الدىنا بارىپ، كوك دونەندى كولدەنەڭ تارتىپتى.
ابىلاي حان ءمىنۋدى ار كورىپ، مىنگىسى كەلمەپتى. سوندا جانىبەك:
حان ابىلاي — سەن، — دەدى،
بەرداۋلەتتىڭ بالاسى
ەر جانىبەك — مەن، — دەدى.
قازاق حانى ابىلايدى
قالماق ءولتىردى دەگەنشە،
ءوزىم ءولتىرىپ كەتەيىن.
ولمەي تۇرعان كەزىڭدە،
كوك دونەنگە ءمىن، — دەدى.
دەدى داعى جانىبەك،
ابىلاي حانعا قارادى.
بوكەن نايزانى الادى،
تاپ بەرگەندە، ابىلاي حان
قورىققانىنان دونەنگە
قارعىپ ءمىنىپ الادى، —
دەيدى. حان ابىلايدى كوك دونەنگە مىنگىزىپ:
— قالعان جاۋعا مەن بار، قاشقان قولىڭدى توقتات، ءبىر جەرگە جيىپ، ەس-اقىلىن جيعىز، كىم بار، كىم جوعىن تۇگەندەتىپ، ولگەندەردىڭ سۇيەگىن تاۋىپ، كەبىنىن كيگىزىپ، كەتپەندەتىپ قويدىر، اقىل-ەسىڭنەن ايرىلما، حانىم! — دەپتى. قايتادان ارتىنا قايرىلىپ قالعان جاۋعا قىرعيداي ءتيىپتى. جاۋدى قىناداي قىرىپ، قۋا سوعىپ، سادىردىڭ قولىن جانىبەك وزىنە قاراتىپتى.
كوك دونەنگە ءمىنىپ، ەس-اقىلىن جيعان ابىلاي حان قاشقان قولدارىن توقتاتىپ، ءبىر جەرگە جيناپ، سوعىستا قازا بولعاندارىن جەرلەتىپ، سادىردىڭ ەلىنەن تۇسكەن ولجالاردى باتىرلارعا ءبولىپ بەرىپتى. سول كەزدە كوك دونەننىڭ يەسى ەسىنە ءتۇسىپ، اتارمان، شابارماندارىنا:
— قىسىلتاياڭ كەزدە وسىنى ماعان بىرەۋ مىنگىزگەن ەدى، وسىنىڭ يەسىن تاۋىپ كەلىڭدەر، وسى دونەندى جەتەلەي جۇرىڭدەر، — دەپتى. بۇنى ەستىگەن پىسىقتاردىڭ ءبىرتالايى: «قىرعىن سوعىس ۇستىندە باسىنا قىسىم تۇسكەندە كىم كەلىپ كوك دونەندى مىنگىزگەنىن حان قايدان ءبىلسىن، مۇمكىن، ول ادام سوعىستا ولگەن شىعار، «مەنمىن» دەپ بارايىن دا، حاننىڭ شاپاعاتىنا يە بولىپ، مول سىيلىق الىپ ىرعىنعا باتايىن» دەپ ويلاپ اتارمان، شابارماندارعا:
— وي، اللا تاعالا ابيىر بەرگەن مەيىرلى جاندار! قىسىلتاياڭ كەزدە اللادان حان ءۇشىن تىلەك تىلەپ، استىمداعى اتىمدى كولدەنەڭ تارتقان مەن ەدىم، حانعا ايتىپ مەيىر-شاپاعاتىنا ىلىكتىرە كورىڭدەر! — دەپ قول قۇسىرىپ تاعىزىم قىلىپتى. ولار حان الدىنا دا كەلتىرىلىپتى. وتىرىك ايتىپ، الدىنا كەلىپ تۇرعان جانداردى كورىپ، ابىلاي حان باس شايقاپتى. ەل ورتاسى ەمەس، ەل شەتىندە، جاۋ بەتىندە قانسىراپ بارىپ ەس جيىپ وتىرعانىن ويلاپ، اشۋ شاقىرىپ، قاھارىنا مىنبەپتى.
— بۇلار ەمەس، ءبارىن دە قايتارىڭدار! تاعى قوس قالدىرماي ىزدەڭدەر! قاپىلىستا وڭىنە قاراعانىمدا، ءتۇسى تۇنەرىپ كەتكەن ەكەن، كوزى وت بولىپ جانىپ تۇر، كوزى كوزىمە تۇسكەندە تۋ سىرتىما ءوتىپ كەتكەندەي بولدى. جاسامىس ادام ەمەس، جاس بالا ەدى، نە قىلساڭدار دا تابىڭدار! — دەپتى. سوندا اتارمان، شابارماندار:
— تاقسىر، قوستىڭ ءبارىن ارىلتتىق، تەك ءبىز بارماعان ۋاق باتىرى بارماقتىڭ قوسى عانا قالدى، — دەپتى.
— وندا سول قوسقا بارىڭدار! — دەپ بۇيىرىپتى.
حان جارلىعىن اتقارۋدا ءوزىن بارىنشا ادال كورسەتۋگە تىرىساتىن اتارمان، شابارماندار تىزگىن ۇشىمەن بارماقتىڭ قوسىنا بارىپ:
— سوعىس ۇستىندە حانعا كوك دونەندى مىنگىزگەن ادام بار ما؟ — جار سالىپتى.
سالقىن قاندىلىق ىستەپ، سابىرلىلىق ساقتاعان جانىبەك ايعايدى ەستىگەنىمەن، مەن ەدىم دەي قويماپتى. شاتىرلاردى جاعالاپ بىردەن ايعايلاپ كەلە جاتقان اتارمانداردىڭ كوزىنە ءبىر شاتىردىڭ ىرگەسىنەن ۇزىندىعى كەزدەي سويديىپ شىعىپ جاتقان جالپاق تاباندى سيراق كورىنىپتى. كوك دونەن كوسىلگەن اياقتى يىسكەپ وقىرانىپ جىبەرىپتى.
الىپ اياقتى كورىپ: «ويپىراي، وسى بولماسىن» دەپ تاڭدانىپ قالعان حاننىڭ الگى اتارماندارى:
— وي، بۇل قوستا كوك دونەننىڭ يەسى بار ما؟ — دەپتى. دەمىن الىپ جاتقان جانىبەك:
— بار! مەنمىن! قايىتپەكسىڭ؟ — دەپتى.
— دونەنىڭدى الىپ كەلدىم، ابىلاي حان سەنى ىزدەپ جاتىر، — دەپتى اتارماندار.
— مەن اتىمدى ابىلاي حانعا بەرگەنمىن، حانعا ايتا بار، بەرگەنىم بەرگەن، المايمىن! — دەپ جانىبەك باياعىسىنشا ورنىنان جىلجىماي جاتا بەرىپتى. كوك دونەننىڭ يەسىن تاپقان شابارماندار ەكى ەزۋلەرى قۇلاعىنا جەتىپ، قۋانىپ، حانعا بارىپ:
— كوك دونەننىڭ يەسى تابىلدى، اتىمدى المايمىن دەپ جاتىر، — دەپتى. حان:
— قايتا بارىپ قاسىما شاقىرىپ اكەل! — دەپ بۇيىرىپتى. شابارمان قايتا بارعاندا جانىبەك:
— ابىلاي حانعا ايت، وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرسە، بارامىن، ايىتپەسە، بارمايمىن، — دەپتى.
جانىبەكتىڭ سالەمىن كوتەرىپ بارعان شابارمانعا حان:
— ماقۇل، وڭ تىزەمدى بەردىم! — دەپتى.
سونىمەن جاكەڭ ابىلاي حاننىڭ وڭ تىزەسىنە وتىرىپتى. مۇنى كورگەن قولباسى مەن وردا ماڭىنداعىلار ارقىلى بۇل حابار قالىڭ قول ىشىنە تاراپ، ارعىن، نايمان جاعى:
— حان وڭ تىزەسىن تىرەكتى ەل ارعىن مەن نايمانعا باستىرماي، كەرەيدىڭ قاڭعىعان ءبىر جاس بالاسىنا باستىرعانى نەسى، — دەپ نامىستانىپتى.
سول كەزدە ارعىندا اتاعى جەر جارعان ءتىلدى، اۋىزدى تىلەنشى دەگەن ءبيى سىبانىپ شىعىپ:
— ونى مەن حاننىڭ وڭ تىزەسىنەن ىعىستىرامىن، — دەپ وڭەشتەنىپتى. كوپتى كورگەن جاسى ۇلكەن اقساقالدار جاعى تىلەنشىگە:
— قىسىلتاياڭ كەزدە ابىلاي حاننىڭ جانىنا تونگەن اجالعا اراشاشى بولعان، قازاق قولىنىڭ ۇستىنە تونگەن قاندى قىرعىندا ەرلىك كورسەتىپ، سادىردى ءولتىرىپ، قالماقتى قىناداي قىرىپ، قازاققا جەڭىس اپەرگەن ەر عوي ول، وعان قاقپاق كورسەتۋگە بولماس، — دەسەدى. بوي بەرمەي ەكىلەنە تۇسكەن تىلەنشى ابىلاي حاننىڭ سوعىسقا قولباسشىلىق ەتۋ ورداسىنىڭ سوتىنا اتپەن كەلىپ، تەبىتىپ:
— وي، ابىلاي، وڭ تىزەڭدى باستىرعان نەمەڭ كىم ءوزى؟ — دەپ ايعايلاپتى. سوندا ابىلاي:
— وي، مەنىڭ ءوزى سەرىم عوي،
قامال بۇزار ەرىم عوي.
تىلەنشى بي نەڭ كەتتى،
ەركەلەتكەن ءوزىم عوي، —
دەپتى. حان جاۋابىنا ريزا بولعان تىلەنشى:
— كورسەتشى ماعان ەرىڭدى،
ءبىر مىنەيىن بەلىنە.
قىزىل ءتىلىم كەسىلمەسە،
جىبەرەيىن شۇناق كەرەي ەلىنە،
دەپ وكىرەكتەپتى. حان قايتالاي سالماقتىلىقپەن:
— مۇنىڭ ءوزى ەركەم عوي،
ەل باستاعان سەركەم عوي.
ەركەلەسىن، ەرىم عوي،
قامال بۇزار سەرىم عوي.
تىلەنشى بي نەڭ كەتتى،
ەركەلەتكەن ءوزىم عوي، —
دەگەن ەكەن. سوندا ءور كوكىرەك تىلەنشى الكەۋدەلىك ىستەپ ايعايلاپ:
— كەلىمسەك، شۇناق كەرەي حان ورداسىنا كىرۋگە بولمايدى، حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسۋىنا بولمايدى، شىعىپ كەتسىن! كىم ءوزى؟ — دەپ ەلەۋرەپتى.
سوندا:
جانەكەڭ شىرت-شىرت تۇكىردى،
شىنتاقتاپ باسىن كوتەردى.
— مەنىڭ ءجونىمدى سۇراساڭ،
ون ەكى كەرەي ارىسپىن،
ازۋىم كەرە قارىسپىن.
تەزگە سالساڭ، تۇزەلمەس،
اعاشتان تۋعان شالىسپىن،
جىلقىدان تۋعان مۇكىسپىن.
پىشاق سالدىڭ، جەتەسىز،
ءجونىمدى سۇراپ نەتەسىز.
ءوز اكەڭدى سۇراساڭ،
بەكبولات دەگەن قۇل ەدى.
شەشەڭدى سەنەن سۇراساڭ،
سارى ءۇيسىننىڭ قىزى ەدى،
سولىم سارى كۇڭ ەدى.
ولجالاپ اكەپ ناعاشىم،
ساۋعالىققا بەرىپ ەدى.
سودان تۋعان تىلەنشى دەگەن سەن ەدىڭ،
سەن كەلىپ سونشا ماعان نەگە شىرەندىڭ؟ —
دەپتى. سوندا حان الدىندا، شىرىشتاي ەل ورتاسىندا تاريحي قازبالانعان تىلەنشى شىداي الماي، اتىن بوربايعا تارتىپ- تارتىپ جىبەرىپ، ەلىنىڭ ىشىنە ەڭىرەپ بارىپ، ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇسىپتى. سوندا «بارما!» دەپ اقىل ايتقان قاريالار تىلەنشىگە:
— ە، بالەم، بارما دەسەم، باردىڭ با،
قارا توبەت قاپتى ما؟
اتا-اناڭدى تاپتىڭ با،
جەر باۋىرلاپ جاتتىڭ با؟! —
دەگەن ەكەن.
***
Cوعىستا جەڭىسكە جەتىپ، كوڭىلى ورنىققان ابىلاي حان شەيتتەرىن جەرلەپ، تىرىلەرىنىڭ باسىن قۇراپ، ولجالارىن ءبولىسىپ بولعاننان كەيىن، ۇزاق جول ءجۇرىپ، دامىل الماي قيان-كەسكى سوعىس جۇرگىزىپ، ارىپ-شارشاعان قالىڭ قولىنا ءبىر جەتى دامىلداپ ەس-اقىلىن جيىپ، سوعىستا قازا كەتكەن نامازدارىن وتەپ، قۇدايعا قۇلشىلىعىن ىستەۋدى بۇيىرىپتى.
حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان جانىبەك ۋاق بارماق باتىر باستاعان ءوز قوسىنا كەلىپتى. بارلىق ادام عيبادات ىستەۋ ءۇشىن سۋ بويىنا بارىپ، تازالىق جۇرگىزىپتى.
جانىبەك جۇرتپەن بىرگە سۋ بويىنا بارسا دا، كوپپەن بىرگە سۋعا جۋىنۋدان يبا ساقتاپ، ءبىر بۇرىم ايلانىپ بارىپ جەكە جۋىنىپتى. جۋىنىپ بولىپ جاعاعا شىعىپ، كيىمىن كيىپ وتىرىپ، سۋ بەتىنىڭ دىرىلىمەن ويناپ تۇرعان ساعىمدى كورىپتى. ابايلاسا، سۋداعى ساعىم اي مەن كۇندەي ءبىر سۇلۋدىڭ بەينەسى. «بۇل قاي جاقتان كەلىپ ءتۇسىپ تۇر» دەپ اسپان الەمىنە كوز قىدىرتا قاراپ، كوك جيەكتى سۇزە باقىلاپ، جەر بەدەرىندەگى ۇلى تاۋ، الىپ شىڭ، بيىك قۇز، ەڭسەلى شوقىلاردى بىردەن كوز اياسىنان وتكىزىپ وتىرعاندا، تاياۋداعى قارا شوقىنىڭ ۇشار باسىنا بيىك ەتىپ ورناتقان مۇنارادا تۇرعان پەريزات كوزىنە شالىنىپتى.
بۇل سوعىستا جانىبەك ولتىرگەن قالماقتىڭ اتاقتى باتىرى سادىردىڭ قالىڭدىعى ەكەن.
بۇل مۇنارا ادەتتەگى ۋاقىتتا سادىردىڭ قالىڭدىعىمەن كەزدەسىپ، ەكەۋى بىرلىكتە بەيبىت جاتقان ەل-جۇرتىن، جاسىل پۇلىسكە ورانعان كوك وراي شالعىندى جەرىن تاماشالاپ كوز قۇمارىن قاندىراتىن ءلاززاتتى مۇناراسى ەكەن.
«بۇل سوعىستا سادىر ءسوز جوق قازاقتى قىرىپ جاتقان بولۋ كەرەك» دەپ، سادىردىڭ جەڭىسىن كورۋگە سالتانات قىپ مۇناراعا شىققان قالىڭدىق، سادىرى ءولىپ، قالماقتىڭ قولى قايتا قاشىپ، قىزىل جوسا بولىپ، ات تۇياعىنان ۇشقان اق ءتۇتىن شاڭنىڭ استىندا قالعان جاعدايدىڭ سەبەبىنەن مۇنارادان ءتۇسىپ، ورداسىنا قايتا الماي قالىپتى. قازاق باتىرلارىنىڭ الەۋەتتى قولدارى جاعىنان توز-توز بولعان ءوز ەلىنىڭ مال-جانىن، ءوزىنىڭ ورداسىن كەيدە مۇنارادان كورىپ، كەيدە نالىپ، كەيدە جانىپ وتىرىپتى دا: «ەرەگەستە ەردىڭ ەرى سىنالادى، ماعان ءبارىبىر، ەل حان كوتەرگەن ەردىڭ ەتەگىنەن ۇستاسام بولدى»، — دەپ ءوزىنىڭ سەنىمدى باتىرىنىڭ موينىن قىلشا بۇراعان باتىرمەن ديدارلاسۋدىڭ ورايىن كۇتىپ مۇنارادا باقىلاپ وتىرا بەرىپتى دە، جانىبەك باتىردىڭ وڭاشا سۋعا تۇسكەن ورايىن پايدالانىپ، ءتۇر-تۇلعاسىن كورىپ قۇمارلىعى ارتىپتى. ءناپسى بويىن بالقىتىپ، جۇرەگىن تالدىرىپ، سىلەكەيى شۇبىرىپتى. اقىرى جان قۇمارىنىڭ جەبەۋىندە ساعىمىن سۋعا ءتۇسىرىپ، جانىبەكتىڭ كوزىنە كورىنىپتى.
ساعىمىن كورىپ ايەل زاتىنا تۇڭعىش ساڭى اۋعان جانىبەك باتىر ءوزىن بالدان ءتاتتى، وتتان ىستىق ماحاببات جالىنىنىڭ الاۋىندا تۇرعانداي سەزىنىپتى. مۇنارانىڭ الدىنا بارىپ، قىزعا مۇنارادان ءتۇسۋدى ايتىپتى. مۇنارا توبەسىندە تۇرعان قىز:
— مەنى ءوزىڭ الاتىن بولساڭ، تۇسەمىن، — دەپتى.
قىز جانىبەكپەن وسى ۋاعدانى ءۇش رەت سەرتتەسىپتى. قىز مۇنارادان ءتۇسىپ، جانىبەكتىڭ الدىنا كەلىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتىپتى. جانىبەك قىزدى ۋاق بارماق باتىردىڭ قوسىنداعى ءوزىنىڭ شاتىرىنا الىپ كەلىپتى.
«جانىبەك سادىردىڭ ايمەن-كۇندەي سۇلۋ قالىڭدىعىن ولجالاپ الىپ، نەكە قيدىرعالى جاتىر»، — دەگەن حابار حان ابىلايعا جەتىپتى.
حان قىز دەگەندە قىزىنىپ، ءىشى ۋداي اشىپ: «باس ولجانى ماعان ۇسىنباي، وڭ تىزەمە وتىرماي جاتىپ باسىنا ما بۇل مەنى»، — دەپ بۋىرقانىپ، ايالداماستان، شاقىرتۋعا تاقات قىلماي ارىپ-تالىپ جەتىپتى دە، جانىبەككە:
— و، باتىر، باتىردان ساۋعا، — دەپتى.
— الىڭىز، حان، مىڭى سىزدىكى بولسىن، ءبىرى بىزدىكى بولسىن! — دەپتى جانىبەك.
— جو، جوق باتىر، باتىردان ساۋعا، جول مەنىكى، — دەپتى ابىلاي حان.
ويلانا قالعان جانىبەك: «كورە الماستىقپەن قۇقاي كورسەتىپ جۇرگەن ىرگەلى ەل اناۋ، باستاپ جۇرگەن ءوز الدىما قولىم جوق، جات ەل، جات جەردە ابىلاي مەن جانىبەك قالماقتىڭ قاتىنىنا تالاسىپ قىزىل شەكە بولىپتى، قىرقىسىپتى» دەگەن اتاققا قالارمىز. «ۇلىعىڭ سايتان بولسا دا، ءاماران تۇت» دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ:
— الىڭىز! — دەپتى. سوندا قىز:
— دات، تاقسىرلار! بىرنەشە اۋىز ءسوزىم بار رۇقسات بولسا، شىداسا، حان مەنى الار، — دەپتى.
— ايتارىڭدى ايت، — دەگەندە، قىز:
— وي، سادىرىم، سادىرىم،
سەن ءولدىڭ، كەتتى ءقادىرىم.
سادىرىمنىڭ نايزاسى
قاراعاي بولدى، مورت بولدى،
جالىنعان قۇداي سارت بولدى.
جانىبەكتىڭ نايزاسى
قايىڭ بولدى، بەرىك بولدى،
جالىنعان قۇداي سەرىك بولدى.
قاشىپ ەدىم بىتقىلعا،
قاشسام داعى قويمادى.
قايراندادى مىقتى دا،
قايران باسىم قور بولدى،
ابىلاي دەگەن يت قۇلعا، —
دەپتى. سوندا ابىلاي حان جانىبەككە:
— بۇل نەمەڭە مەنىڭ قاي-قايداعىمدى قازدىرايىن دەپ پە ەدىڭ؟ — دەپ، بۇيىرا پىشاعىن سۋىرىپ الىپ، قىزدىڭ سانىنا سالىپ قالىپتى.
ابىلايعا اشۋلانعان جانىبەك:
— ەندەشە سادىرىنا تيە بەرسىن! — دەپ قىزدىڭ باسىن قانجارمەن شاۋىپ تاستاپتى.
كەشىندە تۇڭعىش رەت سەزىمىن قىتىقتاپ، قۇمارلىعىن قوزدىرعان سۇلۋدىڭ اشكوز حانعا اشۋلانىپ، باسىن شاۋىپ تاستاعانى ەسىنە تۇسكەندە دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ، جۇرەگى تۇرشىگىپ، ويلاعان سايىن وكىنىپ، دوڭبەكشىپ جاتىپ ابدەن قالجىراعاندا ۇيقىعا كەتىپتى دە ءتۇس كورىپتى.
«ەل ىرگەسى تىنىش، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ، مايراعايداي-تايراعاي زامان بولىپ، جاسىل شالعىن كىلەمنىڭ تۇگىندەي مايساعا ورانعان سارى جايلاۋدىڭ ءۇستى. جانىبەككە اكەسى بەرداۋلەت قالىڭدىق ايتتىرىپ جاتىپتى. كۇيەۋدىڭ قايىنعا ۇرىن باراتىن ۋاقىتى بولىپ، ەل-جۇرت بولىپ اقسارباس سويىپ، جانىبەكتى اتتاندىرماقشى بولىپ جاتقاندا اۋىل سىرتىندا جانىبەككە اق كيىمدى، اق ساقالدى قاريا كەزىگىپتى. ول جانىبەكتىڭ قيىلىپ تۇرىپ، ءيلىپ بەرگەن سالەمىن جاقسى قابىلداماي، كۇرەڭ قاباق راي ءبىلدىرىپ:
— ءاي، جانىبەك! «باتىر اڭعال» دەگەن، اڭعالدىقتان جاستىعىڭ جاماندىققا يتەرىپ، اقىل تاپپاي اقىماقتىق ىستەدىڭ. وڭ قولىڭا سول قولىڭ اراشاسى بولمادى. ول ارۋ اۋەلدە-اق سادىرعا ەمەس، ساعان جازىلعان ادام ەدى. ابىلايعا اشۋلانىپ اياۋلىڭنان ايرىلدىڭ! سەن ۇرىن باراسىڭ، جار قۇشاسىڭ، ۇرپاق كورەسىڭ، ۇل كورمەيسىڭ، ۇرپاعىڭنان وزىڭدەي باتىر دا شىقپايدى. بۇل وكىنىشكە وجارلىعىڭنان ءوزىڭ كىرىپتار بولدىڭ، باتىرلىعىڭ ءوز باسىڭمەن اياقتايدى!» — دەگەندە، اشۋعا ءمىنىپ، اشىنعان جانىبەك اقىرىپ تۇرەگەلىپتى. اق ساقالدى ادام عايىپ بولىپ- تى.
ەرتەسى ءتۇسىن بارماق باتىرعا ايتقاندا، ول: «ءتۇس — تۇلكىنىڭ بوعى عوي»، — دەپتى.
جانىبەكتىڭ باتىر داڭقى الەمگە جايىلىپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرۋى وسىلاي باستالىپتى. وجارلىعى مەن اڭعالدىعى العاش رەت جانىبەككە وكىنىشتى وسىلاي ارقالاتقان ەكەن.
جانىبەك ومىرىندە سان رەت جويقىن جورىققا اتتانىپ، جەڭىستى سوعىس جۇرگىزىپتى. جاۋدان بەتى قايتىپ كورمەپتى. ەل ءۇشىن ەرلىگىن اياماپتى.
ءوز تۇسىندا ارىسى — قازاقتىڭ، ودان قالسا، كەرەيدىڭ جوعىن جوقتاپ، جاۋىنا كەتكەن ەسەسىن ءمۇلت كەتىرمەي قايىرىپ الىپ وتىرىپتى. ءوزى ولجا الىپ، دۇنيە مۇلىك جيناماپتى، بايلىق تا ىزدەمەپتى. ءوز وتباسىندا شاكەنە عانا مىنەر ات، كيەر-كيىم، ىشەر تاماقتىق دان-داۋلەتى بولىپتى. جانىبەك تۇرمىستا سونى قاناعات ەتكەن.
***
جانىبەك العاشقى جورىقتان كەلگەن سوڭ سوعىستاعى باتىرلىعى ەلىن سۇيىندىرگەن ۇلىنىڭ اتاعىنا بەرداۋلەتتىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپتى. ۇلىنا ءدان ريزا بولعان اتا-انا شۇعىل ارەكەتتەنىپ، قالىڭ مال جۇرگىزىپ، قالىڭدىق ايتتىرىپتى.
«جورىققا اتتانىپ جولى اشىلىپ العان باتىرعا، اۋىلدا ايالداۋعا الدانىش بولسىن! «جامان ايتپاي، جاقسى جوق»، «باي ءبىر جۇتتىق، باتىر ءبىر وقتىق» دەگەن، تەزىرەك قىزىعىن كورسەك»، — دەپ، كوپ ۇزاتپاي جانىبەكتى قايىنىنا ۇرىنعا جىبەرىپتى. قايىن اتانىڭ اۋىلىنا جاقىنداعاندا، سالت بويىنشا جانىبەكتى قارا ادىردىڭ اراسىنا جالعىز قالدىرىپ كەتىپتى.
بۇرىن كۇيەۋلىكتى باسىنان كەشىرمەگەن جانىبەك: «ەندى نە حيكمەت بولار ەكەن» دەپ تولقىعان ويمەن يەك ارتپا كەزەڭشەگە شىعىپ وتىرىپتى. وتىرىپ ويعا كەتىپتى. تۇسىنە كىرگەن اق ساقالدى قارتتى، ونىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسىنە الىپتى. ابىلاي حانعا اشۋلانىپ باسىن الىپ تاستاعان قىز كوز الدىنا ەلەستەپتى. «ول مۇنارادان تۇسەردەگى ۋاعدا قىلعان شارتتى سوزدە تۇرمادىڭ» دەپ جازعىرىپ تۇرعانداي سەزىلىپ، سونداعى جاعدايلار بىردەن-بىردەن كوزىنىڭ الدىن كەس-كەستەپ ءوتىپ جاتقان كەزدە، مۇشىعا كەلىپ، وزىنە قاراي تۋرا ۇمتىلعان اق كيمەشەك-شىلاۋىشتارى جەر سوعىپ، قوس ەتەكتى كولبىرەگەن كويلەكتەرى گۇلدىڭ باسىن جاپىرىپ، تەڭگە-مونشاقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىلداپ، اق قۇرت تولى تاباقتارىن كوتەرگەن قالىڭ ايەلدى ابايسىزدا كورگەندە جۇرەگى لۇپىلدەپ، اتىنا ءمىنىپ، جالت بەرىپ ارتىنا قاراي تۇرا جونەلگىسى كەلىپتى.
جانىبەك قايتەرىن بىلمەي ويلانىپ، قامدانىپ ۇلگەرگەنشە، كىلتەڭ جەردەن ۇمتىلعان جەڭەشەلەرى اق جارمانىڭ استىنان الىپ، اراداي شۋلاپتى. جاسانعان جاۋدى قىناداي قىرىپ، قىلىشپەن جايپاعان باتىردىڭ اق شىلاۋىش استىنداعى ايعايشۋدان تۇڭعىش رەت سەسكەنۋى دەپ تە اتايدى.
***
جانىبەك سادىردىڭ قالىڭدىعىن سەرت بەرىپ، مۇنارادان ءتۇسىرىپ العاننان كەيىن، ابىلاي حاننىڭ ءىشتارلىق ىستەپ باسىمدىلىق جاساعانىنا نارازى بولىپتى.
ابىلاي حان جانىبەكتىڭ باس ولجانى تاپسىرماعانىنا، قىزدىڭ سويلەۋىنە رۇقسات بەرىپ، ءوزى ياناتتاعانىنا ول قىزدى ءتىرى قالدىرىپ، سازايىن تارتتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇكىم كەسۋىنە قاراتپاي باسىن كەسىپ تاستاعانىنا نارازى بولىپتى. وسىنداي سەبەپتەردىڭ ناتيجەسىندە بىر-بىرىنە اشىق ايتپاعانىمەن، ابىلاي حان مەن جانىبەك باتىردىڭ اراسىندا قىرعي قاباقتىق ءومىر ءسۇرىپتى.
جانىبەك بالالىقتىڭ تابى كەتپەگەن بالاڭ ويمەن اكە-شەشەسىنىڭ قالىڭدىق ايتتىرىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ، وتاۋ تىگۋ ارمان-تىلەگىنىڭ قىزىق دۋمانىندا ءجۇرىپ، ءوزى باستاپ جورىق جاسايتىن قول ۇيىمداستىرا الماعان كەزىندە ابىلاي حان ەكىنشى رەتكى سوعىس جورىعىن باستاپتى.
ايعاي شىقسا، دەلەبەسى قوزاتىن، جورىق دەسە، جويقىن كۇش دەنەسىنە سىيمايتىن جانىبەك باتىر تاعى دا كوك ساۋىتىن كيىپ، كوك دونەنىن ءمىنىپ، اق الماسىن جارقىلداتىپ، قارا تاماق نايزاسىن قولىنا الىپ، ساداعىن موينىنا اسىپ، قورامساعىن سالپىلداتىپ اتتانىپتى.
جىل بويى قىزدى اۋىلعا قىرىنداپ، قالىڭدىق ويناپ، قاتىن الۋ جولىندا قايتاۋىلعا ءتۇسىپ، سارپالداڭ كورگەن كوك دونەننىڭ كۇيى تىم تومەن بولعاندىقتان، ايلىق جولعا جەتە الماي ارىقتاپتى. ابىلاي حان جانىبەكتىڭ اتىنىڭ ارىقتاعانىن كورە تۇرا، ايالدايتىن راي بىلدىرمەپتى.
ابىلايدىڭ نيەتىن تانىعان جانىبەك:
— ب ا ق قونىپ، تاققا مىنگەن ءقادىرلى حانىمىز ابىلاي، «قارا قازان، سارى بالانىڭ تىلەۋى ءبىر»، ىرگەمىز بولىنبەگەن، قانىمىز ءبىر قازاقپىز. ءدام-تۇزىمىز — تىرلىگىمىزدىڭ كەپىلى. مەنىڭ اتىم ارىقتادى. سەن كەمدى كۇن توسىپ، كۇش-كولىكتى تىنىقتىرساڭ بولماي ما؟ كوك دونەن بىرنەشە كۇن وتتاسا، ءبىر جورىققا جارار ەدى. بىرگە جۇرسەك بولماس پا ەدى، — دەپ تالاپ قويادى.
سوندا ابىلاي ماڭعاز وتىرىپ، ماڭىزدانا سويلەپ:
— كوز ۇشىندا كورىنگەن انا شوق قامىسقا بارساڭ، سول جەردىڭ رانوتى كۇشتى. وعان بارىپ وتتاعان ات ءۇش كۇندە قابىرعاسىن جابادى، ءۇش كۇننەن اسسا، سەمىرگەن ات قۇلانعا ىلەسىپ كەتەدى. ۋاقىپ بول! اتىڭ سەمىرگەن سوڭ ارتىمنان كەلەرسىڭ، — دەپتى.
سوندا جانىبەك جەر قايىسقان ابىلاي حاننىڭ جاساعى قالىڭ قولعا ايعاي سالىپ:
— ۇلىڭنىڭ ۇلى، قىزىڭنىڭ قىزىنا ايتىڭدار! «تورەگە ەرگەن ەرىن ارقالايدى»، — دەگەن ەكەن.
***
جورىققا اتتانعان قالىڭ قولدان جانىبەكتىڭ قاسىندا قالعان ءوزى شامالاس مىقتى، اقىلدى، ويلى، شەشەن اتالىپ جۇرگەن ءبىر عانا جىگىت ەكەن، سول ەكەۋى شوق قامىسقا تاياعاندا كوك دونەندە جانەكەڭدى الىپ جۇرەر قاۋقار قالماپتى. جانىبەك جولداسىنا: «مەن وسى جەردە قالايىن، سەن كوك دونەندى جەتەلەپ، شوق قامىسقا بار دا اتتاردى وتتات، ءبىراق مىقتى بول!» — دەپ بىتكەن ساۋىت-سايمانىن اتىمەن بىرگە جىبەرىپ، ساداعىن عانا الىپ قالىپتى. جانىبەك جاياۋ تۇرعىلارعا شىعىپ، جان-جاعىنا كوز جىبەرىپ، جەر تازا دەپ مەجەلەپ، ءبىر تۇرعىعا كەلىپ جاتىپ ۇيىقتاپتى.
جورىققا اتتانعان شىن باتىردىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىندىگى، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى ۇمىت بولاتىندىعى تابيعي ەمەس پە؟! جانىبەك ۇزىن كۇندەردەن بەرگى ۇيقىنى جيىپ ءبىر قاندىرىپ الماقشى بولىپ جانتايا قالسا، توتەنشە ءتاتتى، قاتتى ۇيقىعا كەتىپتى. سول ۇيىقتاعاننان مول ۇيىقتاپتى. ۇيقىدان ويانىپ جان-جاعىنا قاراسا، ءبىر ءۇيىر قۇلاننىڭ ارتىندا ءبىر كوك تۇلپار ەرىپ بارا جاتىپتى. قاتتى ۇيقىدان بىلشىق باسقان كوزىن جۋان جۇدىرىعىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ-سۇرتىپ جىبەرىپ ناقتاپ قاراسا، اينا قاتەسى جوق ءوزىنىڭ كوك دونەنى، قالار ەمەس قۇلانعا ەرىپ بارادى. شىداي الماي كەتكەن جانىبەك: «دىر-دىر!» دەپ ايعاي سالا ۇمتىلىپتى. ەڭىستەي جۇگىرىپ ءبىر تالاي جەرگە بارعان جانىبەك القىنا دەم الىپ، اياڭداپتى. ادىرلى بۇيراتتى قۇمايتتى وسىلتىپ كولدەنەڭ وتكەن ءبىر جاياۋدىڭ ءىزى كەز كەلىپتى. ءىزدى كورىپ تاڭىرقاعان جانىبەك ابايلاپ قاراپ، جاياۋدىڭ ىزىنە ءوز تابانىن سالىپ كورسە، الگى ءوز تابانىنان ۇزى- نى ءبىر كەز، كولدەنەڭى جارىم كەز ارتىق بولىپ شىعىپتى. وسىناي الىپ تاباننىڭ ءىزىن كورگەندە جانىبەكتىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، بۇل قانداي عالامات، ەرتەرەكتەردە ايتىلاتىن ديۋ دەگەن وسى بولماسىن دەپ سەسكەنىپتى. بۇنى حالىق اڭىزىندا: «جانەكەڭنىڭ ەكىنشى سەسكەنۋى» دەپ اتايدى.
اقىرى جانىبەك «اللاعا تاۋەكەل!» دەپ جۇرەگىن توقتاتىپ، اڭعالدىقتى اقىلعا بۇيسۇندىرىپ، جويقىن ءىزدى وكشەلەي قۋىپ كەلە كەلسە، ءبىر توبەنىڭ ۇستىندە الدىڭعى جاعىنا كۇن سالىپ قاراپ وتىرعان «ءبىر تۇبەنى» كورىپتى. نە بولسا دا تاۋەلكەلگە باسقان جانە كەڭ ءوزى شىققان توبەدە تۇرىپ، «جاۋىرىن ورتانىڭ ءتوسى، ولەر جەرىڭ وسى عوي» دەپ، قۇلاشتاسىپ تۇرىپ ساداعىن تارتىپ قالىپتى. سوندا الگى جاپاندى كوڭىرەنتىپ، جەردى ءتىتىر ەتكەن ءىشتى ءبىر ءۇن ىشىندە ىستىعى توبەدەن اسا، ۇستىڭگى «توبە» ەتبەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. سالدەن سوڭ بارىپ، قۇلاعان «توبەنىڭ» قارۋ-جاراعىن الىپ، ماڭداي تەرىن سىپىرىپ، اۋىر دەمىن الىپتى. باسقا ايدارىن ىسەمەدەپ ورگەن، ماڭدايى كەزگە تاياۋ، ەكى كوزى توستاقانداي الىپ دەنەلى قالماق باتىر ەكەن. سەسكەنگەن كوڭىلى ورنىققان جانىبەك كوك دونەن كەتىپ بارا جاتقان باعاناعى باعىتقا قاراسا، قۇلانمەنەن بىرگە قىزىل قاقتان سۋ ىشكەن كوك دونەن شالعىنعا وتتاپ كەتىپ بارا جاتىپتى.
«ياپىراي، بۇل يت قۇلانعا ەرىپ، جاياۋ تاستاپ كەتەتىن بولدى- اۋ!» دەگەن جانىبەك، ءۇش رەت «ءدىر-دىر» دەپ قاتتى اقىرىپتى. ءبىراق ونى كوك دونەن ەلەڭ قۇرلى كورمەگەن سوڭ، ىزاعا بۋلىققان جانىبەك:
«ەڭ جامانى — جاۋعا بارا الماي قالارمىن، جاياۋلاسام دا كەرەيدى تاۋىپ الارمىن، جانىبەكتىڭ اتى قۇلانعا ىلەسىپ كەتىپ، ءوزى جاياۋ قالىپتى دەگىزگەنشە»، — دەپ، كوزدەپ تۇرىپ ساداقپەن تارتىپ قالىپتى. ساداقتىڭ وعى قوس وكپەدەن وتە شىققان كوك دونەن ىشقىنىپ بارىپ ەكپەتىنەن ءتۇسىپتى. اتارىن اتسا دا، كوك دونەنگە ءىشى اشىپ كەتكەن جانىبەك ءوشىرتىپ كەلىپ، باس سالىپ باسىن قۇشاقتاپتى دا:
«ناعاشى اتام ىقىلاسىمەن بەرگەن جانۋارىم-اي! سەن الجاستىڭ با؟ مەن قاتەلەستىم بە؟» — دەپ كوك دونەندى قيماي، ءىشىن جارىپ، ىشەك قارىن، وكپە-باۋىرىن الىپ تاستاپ، قوس كەۋدەسىنە كىرىپ ءۇش كۇن جاتىپتى. اقىرى كوك دونەندى باعۋعا كەتكەن سەرىگى ەسىنە ءتۇسىپ، «بيشارا ايرىلىپ قالىپ ءجۇر-اۋ، ءبۇيتىپ جاتقانىم بولماس، ونى تاۋىپ الىپ، اقىلعا كەلەيىك»، — دەپ ويلاپتى.
كوك دونەننىڭ كەۋدەسىنەن شىعىپ، باسىن كوتەرىپ الىپ شوق قامىسقا كەلىپتى. كەلسە، جولداسى ءوز اتىنا قوسىپ كوك دونەندى باعىپ جاتىپتى. كوك دونەن جىرا سالىپ، باۋىرىنان جاراپ تۇرىپتى. بۇنى كورگەن جانىبەك توتەنشە قۋانىپ، كوك دونەننىڭ باسىنان قۇيرىعىنا دەيىن سىلاپ-سيپاپتى كوتەرىپ كەلگەن كوك تۇلپاردىڭ باسىن، كوك دونەننىڭ باسىمەن سالىستىرعاندا ورىندىعى ءبىر كەز، شىقشىتى جارتى كەز ارتىق شىعىپتى. سويتسە، قۇلانعا ەرگەن كوك تۇلپارى جانەكەڭ كوك دونەنىم دەپ قاتا تانىپتى. ول جانىبەك ءوز قولىمەن كەلمەسكە كەتىرگەن قالماق باتىردىڭ كەرىگى ەكەن.
امان-ەسەن سەرىگىمەن ۇشىراسىپ، باۋىرىنان جاراعان كوك دونەنىنە تاقىمى تيگەن جانەكەڭ ءارقيلى ويعا كەتىپ، اقىرى: «جانىبەك اتى ارىقتاپ ابىلاي حاننىڭ جۇرتىندا جولدا قالىپتى، سودان اياقسىز ءوز ءو بەتى قايتىپ كەلىپتى دەگىزگەنشە، ابىلاي حانعا ەرلىگىمدى ءبىر كورسەتەيىن»، دەگەن بەكىمگە كەلىپتى.
ءبىرقانشا كۇن شەرۋ تارتىپ ۇزاپ كەتكەن ابىلاي حاندى جولدى ەتىپ، سۋىت ءجۇرىپ جانىبەك باتىر قۋىپ جەتىپ، قاراسىن كورگەن سوڭ، ايالداپتى.
ابىلاي حان قالىڭ قولمەن كۇندىز شەرۋ تارتىپ، تۇندە جاتادى. جانىبەك تۇندە ءجۇرىپ، كۇندىز دەم الادى. ابىلاي حاننىڭ تاڭدا اتتانعان جۇرتىنا جانىبەك كۇن شىعا كەلىپ دەم الادى.
ءبىر كۇنى شوقپار تاستىڭ استى، ءشيلى وزەكتىڭ باسى قىشمالى باستاۋعا كەلىپ ءتۇسىپ، شايلانىپ الىپ، اتتارىن بەكىتىپ وتقا قويىپ، ەر-توقىمىن جاستانىپ، كيىمىن شەشىپ استىنا سالىپ، جەيدەشەڭ، دامبالشاڭ شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتقان جانىبەكتىڭ اياعىنان ورلەگەن وقتاۋداي سۋىق دەنە شىرت ۇيقىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، كەۋدەگە كەلىپ توقتاعانداي بولادى. ۇيقى ىشىندە سەزىمى سەكەم العان جانەكەڭ ءوزىن قوزعالتپاۋعا بارىنشا تىرىسىپ، اقىرىن عانا كىرپىگىن اشىپ، ساڭلاۋ شىعارىپ قاراسا، جويان قارا شىبار جىلان باسىن قايقاڭداتىپ، ءتىلىن جالاڭداتىپ تۇرعانىن كوردى دە، «مىنا كاپىر جازىم ەرتە مە ەكەن؟» دەگەن ويعا كەلىپ دەنەسى تۇرشىگىپ، جۇرەگى قۇبىلىپ قالدى. مۇنى حالىق اڭىزىندا جانىبەكتىڭ 3-سەسكەنۋى دەپ اتايدى.
قالت ويلانا قالعان جانىبەك: «ىستىق كۇندە سۋساپ كەلگەن حايۋان باستاۋدان سۋ ءىشىپ، ءشولىن قاندىرعاننان كەيىن دامىلدايتىن ءىنىنىڭ اۋىزىنا مەن جاتىپ العان سياقتىمىن. اۋىزىمدى اشىپ، تىنىش جاتايىن دا، كىرە بەرگەندە شايناپ، بۇركەيىن»، — دەگەن بەكەمگە كەلدى دە، اۋىزىن اشادى. ناق جانەكەڭنىڭ ويلاعانىنداي جىلان ءتىلىن تارتىپ، اۋزىن جاۋىپ، ەڭكەيىپ كەلىپ اۋىزىنا باسىن سۇققان زامان، اشۋلى جانەكەڭ قارىش ەتكىزىپ جىلاننىڭ باسىن مويىنىنان تىسىمەن قىرقىپ، بۇركىپ جىبەرىپتى. جان ۇزەردە جىلاننىڭ سابالاعان قۇيرىعى ءتيىپ جانىبەكتىڭ سەرىگى شوشىپ، اتىپ تۇرەگەلدى.
جانىبەك تە باسىن كوتەرىپ:
— شوشىما، اتىڭدى اكەل! ابىلايعا جاۋ قارا شىبار جىلانداي قادالعان ەكەن، تەز بارالىق! — دەيدى.
جانىبەكتەر اتقا مىنگەندە ءتۇس قايتىپ قالعان ەكەن. ايتقانداي، ەكى بەل اسقان سوڭ-اق ەكى توبەگە جينالعان قالىڭ قارا شۇبىر جاساقتى كوردى. اندايدان جاقىنداپ كەلگەن ارالىققا دەيىن جەكپە-جەكتىڭ مايدانىنا شىققان جالعىز ادامعا ەكىنشى توپتان جان شىعىپ قارسى بارا المايدى. جانىبەك جاقىنداپ كەلگەندە، جەكپە-جەكتىڭ مايدانىندا ايقۋلاقتانىپ ەسىرىپ تۇرعان، ىسمەدەپ تۇرىپ التىن مەن ايشىقتاپ، كۇمىسپەن نوقالاپ تاستاعان، كۇنگە شاعىلىسقان ساۋىتتىڭ ساعىمى كوزدى تايدىرىپ، بەت قاراتپاي جاسقاندىرىپ تۇرعان قالماقتىڭ باتىرى ەكەن.
جۇرەگى ۇستامنىڭ قاشاندا ءسوزى وكتەم كەلەدى. قازاقشىلاپ قازاقتى بارىنشا عياناتتاپ جاتقانىن ەستىگەندە، قانى قىزىپ، قايراتى تاسىپ، قاڭتارداعى بۋراداي بۇرقىلداپ، ءوزىن توقتاتا الماعان جانىبەك ايالداۋعا مۇرسا قىلماي، «اباق! اباق! قازاق! قازاق!» دەپ ايعايلاپ ۇران سالىپ، جەكپە-جەككە بارادى.
سويتسە، ابىلاي حان باستاعان قولدىڭ ىشىندەگى باتىرلاردىڭ اتاقتىلارى جەكپە-جەككە شىعىپ، ومىرگە ماڭگى قوش ايتىپتى. قالعانداردىڭ ىشىنەن جەكپە-جەككە بارۋعا باتىلدىق ەتەتىن ەشكىم بولماي، ابىلاي حاننىڭ باسىنا كۇن تۋىپ تۇرعان كەزى ەكەن.
اپات تونگەندە ابىلاي حاننىڭ ماڭدايىنان اققان تەر پۇشپاعىن جۋىپ تۇرىپتى.
«قالماقتىڭ باتىرىنا «قازاق!» دەپ قارسى جاقتان بىرەۋ كەلىپ سايىسىپ جاتىر، جانىبەك باتىر ما ەكەن؟ — دەگەن حابار ابىلاي حانعا تيگەندە، ابىلاي حان قارىعىپ ءتۇسىپ:
— يا، اللا! قازاققا جەڭىستى ءناسىپ قىل! جانىبەكتىڭ جانىنا جار بولا كور! — دەپ استىنداعى اتىن ايتىپ، باۋىزداپ جىبەرگەن ەكەن.
جانىبەك قالماقتىڭ قانقۇيلى باتىرىن جەر تۇبىندەگى جەتى اكەسىنە جىبەرىپ، «قازاق!»، «اباق!»، «جەكە!» دەپ اسپاندى جاڭعىرتىپ ايعاي سالعاندا، جەكەگە شىققاندى قويىپ، قالماقتىڭ قالىڭ قولى قالتىراپ-دىرىلدەپ، ارتىنا قاراي الماي، تىرىم-تىراقاي قاشا جونەلىپتى.
اق تۋىن اسپانعا كوتەرىپ، اق الماسىن جارقىلداتىپ، قارا تاماق، كوك نايزاسىن كولبەي بۇلعاپ، قالماقتى قىناداي قىرىپ، قانىن سۋداي اعىزىپ، «اتا-بابامىزدىڭ قالماققا كەتكەن كەگىن الايىق!» — دەپ ايعاي-سۇرەن سالىپتى.
جانىبەكتىڭ داۋىسى جەڭىس دابىلىن قاعىپ، بۇكىل قازاق قولى قالماققا قاراي ات قويىپ، لاپ بەرىپتى. قول قۇرىشى قانىپ، قاندى كەگى تارقاعانشا قالماق جاساعىن قىرىپ، ەلىن باعىندىرىپ، قارۋسىزداندىرىپ، بۇل ءوڭىردىڭ قالماعىن قازاقتىڭ بەتىنە قاراي المايتىنداي ەتىپ بارىپ، توقتاپتى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
ابىلاي حاننىڭ جانىبەكتى سىناۋى
جانىبەكتىڭ قارتايعان كەزىندە كەشىرمەلەرىن ەسكە الۋى
جانىبەك باتىردىڭ ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن الۋى
You Might Also Like
-
كۇندەردىڭ بىرىندە اكەسى بەرداۋلەت ەل ارالاپ جولاۋشىلاي كەتكەن ءبىر ورايدا جانىبەك تۇيە جايماۋعا بەلىن بەكەم بايلاپ، ون سەگىز اتاندى شوگەرىپ، قىلتاسىن قيىپ تاستاپ ۇيىنە كەلىپتى. انا بالانىڭ سىرىنا قا...
-
جيدەباي اۋليە دە، اقىن دا، جۇلدىزشى دا بولعان. باتىر جورىققا شىعاردا قول جيناپ، قويدىڭ ءتىس تيمەگەن جاۋىرىنىنا قاراپ (كەيدە وتقا جاعىپ، كۇلىنە قاراپ تا) جورىقتىڭ قانداي ناتيجەمەن بىتەتىنىن الدىن الا...
