جانقايعى
تەمىرشى شىڭعىسحان دالا يمپەرياسىن قۇرا ءبىلدى. «ول ءوزىن قورعاعان، ءوزىن اسىراپ باققان ۇلى دالا الدىندا ماڭگىلىك باسىن ءيىپ ءوتتى»، — دەپ جازىلعان شەجىرەدە.
«قۇپيا شەجىرە» كونە موڭعول تىلىندە 1230 جىلى ۇگەدەي حاننىڭ تۇسىندا سودوو ارالىندا جازىلعان. اۆتورى بەيمالىم. ءتىلى — كونە موڭعولشا، جۇڭگو يروگليفىمەن حاتقا تۇسكەن. شەجىرە تۇڭعىش رەت 1979 جىلى ولگەي قالاسىندا قازاقشا باسىلىپ شىقتى. اۋدارماشى ماعاۋيا سۇلتانيا ەسىمدى قىتايداعى جوعارعى وقۋ ورنىن ءتامامداعان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، موڭعول قازاعى. ۇستىنەن قايتا قارالعان، ءۇشىنشى مارتە وڭدەلگەن داناسىن «جۇلدىز» جۋرنالىنا سالىپ جىبەرىپتى. الگى داناسى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1990 جىلعى 5 نومىرىنە تۇتاستاي جاريالانعان ەدى. كونە جۇڭگو يروگليفىمەن جازىلعان ەجەلگى موڭعول شەجىرەسىنىڭ قازىرگى قازاق تىلىنە تۇسكەن ءماتىنىن وقىپ وتىرىپ ويعا شومعانىم ەسكە تۇسەدى.
1980 جىلى «قۇپيا شەجىرەنىڭ» 750 جىلدىعى ۇلان— باتوردا بۇكىلحالىقتىق مەرەكە بولىپ دۇركىرەپ ءوتتى. سول كەزدەگى كەلەڭسىز — يمپەريالىق قىسپاقتىڭ اسەرىنەن ءوز باسىم شاقىرتىلىپ تۇرىپ «شەجىرە» تويىنا بارا الماي قالدىم. وكىنىشتەن وزەگىم ورتەندى.
ءبىر كەزدە الەكساندر ماكەدونسكيي قۇرعان الىپ يمپەريا باس يەسى باقي جالعانعا وزعاسىن ون جىلعا جەتپەي ىدىراپ، بولشەكتەنىپ كەتتى. جولبارىس جۇرەكتى، ءبىلىمپاز يۋليي سەزار قۇرعان الىپ يمپەريا ءوزى ولگەننەن كەيىن ون ەكى جىل عانا ءومىر ءسۇردى. سوڭىنان سۋعا كەتكەن كەمەدەي بولىپ ريم يمپەرياسى ىدىرادى. جىرتقىش جەپ كەتكەن جەمتىك— ولىك ىسپەتتى — ساۋدىراپ سۇيەگى قالدى.
مۇنىڭ كەرىسىنشە، تەمىرشى شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى دالالىقتار بەس ءجۇز جىلعا دەيىن دۇنيەنى ات دۇبىرىمەن سىلكىپ وياتىپ تۇردى. قۇربانعالي حاليد جازعان «تاۋاريح حامسا — بەس تاريح» كىتابىندا جوشى بيلەگەن اق وردا ۇلىسى 260 جىل سالتانات قۇردى دەيدى.
«ۇلى دالانى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جانتالاسا قورعاپ شىعىستان سۇعىنعان جۇڭگو بوگدىحانىنا، باتىسىنان بوركى شوشاڭداعان سلاۆيانعا، تۇستىگىنەن قايقى قىلىشىن كولدەنەڭ ۇستاپ سالدەسىن شۇبالتىپ جەتكەن اراب حاليفاتىنا جۇتىلىپ كەتپەي، رۋ— تايپالىق قۇرىلىمىن ساقتاپ، ەل بولىپ، ەتەك جاۋىپ، بيلەر سوتىنا قۇلاق ۇرىپ ۇيىسا بىلگەن قۇپياسى نەدە» دەپ كوپ ويلاندىم. كوز الدىما بابالار ارۋاعىن قايىرا ءبىر ءتىزىلىپ ءوتتى. سوندا عوي... باياعى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» جالعىز سويلەمگە كىدىرىپ قالدىم.
قيات رۋىنان شىققان، تۇرك تۇقىمداس تەمىرشى شىڭعىسحان بىردە سزين يمپەرياسىنان، كەلەسىدە كەرەي حانى ۆان حاننان، وزگە دە اسكەري كۇشتەن جەڭىلىس تاپسا— اق
قول كۇشىن تاس ءتۇيىن سىعىمدايمىن، ساتسىزدىكتەن ساباق الامىن، ۇلىستىق جۇيەنى جەتىلدىرەمىن، وردانى ورنىقتىرامىن دەپ كۇرەڭقاسقا سايگۇلىگىنە مىنە سالىپ، مىگىرسىز جازيرا دالاعا تارتىپ وتىرادى ەكەن.
سوڭىنا از عانا تورعاۋىتى ازەر ىلەسەدى. تەمىرشى شىڭعىسحان سول شاپقاننان مول شاۋىپ، قيىر كەڭىستى كوزىنە تولتىرىپ، قۇلاپارە قۇيعىتا جوسىپ وكپەسى كۇيىپ، ابدەن السىرەگەن كەزدە اتىنان تۇسە قالىپ... سەلەۋلى، جۋساندى جازىققا ماڭدايىن توسەپ... ۇلى دالاعا ءمىناجات ەتىپ، تىزەرلەپ وتىرىپ كۇڭىرەنىپ تۇرىپ:
— جانقايعىم جالعىز ءوزىڭ! — دەپ ۇزدىگىپتى.
— ماڭگىلىك باسىمدى ءيىپ وتەم! — دەپ جالبارىنىپ بويىنا شىمىر— شىمىر كۇش قۇياتىن بولعان.
كوك بۇلت بولىپ ءۇيىرىلىپ، جەلمەن جەتىپ، باسىنان، شاشىنان سيپاپ، قولتىعىنان دەمەپ ءۇن قاتادى سوندا ۇلى دالا:
— تۇرەگەل، ۇلىم، ۇلى دالاعا قانداي قارىزدار بولساڭ — ۇلى دالا ساعان قارىزدار، مەرەيىن ءوسىر، قۇلاشىن جاز، ءتۇپسىز اسپان مەن شەكسىز جەردىڭ قىبىرلاعان پەندەلەرىنە مىنا دالانىڭ قۇدىرەتىن سەزدىرە ءجۇر! — دەپ كۇڭىرەنە ءتۇسىپ بويىنا كۇش— قۋات دارىتاتىن بولعان.
تەمىرشى شىڭعىسحان كەڭدىكتى جۇرەگىمەن سەزىنىپ قانا ۇلى يمپەريانىڭ ءومىر جاسىن بەس ءجۇز جىلعا ۇزارتقان ەكەن.
كەڭدىككە باس ءيىپ قانا جانقايعىسىن ۇمىتىپتى. اركىمنىڭ جانقايعىسى — تۋعان جەرى، جازيرا دالاسى بولعانعا نە جەتسىن، ءىنشاللا!
You Might Also Like
-
ايتەۋىر ءبىر سەنبى كۇنى ەدى. ساسكە اۋا اۋىر-اۋىر بۇلت قالقاندارى سىرەسە بىرىگىپ، كۇن شىراعىن كولەكەيلەي كەلە، ساۋلەسىز تىمىرسىققا تىرەپ، دۇنيەنى ىمىرتتىق كۇيگە بولەگەن. ىلە-شالا تۇمان ءتۇسىپ، دىمقىلد...
-
كۇن جەلكە تۇستان شىعىپ كەلەدى، سەكسەۋىل باسىنا ىلگەن تاسباقانىڭ قابىعىنداي بەلدەۋلەنىپ، بوزارىپ اتقانى. بيىك بۇكىس شاعىلدىڭ تابانىن بويلاپ باتىسقا ىعىپ بارا جاتقانىن اڭعاردى. «قىرسىق شال ايدا...
