شىراقشى
كونە ورىننىڭ شىراقشىسى دايراباي ۇلكەن عيماراتتىڭ تاس باسقىشىنا تىزە بۇگىپ ماڭدايىن شۋاققا توسەپ وتىرىپ وي ىشىنەن وي تەرۋدى ادەتكە اينالدىرعالى قاشان. جارىق دۇنيەنىڭ شۋىلىنان بەزىپ، قولدان سالعىزعان جەر استى قىلۋەتكە ءتۇسىپ كەتكەن قوجا احمەت باباسىنا ۇقساپ بارادى ما. الدە تاڭنىڭ اتۋى مەن باتۋىنا ۇقساپ زىر اينالعان مىنا دۇنيەنىڭ دۇربەلەڭىنەن مەزى بولعانى ما. الدە قاتارى كەمىپ، سويلەسەرگە ادام تاپپاي تاقىستانىپ، ءوز ويىنا ءوزى كومىلە تۇسكەنى. مۇندايدى جاراتىلىستانۋشى عالىمدار ايتسا ءوز تالشىعىنا ءوزى ورانىپ، اقىرىندا ساۋساق باسىنداي ءپىللاعا اينالىپ تىناتىن جىبەك كۇرتىنا تەڭەر ەدى.
بۇگىن دە تاڭ بوزىنان توسەگىنەن تۇرىپ، جيدە تاياعىن اتتاتا باسىپ ۇلكەن عيماراتقا كەلگەن. كىسى بويىنان اساتىن زور قاقپاسى جابۋلى. الدەقايدان كەپتەر كۇركىلدەيدى. قاقپانىڭ وڭ قاپتالىندا قام كەسەكتەن قالاستىرعان، جولاۋشىلار وتىرىپ دەم الاتىن پاكەنە ساكى بولاتىن. ساكىگە كەلىپ مالداس قۇرىپ وتىرعانى سول، ءتۇن سالقىنى دىم بۇركىپ كەبە قويماپتى، كوتەرىلىپ استىنا شاپانىنىڭ شالعايىن باستى. تاياعىن الدىنا كولدەنەڭ سالىپ، ءبىر شەكەلەپ اتىپ كەلە جاتقان كۇنگە قارادى. جانارى جاساۋراپ، ءجۇزىن تومەن سالدى. ءماسىسىنىڭ باسىنا ورمەلەپ بارا جاتقان قۇمىرسقاعا نازار اۋداردى: كۇدانىڭ قۇدىرەتى دەپ ويلادى دايراباي: وسى جورعالاعان تىنىمسىز جاندىك كىسىنى كورمەيدى دەگەن نە ءسوز، كورمەسە كورمەيتىن شىعار. قاشان ۇستىنەن باسىپ، تاپتاپ وتكەنشە بەت تۇزەگەن جاعىنان ەش بۇرىلماي جورعالاي بەرەتىنى دىمبىلمەستىڭ سىڭايى عوي. ەندەشە ءبازبىر قۇدىرەتتى كۇشتىلەرگە مىنا وتىرعان جۇمىر باستى بەيباق — بىزدەر دە قۇمىرسقاعا ۇقسايتىن شىعارمىز. جاراتقان ءۇشىن مىنا بىزدەر قۇمىرسقا بولماعاندا نەمىز قالدى. جاراتۋشى يەنىڭ الدىندا جورعالاعان كۇمىرسقا ەكەنىمىزدى ەكى-اق نارسەمەن دالەلدەۋگە بولادى، ءبىرى: ۇلكەننىڭ، كىشىنىڭ، باتىردىڭ، قورقاقتىڭ، ەركەكتىڭ، ۇرعاشىنىڭ، ءبارى-بارىنىڭ ميىنا ءسىڭىرىپ، دەنەسىن الدىرىپ قويعان وزىمشىلدىك مىنەز. «مەنىڭ وسىنىم قاتە»، «اتتەگەن-اي، جولىم بۇرىس كەتىپپىن» دەپ ىشتەي مۇجىلەتىن پەندەنى تاپپايسىز؛ اركىمگە ءوزىنىڭ باعىتى دۇرىس، ويى ورنىقتى، ءىسى جەندى. باسقانى سىناماسا، ءوزىن جەكسۇرىن ەتىپ مىنەيتىن كىسى جوق. ءار پەندەنىڭ كوكىرەگىنە بىرىنە از، بىرىنە كوپ قىپ وزىمشىلدىكتىڭ ۋىن ءسىڭىرىپ قويعان جاراتقان يەنىڭ شەبەرلىگى. ەكىنشى: ءولىم. كىمنىڭ قالاي ولەرىن، قاشان كوز جۇمارىن بىلگىزبەي، ەشقانداي ولشەمگە باعىنباي، سىيماي تۇرعان عاجايىپتىڭ عاجايىبى — ادامنىڭ اقىرى ەكەن. سول اقىردى بولجاتپاي، ويلانتپاي، سەزدىرمەي، اقىرعى كۇندى كۇتكىزبەي قويعان جاراتقان يەنىڭ ەكىنشى قاسيەتى. اجال پەندەنى تەڭەستىرەدى. قۇدىرەتتىڭ الدىندا زار يلەتىپ ءتاۋباڭا كەلتىرەدى. تارازى باسىن كوز الدىڭنان قايىرا وتكىزەدى. قۇي سەنىڭىز، قۇي سەنبەڭىز ءدال وسىلاي توپشىلاپ وتىرعان دايراباي، ۇلكەن ورسىننىڭ شىراقشىسى دايراباي كەشەگى ءبىر جىلداردا ءولىپ كورگەن.
وقيعا بىلاي بولعان ەدى. قازىرگىدەي كوز الدىندا.
سوناۋ ءبىر كەزدەرى، كولحوزداعى اينالدىرىپ جۇرگەن شارۋاسىنان شىعىپ، زەينەتكەر بولىپ، وشاقتىڭ ءۇش بۇتىن باعىپ ۇيدە وتىرىپ قالعان جىلى... ەرتە كوكتەمدە، قاتتى اۋىرىپ جاتىپ قالعان... دارى-دارمەكتىڭ تاپشى كەزى مە، الدە بالالارى جاستاۋ بولدى ما، وتتى اينالعان كوبەلەكتەي قالبالاقتاپ قاپەلىمدە جاردەم جاساي الماپتى. ساسىپ قالىپتى. اپاق-ساپاق ەكى كەشتىڭ اراسىندا دەمىگىپ جاتىپ جان ءتاسىلىم ەتىپتى. ارتىندا قارايىپ قالعان جالعىز بالاسى، كەلىنى شۋىلداپ جىلاسىپ، ۇرەيلەنىپ، ەندى نە قىلامىز، كورشى اۋىلدان مولدا العىزايىق، جانازاسىن شىعارايىق، اق جاۋىپ ارۋلاپ كومەيىك دەپ ۇيعارىم جاساپتى. ءتىزىپ ايتساڭ ەرتەگى سەكىلدى.
سول مەزەتتەن دايراباي سىرتتاعى جارىق دۇنيەدەن قول ءۇزىپتى؛ بار مەن جوقتىڭ اراسىندا ماناۋراعان ۇيقىعا شومىپتى. ءتانى اۋىرمايدى، جالعىز-اق جۇرەك تۇسى دامىلسىز سىزداپ مازانى الاتىن سەكىلدى مە، شىبىن جانى ىزىڭداپ قاراڭعى كەۋدەسىنەن سىرتقا شىعار جول ىزدەپ جۇرگەندەي مە. الاكۇلىك تۇمان اراسىندا اداسقان ادامداي دالباسالاپ، الاسۇرىپ، كەل-قايت، كەل-قايت قالىپتا، تىم-تىم جىراقتاعى جارىققا ۇمتىلعانداي بولىپ، ۇيىققا باتىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. ەكى پەرىشتە قوس قولتىعىنان دەمەي كوتەرىپ دەدەكتەتىپ زۋلاعان كۇيى تىم-تىم الىسقا الىپ كەلەدى. ەكى جاعىنداعى پەرىشتەلەردى كورمەيدى، تەك قانا جىلى لەبىن سەزەدى، سۋسىلداعان قانات دىبىسى قۇلاققا جەتەدى. جارىق دۇنيەنىڭ شەتىندەگى قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يەنىڭ الدىنا اپارعان سەكىلدەنەدى. ءزىلدى داۋىس ەستىلەدى.
— ءاي، كىمدى اكەلگەنسىڭدەر؟ جانىن سۇراتقانىم بۇل ەمەس قوي.
ەكى قاپتالداعى پەرىشتەلەر ءمۇلايىم، ءۇنسىز.
— بار، اپارىپ سالىڭدار. بۇل ءالى توقسان جاسايدى.
ارىدەن ەستىلگەن ىزعارلى داۋىستان شوشىنا جاسقانىپ، پەرىشتەلەر كايتادان قولتىعىنان الىپ كەرى زىمىرايدى. ءبىراز ۋاقىتتى ۇتىپ، بەل-بەلەستەن، ءتۇن تۇنەكتەن جەبەشە زىرقىراپ وتەدى. جاڭا اڭعاردى، سوناۋ تومەندە، ەل شەتىندە... قاربالاسى مولداۋ جەردە... جەر كەپەنىڭ سۇلباسى شالىنادى. ءالى جەر كەپەنىڭ ءىشى قاراڭعى، ءيىسى ساسىق، پەرىشتەلەر جەلكەلەپ اكەلىپ بۇل بەيباقتى سول مۇڭكىگەن مەكەنگە ەنگىزگەلى جاتىر. بۇل بەيباق جيىركەنىپ، قينالىپ، العا قاراپ اتتاپ باسقىسى جوق. دەدەك قاقتىرىپ اكەلگەن پارمەنى كۇشتى نەمەلەر مۇنى ءاش-پۇشقا قاراتپاي، جەلكەلەپ، نۇقىپ، الگى قاپاس جەر كەپەنىڭ ىشىنە كۇشتەپ ەنگىزىپ جىبەرەدى.
كەيىنشە ەس جيعان سوڭ باعىمدادى، ۇنامسىز، قاپىرىق جەر كەپە دەگەنى ءوزىنىڭ دەنەسى ەكەن... كەيىنشە اباي اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى ويىنا ورالا بەردى. «بۇل ادام بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى، بوقتان ساسىق بولادى ولسە تاعى».
كەيىنشە... جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەن بالاسى ايتادى: اپاق-ساپاقتا دەمىڭىز باسىلىپ جونەپ كەتكەن سوڭ وڭ جاققا شي قۇرىپ، سونىڭ تاساسىنا اپارىپ سالعان بولاتىنبىز. مولداعا كىسى، كولىك جونەلتتىك. مالعا ادام جىبەردىك. ويباۋىرىمداپ جىلاپ كەلىپ جاتقان ەل ءۇيدى قاراداي كومىپ كەتتى. ءتۇن الەتىندە شاپانىنىڭ ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، جانارى كىربيىپ مولدا كەلىپ جەتتى. وڭ جاققا سالىپ كويعان زاعيپ دەنەنى كورەيىن، باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ جوندەيىن دەدى. ماقۇل، ءپىرادار دەپ، ىڭعايىنا جىعىلىپ، قوعاداي جاپىرىلىپ جول بەرىپ جاتقان مايىتكە وتكىزدىك. مولدا جارىقتىق ۇزىننان سۇلاپ جاتقان ءمايىتتىڭ باسىنا جۇگىنىپ، جۇرەلەپ ۇزاق وتىردى، ەرىن ۇشىن جىبىرلاتتى، الاقانىمەن قازانىڭ بەتىن سىيپادى، الدەن ۋاقىتتا ۇيقىسىنان وقىس ويانعان كىسىدەي باسىن كوتەرىپ الدى، جانارىن باقشيتتى. «مىنا كىسى ءالى ولمەپتى، كەۋدەسىندە جانى بار»،— دەدى... ويباۋىرىمداپ شۋلاپ، جوقتاپ، كوزىمىزدىڭ جاسىن سىعىپ ءجۇرىپ، قايران اكە، ءسىزدى جارىق دۇنيەگە قايتا كەلتىرىپ، ءتىرىلتىپ الدىق دەيدى كەيىنشە بالاسى.
ەندى ويلاسا، سودان بەرى تالاي-تالاي سۋ اعىپتى، جىل اۋىسىپتى، دۇنيە دوڭگەلەنىپ وتە بەرىپتى. ساناپ قاراسا ءداپ بيىل توقسان جاسقا جەتىپ جىعىلىپتى.
ويىنان وقىس وياندى. تاياعىن قولىنا الدى. اعاش بوپ سىرەسىپ قالعان اياعىن اتتاسا باسىپ، ۇيىنە قاراي ءجىتى اياڭدادى، قاقايىپ قالعان بەلىن ءبىر قولىمەن باسىپ كوشە قيىلىسىندا ءبىراز ءجۇرىپ قالدى. ءتۇس الەتىندە قاقپا الدىنا ازەر جەتتى. اۋلانى سىپىرىپ جۇرگەن كەلىنى اتاسىنىڭ وڭعان شۇبەرەكتەي ءجۇزىن كورىپ شوشىپ كەتتى. «اتا، ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ تۇر ما؟»-دەدى.
دايراباي ءلام دەمەدى، ەسىكتى اشىپ ىشكە ەندى، گالوشىن شەشپەي، ەمپەڭدەپ تورگى بولمەگە ءوتتى. تەكەمەت ۇستىنە ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. سالدەسىنىڭ ۇشىمەن ءاجىمدى ءجۇزىن ءسۇرتتى، ءبىرازداسىن بارىپ تىلگە كەلدى.
— شاقىرىڭدار الگىنى.
ىلەسە ەنگەن كەلىنى ەمەۋرىننەن ءتۇسىندى. «الگى» دەپ تۇرعانى ءوزىنىڭ قوساعى، شالدىڭ كىندىگىنەن تاراعان جالعىز ۇلى ولجاي. جول جوندەۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولاتىن.
ءتۇن جارىمى اۋا جۇمىستان سىلەلەپ كەلىپ ءوز وتاۋىندا باسىن جاستىققا كومىپ ۇيىقتاپ جاتقان. ايەلى ءجىتى باسىپ ەسىكتى اشىپ كەلىپ، كۇيەۋىن جۇلقىلاپ ازەر وياتتى. «اتا شاقىرىپ جاتىر»، — دەدى. ولجاي ەزىلىپ، جامان ۇيىقتاپتى، سۇيەك-سۇيەگى قيراپ، اۋىرىپ ازەر كيىندى. سۇيرەتىلىپ توسەكتەن ءتۇستى. «بۇل شال دا جول ءبولىمىنىڭ تەكسەرۋشىسىنەن بەتەر بولدى عوي»، — دەپ، تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ، وز-وزىنەن كۇيىنە كەيىپ وتاۋىنان شىقتى. كۇن سالىپ ەسىك الدىندا از-كەم كىدىردى. قارا شاڭىراققا ەمپەڭدەي ەندى، تورگى بولمەگە ءوتىپ، تەكەمەت ۇستىندە مالداس قۇرىپ قازديىپ وتىرعان اكەسىنە كەلىپ سالەم بەردى، قوس قولىن ۇسىندى. شالدىڭ جانىنا كەسكەن تومارداي ءدۇرس ەتىپ قۇلاپ قىلجيا كەتتى. دايراباي بالاسىنىڭ ۋماجدالعان كيىمدەي مىنا كەيپىن تەگى جاراتپادى، تاماعىن كەنەدى.
— قامىڭدى جاساي بەر، الداعى بەيسەنبىدە و دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشامىن.
ولجاي باسىن كاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى، الگى ءسوز توبەسىنەن تاس تۇسكەندەي اسەر ەتتى. جوسپارداعى تاس جولى تۇگەل توسەلىپ بىتپەي، بىتكەنىنىڭ ءوزى ارىق اتتىڭ جاۋىرىنداي بولىپ قايتا اشىلىپ، ونىڭ ۇستىنە جوعارىدان پرەزيدەنت كەلەدى دەپ جانتالاسىپ، جان القىمعا كەلىپ جاتقاندا... جانە ءبىر قىزىل كوز تەكسەرۋشى «ءىشىپ قويدى؛ جەپ قويدى» دەپ دالەلحات جازىپ توبەسىنە ديىرمەن تاسىن ورناتىپ، بيداي تارتىپ جاتقاندا مىنا شالدىڭ ساندىراعىنا ءجون بولسىن. ساندىراق ەمەي نەمەنە. ەسى دۇرىس كىسى وسى ۋاقىتتا دا ولە مە، جاعالاتىپ، مايدالاپ سىر تارتىپ كورەيىنشى دەپ ويلاعان.
— كوكە، مال ارىق، تىسكە باسار كوكونىس شىققان جوق، جوعارىدان تەكسەرۋشىلەر كەلىپ وكپەنى كىسىپ جاتىر.
اق دامبالدى، اق كويلەكتى، اق سالدەلى دايراباي كوزىن اشىپ-جۇمىپ وتىرىپ بالاسىنا ۇزاق تەسىلىپ قارادى.
— كونە قازالى مەن جاڭا قازالىنىڭ اراسىنداعى التى شاقىرىم جەردىڭ ءاسفالتى جۇقا ءتۇسىپ، قيىرشاعى شىعىپ، شىتىناپ جارىلىپ كەتكەن، كاس قىلعانداي باستىقتىڭ ماشيناسىنىڭ باللونى جارىلىپتى، باستىق كولىگىنەن ءتۇسىپ جول ۇستىنە سىم سالىپ ولشەپ قاراپتى، ەندى
ايتاتىن كورىنەدى: «ولجاي جولدىڭ قيىرشاعىن، اسفالتىن جەپ قويعان» دەپ. اۋ، كۇيىپ تۇرعان قىمباتشىلىق زاماندا تاس جەپ، اسفالت جۇتا ما كىسى... جەيمىن دەگەن كىسىگە وزگە دە نارسەلەر جەتىپ جاتىر عوي دەپ بۇلقىنىپ كورەمىن، بولمايدى... ون جىل بويعى سىڭىرگەن ەڭبەگىمدى
دالەلدەيمىن، تىڭدامايدى...
مىنا ءسوزدى ەستىگەن دايراباي شىقشىتى بۇلكىلدەپ، كوز جانارى ىرىگەن ايرانداي بۇزىلدى.
— تەزەك دۇنيەنىڭ تەزەگىن قاپتاي بەرمەي و دۇنيەنىڭ قامىن دا ويلاي ءجۇر دەپ نەشە مارتە قاقسادىم. الپىستى الكىمداساڭ دا اقىلىڭ كىرمەپتى.
— و، دۇنيەنىڭ كامى نە سوندا؟— دەپ قينالعان ولجاي ىشقىنا داۋىستاپ جىبەردى.
مىنا شالدىڭ «الپىستى القىمداساڭ» دەگەن ءسوزى باتىپ كەتتى. الجىعان شال الپىستىڭ باسىن اۋىرتقانى نەسى-اي. ەلۋدەن ەندى استى ەمەس پە. مۇنىڭ جاسىنداعىلار ءالى توسەك جاڭعىرتىپ ەكىنشى رەت ۇيلەنىپ، ساناتوريي بارىپ، سەيىل قۇرىپ، داۋرەن ءسۇرىپ ءجۇر، اتاق-ابىرويدان دارداي دامەسى بار ءالى. بۇل شال بولسا ءومىر بويى تۇقىرتۋمەن، نىعىزداۋمەن، قوس قولداپ توبەسىنەن ۇرعىلاۋمەن كەلەدى-اي.
— و دۇنيەنىڭ قامى يمان تارازى، ىشكى ولكەڭنىڭ تازالىعى، جۇرەك باسىنداعى شۇكىرشىلىك، قاناعات، تويىم.
سوندا عانا كىسى بۇل دۇنيەدەن قينالماي اتتانادى.
— وي، كوكەتاي، شاريعاتتىڭ شيمايىن وقىپ الىپ ميىمىزدى ابدەن قۇرساۋلاپ ءبىتتىڭىز، ءتىپتى وسى ۇيدەگى نەمەرەڭىز انەۋكۇنى قۇراننىڭ سۇرەسى دەپ قۇلكۋاللانى جاتتاپ وتىرعانىن كورىپ جاعامدى ۇستادىم، ءبارى ءسىزدىڭ ۇگىتىڭىز، زياندى ارەكەتىڭىز. ايتپەسە جۇرتتىڭ سونداي جۇگەرمەگى جالگەر بولىپ جەر الىپ، مال باعىپ انىق بايۋدىڭ جولىنا توتەلەي ءتۇسىپتى.
وسى مەزەت دايراباي بالاسىنىڭ بەتىنە تىكتەپ كارادى. اينەكتەن تۇسكەن كۇننىڭ قىزىل ساۋلەسى جانارىنا تولىپ كەتىپتى. نازارىن تومەن سالىپ تۇكشيىپ وتىرعان ولجاي اكەسىنىڭ كوزىنە كوزىن سالىپ ەدى، تۇلا بويى ءدىر ەتىپ، جون ارقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى. قارت كىسنىڭ جانارىنىڭ الماسى بار ما، مۇقىم دۇنيەنىڭ اشۋ-ىزاسى، وتكىنشىلىگى، وپاسىزدىعى، اششىسى مەن تۇششىسى، قۋانىشى مەن نالاسى، ءبارى-بارى، بەينە باياعى ارال تەڭىزىنىڭ ىشىنەن تۇنىپ، داۋىل شاقىرعانىنداي الاپات كۇيدى ەلەستەتتى.
جاس پا، الدە كۇننىڭ قىزىل ساۋلەسى مە، الدەنە قاندى سورا بوپ سامايىنان تومەن جىلىستادى. الگى اشىق، ىزالى كوزگە قايىرا قاراۋعا ءداتى شىدامادى. جەر بولىپ جاسىپ، تاناۋىنىڭ استىنان «ماقۇل، كوكە، قامىمىزدى جاسايىق»،— دەپ مىڭگىر ەتتى دە ەسىككە جىلىستادى. تىرس ەتىپ دىبىس شىعارۋعا قورىقتى، الگى قاندى جاس تولعان ۇلكەن قاراكوك جاناردىڭ پىسى باسىپ، ۇرەيلەندىرگەنى سونشا، قۇيرىعىمەن جورعالاپ قالاي شىعىپ جونەلگەنىن بىلمەي قالدى.
تىم الىستان كەرنەي شالعانداي ازىناعان قۇلازىڭقى ءۇن ەستىلدى. اۋىل يتتەرى شابالاندى. شەتتەگى كويشىنى توڭىرەكتەپ، جورتۋىلدان تىسىنە قىزىل تيمەگەن، وسى ماڭنىڭ اش ءبورىسى ۇلىعانىن سەزدى. سەزدى دە دايراباي كاريا: «و، توبا — دەدى — باياعىدا اش بورىلەر ۇلىپ اۋىل توڭىرەكتەمەك تۇگىلى اڭى ىعىسقان ايدالادا ولەكسەگە قارىق بولىپ بورساڭداي جورتىپ ماڭىپ ءجۇرۋشى ەدى... بۇل كۇندە اڭنىڭ دا تۇقىمى تۇزداي قۇرىدى، تەڭىز كەتكەلى جەردەن قۇت، ەلدەن بەرەكە ازايدى».
شوقشا ساقالىن تارامداپ از-كەم وتىردى دا اق تاياعىن كولىنا الىپ، سىقىرلاي سۇيەنىپ، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ سىرتقا بەتتەدى. ەسىك الدىنداعى شاعىن توبەگە شىققىسى كەلدى. تابالدىرىقتان اتتاپ سۇراق بەلگىسىنە ۇقساپ، ءىلبىپ، جىڭىشكە سۇرلەۋگە ءتۇستى. توبە باسىنا تىرمىستى. تىكتەپ شىعۋعا ءادىسى جوق، تۇيەتايلى جوندى قيالاي كوتەرىلدى. بۇل اۋىلدىڭ بالالارى ءبىرى مالعا، ءبىرى جالعا كەتىپ قاراسى باتقان با، ءبىرى كەلىپ قولتىعىنان دەمەيتىن ەمەس. ۇزىن سيراعىن اتتاتا باسىپ تىرمىسا بەردى، كەۋدەسى سىرىلدادى. بۋىنىن باسىپ تۇرا المايتىن سابيگە ۇقساپ تالتىرەك قاعادى. سامايىنان تەر سورعالادى. الدەن ۋاقىتتا دىتتەگەن شوشاققا شىقتى-اۋ ايتەۋىر. توبە باسىندا ەربيىپ قارا اعاش تۇرعان. قابىعى شىت-شىت جارىلىپ، جارتىلاي قۋراي باستاپتى. سول اعاشقا سۇيەنىپ دەمىن الدى، كوز الدىنان سۇيىق مۇنار ىدىرادى.
قازاقتىڭ مىنەزى قارا اعاشقا كەلەدى. تامىرى ءنار سورعان جەرگە قاتا جارماسىپ، تەرەڭىنەن ىلعال تارتىپ، كۇي تىلەمەي، شىجىعان كۇن استىندا، ىرىلداعان جەل وتىندە ازىناۋمەن تۇرعانى. قاناتى تالعان بۇركىت قونادى. قان اڭساعان اش ءبورى ارادىك كەلىپ قابىعىن قاجايدى. كەرۋەن جولدان اداسىپ ساعىمعا ىلەسكەن جولاۋشى قاراۋىتقان قارا اعاشتى تابادى. تاقىمى قاجالعان مالشى اتىنان ءتۇسىپ، شالدىعىپ كەلىپ تىزگىنىن بايلايدى. وسىلايشا ساحارامەن سەرىكتەسكەن جالعىز قارا ەلۋ جىل، جەتپىس جىل، ءجۇز جىل قاراۋىل قارار. اقىرىندا وزەگى ءشىرىپ، بۇتاعىنا جاي ءتۇسىپ، سوياۋى قالار. تۋعان جەردىڭ توپىراعىن قيماي نەشەمە جىلدار تۇبىرتەگى تۇرار.
قارا اعاشقا ارقاسىن سۇيەپ، كۇن باتىسقا بەتىن بەرىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. ۇلى نۇر كوكجيەككە دومالاپ باتۋعا بەت الىپتى. موينىن سوزىپ انە ءبىر جىلدارى نىلدەي كوگەرىپ قۇمدى جالاپ كۇرسىنىپ جاتقان تەڭىزدى ىزدەدى. مۇنار شاڭ عانا قالىپتى. جال-جال قۇم ىلگەرگى زاماننىڭ كەرۋەنىندەي ۇشقاسىپ، تىركەسىپ اسپانمەن استاسىپ جاتىر.
كۇن باتار كەزدە شىنى سىنىعىنداي شاربى بۇلت لىپ كوتەرىلىپ شىعا كەلدى. باتار كۇننىڭ قىزىل كوكجيەك كەنەرەسىن ورتشە ورتەدى. الگى بۇلت يا كوشپەيدى، يا وشپەيدى، قايداعىنى ەلەستەتىپ... ءبىراۋقىمدا ايمۇيىزدەندى. كۇن باتاردا جۇرەگى نەگە كوتەرىلەدى دەسە، كوز الدىنا كوگىلدىر اينەك نەگە ەلەستەيدى دەسە، ەندى سەزدى.. وسىناۋ بۇلت — اسپانعا ۇشقان ارالدىڭ باياعى سۇلباسى ەكەن عوي. جەر بەتىنەن باراقات تاپپاعان تەڭىز قۇمنان قاشىپ، شىجىعان كۇننەن بۋلانىپ، اقىرىندا اسپانداعى شىنىعا اينالىپتى، اسپانعا ۇشىپ جوعالىپتى. بۇل كۇندە ارالدى كورەم دەسەڭ — كەشقۇرىم بيىك باسىنا شىق، باتار كۇننىڭ بوياۋىنان اجىراتىپ قارا... شىنى سىنىعىنداي جارتى الەمدى العان شاربى بۇلت ارالدىڭ اسپانعا ۇشقان سۇلباسى سول.
دايراباي وتىرعان جەرىنەن كوتەرىلىپ ىلديتومەن ءجىتى اياڭداپ، سىرعاناي باسىپ ۇيىنە جەتكەندە ءىنىر ءۇيىرىلىپ، قاس قارايدى. ەسىكتىڭ الدىن بەرمەي الا سيىر تۇياعى سىرتىلدايدى. تابالدىرىقتان اتتاعاندا كوردى، سىرەر ۋاق مال سۋ ىزدەپ اۋىز ۇيگە ەنىپ كەتىپتى. شەلەكتى باستارىنا ءىلىپ كوشىرىپ بارادى. جايشىلىقتا بولسا «ءشايت، ءشايت» دەپ سىرتقا قۋىپ سالار ەدى. يا نەمەرەسى، يا شوبەرەسى — جىعا تانىمادى، تورگى بولمەنىڭ ەسىگىنە ءىلىنىپ، تۇتقاسىنان ۇستاپ اياعىن كوتەرىپ ارلى-بەرلى اتكەنشەك ويناۋمەن الەك. «ەسىكتى سىندىراسىڭ، جۇگەرمەك»،— دەپ نۇقۋعا دا مۇرشاسى جوق. كوزىنە بارشا دۇنيە توپىراق بولىپ ەلەستەگەن ادام ەشتەمەگە كوڭىل بولمەي كەتەدى ەكەن.
سىرتتان الدەكىمدى قارعاپ دابىرلاپ كەلىنى ەندى، توردە، تەكەمەت ۇستىندە ءموليىپ وتىرعان اتاسىن كورىپ شوشىپ كەتتى. قاپەلىمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. «نەگە قاراڭعىدا وتىرسىز»، — دەپ قابىرعاداعى تەتىكتى باسىپ جارىق جاقتى.
— قايتەيىن،— دەدى، — الگى تاسقارا تەنتەك ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا مىنەم دەپ توپساسىن سىندىرىپتى. ونسىز دا قيراپ تۇرعان مۇلىكتى قيراتىپتى ءسويتىپ.
اتاسى ءالى ءۇنسىز.
— دالىزدەگى شەلەك سۋدى كەبەنەك كەلگىرلەر توگىپ قۇرتىپتى.
جاڭا الگىدە اۋىز ۇيدە ەكى-ۇش ۋاق مال دايرابايدىڭ كوزىنە ەشكى ەمەس، ساۋلىق قوي بولىپ كورىنگەن ەدى. تاڭ قازىرگىدەي ەسىندە. ءجۇنى كوپسىپ، تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ، سۇيكەنىپ وتكەنى. كىرىپ كەلە جاتقاندا دالىزدەگى ەشكىلەر كوزىنە قوي بولىپ كورىنگەنى نەسى ەكەن دەپ ىشتەي شىمىرىكتى. تىكسىنىپ قالدى. كەلىنىنە پالەن دەپ سىر بەرمەدى. اۋىلدىڭ كەشكى قاربالاسى تولاستايتىن ەمەس. باياعىدا، اكەسى «اعايىننان كۇنشىل جاۋ جوق، تابالدىرىقتان بيىك جاۋ جوق» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. قاي اعايىننىڭ قالاي كۇندەپ جۇرگەنىن كىم بىلەدى، وسى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ كىرىپ-شىعۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ بارادى. كەيدە سول قول، سول اياعى وزىنىكى ەمەس، باسقا كىسىنىڭ دەنە مۇشەسى سەكىلدى. يلىگۋگە كەلمەي، قانى ۇيىپ «توسەككە جات... توسەككە جات» دەپ جامباسىن جەر تارتا بەرەتىندەي. توسەكتى كۇزەتە بەرۋگە اقىل ەسى قارسى. سودان ءوز كەۋدەسىن ءوزى سۇيرەگەندەي بولىپ، اقتىق كۇش-قۋاتىن جيناپ ۇمتىلا تۇسەدى، سىرقىراعىش سيراقتى، ۇيىپ قالا بەرەتىن بىلەكتى قوزعاپ سىرتقا تىرمىسادى، ءوزىن-وزى سىلەسى قاتقانشا قيناپ بىتەدى.
بالكىم بۇل ومىردەن تۇڭىلگەن كەزدە، قينالعان مەزەتتە وزىنە-وزى قول جۇمساپ، جارىق دۇنيەدەن وپ-وڭاي ءوتىپ جۇرە بەرەتىن كىسىللەر باتىر شىعار. كۇيبەڭ تىرشىلىكتى قيماعانى قورقاقتىعى بولار. ءجۇزدى القىمداعانشا تەزەك دۇنيەنىڭ تەزەگىن تەرىپ جۇرە بەرگەنى، ەندى مىناۋ تىزەسى دىرىلدەپ تابالدىرىقتان اتتاپ وتە الماي السىرەگەنى جىگەرسىزدىگى، الدە جۇرەكسىزدىگى.
دايرابا ي وسىلايشا وي مۇحيتىندا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ جاتا بەرەر مە ەدى، نەمەرەسى كەلىپ ءتۇرتىپ وياتقانداي بولدى، باسىن كوتەردى.
كەلىنى اعاش جوزىنى دوڭگەلەتىپ، ۇستىنە داستارقان جايىپ، اعاش زەرەن اكەلىپ قويدى. اتاسىنىڭ سۇيىكتى اسى جىلقى ەتىنەن تۋراپ جاساعان نارىن ءيىسى تاناۋ قىتىقتايدى. جانىنا تىزە بۇگىپ، مالداس قۇرىپ وتىرا كەتكەن نەمەرەسى الدىنا كويىلعان زەرەن تولى نارىندى سىرلى قاسىقپەن قارپىتا ۇرتتايدى. ماڭدايىنان تەر مونشاعى جىلتىرايدى. استى اپ-ساتتە تاۋىسىپ، قاسىعىن جالاپ، باسىنا ءبىر-اق كوتەردى. اسقا تابەتى شاپپاي ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىرعان اتاسىنا قاراپتان-قاراپ تاڭ قالادى عوي.
— دوپ قۋىپ كورشى اۋىلدىڭ كومانداسىن ۇتىپ كەلدىك.
— جاياۋ كوكپار دەسەڭشى. اي بويى پالەنباي اياك كيىمدى جىرتىپ، ەكى يىقتى جۇلىپ جەپ ءجۇرىپ ۇتقاندارىڭا نە بەرەدى؟
— ماقتاپ قولىمىزدى قىستى، ارقامىزدان قاقتى.
نەمەرەسى الدىنداعى زەرەنىن بىلاي ىسىرىپ، اتاسىنىڭ اسىنا جالتاقتاي قارايدى.
— اتا، تابەتىڭىز جوق بولسا، سىزدىكىن دە جەپ قويسام قايتەدى.
— جەي عوي، بالام.
ەكىنشى زەرەن دە اپ-ساتتە ءتامام.
كەلىنى ۇلكەن جارىقتى جاعىپ، گۇجىلدەگەن سارى ساماۋرىندى كىرگىزدى. جوزى ۇستىنە مەيىز، ورىك-قاعىن قويدى، ءسۇت قاتىپ قويۋ شاي كۇيا باستادى. دايرابايدىڭ تاماعىنا تاس كەپتەلگەندەي بولىپ تەتكىپ، كەرمالدانىپ وتىرىپ الدى. كەلىنى بىرەر مارتە «اتا، شايىڭىز سۋىپ قالدى»، — دەپ ەسكەرتكەن ەدى، وعان دا ءمان بەرمەي، مۇلگىگەن كىسىگە ۇقساپ باسى كەۋدەسىنە دومالادى. نەمەرەسى داستارقان ۇستىندە تىسكە باسار ءتاتتىنى جانە ءتامام ەتىپ، شايدى ۇزاق سوراپتاپ، تەرلەپ-تەپشىپ ازەر باسىلدى. سىرتتان دابىرلاي شۋلاپ جالاڭ اياق، جالاڭ باس قارادومالاقتار ەنىپ ەدى. «شۋلاماڭدار... شىعىڭدار، ءايدا»، — دەپ كەلىنى كەلەر بولمەگە قۋىپ سالدى.
الىستان گۇرىلدەگەن سارىن جەتەتىندەي مە، جەر استى تىم تەرەڭنەن دۇمپىگەندەي مە، ايتەۋىر مىنا جۇمىر جەردىڭ استىن-ۇستىنە شىعارىپ جاتقان مازاسىز جانداردىڭ ارەكەتى جويقىن. كۇنى بويى ءنار تاتپاعان اتاسىن ايادى ما، سىرمىنەز كەلىنى شاي داستارقانىن ءتۇپ كوتەرىپ جيناپ اكەتپەي، اق قۇماندى سۇلگىمەن بۇركەپ، بيپازداپ ۇلكەننىڭ الدىنا قويدى. بۋىنىن سىتىرلاي قوزعاپ، ارتىمەن جىلىستاپ شىعىپ بارا جاتقان ەدى، ۇلكەن كىسىنىڭ كومەسكى ءۇنى كىدىرتتى.
— بۇل ءۇيدىڭ بالاسى قايدا؟
قاباعى سالىڭقى اتاسىنىڭ كەيپىنەن تىكسىندى. «جوعارىدان تەكسەرۋشى كەلدى، سالعان جولىمىز سالعانداي بولماي ويىلىپ ءتۇسىپ جاتىر» دەپ جان تاپپاي، قۇيرىعى جەر يىسكەمەي كەتتى ەمەس پە؟
اۋىلدىڭ تۇنگى سارىنى باسىلىپ، كۇندىزگى شەرۋدەن شارشاعان جۇرت ۇيقى قۇشاعىنا جۇتىلىپ، ماڭايدى مارعاۋ تىنىشتىق تۇمشالادى. شام ءسوندى. تورگى بولمەگە قايىرا باس سۇققان كەلىنى اتاسىنىڭ سول جامباسىنا اۋناپ، سىرەسىپ جاتقانىن كورىپ، جارىقتى ءوشىرىپ، سىبدىرسىز باسىپ شىعىپ كەتتى. ءبۇيىر بولمەدەگى بالالاردىڭ سىبىر-كۇبىرى ءبىرازعا دەيىن اكۆاريۋمدەگى بالىقتاي تۇنشىعا ەستىلىپ تۇردى دا ساپپا تيىلدى. ماڭايدى قاراڭعى تۇنەك، تىنىشتىق تۇمشالادى. قانشا ۋاكىت وتكەنىن قايدان بىلگەن. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا دايراباي بۋىنىن باسىپ، ازەر كوتەرىلىپ، بويىن تىكتەدى. قاراڭعى قابىرعانى سىيپالاپ ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ ۇلكەن تەرەزەگە تاقادى. اۋەلگىدە ءۇيدىڭ قارسى الدىنان اي ءتونىپ تۇر ما دەپ ويلاعان، ءۇڭىلىپ كاراعان ەدى، شوشىپ كەتتى.
تەرەزەدەن اپپاق تۇمان سالبىراي تونەدى. ۇسقىنى جامان. اينەكتەن سىرت الەمگە قالىڭ سەيسەپ تۇتىپ قويعانداي.
ءۇڭىلىپ قاراي ساپ ءجۇزىن تارتىپ الا قويدى. «مۇنىسى نەسى» دەپ ويلاعان دايراباي. تامىزدىڭ اياعىندا، اڭىزاق كەپتىرگەن قيىر ساحارادا قاڭعىپ جۇرگەن قايداعى تۇمان. كەشە ءتۇن ورتاسى شاماسىندا اينەك الدى تاپ وسىلاي جاپ-جارىق بولىپ كەتكەن، تەكەمەت ۇستىنە سەيسەپ توسەگەندەي سەزىلگەن. سويتسە وسىناۋ مەڭسىز ساحارا، قيىر ولكەنى ءتۇن بالاسىنا سۇتتەي اقشىل مۇنارت توڭىرەكتەيدى ەكەن عوي.
قولىن سوزىپ اينەكتىڭ توپساسىن بوساتىپ، اشىپ جىبەردى. سالبىراعان سۇتتەي اقشىل الەم ءسال ىدىراپتى.
تەڭىزدىڭ دىمقىل لەبى سەزىلدى. توبىرسىعان ەرنىن جالاپ ەدى، تاڭدايىنا تۇز تابى ءبىلىندى. تەڭىز ۇلۋىنىڭ قابىرشاعىن الىپ كۇلاعىڭا توسساڭ ۇلاناسىر تولقىن شۋىلى ەستىلەدى. سول سەكىلدى مىنا مۇنارتتان، سالبىراعان اقشىل تۇماننان تەڭىز ءدامى، تولقىن لەبى اپ-ايقىن سەزىلگەنى.
وسى مەزەت جۇرەگى اتقاقتاپ اۋزىنا تىعىلدى. «سول»، — دەدى سىبىر ەتىپ. اسپانعا ۇشىپ جوعالعان ارال تەنىزى وسى. تۋعان جەردىڭ ءتوسىن قيماي، قايتا اينالىپ، تەرەزەگە ءتونىپ سالبىراپ كەلگەن تەڭىز جارىقتىق قوي مىناۋ. دۇنيەدە ءبىر اشتىقتىڭ ءبىر توقتىعى بار دەمەكشى، تىم ەرتەدە قۇلانيەك جارقاباقتى كەمەرلەپ، قۇم ەرنەكتى مۇيىزدەپ وكىرىپ جاتقان ارال شيكىل قۇمنىڭ اراسىندا ءبولىنىپ، كىلدىرەپ، ءۇزىلىپ، اقىرىندا كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ عايىپ بولعانى قاشان. بايىرعى بالىقشىلار تەڭىزدەن كۇدەر ءۇزىپ اۋا كوشىپ قونىس اۋدارىپ جاتتى. جەرگىلىكتى كاسىپشىلەر كەمەسى مەن قايىعىن قۇم توسىنە قالدىرىپ باسى اۋعان جاعىنا قاڭعىردى.
«قايتسەك تەڭىزدى ساقتاپ قالامىز» دەپ عالىم اۋلەتى باسىن داڭ قىلدى. قايتا اينالىپ قونىسىن تاپقان تابيعات جوق، كۋ مەديەن دالانى بورىشە جورتىپ ىستىق جەل ازىنادى، اتا جۇرتتان تابان اۋدارماي، سىڭسىعان ساعانانى كۇزەتىپ، قۇم توبەنىڭ باۋرايىندا دايراباي شالدىڭ ۇيەلمەنى قالدى.
و، توبا، كورسەتكەنىڭە شۇكىر... ءتۇن بالاسىنا اپپاق مۇنارعا اينالىپ ارال تەڭىزى تۋعان جەردىڭ توسىنە كەلىپ كادىمگىدەي تونەدى، تاڭ بوزى بىلىنگەنشە جالاڭاش تاقىر باياعى تەلەگەي ۇلتتانىن ءۇنسىز كۇزەتەدى دەپ كىم ويلاعان. ءيا، ءسات، ءيا، ءپىرىم... جەتتى... بولدى... كەشقۇرىم كوكجيەكتە كوگىلدىر شىنىعا اينالعان، تۇنەمەسى اۋىل ۇستىنە اق تۇمان بولىپ سالبىراعان تەڭىزدى كوردىم، باقۇلمىن ەندى.
ۇلكەن كىسى تالتىرەكتەي باسىپ جەر توسەگىنە قيسايعانى سول، جۇرەك سوعىسى باسەڭسىپ، تۇلا دەنەسى ءزىل تارتىپ ساي سۇيەگى سىرقىراعانى. اۋا جەتپەگەندەي كەۋدەسى قىسىلىپ، تىنىسى تارىلدى. شەكە تامىرى لىپىل قاقتى. الگىدەگى اينەككە تونگەن اق تۇمان تاڭ الدىندا پەردە تۇرگەندەي ىسىرىلىپ جوعالدى ما، ەسىك سىرتىندا، دالا ۇستىندە ازداعان تامتىعى قالدى ما دەپ باسىن كوتەرىپ قاراعىسى كەلدى. شاماسى جەتپەدى، ءپاس سايىن كارى دەنەنىڭ ءحالى تومەندەي ءتۇستى.
جىلدار بويعى ۇنسىزدىكتەن، قاتارى كەمىپ سويلەسەر كىسى ازايعاننان جينالىپ قالعان ۇلى سوزدەرى جۇرەگىن جانشىپ سانا تۇكپىرىندە دۇلەي قۇيىن تۋعىزدى. بەبەۋلەي ىڭىرسىپ، وڭ جامباسىنا اۋنادى. كورشى بولمەدە جاتقان كەلىنى وقىس دىبىستان ويانىپ، يا ءنار تاتپاي، يا جان تاپتىرماي مازاسىزدانعان اتاسىنىڭ جايى الاڭداتىپ، ەسىككە كەلىپ تىڭ تىڭدادى، جايلاپ باسىپ تەرەزەنىڭ الدىنا ىعىستى. اتاسىنىڭ كورپە جيەگىنەن شوشايىپ شىعىپ جاتقان اپپاق قۋداي ساقالى، شاۋگىمدەي اعارعان ماڭدايى شوشىتتى. تاڭ قۇلانيەكتەن اتىپ قالىپتى. اياعى اياعىنا جۇقپاي جۇگىرىپ جەتىپ كورشىنىڭ ەسىگىن قاقتى. جۋىق ارادا ەشكىم اشا قويمادى. جۇدىرىعىمەن دۇرسىلدەتە سوقتى. كورشى جىگىت تەڭىزباي ارال تەڭىزى جاقتان تاعى قۇم دۇلەيى كوتەرىلىپ، قۇتقارۋشى كەلىپ جەتىپ، كوشى-قون باستالدى دەدى مە، جالاڭ اياق، جالاڭ باس سىرتقا جۇگىرە شىقتى.
— و، تاعى دا كوشەمىز بە؟
— اتام قىسىلىپ جاتىر. راسياڭدى ىسكە قوس تا ولجايمەن حابارلاس، جەتسىن، كەلسىن دەرەۋ.
— توق كوزى تاۋسىلىپ قوبديشا بولىپ قالعانى قاشان.
— قايتسەڭ دە حابار جەتكىز، دەم سالاتىن مولدانى العىز.
— بەينەتىم ەگىز، سورىم بەس باتپان، ەل شەتى ۇدەرە كوشسە — جۇك تيەگىشى ءوزىم، تەڭىز تابانى تارتىلسا — قۇم كۇرەگىشى ءوزىم، لاقتىرعان تاياق توبەمە تيەدى،— دەپ تەڭىزباي كۇڭىرەنە بەبەۋلەپ، اسىعىس كيىنىپ، قوس اياقتى تارىلداعىن قوراسىنان سۇيرەپ شىعارىپ، «بولماس، بولماس» دەپ مولدا ىزدەپ جولعا شىقتى. قايدا قاراساڭ دا وردالى جىلانداي بەلدەۋلەنە، يرەتىلىپ جاتقان ۇلى قۇم. جەتىم اۋىل بەينە بۇرىسكەن كوجەك. سول كوجەكتى ايتەۋىر ءبىر جۇتاتىنى كامىل مەيماناسى تاسىپ مۇلگىگەن ايداھار بولۋشى ەدى. شاعىن اۋىلدى بەلدەۋلەپ وراپ جاتقان سارىالا قۇم — سول ايداھار.
ۇيىنە قايتا جۇگىرگەن كەلىنشەك ەسپە قۇمعا مالتىعىپ كوپ ءسۇرىندى. الدەكىم ادىمىن جازدىرماي ارباپ تاستاعانداي. جىعىلىپ ءسۇرىنىپ، جىعىلىپ ءسۇرىنىپ جەتتى مە جەتپەدى مە، تابالدىرىقتان ىشكە اتتاعانى سول. تورگى بولمەنىڭ ەسىگى اڭقيىپ اشىلىپ قالىپتى.
ءدال توردە اپپاق قۋداي بولىپ ارۋاق وتىر، سويلەمەيدى، تىنىس العانى دا، وزگە ءبىر الەمنىڭ ەسىگىنەن سىعالاعانى دا بەلگىسىز، جەڭىل عانا، قاۋىرسىنعا ۇقساپ ۇلپىلدەي ۇرپيەدى.
ءحالىن سۇراۋعا باتىلى جەتپەدى، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ ىلگەرىلەدى.
دايراباي كوزىن تارسا جۇمىپ شانشىلىپ وتىرعان، سۇق ساۋساعىن كوتەرىپ، سەس ەتىپ، «ۇندەمە» دەگەن بەلگى بەردى. جەل سوققان قامىستاي بولار-بولماس تەڭسەلەدى. تىم جىراقتان كوك تەڭىزدىڭ جەر استىنان شىققانداي گۇرىلى ەستىلە مە، الدە كوشكەن قۇمنىڭ سىڭسىپ جىلاعانى ما... قۇلاقتان كەتپەيتىن ءبىر ىزىڭ بار، ارۋاققا ۇقساعان اتاسى سول دىبىستى قاعىس جىبەرمەي تىڭداپ قالىپتى.
باياعىدا، باياعىدا ەمەس-اۋ، وسى ەلگە جاس كەلىن بولىپ تۇسكەندە مىنا اتاسى ساقال-شاشى اعارعان اپپاق قۋداي ساۋدىراعان شال ەدى، سودان بەرى نەشەمە جىلدار ءوتتى، بىرنەشە قۇرساق كوتەردى، ۇل-قىزى ەرجەتتى، سارىقارىن كەيۋانا اتالدى... سول اتاسى ءالى وزگەرمەي قۇمعا بىتكەن سەكسەۋىلدىڭ ءسىڭىرى سەكىلدەنىپ قاقشيعاننان ءالى قاقشيىپ وتىر. جىل ون ەكى اي ۋاقىتتىڭ ءوزى قارت الدىندا مۇلدە دارمەنسىز، داۋىل ەكەش داۋىلدىڭ ءوزى شولگە شىققان قارا اعاشتاي قارت كىسىنى اينالىپ ءوتىپتى.
ۋاقىت شىركىن شارشاپ قالجىراعان سەكىلدى. «وسى اتام ارتتا قالعان ومىرىنە ريزا ما ەكەن؟»،— دەپ ويلادى كەلىنى، «كەشەگى باستى اياق، اياقتى باس ەتكەن توڭكەرىستى وتكەردى... قىزىل جاعالىلار ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ «بايدىڭ قۇيىرشىعىسىڭ» دەپ يت جەككەنگە ايدادى... اشارشىلىققا ۇرىنىپ، اۋلەتىنەن ايرىلدى... سوعىس باستالىپ مىلتىق قاراۋىلىنىڭ الدىندا قالباقتادى... كۇدايسىزدار ۇيىمىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ قاراڭعى ۇيگە قامالدى... ويلاپ وتىرسا بۇل كىسىنىڭ كورگەن قۇقايى شاشىنان اسادى».
وسى اتام وتكەن ءومىرىن ساعىنا ەسكە الا ما، الدە شوشىنا تىكسىنىپ ەسىنەن شىعارعانشا اسىعا ما. قانشا ويلاسا دا جاۋابىن تابا الماي دال.
دايراباي سىرتتان ۇرەيلەنە ەنگەن كەلىنىنىڭ كوزىنە جالت قاراپ ويىن زاماتىندا وقىدى. ساۋالىنا ىشتەي جاۋاپ ىزدەدى. باسە دەدى-اۋ.
ءار ادامنىڭ تابان استىندا «بۇل تىرشىلىگىڭنەن پالەنشەنىڭ ءومىرى ءارى قىزىق، ءارى ماعنالى، عۇمىرىڭدى اياق استىنان الماستىراسىڭ با» دەسە... كىم دە بولسا كوپ تولعانار... اقىرىندا «جوق، سونشاما ساتسىزدىگىمەن، قيىندىعىمەن ءوز ءومىرىم وزىمە قىمبات» دەپ جاۋاپ بەرەرى انىق. ويتكەنى جاراتقان يە اركىمنىڭ ءوز تىرشىلىگىن وزىنە ىستىق ەتىپ قويعان. جۇرىسىنە ءوزى ريزا، ءوزى توق. جولدىڭ شاڭىن بۇرقىلداتىپ ەسەك ءمىنىپ بارا جاتقان ادامنىڭ جەڭىل ماشيناداعى كىسىدەن ءوزىن سونشا مەنمەن، تاكاپپار ەتكىزگەن: شۇبىر تەرگە ءتۇسىپ وتىن ارقالاپ بارا جاتىپ زورىققانعا كۇلگىزگەن: «ەرتەڭ سەنىڭ دە كۇنىڭ وسى بولادى» دەپ ىشتەي شوق-شوق ايتقىزعان، بەينەتتەن ەزىلىپ ءجۇرىپ «ەرتەڭگى كۇنىم بۇدان دا جەڭىل، جاقسىراق بولادى» دەپ ۇمىتتەندىرىپ قويعان، ىلعي العا جەتەلەگەن جاراتكان يەنىڭ قاسيەتىنە قالايشا تاڭدانباسسىڭ.
قاتەلىگىڭ، بەينەتىڭ، وكىنىشىڭ ءىشىڭدى قان جىلاتىپ تۇرسا دا وزگەنىڭ ومىرىنە قىزىقپايتىنىڭ قالاي؟ تىرشىلىگىڭدى باسىنان قاتەسىز ەتىپ قايتا باستار ما ەدىڭ، باسىنان سۇرۋگە ماۋلەت بەرەيىن دەگەن جاراتقان يەگە... «جوعا» دەپ جاۋاپ بەرەتىنىڭ نەعىلعانىڭ. ەندەشە مىڭ سان ادامنىڭ ءوز ومىرىنە ءوزىن ءماز ەتىپ، بىر-بىرىمەن ەشقانداي ۇقساتپاي، ءاربىرىنىڭ ءومىر جولىن ءارقيلى ەتىپ سىزىپ قويعان جاراتقان يەنىڭ قۇدىرەتىنە باس يمەسكە نە شارا. جۇرەگىڭنىڭ باسىنداعى توقتىققا، شۇكىرشىلىككە ءۇڭىلىپ قارا ەندەشە.
ءار پەندەنىڭ بويىنا وزىمدەگى ارتىق، ءوزىم بىلەم، وزىمشە جۇرەم دەگىزگەن مىنەز ءسىڭىرىپ، ادام بالاسى جارالعالى اركىمدى — ءوز قيىنىمەن، قاتەلىگىمەن، تىرشىلىگىمەن الاسۇرتىپ الىستىرىپ قويعانى، سان عاسىرلار، زامانالار بويىنا الىستىرا بەرەتىنى كامىل. ادامدى ايۋاننان بولەكتەگەن وزىمشىلدىك. ادامدى ادامدارمەن الىستىرعان، ارباستىرعان — ءوزىم بىلەم. كىسىنى جاراتقان يەدەن ءبولىپ تۇرعان دا «ءوزىم» سەزىمى.
ەندەشە ءوزى بىلگەن وسىناۋ ءومىر ساباعىن قاپەلىمدە كىمگە اشسىن؟.. مەنىڭ توقىعانىم مىناۋ دەپ كىمدەرگە مۇڭىن شاقسىن؟.. وسىناۋ وپاسىز دۇنيەدە ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولماي ۇمىتىلادى داعى، ەشتەمە ەستىمەگەن، ەشتەمە بىلمەگەن، كورمەگەن، سەزبەگەن دىمبىلمەستىڭ كەبىن كيىپ، اق كەبىنگە ورانىپ جەر قوينىنا جۇتىلادى داعى.
— بۇگىن بەيسەنبى مە، كەلىن؟ — دەدى دايراباي كومەسكى ۇنمەن. كەلىنى ەرىن ۇشىن جىبىرلاتىپ باسىن ەكشەدى.
— ەندەشە سام جامىراعانشا جاراتقان نەنىڭ يە عىپ بەرگەن جانىن وزىنە تاپسىرامىن.
وسىنى ايتتى دا ىرگەدەگى كورپەشە ۇستىنە ۇزاق جولدان ارىپ-اشىپ شارشاپ جەتكەن جولاۋشىعا ۇقساپ، ۇزىننان ءتۇسىپ سۇلاپ جاتا كەتتى. قارت كىسى يا اۋىرماي، يا قىڭق دەپ دىبىس شىعارماي ءىڭىر ۇيىرىلە ءۇزىلدى... و دۇنيە مەن بۇل دۇنيەنىڭ اراسىنداعى قابارشىسى سەكىلدى، كونە عيماراتتىڭ ۇشىپ تۇسكەن كەسەگىنە ۇقساعان دايراباي شىراقشى تۋرالى اڭىز ەل ىشىندە ءالى كۇنگە ايتىلىپ ءجۇر.
You Might Also Like
