InfoHub Logo

ەرلەردى ەل تانىسىن دەگەن ماقساتپەن «جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى» دەگەن تەمانى قولدان كەلگەنشە جازىپ، ءتىلدىڭ جەتكەنىنشە ايتىپ، (قالام ۇستاعان جازۋشىلارعا) كوزبەن كورىپ، قولدان وسىرگەن (ارينە، اسكەري ماعىنادا) ەل ازاماتتارى — جىگىتتەر — جاۋىنگەرلەردىڭ، ولاردىڭ اسكەري ماماندىقتارى — كاسىپتەرىنىڭ ءار تۇرىنەن (مايدان — سوعىس وقيعاسىنا بايلانىستىرىپ) بولعان اقيقات مىسالدار كەلتىرىپ، اتتارىن قاعاز جۇزىنە قالدىرىپ، ىستەرىمەن ەلدى قىسقاشا تانىستىرۋ نيەتىمەن كۇندەلىكتى داپتەرگە نايزادان قول بوساعان كەزدە، شالا - شارپىلاۋ ەتىپ اسىعىستا جازىپ جۇرگەندەرىمنىڭ بىرنەشەلەرى وسى وداعاي، كوركەمسىز تۇرىندە سىزگە تارتۋ بولسىن. امانشىلىق بولىپ، قول تيسە، تەمانىڭ قالعان اڭگىمەلەرى كەيىننەن جازىلا دا، ايتىلا دا جاتار. بارلىعى 20 اڭگىمە بىلاي دوعارتىلماق.

ماسكەۋ ولكەسىندەگى قىرعىن سوعىستىڭ كەزى.

ءنويابردىڭ 26 جاڭاسى. جەرگە شىدەرىدەن جوعارى قار تۇسكەن. سولتۇستىكتەن سوققان قارا جەل قارىپ جەپ، كىسىنىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. نەمىستىڭ باسىم كۇشىنىڭ الدىنا كولدەنەڭ ءتۇسىپ، ماسكەۋگە قاراي جىبەرمەي بوگەت بولىپ، كۇنىنە ءۇش-تورت شابۋىلىن تويتارىپ س. قىستاعىنىڭ ماڭايىندا جانتالاسىپ سوعىسىپ جاتقانىمىزعا ءتورتىنشى كۇن بولعاندا، مەنى كۇتپەگەن جەردە ديۆيزيانىڭ شتابىنا شاقىردى.

بارسام، شتاب ناچالنيگى پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ مەيىرىمدى جۇزبەن كۇلىمدەي قاراپ:

— ءجۇرىڭىز، اعا لەيتەنانت جولداس، كومانديرگە ەرتىپ بارايىن، ءسىزدى شاقىرعان سول كىسى ەدى، — دەدى.

كوپتەن ۇيقى كورمەگەن گەنەرال كارت قاجىڭقىراپ - اق قالعان ەكەن. مەنىڭ سالەمىمدى الىپ:

— وتىرىڭىز، — دەپ ورىندىققا قاراي باسىن يزەدى دە، تەمەكى تۇتاتىپ، تارتىپ، ءبىراز ويلانىپ، مەنىڭ باسىمنان اياعىما دەيىن ەكى رەت قاراپ، ءبىر نارسەنى ۇمىتقان ادامشا جۋىق ارادا ءسوز باستاي قويعان جوق. ونداي مىنەزدى مەن بۇرىنعى بىرنەشە رەت جولىعۋىمدى گەنەرالدان كورگەن دە، سەزگەن دە ەمەس ەدىم. نە بولعان دەپ تاڭ قالىپ، مەن دە ءۇن شىعارماي وتىرا بەردىم.

جۇلىپ العانداي:

— بۇگىن ءتۇن ورتاسىندا دەسياتيدۆوركادا جاتقان 120 نەمىستىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ تاستاعانىڭىزعا جول بولسىن. ەڭ بولماسا ون شاقتىسىن ءتىرى ۇستاپ الىپ كەلمەگەنىڭىز بە؟ ودان كەيىن، ول جەرگە سىزگە بارۋعا مەن رۇقسات بەرگەن ەمەسپىن. مەنىڭ قاي جەر بولسا، سول جەرگە جۇمساپ، شاشا بەرەتىن كومانديرلەرىم جوق. مەيلى، ابىروي بولىپ، امان-ەسەن قايتقانىڭىزعا شۇكىر، ءبىراق تا بۇدان بىلاي سىزگە ءار دوداعا كىرىسە بەرۋ جارامايدى. اي، جاستىق، جاستىق، كەيدە الدى-ارتىن ويلاتپايتىن جاستىق. ەگەر دە جازاتايىم بولا كەتسەڭىز، سوندا (جامان ايتىپ جاقسى جوق دەگەن عوي) باتالوندى كىم مەڭگەرىپ، كىم باسقارماق؟ سول جاعىن اتتاناردىڭ الدىندا ءسىز ويلادىڭىز با؟ — دەدى.

— مەنەن باسقا ادام قۇرىپ قالدى دەيسىز بە؟ — دەگەن ءسوز اۋزىمنان قالاي شىققانىن سەزبەي قالىپپىن. گەنەرال قاتال داۋىسپەن:

— سىزدەن باسقا ادام قۇرىعان جوق، ءبىراق تا ءسىز سىقىلدىلار كوپ تە ەمەس. سونى ەسكە الۋ كەرەك. ءسىز — باتالون كومانديرىسىز. ءسىز سىقىلدىلاردى قازاق مىڭباسى دەيدى. قاي قازاقتىڭ مىڭ باسشىسى، مىڭدى تاستاپ، ون باسىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن ەدى؟ — دەدى دە، ءتۇسىن جىلىتا بەرىپ: — قوي، شىراعىم، قىزۋلىقتى. شوشاڭداماي ءوز ورنىڭدا وتىرىپ، قاراماعىڭداعى كومانديرلەرىڭدى جۇمساپ باسقارىپ، مەڭگەرگىن.

— ويپىرماي، جولداس گەنەرال، نە ءبۇلىندى مەنىڭ تۇندە جورىققا بارعانىمنان؟ مەن قىزدىڭ قوينىنا بارعانىم جوق قوي، دۇشپاندى قىرۋعا باردىم، — دەپ جانە ءبىر ادەپسىزدىك ىستەدىم.

ءساتى تۇسكەن ىسكە گەنەرالدىڭ ايتقان سوزدەرى ماعان ۇرىسقانداي كورىنىپ، ىشىمنەن ازداپ قۇسالانىپ وتىرعانىمدى سەزگەندەي مەيىرىمدەنە، كۇلىمسىرەي قاراپ:

— بولعان وقيعانى تولىعىنان بايانداڭىزشى، مەن تەك شەت جاعاسىن عانا ەستىپ ەدىم، — دەدى گەنەرال.

— كەشە نەمىس بىزگە ءۇش رەت شابۋىل جاسادى، ونىسىنا ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءتيىستى سىباعاسىن بەرىپ تويتاردى. جاۋ ەت جەمەسە دە، سورپا ىشكەندەي بولىپ، بەتى قايتىپ، ءورشۋى باسىلىپ، ىمىرت جابىلا شابۋىلىن توقتاتتى. ول تۋرالى پولك كومانديرى سىزگە ايتقان بولار، مەن وعان تولىعىنان ايتقام. ساعات كەشكى توعىزدا مەنىڭ باقىلاۋشىلارىم دەسياتيدۆوركانىڭ ءار ۇيىنە 20-30-دان نەمىس دالانىڭ سۋىعىنا شىداي الماي، قونۋعا باردى دەگەن حاباردى جەتكىزدى ماعان.

باتالوندى ورىنباسارىما تاپسىرىپ، بەتىنەن بارساق سەزىپ قويار دەگەن ويمەن، قاسىما 10 جىگىت ەرتىپ، ءبىر پۋلەمەت، ءبىر مينومەت، ءبىر كىشكەنە زەڭبىرەكتى شاناعا تيەپ، 12 كيلومەتر ورايلاپ اينالما جولعا سالىپ، تۇنگى ساعات ەكى شاماسىندا نەمىستەر جاتقان قىستاقتىڭ ءدال ارتىنان شىقتىق. 500-600 مەتردەي جاقىنداعاندا قارۋ-جاراقتاردى قىستاققا كەزەپ، ورنالاستىردىق. ابدەن ۇيىقتاپ جاتقان نەمىستەر شوشىپ ويانىپ، ولاردى وپىر-توپىر ۇيدەن دالاعا شىعارۋ ماقساتىمەن زەڭبىرەكتىڭ بولات تەسەتىن ون وعىن جارقىراتىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن دامىلداتا جىبەردىك.

كۇتپەگەن جەردەن شۇيدەدەن سوققان قانداي جامان، كەشىكپەي-اق نەمىستەر ورىندارىنان قارعىپ تۇرىپ، ۋ-شۋ بولىپ كوشەگە شىعا كەلگەندە، كەزەپ قويعان پۋلەمەتكە ءسوز بەرىپ، 500 وق شىعاردىق. ونىڭ ۇستىنە مينومەت قۇرباقاشا باقىلداتىپ 70 مينانى «قايدان شىقساڭ، ونان شىق» دەپ نەمىستەرگە سالەمدەمە جىبەردى.

ءبىز كەلگەن جولىمىزبەن قايتا سىزىپ تۇردىق. قىستاقتان ءبىز ەكى كيلومەتردەي ۇزاعاندا، باياعى ءبىز تۇرعان جەرگە نەمىستىڭ بارلىق اۋىر مينومەتتەرى تاڭ اتقانشا اۋپىلدەپ اتىپ، مينا جاۋدىرۋمەن بولدى.

باتالونعا كەلە سالىپ 20 شاقتى اۆتوماچيكتەر جىبەرىپ ەدىم، ولار بارىپ 120 نەمىستىڭ ولىگىن ساناپ، دوكۋمەنتتەرىن الىپ كەلدى. ونى پولكتىڭ شتابىنا تاپسىردىق... بۇل ءىستى باسقارۋعا قاراماعىمداعى كومانديردىڭ بىرەۋىن جىبەرۋگە، الدە كوڭىلدەگىدەي ىستەي الار ما ەكەن دەگەن قاۋىپپەن باتىلىم بارماي، ءوزىم باردىم.

كەيىنگى سوزىمە كۇلىپ:

— ءيا، جازىقتىسىز، اعا لەيتەنانت جولداس، — دەدى، — دۇرىس - دۇرىس، ءساتى تۇسكەن جۇمىس بولىپ، تۇندە جولىڭىز بولعان ەكەن. ءسىزدىڭ مۇنىڭىزدان ءۇش پايدا تاۋىپ وتىرمىز: ءبىرىنشى — نەمىستەردىڭ سانى 120-گا كەمىدى، ەكىنشى — ولار تاڭ اتقانشا بىرنەشە ءجۇز اۋىر ميناسىن ايدالاعا اتىپ، بەكەرگە شىعىن بولدى، ەندى شابۋىل جاساسا، ول اتىلعان مينالار ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ باسىنا تۇسپەيدى، ونىڭ مينا قورى ازايدى. ءۇشىنشى — ماڭدايدان تيمەي، شۇيدەدەن تيگەن سوڭ، نەمىستەر ارتىمىزدا دۇسپان ءجۇر ەكەن دەپ، ۇرەيلەنىپ، كوپ ويعا قالىپ، تىنىش ۇيىقتاماي، جەلكەسىن قورعاۋعا كۇشىن ءبولىپ الاقتايدى — ول دا بىزگە ۇلكەن ولجانىڭ ءبىرى، — دەپ قورىتتى قارت گەنەرال...

— گەنەرال جولداس، قول قويۋىڭىزعا دايار، — دەپ پولكوۆنيك سەرەبرياكوۆ ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇسىندى. گەنەرال ورنىنان تۇرىپ، ەڭكەيىپ وقىپ، قول قويدى دا، ماعان قاراپ:

— سوعىسقا باتالونمەن جيىرما جەتى رەت دۇرىس ۇرىس وتكىزدىڭ، بەس رەت دۇشپاننىڭ قورشاۋىن قاق جارىپ الىپ شىقتىڭ. قىرعىن سوعىستا سان رەت سىننان ءوتتىڭ، جاس تا بولساڭ، اسكەر اتاعىڭ كىشى دە بولسا سەنىپ، جوعارىلاتىپ، جاڭا ورىنعا تاعايىنداپ وتىرمىز. بارلىق قىزىل اسكەردىڭ ىشىندە پولكتى باسقارىپ، كوماندير بولعان جالعىز سەن - اق دەپ ايتا المايمىن، ءبىراق تا ءبىزدىڭ ارميادا سەنەن باسقا پولك كومانديرى اعا لەيتەنانت جوق. قۇتتى بولسىن، اقىلعا سالىپ، ابىرويلى ءىس ىستەيدى دەپ سەنەم، — دەپ قاعازدى ماعان ۇسىنىپ، قولىمدى الدى. — جولىڭ بولسىن، — دەپ باتا بەpiپ اتتاندىرىپ جاتىپ: — سەن پولك كومانديرى بولدىڭ، ول — پولكتىڭ اقىلى، ميى، باسى، ءوز ۇلتىڭنىڭ «بىلەك ءبىردى، اقىل مىڭدى جەڭەدى» دەگەن ماقالى ءار ۋاقىتتا دا ەسىڭدە بولسىن، — دەپ قايتالادى اسكەري اقساقال.

ارادا ون شاقتى سوعىس ءوتتى. رەسەيدىڭ قىلشىلداعان قىسى مالداس قۇرىپ، ءوز تاعىنا تۇنەرە مەلشيىپ وتىرعان كەزى. اياز بەتتى قارىپ، تۇكىرگەن تۇكىرىكتى جەرگە تۇسىرەر ەمەس. «مىڭ قابات تورقاڭنان توقتىشاعىمنىڭ تەرىسى ارتىق» دەپ قازاق ايتقانداي، ءبىزدى سۋىقتان ساقتايتىن توقتىشاقتىڭ تەرىسى — شولاق تون، سودان تىككەن قولعاپ، اياعىمىزداعى كيىز ەتىك، ونىڭ ۇستىنە قىزۋى بىتپەي جاتقان ۇدايى سوعىس.

بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن التى ساعات، بۇرناعى كۇنى 12 ساعات، كەشە 18 ساعات دامىلسىز بوساعانى كۇيرەتە كەلە جاتقان ەكپىندى جاۋمەن تابان تىرەسكەن سوعىس بولدى. كەيىنگىسىندە ماعان وق ءتيىپ، جاراقاتتانىپ قوس باسىندا (كوماندنىي پۋنكتە) جاتىرمىن. باتالوندارمەن بايلانىسىم تەلەفون ارقىلى عانا — ءوزىم بارىپ، بولىپ جاتقاندى كوزبەن كورۋگە دارمەن جوق — سوعىس سايابىر تاۋىپ تىنار ەمەس، حابار ونشا قۋانىشتى دا ەمەس، ەكى جاقتان دا شىعىن مول...

بۇدان ەكى اپتا بۇرىن پولككە تاعايىندالعانىمدا، ءوز باتالونىمدى، وت پەن سۋدى بىرگە كەشىپ، تار جول تايعاق كەشۋدەن، سۇم مايداننىڭ بىرنەشە قۇز-قيالارىنان بىرگە وتكەن ەرلەرىمدى كىمگە تاپسىرارمىن دەپ كوپ ويلاپ، تولعانىپ، سەنىمدى ادام ىزدەپ، ەكى كۇن ۇيقى كورمەستەن باسىمدى قاتىرىپ — كىشى لەيتەنانت مۇقامەتقۇل سلامقۇلوۆقا توقتاپ، سونى ءبىرىنشى باتالوننىڭ كومانديرى ەتىپ تاعايىنداعانمىن. باسقالارى بۇرىنعىداي ءارقايسىسى ءوز ورنىندا.

مۇقامەتقۇل سوعىستان بۇرىن قازاقستاندا گازەت قىزمەتكەرى بولىپ ىستەگەن، ورتا بويلى، كەڭ ماڭدايلى، جايناعان دوڭگەلەك ءمولدىر كوزدى، سالتاناتتى، كەلبەتتى جىگىت ەدى.

«ءتۇسى جاقسىدان تۇڭىلمە» دەگەندەيىن، تاباندى، سابىرلى، ءىسىن اقىلعا سالىپ، ءتۇبىن ويلاپ ىستەيتىن، جۇرەكتى كومانديرلەرىمىزدىڭ ءبىرى ەدى.

نەمىستەر بارلىق كۇشىن جيناپ، تاڭ اتا 35 سامولەتىمەن ءبىزدى بەس رەت بومبالادى. بارلىق زەڭبىرەك، مينومەتتەر كۇنى بويى وعىن ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە جاۋدىرىپ، اينالامىزداعى جەردى قوپارىپ جاتىر. تۇسكە دەيىنگى ءتورت شابۋىلىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر تويتاردى. شابۋىل ۇستى-ۇستىنە ءورشىپ تىنار ەمەس. ماسكەۋدىڭ بوساعاسىنا جاقىن جەردەگى ەرەگىس سوعىستىڭ قىزعان كۇنىنىڭ ءبىرى. ءبىز «ك. ستانساسىن بەرمەيمىز» دەپ ماسكەۋدىڭ قاقپاسىنا تىكە الىپ باراتىن تەمىر جول مەن قارا جولدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە دۇشپان الدىنا كولدەنەڭ بوگەت بولىپ، از دا بولساق دۇشپاننىڭ كوپ كۇشىن العا باستىرماي، تابان تىرەسىپ، جاۋعا قارسىلىق كورسەتىپ جاتىرمىز.

جاۋ «قايتسەڭ دە الامىن، كۇيرەتەمىن دە، قيراتىپ باسىپ وتەمىن» دەپ، كۇشتىڭ ۇستىنە كۇش سالىپ جاتىر — ەشقانداي شىعىنمەن ساناسار ەمەس.

ەگەر دە بۇل جەردەن كەيىنشەكتەپ قوزعالساق، جولدا سوعىسۋعا ىڭعايلى جەر جوق. ماسكەۋدىڭ تاپ بوساعاسىنا بارىپ ءبىر-اق توقتاماقپىز، سول سەبەپتى — «ماسكەۋگە نە بەتىمىزبەن بارامىز، دۇشپاندى وكشەلەتە ارتىمىزدان ەرتىپ. جىگىتتەر سۇيەگىمىز قالسا دا، نە بولسا دا، وسى جەردە بولسىن. ءبىر ادىم كەيىن شەگىنۋگە جول جوق» دەپ جارلىق ەتكەن بولاتىنمىن.

ءوزىمنىڭ جاراقاتتانسام دا ەمدەلۋگە كەتپەي جاتقانىمنىڭ سەبەبى سول ەدى.

ەكىنشى باتالوننىي، كومانديرى تەلەفونمەن:

— وزىممەن جەتى-اق ادام قالدى. نە بۇيىراسىز؟ — دەپ باياندادى.

— ەلگە قايتا عوي دەپ ايتا الماسپىن. مۇحامەتقۇلدىڭ قاراماعىنا جەتى ادامىڭدى الىپ، ون باسى رەتىندە سوعىسا بەرگىن،— دەدىم.

جيىرما شاقتى مينۋتتان كەيىن ءۇشىنشى باتالوننىڭ كومانديرى تەلەفونمەن:

— جالعىز ءوزىم - اق قالدىم. نە بۇيىراسىز؟ — دەدى.

— جالعىز قالساڭ، قولىڭا مىلتىق الىپ، مۇحامەتقۇلدىڭ قاراماعىنا بارىپ، جاي ريادوۆوي (بۇقارا) اسكەر قاتارىندا سوعىسقىن،— دەدىم.

— ويپىرماي، ۇلكەن باسىمدى سونشا كىشىرەيتەرلىك مەن نە جازىپ ەدىم؟ كاپيتان ەدىم عوي. كىشى لەيتەنانتتىڭ قاراماعىنا جۇمسادىڭىز - اۋ، — دەدى ول.

— باتالون قىرىلىپ، ونىڭ جالعىز كومانديرى ءتىرى قالعانىنا مەن سەنبەيمىن. قاراماعىڭداعىلارعا يە بولا الماي قالساڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە. سولدات بولىپ سوعىس، شەنىڭدى مىندەت قىلماي، — دەپ زەكىردىم.

جارتى ساعاتتان كەيىن مۇحامەتقۇل بارلىق جاعدايدى تولىعىنان باياندادى. دۇشپان وڭ، سول جاقتاعى كورشىلەرىمىزدى شەگىندىرە - شەگىندىرە ءتۇرىپ تاستاپ، بارلىق سالماعىن ءبىزدىڭ ماڭدايشا مەن بوساعامىزعا سالعانىن ايتتى...

— دۇرىس، شەگىنۋشى بىردە-بىر ادام بولماسىن، — دەگەننەن باسقا ەش نارسە ايتپاستان، قاراماعىمداعى زەڭبىرەكتەردىڭ وعىن مۇقاڭ تىلەگەن جاققا جاۋدىرۋ ارەكەتىن ىستەدىم. «تاعى دا وڭعا تامان... سولعا تامان... قاق ورتاسىنان ءتۇستى، بەتى قايتتى وڭ جاقتاعىلاردىڭ... ۋھ! بەلىمىز ءبىر كوتەرىلىپ قالدى عوي...» دەگەن سياقتى حابارلار مۇحامەتقۇلدان كەلىپ جاتتى.

ءتۇس قايتىپ، بەسىن كەزىندە دۇشپان قاتتى بومبىلاپ، تارى دا ءبىزدى تىقسىرا باستادى.

— جان-جاقتان قۇمىرسقاشا ءورىپ، قاپتاپ كەلەدى. ولارعا قارسى تۇراتىن دارمەن بىزدە قالمادى — دەدى مۇحامەتقۇل. داۋسىنان قاسىنداعىلاردىڭ ازعىرىپ ايتقىزىپ تۇرعانىن سەزدىم.

— ارينە، نەمىس بىزدەن كوپ بولماسا، شابۋىل جاسار ما ەدى. ولار كوپ، ولاردىڭ كۇشى مول. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگىنى الادى» دەگەن. قاسىڭداعى ۇرەيلەنگەن ازازىلدەردىڭ ىقپالىنا كونىپ، سەنىڭ دە ەكى كوزىڭ الاقانداي بولعان ەكەن عوي...

— تىپتەن بولار ەمەس، — دەدى تۇتىعىپ.

— كىمدەر بولار ەمەس؟ — دەپ اقىردىم. — دۇشپان با، جوق ۇرەيلەنگەندەر مە! «جامان ەلگە قاتىن قوجا» ەتە الماسپىن مەن.

— اسىرەسە، دۇشپان. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم سول عوي، — دەي بەرگەندە:

— ەي، مۇحامەتقۇل! — دەدىم. — قازاقتىڭ «قوياندى قامىس، جىگىتتى نامىس ولتىرەدى» دەگەن ماقالىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ...

— ءيا، بىلەم — دەدى.

— بىلسەڭ، مەنىڭ پريكازىم سول! — دەپ تەلەفوندى تاستاي سالدىم.

بەس مينۋت وتپەي تەلەفون شىڭعىر ەتە قالدى.

— باۋكە، باۋكەش، — دەگەن مۇحامەتقۇلدىڭ داۋسى ەستىلدى.

— مەن، مەن، نە دەمەكسىڭ؟— دەدىم.

— تۇردىم، تۇردىق نە بولسا دا. ايتايىن دەگەنىم وسى ەدى.

— جاقسى، جولىڭ بولسىن. زەڭبىرەكتەردى قايدا جۇمسايىن، ايتىپ تۇرعىن. دۇشپاننىڭ توبىنا سىلتە. ءبىر ءجۇز، ەكى ءجۇزىن وزدەرىڭ پۋلەمەتپەن، مىلتىقپەن - اق ۇلگەرىڭدەر...

ءسوزدىڭ قىسقاسى، ءبىزدىڭ پولك سول كۇنى تاعى دا بىرنەشە دۇشپان شابۋىلىن تويتارىپ، تاباندىلىق، تاپقىرلىق كورسەتىپ، نەمىستەردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، دىڭكەلەتىپ، كەش باتا قارسى شابۋىل جاساپ، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن مۇحامەتقۇلدىڭ باتالونى ءبىر قىش - كيرپيچ زاۆودىنان نەمىستەردى قۋىپ شىعىپ، باسىپ الدى. كەيىننەن تەكسەرىپ قاراساق، بورانداي بوراپ تۇرعان وق، زەڭبىرەكتەردىڭ جارىلعان وقتارىنىڭ ىشىندە ەكىنشى، ءۇشىنشى باتالون كومانديرلەرى اداسىپ، ادامدارىن تابا الماي قالعان ەكەن.

ول باتالونداردىڭ جىگىتتەرى ورنىنان قوزعالماي كۇشپەن سوعىسقا قاتىسىپ وتىرعاندارى ايقىندالدى.

سونداي قيىنشىلىق جاعدايدا، دۇشپاننىڭ قارا قۇرىمداي قاپتاعان كۇشىنەن قوبالجىعان كەزدە قۋات تا، مەدەت تە، سەبەپ تە بولعان قازاقتىڭ ەر نامىسىنا تيدىرە ايتقان ەكى اۋىز ماقالىنىڭ كۇشى.

ءجۇز جيىرما ادام التى ءجۇز دۇشپاندى جەڭدى دەگەنگە كىم سەنەر. تەك وسىلاي دەي سالساق، جاعاسىن ۇستاپ، «شىراعىم، وتىرىگىڭ بار بولسىن» ەستىرتىپ ايتپاعانمەن، ىشىنەن ايتۋشىلار كوپ-اق بولار. سوندىقتان اڭگىمەنى ۋاقىت ەرىك بەرسە باستان شەرتەلىك.

— تەمىر جول مەن تاس جولدىڭ ايقاسقان جەرىن «ءتۇيىن» دەلىك. بىرەۋىمەن بىرىنە-بىرى تىركەلىپ پوەزد جۇرەدى، بىرەۋىمەن ماشينالار، اربالار جۇرەدى. رەسەيدىڭ قالىڭ ورمان قاپتاعان شالشىق ساز، جولسىز جەرىمەن ماشينە، ات اربا تۇگىل، سالت اتتى ادامنىڭ ۇزاق جولعا ءجۇرۋى دە مۇمكىن ەمەس، سول سەبەپتى اقىرى اتتى، جاياۋدىڭ قيمىلى جولمەن عانا بولادى.

سوعىس كەزىندە دۇشپاننىڭ بوس جاتقان جابايى شالشىق ورماننىڭ ىشىندە اكەسىنىڭ اقىسى بار ما — وعان دا جول كەرەك، باسىپ الامىن دەپ كەلە جاتقان قىستاق، قالالار دا تەك جول بويىندا. قورىتىپ ايتقاندا، ۆولوكولامسك قالاسىنىڭ شىعىس جاعىندا ەگەس، تارتىس، بارلىق جاعالاسىپ، ارپالىسىپ، قان توككەن سوعىستار، ىلعي جول ءۇشىن، جول بويىندا بولدى دەپ ايتساق، قاتەلەسە قويماسپىز دا. جولدى بوگەپ، قولدان شىعارماي كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتساڭ (ارينە، كۇشپەن، قارۋ-قۇرالمەن)، اينالاعا قۇشاق جايىپ، جاياۋ بولماسا، تانكپەن وكپە ءتۇس بۇيرەكتەن سوعۋعا دۇشپان ءۇشىن جەر جاعدايسىز - اق.

41ء-شى جىلدىڭ ءنويابرىنىڭ 17 جاڭاسى ەلدىڭ كوبىنىڭ ەسىندە بولار — جالپى مايدان جاعدايىنا توقتاۋدىڭ كەرەگى از بولعاندىقتان، سول كۇنگى كوزبەن كورگەن كوپ وقيعانىڭ بىرەۋىن شالا-شارپى بولسا دا جازايىن دەپ وتىرمىن...

ەكى جولدىڭ ايقاسقان جەرى م. ستانساسىن لەيتەنانت فيليمونوۆ باسقارعان 120 اتقىشتار ءۇش كۇننەن بەرى قورعاپ جاتىر.

جىگىتتەردىڭ بەلىنە قىستىرىپ جۇرەتىن كىشكەنە كۇرەكتەرىنىڭ توڭعان جەرگە «ءتىسى» ءوتىپ، ەش بولماسا بەلۋاردان جەروشاق سىقىلدى شۇڭقىر وكوپ تا قازىپ الا المادى.

ازاندا ون بەس سامولەت كەلىپ ستانسانى بومبالاپ، اتقىلاپ ويران سالعان. ەسىمىزدى جيناپ العانشا، زۋىلداپ ۇشىپ، گۇرسىلدەي جارىلىپ، زەڭبىرەك، مينومەت وقتارىنىڭ ءتۇرلى - ءتۇرلىسى جاۋا باستادى. توقتار ەمەس. ىزىلداپ ۇشقان شويىن جاڭقا باس كوتەرتپەيدى. كۇندىزگى ساعات 12-گە دەيىن ىستەگەن قىلىعى اتقىلاۋ مەن بومبىلاۋ بولدى.

زەڭبىرەكتىڭ وعىنان، جەروشاقتاي شۇقىر جەردى پانالاعاننىڭ جانى قالادى — تاپ ۇستىڭنەن ءدال تۇسپەسە، قاسىڭا كەلىپ گۇرس ەتىپ جارىلعاندا، اۋا تولقىنى كەلىپ جاڭقا سوعىپ، قۇلاعىڭدى شىڭ ەتكىزىپ، قوپارىلعان توپىراقپەن تىرىدەي كومىپ، ءبىراز ۋاقىت ەسىڭدى ەسەڭگىرەتە شىعارىپ، باسىپ قالعانى بولماسا، قان شىعارىپ زالال ەتپەيدى، سول سەبەپتى سونداي اتىستىڭ استىندا اسكەرلەردىڭ «جۋساننان جوعارى، بەتەگەدەن تومەن» بولىپ، جەر باۋىرلاپ وي-شۇقىر ىزدەيتىندەرى قورقاقتىق ەمەس، تىرشىلىك، امان قالۋدىڭ، سوعىستىڭ زاڭدى ءبىر ءادىسى، ايلاسى دەپ تانۋ كەرەك...

— نەمىس قويار ەمەس قوي. نە كورىنەدى؟ — دەپ سۇرادى فيليمونوۆتان.

— ءيا، قويار ەمەس. ءبىزدى اتقىلاپ - اتقىلاپ توپىراقپەن ارالاستىرىپ، كۇلىمىزدى كوككە ۇشىرىپ، ويى شامامدا تاپا ولىگىمىزدىڭ ۇستىنە كەلمەك قوي دەيمىن، — دەدى ول.

— جاۋ اسكەرى كورىنە مە؟

— ورماننىڭ شەتىندە بەس-التى جۇزدەي، جينالىپ جاتىر. مىنا قويماي اتىپ جاتقانى — شابۋىل جاساپ، جاياۋ اسكەرىن شىعىنعا ۇشىراتقىسى كەلمەگەنى عوي...

— ولاي بولسا، تاپا سونىڭ ويىنداعىداي - اق بولسىن. سونىڭ اق تىلەگى ورىندالسىن. شىعىنسىز الام دەگەن ستانساسىن السىن. روتاڭا بەت-بەتىمەن بىتىراپ «ۇرەيلەنە» جوعارى كوپىرگە قاراتا قاشىڭدار دەپ بۇيرىق بەرگىن، — دەپ ەم، فيليمونوۆ تاڭ قالىپ:

— نە دەپ تۇرسىز، كومبات جولداس؟ — دەدى.

— سولاي، جاڭىلىس ەسىتتىم دەپ تۇرسىڭ با، سولاي مەنىڭ بۇيرىعىم، بارعىن، — دەدىم.

ءجۇز جيىرما جىگىت ورىندارىنان تۇرا سالىپ، بەت-بەتىمەن الدى-ارتىنا قاراماي ستانسانى تاستاپ، زىتىپ بەردى.

— ھالت، ھالت (توقتات)! — دەگەن داۋىس نەمىس جاقتاعى ورماننان شىقتى.

دەمنىڭ اراسىندا زەڭبىرەكتەر مەن مينومەتتەر اتۋىن توقتاتتى. نەمىستەر ورماننان شىعىپ، تورت-تورتتەن قاتار تۇرىپ، لەك-لەگىمەن (روتالارمەن) سالتاناتتانىپ، قىستاق پەن ستانساعا كەشىكپەي-اق كىرىپ كەلدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر كوپىردىڭ استىنا جينالدى. ول كەزدە نەمىستەر سولداتتارىنا:

— مىنا قىستاقتى، قالانى الساق، بارلىق باعالى نارسەلەر سەنىكى — تالاپ الۋعا ەرىكتىسىڭ، بارلىق سۇلۋ كەلىنشەك، سۇلۋ قىزدار سەنىكى — زورلاپ باسۋعا ەرىكتىسىڭ، — دەپ ەدى سوعىسقا سالاتىن ايۋان مىنەزدى قۇزعىندارىنا.

«ستانسانى قورعاپ جاتقان قىزىل اسكەر بەس ساعات ەسىنەن تانىتا اتقىلاعاننان كەيىن قاشىپ كەتتى، ەشقانداي ءقاۋىپ جوق» دەپ ويلادى بىلەم، نەمىستەردىڭ سورماڭداي كومانديرى كەلە سالىسىمەن-اق سولداتتارىن ەلدى توناۋعا ۇي-ۇيگە تاراتىپ جىبەردى. كەيبىرەۋلەرى تاۋىقتى قۋىپ، كەيبىرەۋلەرى شوشقانى قۋىپ ۇستاي الماي ءجۇر. اقىرى قىستاقتىڭ شەت - شەتىنە قاراۋىل دا قويعان جوق. تاپا ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە كەلگەندەي بولىپ، بەيعام جاتىر.

30-40 مينۋت وتكەننەن كەيىن، «قىزىل تۇمسىق بولىپ قىزىعىنا باتتى - اۋ» دەگەن كەزدە، كوپىر استىنداعى 120 جىگىتتى ۇشكە 40-تان ءبولدىم. ءار قىرىق جىگىتكە فيليمونوۆ، راحيموۆ حابيبۋللا، بوزجانوۆ جالمۇحامبەت باستىق بولىپ تاعايىندالدى.

— ال، جىگىتتەر، ءبىز ستانسادان 200-300 مەتردەي جەردە تۇرمىز. مىلتىقتارىڭدى سەرت ۇستاپ، قىستاقتىڭ ءۇش جاعىنان ءبىر مەزگىلدە ءجۇرىپ بارا جاتىپ، اتقىلاپ «ۋرا» دەپ داۋىسىڭمەن بارىنشا ايعايلاپ، شابۋىل جاساپ تيىڭدەر.

نەمىستەر مىنا بەيعامدىعىنىڭ يگىلىگىن جاقسىلاپ كورىپ، سەندەردىڭ وق - نايزالارىڭنىڭ ءدامىن تاتسىن. بارىڭدار، جولدارىڭ بولسىن، تاۋەكەلگە بەل بايلادىق، — دەپ جارلىق ەتتىم.

كۇتپەگەن جەردەن جايباراقات، تالاۋدىڭ قىزىعىنا باتىپ جاتقان دۇشپانعا ءۇش جاقتان بىردەن تارسىلداپ اتىلعان مىلتىقتاردىڭ، پارمەنىنشە «ۋرا» - لاپ ايقايلاپ جۇگىرىپ، قارسى شابۋىل جاساپ كەلە جاتقان 120 جىگىتتىڭ اششى داۋىستارى، كۇننىڭ كۇركىرەۋىنەن، جەردىڭ سىلكىنۋىنەن وڭاي اسەر ەتكەن جوق. ۇرەيلەنبەسكە شاما قانشا، نەمىستەر ۇيدەن دۇركىرەي ۇركىپ شىعىپ، كەيبىرەۋلەرىنىڭ اۋزىنداعى اسى تاماعىنان وتپەي ءتۇيىلىپ، كەيبىرەۋلەرى تالاۋدان العان زاتتاردى قۇشاقتاي، كەيبىرەۋلەرى شالبارىنىڭ تۇيمەلەرىن اسىعىستا سالۋعا شاماسى كەلمەي، قولىمەن تۇرە ۇستاپ، كومانديرلەرىنىڭ «ھالت» دەگەن ويبايىنا بوي بەرمەي، تىڭداماستان بەت-بەتىمەن قىستاقتان ورمانعا قاراي الدى-ارتىنا قاراماستان، التى ءجۇز ادام جىعىلا-سۇرىنە ساسىپ، دەگبىرلەنە زىتقانىن كورىپ قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدادى.

— ءيا، بابامنىڭ ارۋاعى، قولدادىڭ با؟ — دەپپىن.

ورماننىڭ شەتى قىستاقتان 500-600 مەتردەي ەدى.

نەمىستەردىڭ وققا ۇشقاندارى قالپاقتاي ۇشىپ، جالپاسىنان ءتۇسىپ، سۇلاپ جاتقان جەرىندە قالىپ، اماندارى دەدەكتەپ بەزىپ بارادى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر اتقىلاپ، قۋىپ جەتكەنىن شانىشقىلاپ، سوڭىنان وكشەلەپ قالار ەمەس.

تەمىر جولدىڭ تومپەش قىرىنا شىعا بەرىستە كۋرباتوۆ دەيتىن ءبىر ورىس جىگىتى (سوعىستان بۇرىن الماتى قالاسىندا كىرە تاسىپ قىزمەت ەتكەن) ەڭگەزەردەي ءبىر نەمىس وفيسەر قۋىپ جەتىپ، اتىپ، يا، شانشىپ ءولتىرۋدىڭ ورنىنا ەتەگىنەن ۇستاپ تارتادى. نەمىس ارتىنا جالت قاراپ، تورعايداي كىشكەنە كۋرباتوۆتىڭ تۇلعاسىن كورىپ، «تىپتەن باسىندىڭدار - اۋ» دەگەندەي، وزىنشە ءبىر نارسەنى بىلدىرلاپ ايتىپ، قۇسالانىپ كەلىپ، كۋرباتوۆتىڭ جاعاسىنان الىپ، قىلقىندىرا ۇستاپ، تۇمسىقتان جۇدىرىقپەن پەرىپ - پەرىپ جىبەرىپ، جىعىپ، ۇستىنە ءمىنىپ الىپ بۋىندىرا باستايدى. «ءولدى دەگەن وسى، مەنىڭ شىنىمەن-اق تالقانىم تاۋسىلعان ەكەن، قاپ، بۇل ءيتتى نەگە اتپادىم، نەگە شانشىمادىم كەزى كەلىپ تۇرعاندا، مەنى اجال ايداپ مۇنىڭ ەتەگىنەن ۇستاتقانى بولار» دەگەن وكىنىشتەرمەن كۋرباتوۆ تىرپ ەتۋگە شاماسى كەلمەي، وگىزدەي نەمىستىڭ استىندا جاتىر.

«ەش بولماسا ارەكەت ىستەپ ولەيىن» دەگەن ويمەن ىشقىنا جۇلقىنىپ، دۇشپاننىڭ جاعاسىنان ۇستاپ، كوتەرىلە بەرگەندە، نەمىستىڭ وڭ اياعى تايىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ىلديعا قاراي دومالايدى. تومەن قاراي اڭگىرلەپ بارادى. بىر-بىرىنەن ايرىلار ەمەس.

كۇشىنىڭ جەتپەيتىنىنە كوزى جەتكەن كۋرباتوۆ سۇق قولىمەن ورتان قولىن ايىرشا ۇستاپ، كەڭسىرىكتى دالدەپ، نەمىستىڭ ەكى كوزىن شۇقىپ شىعارادى. نەمىس «وي» دەپ كۋرباتوۆتى بوساتىپ، ەكى قولىمەن كوزىن باسىپ قالعاندا، ول ونى نايزامەن شانشىپ، قالعان نەمىستەردىڭ سوڭىنان باسقالاردى قۋىپ كەتە بارادى...

قىسقارتا ايتقاندا، نەمىستەردىڭ 300 ولىگىن سانادىق. قالعاندارى ورمانعا زىتىپ، الدى-ارتىنا قاراماي بەزىپ كەتتى. ولاردىڭ قانشاسى جاراقاتتانعانىن، قانشاسىنىڭ ساۋ ەكەنىن ايتا المايمىز...

تورت ستانكوۆىي پۋلەمەت، ەكى زەڭبىرەك، جەتى راديو اپپاراتى، 24 قول پۋلەمەتى، ەكى شتاب ماشينالارى بارلىق دوكۋمەنتتەرىمەن، تاعى باسقا ولجالارعا يە بولدىق.

بۇل سوعىس — ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ جالپى باتىرلىق، باتىلدىق كورسەتكەنىنىڭ ءبىر دالەلى.

بۇل — سوعىستا دۇشپانعا جەم تاستاپ، جەمتىككە تويا بەرگەندە، از كۇشپەن جەلكە بۇيىرلەرىنەن سوعىپ، جەڭىسىن، جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارعان تاكتيكالى ءادىستىڭ ءساتى تۇسە قولدانىلعان ءىستىڭ ءبىرى.

بۇل — سوعىس دۇشپاننىڭ ارانى اشىلعان باسقىنشىلىق مىنەز-قۇلقىن وزىنە تاياق ەتىپ جۇمساعان ۇرىستىڭ ءبىرى.

بۇل سوعىس — اتا-بابامىزدىڭ ايتىپ كەتكەن «بىلەك ءبىردى، اقىل-ايلا مىڭدى جەڭەدى» دەگەن مۇرا، سوعىس ءداستۇرىنىڭ حالىق تاجىريبەسىنەن شىققاندىعىنا دالەل دەۋمەن دوعارايىق.

---