جەلتوقسان جەلى
شقو، كاتونقاراعاي اۋدانى،
كاتون اۋىلى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جانۋزاكوۆا اياۋلىم جاناتوۆنا
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: «جەلتوقسان جەلى»
ماقساتى: ەلىن، جەرىن، ءتىلىن قۇرمەتتەيتىن، ءوز وتانىن سۇيەتىن ازامات قالىپتاستىرۋ، وت جۇرەكتى وجەت مىنەزدى ۇل-قىزداردىڭ ەرلىك ىستەرىنە ماڭگى قۇرمەت كورسەتۋگە باۋلۋ. پاتريوتتىق سەزىم قالىپتاستىرۋ.
ماقساتى: بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ بولۋ سەبەپتەرىن جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىنۋ.
تاربيەلىگى: وتان - انانى قۇرمەتتەۋ، تاۋەلسىزدىكتى باعالاي بىلۋگە، ۇلتجاندى، ەلجاندى بولۋعا، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن ەرلەردىڭ قاھارماندىعى مەن كۇرەسكەرلىك ەرلىكتەرىن ءاردايىم ەستە ۇستاۋعا، ۇلگى ەتە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىنىڭ ويىن جەتكىزە ءبىلۋى مەن ءتىل بايلىعىن دامىتۋ، ولەڭدى مانەرلەپ وقۋ، ءار ءسوزدىڭ ايتىلۋىنا كوڭىل ءبولۋ، ديكسياسى مەن ينتوناسياسىن دامىتۋ.
كورنەكىلىگى: جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ سۋرەتتەرى (قايرات، ءلاززات، ءسابيرا، ەربول)، تاقىرىپ جەلىسى بويىنشا سلايدتار، ناقىل سوزدەر.
ءى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
ارمىسىزدار، قۇرمەتتى ۇستازدار، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاعى.
- بالالار، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا نەشە جىل تولىپ وتىر؟
- 21 جىل تولىپ وتىر.
- تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەلىمىز قانداي قيىن قىستاۋ كەزەڭدەردى باسىنان وتكەردى؟
(اقتابان شۇبىرىندى، اشتىق، رەپرەسسيا، ۇلى وتان سوعىسى، جەلتوقسان جەلى)
- تاريحي كەزەڭدەردىڭ ىشىندەگى جەلتوقسان وقيعاسىنا نەشە جىل تولىپ وتىر؟
- 26 جىل.
- بالالار، ءبىز وسى تاۋەلسىزدىككە وڭايلىقپەن قول جەتكىزگەن جوقپىز. ونىڭ ءبىر كورىنىسى جەلتوقسان وقيعاسى.
1-جۇرگىزۋشى: نياز تاريحىمىزدا ەرەكشە ورنى بار، حالقىمىزدىڭ قاسىرەتى مەن ار-نامىسىنا، سونىمەن بىرگە ماقتانىشىنا اينالعان وقيعا – بۇل 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى. جەلتوقسان وقيعاسى ءوزىنىڭ قايسارلىعىمەن، العا قويعان ماقسات-مۇراتىمەن، ءتىپتى جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرىمەن دە ءاربىر ادامنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالادى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرعان باقىتتى دا، قايعىلى كۇن ەدى. جەلتوقسان جاڭعىرىعى كوزدەن دە كوڭىلدەن دە كەتەر ەمەس.
2-جۇرگىزۋشى: جىبەك
1986 جىلى 16-17 – جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا مىڭداعان قازاق جاستارى نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، شەرۋگە شىقتى. ولار «قازاق ەلىنىڭ ءوز كوسەمى سايلانسىن» دەگەن تىلەك ءبىلدىردى. سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ بۇيرىعىمەن كۇش كورسەتىلدى. كوپتەگەن جاستار تۇرمەگە قامالدى. ولارعا جەلتوقساننىڭ ىزعارلى كۇنىندە ءزابىر كورسەتىلدى. ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تالاپ ەتىپ، شەرۋگە شىققان جاستارعا «بۇزاقىلار»، «ۇلتشىلدار»، «ناشاقورلار» دەگەن كىنا تاعىلدى.
«جەلتوقسان جەلى» ۆيدەوروليك
ءادىل: ناشاقور دەپ، ۇلتشىل دەپ،
قازاققا كۇيە جاققان كۇن
بازارى كەتىپ ءبىر كۇندە
قايعىعا حالىق باتقان كۇن
ادىلدىكپەن شىندىقتى
وتىرىك جالا جاپقان كۇن.
نادان جاساعان سۇمدىقتان
ادامدار ازاپ شەككەن كۇن،
قاسقالداق ۇشىپ كولىنەن
شۇرەگەي كەلىپ قونعان كۇن.
قىراندى قۋىپ كوگىنەن
قارعالار بيلىك العان كۇن.
دامير: شەكتەلىپ انا ءتىلىمىز،
وقىلماي ولەڭ-جىرىمىز
جابىلىپ جاتسا مەكتەپتەر
جادىرار قالاي كۇنىمىز؟
تارىلىپ جاتسا دالامىز
ءقايتىپ ءبىز تىنىس الامىز؟
قاقىمىز دا جوق ايتۋعا
ادىلەت قايدان تابامىز؟
ەركەجان: بۇرق ەتتى قازاق بالاسى
كەۋدەگە ءورشىپ نالاسى
الاڭعا قاراي اعىلدى
تاۋسىلىپ بارلىق شاراسى
جانىمىز جومارت قازاقپىز
ماڭگۇرت بوپ كەتە جازداپپىز
قوسايىق باستى، باۋىرلار،
جانايىق جانساق مازداپ ءبىز.
ءالينۇر: قاقاپ كۇننىڭ ىزعارى
سۇيەكتەن ءوتىپ كەتكەن كۇن.
قاراكوز قازاق قىزدارىن
ومون-دار باستان تەپكەن كۇن
قاريالار يتكە تالانىپ،
ەر باسىن كۇرەك شاپقان كۇن
اپپاق قار قانعا بويالىپ،
قىپ-قىزىل مۇز بوپ جاتقان كۇن
تىلەك: جاس ارۋدىڭ جانارىندا –جەلتوقسان،
قاندى عاسىر تابانىندا –جەلتوقسان
قارالى ءومىر قايىستىرعان حالقىمنىڭ،
قارا تۇمان قاباعىندا –جەلتوقسان.
جاۋىزدىقتى جاساعان دا - جەلتوقسان
جاڭا عۇمىر باستاعان دا –جەلتوقسان
جازىقسىزدىڭ كوز جاسىنا جۋىنىپ،
اباقتىعا تاستاعان دا – جەلتوقسان
جىبەك: تاۋەلسىزدىك جولى وڭاي جول ەمەس، بۇل جولدا سان مىڭداعان ادامنىڭ ارمانى مەن تاعدىرى تالكەككە ءتۇستى، اتا-بابامىز قان توكتى، جانىن بەردى. ونىڭ ايعاعى – دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، الەمگە قازاق دەگەن اتتى پاش ەتكەن جەلتوقسان وقيعاسى.
جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ كۋاگەرى سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە تاۋەلسىزدىگىم دەپ الاڭعا شىققان راقىمجانوۆ ەرلان اعامىزعا ءسوز بەرەمىز؟
(ەرلان اعا سويلەيدى. سۇراق قويامىز)
1) ەرلان اعا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانىڭىزعا وكىنبەيسىز بە؟
2) سول كەزدە ومىرىڭىزگە ءقاۋىپ تونەدى دەپ قورىققان جوقسىز با؟
3) سىزبەن بىرگە الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ىشىندە جارالانعانى بولدى ما؟
1-جۇرگىزۋشى: نياز
قۇرباندارىم، جازىقسىز قۇرباندارىم
بەت باعدارىن باقيعا بۇرعاندارىم،
قارالى جىلدارداي بوپ قاراۋىتىپ،
حالقىمنىڭ ماڭگى ەسىندە تۇرعاندارىم
قۇرباندارىم، جازىقسىز قۇرباندارىم،
كەۋدەمدەگى قولامتا قوزداتقانىم
تۇنشىقسا دا تۇرمەدە توزباپتى ءانىم.
جازىقسىز جاپا شەگىپ بۇل جالعاننان،
جالتاقتاپ كەتە بارعان بوزداقتارىم.
دەمەكشى ءوزىنىڭ جاس ءومىرىن قيىپ كەتە بەرگەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قۇربانى بولعان قازاق قىزدارى مەن جىگىتتەرىنىڭ ءومىر جولىمەن تانىسىپ وتەيىك.
ەدىگە: (سابيرانىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
سابيرا مۇحامەدجانوۆا 1985 جىلى سەگىز جىلدىق مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەرىن دايارلايتىن وقۋ ورنىنا ستۋدەنت بولىپ قابىلداندى. ول الماتىداعى جاستار شەرۋىن جۇدىرىقتاي جۇرەگىمەن قولداپ، وسكەمەن قالاسىنىڭ كوڭىلى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە ۋشانوۆ الاڭىنا قاراي ولەڭ ايتىپ، شەرۋ تارتتى. وسكەمەن جينالىسىندا سابيرانى ايىپتاپ، ءتارتىپسىز دەپ باعالاعان. ءسويتىپ، البىرت جاس جاتاقحانانىڭ ءوزى تۇراتىن بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنەن سەكىرىپ قازا تاپتى.
دوسجان: (ءلاززاتتىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
ءلاززات اسانوۆا الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى، اقجازىق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. الماتىنىڭ چايكوۆسكيي اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەسىندە قوبىزشى ماماندىعى بويىنشا وقىپ جۇرگەن ءلاززات اسانوۆانىڭ ون التى جىلدىق قىسقا عۇمىرى ارتا ءۇزىلدى. ءلاززاتتى جەرلەۋدىڭ الدىندا دەنەسىن اق جاۋىپ، ارۋلاعان كەزدە ونىڭ ەكى بىلەگىنە سالىنعان تەمىر بۇعاۋدىڭ قالدىرعان كوكپەڭبەك ىزدەرىن، باس سۇيەگىنىڭ شۇيدەسى ويىلىپ كەتكەنى انىقتالدى. وسىعان قاراعاندا ول جازالاۋشىلاردىڭ قورلىعىنان قازا تاپقان. ءلاززات اپكەمىزدى ماڭگى ەسىمىزدە قالدىرامىز. ارۋاعىنا باس يەمىز.
نازەركە: (جەلتوقسان)
تىلەك: (ەربولدىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
ەربول سىپاتايەۆ تالدىقورعان وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ لەنين اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ەكىنشى بولىمشەسىندە تۋىپ وسكەن. ول – ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنىڭ ءىى كۋرس ستۋدەنتى بولاتىن. ەربول ءبىر ءۇيدىڭ جالعىز بالاسى ەدى. 1986 جىلدىڭ 18-جەلتوقسانىندا كەشكى ساعات 2000-دە اۋرۋحاناعا باس سۇيەگى مەن يىعىنان اۋىر جاراقاتتانعان ەربولدى اكەلدى. ول ەسىن جيماستان قايتىس بولدى. بىزدەر ەربول اعامىزدىڭ جاستىق جىگەرى مەن ەرلىگىن ماڭگى ەسىمىزدى ساقتاپ، ارۋاعىنا باس يەمىز.
(اقگۇل ەربول سىپاتايەۆتى اناسىنىڭ جوقتاۋى)
ءالدي-الدي، اق كوكەم،
جەر بەسىككە جات كوكەم،
اياماعان قىرشىنىڭ،
زامان بەتى قاتتى ەكەن.
كىمنەن بولدى اجالىڭ،
كىمنەن بولدى ازابىڭ،
ەزىلگەن مىنا باۋىرىمدى
قالاي عانا جازامىن،
التىن باۋلى اق سۇڭقار
ەندى قايتىپ كەلەر مە؟!
ماڭگى شوككەن قارا نار،
ەندى قايتىپ تۇرار ما؟!
شەيىت بولعان كوكەشىم،
باسىن ماعان بۇرار ما؟!
جوقتاۋ بولدى بار جىرىم،
جوقتاۋ بولدى بار ءانىم،
وسى بولدى تاعدىرىڭ،
ەلىڭ ىزدەپ جاتقاندا،
تاۋبە دەيمىن، قاراعىم،
تاۋبە دەيمىن، قاراعىم!
انار: (قايراتتىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
قايرات رىسقۇلبەكوۆ جامبىل وبلىسى، مويىنقۇم اۋدانىندا، بىرلىك اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1982 جىلى ول الماتى ساۋلەت قۇرىلىس ينستيتۋتىنا تۇسەدى. سول جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ونى «ساۆيسكييدى ولتىرگەن قىلمىسكەر» دەپ جالا جاۋىپ «اسا ءقاۋىپتى قىلمىسكەرلەر يزولياتورىندا» ۇستادى.
تەرگەۋشى ميليسيالارعا: ايىپتالۋشى قايرات رىسقۇلبەكوۆتى الىپ كەلىڭدەر.
قايرات: ەرلىك
(قايعىرعان مۋزىكا ءجۇرىپ تۇرادى)
اقتىق ءسوزى:
بىرىنشىدەن مەن انامدى ساعىندىم،
ەكىنشىدەن بۇل قۇدايعا نە قىلدىم
بوستاندىقتا ەركىن جۇرگەن جان ەدىم
ەندى مىنە اباقتىعا جابىلدىم،
اكەتاي اۋ پايعامبارداي جاسىڭ بار
تۋا بەرمەس ءسىز سەكىلدى اسىلدار
قارتايعاندا جۇرەگىڭىزدى جارالاپ،
كەسىر بولدى اي ءبىز سەكىلدى ماسىلدار.
اينالايىن، قارىنداسىم، قاراعىم،
قولدا كىسەن، مەن ايداۋعا بارامىن.
قايعى شەگىپ، ازاپ تارتقان اعاڭدى،
ايتشى جانىم، قانداي جانعا بالادىڭ.
اينالايىن، ىنىشەگىم، قۇلىنىم،
سەنى ويلاسام ۇزىلەدى جۇلىنىم.
سەنىڭ ەركە اق ءجۇزىڭدى كورە الماي،
كۇنادان تازا باسىم بار،
21-دە جاسىم بار.
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار
الام دەسەڭ الىڭدار!
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار،
ەركەك توقتى قۇرباندىق
اتام دەسەڭ اتىڭدار!
مەن نە ەتەرمىن، نە ەتەرمىن،
مەن كەلمەسكە كەتەرمىن.
كورمەگەن حوش بول، تاڭدارىم،
كورە الماي مەن وتەرمىن.
1-جۇرگىزۋشى: نياز وسىدان كەيىن جاستايىنان قىرشىن كەتكەن قايرات سياقتى اعامىزدا 21 جاسىندا قازا تاپتى.
ايگەرىم: قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اناسىنىڭ جوقتاۋى:
جەلتوقساننىڭ شىدادىڭ
تولعاعىنا، قاراعىم.
ارمان، ارمان، ارمان كوپ...
ايتىلار تەڭەۋ قالعان جوق
قىسقا عۇمىر سۇرسەڭ دە،
تاڭ قالدىرعان قاراعىم!
الاتاۋعا ابيىر،
الىپ بەرگەن قاراعىم!
ەرلىك جولىن حالقىڭا
سالىپ بەرگەن قاراعىم!
قازاعىڭ، قايرات، ەل بولار
التى الاش باسى بىرىگىپ،
قايتەيىن، بالام، ءعارىپ بوپ،
جاتقان جەرىن جارىق بوپ،
باقۇل بول، باقۇل، ءاي، كوكەم،
تاۋبە، تاۋبە، تاۋبە ەتەم!
(قارا باۋىر قاسقالداق ءانى)
2-جۇرگىزۋشى: جىبەك مىنە، وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن ۇلتجاندى اعا-اپالارىمىزدىڭ ارقاسىندا ەگەمەندى ەل بولۋعا قول جەتكىزدىك. ۇلتجاندى اپايلارىمىزدىڭ ءبىرى ەگەمەندىگىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن بەيعانوۆا باقىت اپايىمىزعا ءسوز بەرسەك. (باقىت اپاي سويلەيدى. سۇراق قويامىز)
- الاڭعا شىققاننان كەيىن، بولىپ جاتقان جايتتاردى كورگەن كەزىڭىزدە بۇل جەرگە كەلگەنىڭىزگە وكىندىڭىز بە؟
- سول كەزدە ءسىز الاڭعا شىققاندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىڭ اڭساپ شىققان جاستاردىڭ ءبىرى بولدىڭىز، ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العانىن ەستىگەن كەزدە قانداي سەزىم دە بولدىڭىز؟
- الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ەڭ نەگىزگى ارمانى ورىندالدى، ياعني ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى، ەندىگى ارمانىڭىز نە؟
جىبەك: مىنە، جەلتوقسان وقيعاسىنان بەرى دە، بىرنەشە جىل ءوتتى. جەلتوقسان وقيعاسى – ەگەمەندىكتىڭ باستاۋى بولدى، قازاق ەلى بوستاندىق الدى. تاۋەلسىزدىك اكتىنىڭ قابىلدانۋى مەن قاتار كەلگەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 5 جىلدىعى، ياعني، 1991 – جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا سول قاندى الاندا اتاپ ءوتىلدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى» - تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭى جاريالاندى. بۇل ەلىمىزدىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت ەكەندىگىن دۇنيە جۇزىنە ايگىلەگەن اسا قاجەتتى قۇجات. وسى كۇننەن باستاپ ەلىمىز ەشكىمگە جالتاقتاماي، ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
وسى باقىت ءۇشىن، ءبىز بارشامىز تاۋبە دەيمىز، وسى جولدا ءبىلىمىمىز بەن بىلىگىمىزدى، قايراتىمىز بەن قابىلەتىمىزدى، قاجەت بولسا، جانىمىز بەن قانىمىزدى اياماي جۇمسايمىز.
2 جۇرگىزۋشى: تاۋەلسىزبىن، تاۋەلسىزبىن مەن بۇگىن،
كەلدى، مىنە ازاتتىعىم، تەڭدىگىم،
بوستاندىقتا بايلىعىم مەن ەندىگىم
شەشىل ەندى، شەمەن بولعان شەرلى ءۇنىم.
قارسى قاراپ قاتال مىناۋ زامانعا،
اينالدىق ءبىز قايتپاس قايسار قامالعا،
الدى بۇگىن تاۋەلسىزدىك تاۋ تاسىم
ورمان، كولىم، وزەندەرىم، دالام دا!
تاڭىم مەنىڭ، قانىم مەنىڭ تاۋەلسىز،
وتكىزبەيىك بىزدە بۇل كۇندى اۋەنسىز!
دەي كەلە سىنىپتاسىمىز اقگۇل ەلىنە، جەرىنە، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋىنداعان ولەڭىن وقيدى.
مۋكاشيەۆ س. «مەنىڭ قازاقستانىم» - ءانىن شىرقايمىز.
بارشاڭىزدى تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن تاعى دا، شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن نۇرلى وتانىمىز – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باعى جانىپ، ابىرويى ارتا بەرسىن.
كاتون اۋىلى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جانۋزاكوۆا اياۋلىم جاناتوۆنا
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: «جەلتوقسان جەلى»
ماقساتى: ەلىن، جەرىن، ءتىلىن قۇرمەتتەيتىن، ءوز وتانىن سۇيەتىن ازامات قالىپتاستىرۋ، وت جۇرەكتى وجەت مىنەزدى ۇل-قىزداردىڭ ەرلىك ىستەرىنە ماڭگى قۇرمەت كورسەتۋگە باۋلۋ. پاتريوتتىق سەزىم قالىپتاستىرۋ.
ماقساتى: بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ بولۋ سەبەپتەرىن جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىنۋ.
تاربيەلىگى: وتان - انانى قۇرمەتتەۋ، تاۋەلسىزدىكتى باعالاي بىلۋگە، ۇلتجاندى، ەلجاندى بولۋعا، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن ەرلەردىڭ قاھارماندىعى مەن كۇرەسكەرلىك ەرلىكتەرىن ءاردايىم ەستە ۇستاۋعا، ۇلگى ەتە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىنىڭ ويىن جەتكىزە ءبىلۋى مەن ءتىل بايلىعىن دامىتۋ، ولەڭدى مانەرلەپ وقۋ، ءار ءسوزدىڭ ايتىلۋىنا كوڭىل ءبولۋ، ديكسياسى مەن ينتوناسياسىن دامىتۋ.
كورنەكىلىگى: جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ سۋرەتتەرى (قايرات، ءلاززات، ءسابيرا، ەربول)، تاقىرىپ جەلىسى بويىنشا سلايدتار، ناقىل سوزدەر.
ءى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
ارمىسىزدار، قۇرمەتتى ۇستازدار، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاعى.
- بالالار، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا نەشە جىل تولىپ وتىر؟
- 21 جىل تولىپ وتىر.
- تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەلىمىز قانداي قيىن قىستاۋ كەزەڭدەردى باسىنان وتكەردى؟
(اقتابان شۇبىرىندى، اشتىق، رەپرەسسيا، ۇلى وتان سوعىسى، جەلتوقسان جەلى)
- تاريحي كەزەڭدەردىڭ ىشىندەگى جەلتوقسان وقيعاسىنا نەشە جىل تولىپ وتىر؟
- 26 جىل.
- بالالار، ءبىز وسى تاۋەلسىزدىككە وڭايلىقپەن قول جەتكىزگەن جوقپىز. ونىڭ ءبىر كورىنىسى جەلتوقسان وقيعاسى.
1-جۇرگىزۋشى: نياز تاريحىمىزدا ەرەكشە ورنى بار، حالقىمىزدىڭ قاسىرەتى مەن ار-نامىسىنا، سونىمەن بىرگە ماقتانىشىنا اينالعان وقيعا – بۇل 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى. جەلتوقسان وقيعاسى ءوزىنىڭ قايسارلىعىمەن، العا قويعان ماقسات-مۇراتىمەن، ءتىپتى جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرىمەن دە ءاربىر ادامنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالادى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرعان باقىتتى دا، قايعىلى كۇن ەدى. جەلتوقسان جاڭعىرىعى كوزدەن دە كوڭىلدەن دە كەتەر ەمەس.
2-جۇرگىزۋشى: جىبەك
1986 جىلى 16-17 – جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا مىڭداعان قازاق جاستارى نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، شەرۋگە شىقتى. ولار «قازاق ەلىنىڭ ءوز كوسەمى سايلانسىن» دەگەن تىلەك ءبىلدىردى. سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ بۇيرىعىمەن كۇش كورسەتىلدى. كوپتەگەن جاستار تۇرمەگە قامالدى. ولارعا جەلتوقساننىڭ ىزعارلى كۇنىندە ءزابىر كورسەتىلدى. ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تالاپ ەتىپ، شەرۋگە شىققان جاستارعا «بۇزاقىلار»، «ۇلتشىلدار»، «ناشاقورلار» دەگەن كىنا تاعىلدى.
«جەلتوقسان جەلى» ۆيدەوروليك
ءادىل: ناشاقور دەپ، ۇلتشىل دەپ،
قازاققا كۇيە جاققان كۇن
بازارى كەتىپ ءبىر كۇندە
قايعىعا حالىق باتقان كۇن
ادىلدىكپەن شىندىقتى
وتىرىك جالا جاپقان كۇن.
نادان جاساعان سۇمدىقتان
ادامدار ازاپ شەككەن كۇن،
قاسقالداق ۇشىپ كولىنەن
شۇرەگەي كەلىپ قونعان كۇن.
قىراندى قۋىپ كوگىنەن
قارعالار بيلىك العان كۇن.
دامير: شەكتەلىپ انا ءتىلىمىز،
وقىلماي ولەڭ-جىرىمىز
جابىلىپ جاتسا مەكتەپتەر
جادىرار قالاي كۇنىمىز؟
تارىلىپ جاتسا دالامىز
ءقايتىپ ءبىز تىنىس الامىز؟
قاقىمىز دا جوق ايتۋعا
ادىلەت قايدان تابامىز؟
ەركەجان: بۇرق ەتتى قازاق بالاسى
كەۋدەگە ءورشىپ نالاسى
الاڭعا قاراي اعىلدى
تاۋسىلىپ بارلىق شاراسى
جانىمىز جومارت قازاقپىز
ماڭگۇرت بوپ كەتە جازداپپىز
قوسايىق باستى، باۋىرلار،
جانايىق جانساق مازداپ ءبىز.
ءالينۇر: قاقاپ كۇننىڭ ىزعارى
سۇيەكتەن ءوتىپ كەتكەن كۇن.
قاراكوز قازاق قىزدارىن
ومون-دار باستان تەپكەن كۇن
قاريالار يتكە تالانىپ،
ەر باسىن كۇرەك شاپقان كۇن
اپپاق قار قانعا بويالىپ،
قىپ-قىزىل مۇز بوپ جاتقان كۇن
تىلەك: جاس ارۋدىڭ جانارىندا –جەلتوقسان،
قاندى عاسىر تابانىندا –جەلتوقسان
قارالى ءومىر قايىستىرعان حالقىمنىڭ،
قارا تۇمان قاباعىندا –جەلتوقسان.
جاۋىزدىقتى جاساعان دا - جەلتوقسان
جاڭا عۇمىر باستاعان دا –جەلتوقسان
جازىقسىزدىڭ كوز جاسىنا جۋىنىپ،
اباقتىعا تاستاعان دا – جەلتوقسان
جىبەك: تاۋەلسىزدىك جولى وڭاي جول ەمەس، بۇل جولدا سان مىڭداعان ادامنىڭ ارمانى مەن تاعدىرى تالكەككە ءتۇستى، اتا-بابامىز قان توكتى، جانىن بەردى. ونىڭ ايعاعى – دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، الەمگە قازاق دەگەن اتتى پاش ەتكەن جەلتوقسان وقيعاسى.
جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ كۋاگەرى سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە تاۋەلسىزدىگىم دەپ الاڭعا شىققان راقىمجانوۆ ەرلان اعامىزعا ءسوز بەرەمىز؟
(ەرلان اعا سويلەيدى. سۇراق قويامىز)
1) ەرلان اعا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانىڭىزعا وكىنبەيسىز بە؟
2) سول كەزدە ومىرىڭىزگە ءقاۋىپ تونەدى دەپ قورىققان جوقسىز با؟
3) سىزبەن بىرگە الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ىشىندە جارالانعانى بولدى ما؟
1-جۇرگىزۋشى: نياز
قۇرباندارىم، جازىقسىز قۇرباندارىم
بەت باعدارىن باقيعا بۇرعاندارىم،
قارالى جىلدارداي بوپ قاراۋىتىپ،
حالقىمنىڭ ماڭگى ەسىندە تۇرعاندارىم
قۇرباندارىم، جازىقسىز قۇرباندارىم،
كەۋدەمدەگى قولامتا قوزداتقانىم
تۇنشىقسا دا تۇرمەدە توزباپتى ءانىم.
جازىقسىز جاپا شەگىپ بۇل جالعاننان،
جالتاقتاپ كەتە بارعان بوزداقتارىم.
دەمەكشى ءوزىنىڭ جاس ءومىرىن قيىپ كەتە بەرگەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قۇربانى بولعان قازاق قىزدارى مەن جىگىتتەرىنىڭ ءومىر جولىمەن تانىسىپ وتەيىك.
ەدىگە: (سابيرانىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
سابيرا مۇحامەدجانوۆا 1985 جىلى سەگىز جىلدىق مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەرىن دايارلايتىن وقۋ ورنىنا ستۋدەنت بولىپ قابىلداندى. ول الماتىداعى جاستار شەرۋىن جۇدىرىقتاي جۇرەگىمەن قولداپ، وسكەمەن قالاسىنىڭ كوڭىلى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە ۋشانوۆ الاڭىنا قاراي ولەڭ ايتىپ، شەرۋ تارتتى. وسكەمەن جينالىسىندا سابيرانى ايىپتاپ، ءتارتىپسىز دەپ باعالاعان. ءسويتىپ، البىرت جاس جاتاقحانانىڭ ءوزى تۇراتىن بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنەن سەكىرىپ قازا تاپتى.
دوسجان: (ءلاززاتتىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
ءلاززات اسانوۆا الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى، اقجازىق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. الماتىنىڭ چايكوۆسكيي اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەسىندە قوبىزشى ماماندىعى بويىنشا وقىپ جۇرگەن ءلاززات اسانوۆانىڭ ون التى جىلدىق قىسقا عۇمىرى ارتا ءۇزىلدى. ءلاززاتتى جەرلەۋدىڭ الدىندا دەنەسىن اق جاۋىپ، ارۋلاعان كەزدە ونىڭ ەكى بىلەگىنە سالىنعان تەمىر بۇعاۋدىڭ قالدىرعان كوكپەڭبەك ىزدەرىن، باس سۇيەگىنىڭ شۇيدەسى ويىلىپ كەتكەنى انىقتالدى. وسىعان قاراعاندا ول جازالاۋشىلاردىڭ قورلىعىنان قازا تاپقان. ءلاززات اپكەمىزدى ماڭگى ەسىمىزدە قالدىرامىز. ارۋاعىنا باس يەمىز.
نازەركە: (جەلتوقسان)
تىلەك: (ەربولدىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
ەربول سىپاتايەۆ تالدىقورعان وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ لەنين اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ەكىنشى بولىمشەسىندە تۋىپ وسكەن. ول – ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنىڭ ءىى كۋرس ستۋدەنتى بولاتىن. ەربول ءبىر ءۇيدىڭ جالعىز بالاسى ەدى. 1986 جىلدىڭ 18-جەلتوقسانىندا كەشكى ساعات 2000-دە اۋرۋحاناعا باس سۇيەگى مەن يىعىنان اۋىر جاراقاتتانعان ەربولدى اكەلدى. ول ەسىن جيماستان قايتىس بولدى. بىزدەر ەربول اعامىزدىڭ جاستىق جىگەرى مەن ەرلىگىن ماڭگى ەسىمىزدى ساقتاپ، ارۋاعىنا باس يەمىز.
(اقگۇل ەربول سىپاتايەۆتى اناسىنىڭ جوقتاۋى)
ءالدي-الدي، اق كوكەم،
جەر بەسىككە جات كوكەم،
اياماعان قىرشىنىڭ،
زامان بەتى قاتتى ەكەن.
كىمنەن بولدى اجالىڭ،
كىمنەن بولدى ازابىڭ،
ەزىلگەن مىنا باۋىرىمدى
قالاي عانا جازامىن،
التىن باۋلى اق سۇڭقار
ەندى قايتىپ كەلەر مە؟!
ماڭگى شوككەن قارا نار،
ەندى قايتىپ تۇرار ما؟!
شەيىت بولعان كوكەشىم،
باسىن ماعان بۇرار ما؟!
جوقتاۋ بولدى بار جىرىم،
جوقتاۋ بولدى بار ءانىم،
وسى بولدى تاعدىرىڭ،
ەلىڭ ىزدەپ جاتقاندا،
تاۋبە دەيمىن، قاراعىم،
تاۋبە دەيمىن، قاراعىم!
انار: (قايراتتىڭ ءومىر جولى تۋرالى سلايدتار ءجۇرىپ جاتادى)
قايرات رىسقۇلبەكوۆ جامبىل وبلىسى، مويىنقۇم اۋدانىندا، بىرلىك اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1982 جىلى ول الماتى ساۋلەت قۇرىلىس ينستيتۋتىنا تۇسەدى. سول جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ونى «ساۆيسكييدى ولتىرگەن قىلمىسكەر» دەپ جالا جاۋىپ «اسا ءقاۋىپتى قىلمىسكەرلەر يزولياتورىندا» ۇستادى.
تەرگەۋشى ميليسيالارعا: ايىپتالۋشى قايرات رىسقۇلبەكوۆتى الىپ كەلىڭدەر.
قايرات: ەرلىك
(قايعىرعان مۋزىكا ءجۇرىپ تۇرادى)
اقتىق ءسوزى:
بىرىنشىدەن مەن انامدى ساعىندىم،
ەكىنشىدەن بۇل قۇدايعا نە قىلدىم
بوستاندىقتا ەركىن جۇرگەن جان ەدىم
ەندى مىنە اباقتىعا جابىلدىم،
اكەتاي اۋ پايعامبارداي جاسىڭ بار
تۋا بەرمەس ءسىز سەكىلدى اسىلدار
قارتايعاندا جۇرەگىڭىزدى جارالاپ،
كەسىر بولدى اي ءبىز سەكىلدى ماسىلدار.
اينالايىن، قارىنداسىم، قاراعىم،
قولدا كىسەن، مەن ايداۋعا بارامىن.
قايعى شەگىپ، ازاپ تارتقان اعاڭدى،
ايتشى جانىم، قانداي جانعا بالادىڭ.
اينالايىن، ىنىشەگىم، قۇلىنىم،
سەنى ويلاسام ۇزىلەدى جۇلىنىم.
سەنىڭ ەركە اق ءجۇزىڭدى كورە الماي،
كۇنادان تازا باسىم بار،
21-دە جاسىم بار.
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار
الام دەسەڭ الىڭدار!
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار،
ەركەك توقتى قۇرباندىق
اتام دەسەڭ اتىڭدار!
مەن نە ەتەرمىن، نە ەتەرمىن،
مەن كەلمەسكە كەتەرمىن.
كورمەگەن حوش بول، تاڭدارىم،
كورە الماي مەن وتەرمىن.
1-جۇرگىزۋشى: نياز وسىدان كەيىن جاستايىنان قىرشىن كەتكەن قايرات سياقتى اعامىزدا 21 جاسىندا قازا تاپتى.
ايگەرىم: قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اناسىنىڭ جوقتاۋى:
جەلتوقساننىڭ شىدادىڭ
تولعاعىنا، قاراعىم.
ارمان، ارمان، ارمان كوپ...
ايتىلار تەڭەۋ قالعان جوق
قىسقا عۇمىر سۇرسەڭ دە،
تاڭ قالدىرعان قاراعىم!
الاتاۋعا ابيىر،
الىپ بەرگەن قاراعىم!
ەرلىك جولىن حالقىڭا
سالىپ بەرگەن قاراعىم!
قازاعىڭ، قايرات، ەل بولار
التى الاش باسى بىرىگىپ،
قايتەيىن، بالام، ءعارىپ بوپ،
جاتقان جەرىن جارىق بوپ،
باقۇل بول، باقۇل، ءاي، كوكەم،
تاۋبە، تاۋبە، تاۋبە ەتەم!
(قارا باۋىر قاسقالداق ءانى)
2-جۇرگىزۋشى: جىبەك مىنە، وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن ۇلتجاندى اعا-اپالارىمىزدىڭ ارقاسىندا ەگەمەندى ەل بولۋعا قول جەتكىزدىك. ۇلتجاندى اپايلارىمىزدىڭ ءبىرى ەگەمەندىگىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن بەيعانوۆا باقىت اپايىمىزعا ءسوز بەرسەك. (باقىت اپاي سويلەيدى. سۇراق قويامىز)
- الاڭعا شىققاننان كەيىن، بولىپ جاتقان جايتتاردى كورگەن كەزىڭىزدە بۇل جەرگە كەلگەنىڭىزگە وكىندىڭىز بە؟
- سول كەزدە ءسىز الاڭعا شىققاندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىڭ اڭساپ شىققان جاستاردىڭ ءبىرى بولدىڭىز، ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العانىن ەستىگەن كەزدە قانداي سەزىم دە بولدىڭىز؟
- الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ەڭ نەگىزگى ارمانى ورىندالدى، ياعني ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى، ەندىگى ارمانىڭىز نە؟
جىبەك: مىنە، جەلتوقسان وقيعاسىنان بەرى دە، بىرنەشە جىل ءوتتى. جەلتوقسان وقيعاسى – ەگەمەندىكتىڭ باستاۋى بولدى، قازاق ەلى بوستاندىق الدى. تاۋەلسىزدىك اكتىنىڭ قابىلدانۋى مەن قاتار كەلگەن جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 5 جىلدىعى، ياعني، 1991 – جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا سول قاندى الاندا اتاپ ءوتىلدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى» - تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭى جاريالاندى. بۇل ەلىمىزدىڭ ەشكىمگە تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت ەكەندىگىن دۇنيە جۇزىنە ايگىلەگەن اسا قاجەتتى قۇجات. وسى كۇننەن باستاپ ەلىمىز ەشكىمگە جالتاقتاماي، ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
وسى باقىت ءۇشىن، ءبىز بارشامىز تاۋبە دەيمىز، وسى جولدا ءبىلىمىمىز بەن بىلىگىمىزدى، قايراتىمىز بەن قابىلەتىمىزدى، قاجەت بولسا، جانىمىز بەن قانىمىزدى اياماي جۇمسايمىز.
2 جۇرگىزۋشى: تاۋەلسىزبىن، تاۋەلسىزبىن مەن بۇگىن،
كەلدى، مىنە ازاتتىعىم، تەڭدىگىم،
بوستاندىقتا بايلىعىم مەن ەندىگىم
شەشىل ەندى، شەمەن بولعان شەرلى ءۇنىم.
قارسى قاراپ قاتال مىناۋ زامانعا،
اينالدىق ءبىز قايتپاس قايسار قامالعا،
الدى بۇگىن تاۋەلسىزدىك تاۋ تاسىم
ورمان، كولىم، وزەندەرىم، دالام دا!
تاڭىم مەنىڭ، قانىم مەنىڭ تاۋەلسىز،
وتكىزبەيىك بىزدە بۇل كۇندى اۋەنسىز!
دەي كەلە سىنىپتاسىمىز اقگۇل ەلىنە، جەرىنە، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋىنداعان ولەڭىن وقيدى.
مۋكاشيەۆ س. «مەنىڭ قازاقستانىم» - ءانىن شىرقايمىز.
بارشاڭىزدى تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن تاعى دا، شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن نۇرلى وتانىمىز – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باعى جانىپ، ابىرويى ارتا بەرسىن.
You Might Also Like
-
قىزىلوردا قالاسى№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:ءالجانوۆا روزا زەينۋللا قىزى
