جەردى ايالايىق (تاربيە ساعاتى)
تاربيە ساعاتتىڭ تاقىرىبى: “جەردى ايالايىق”
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى جەردىڭ ءقادىرىن، بايلىعىن باعالاي بىلۋگە، تۋعان تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قامقورلىق، جاناشىرلىق سەزىمگە باۋلۋ.
سايىس - ساباق تۇرىندە وتكىزىلگەندىكتەن، ەكولوگيالىق كارتا، ەكولوگيالىق گازەتتەر، كيىز ءۇي، قامشى، جالبىز، ءتۇرلى تاستار كورنەكىلىككە پايدالانىلدى.
جەر – انا. /دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ، كۇي تارتىلىپ تۇردى/. و، مەنىڭ پەرزەنتتەرىم! مەنىڭ قويىنىم كەڭ. سەندەردى ءار ۋاقىتتا مەيىرىمدى قۇشاعىما الامىن. مەنىڭ سايالى باعىمدى، مولدىرەگەن تازا كىرشىكسىز وزەن – كولدەرىمدى، سيقىرلى سازدى ءۇندى قۇستارىمدى، جالپى تابيعات اتاۋلىنى ايالاپ، سۇيىڭدەر. بۇل كەيىنگى ۇرپاق، سەندەرگە امانات.
1 – باستاۋشى.
كەڭ دالام مەنىڭ، كەڭدىگىممەن كەرىلگەن،
تاۋ تاسىمەن تاباندى ەتىپ وسىرگەن.
شوپتەرى مەن گۇلدەرى، جۇپار ءيىسى اڭقىعان،
وزەندەرى مەن كولدەرى اناۋ، سارىارقانىڭ سازىنان جاراتىلعان.
(”سارىارقا” ءانى حورمەن ورىندالدى).
2 – باستاۋشى. جەر، جالپى تابيعات – كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس – مەكەنى، التىن ۇيا تال بەسىگى. بارشا ادامزات وكىلىنە اۋا، سۋ، جەر ورتاق. سوندىقتان جەردىڭ ءقادىرىن، بايلىعىن باعالاي ءبىلۋ، جالپى تابيعاتتى قورعاۋ – بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز. “جەردى ايالايىق” تاقىرىبىنداعى ءبىلىم سايىسى وسى مىندەتتى شەشۋگە باعىتتالادى.
سايىستىڭ ءتارتىبى بويىنشا قاتىسۋشىلاردى التى ادامنان 2 توپقا ءبولدىم: ۇلدار جانە قىزدار توبى. سۇراق قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعىنا جالپى بەرىلدى. قويىلعان سۇراقتارعا قاي توپ دايىن بولسا، سول توپ جاۋاپ بەرۋگە كەلىسىلدى. ءبىرىنشى سۇراققا ۇلدار توبى جاۋاپ بەردى.
1 سۇراق. حالقىمىزدىڭ تۇنعىش عالىمى كىم جانە ول كىسى تابيعات تۋرالى نە ايتقان؟
ۇلدار توبى. حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى بولىپ سانالاتىن عالىم، ەتنوگراف، زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ، ول كەزىندە بىلاي دەگەن ەكەن: “تابيعات پەن ادام! ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، تىرشىلىكتە ودان عاجاپ، ولاردان قۇپيا نە بار؟ قازاقتار دۇنيەگە ۇلكەن ءمان بەردى. تابيعاتتاعى كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەدى. وسى ايتىلعانداردى قۇرمەت تۇتۋ ادام بالاسىنا بايلىق پەن باقىت، قۇت اكەلەدى.”
2 سۇراق. بۇل ايتىلعانداردى پىسىقتاۋ ءۇشىن قانداي جىر جولدارىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى؟
قىزدار توبى.
قاسيەتتى ءسوز بەرەدى “كيە” دەگەن،
كيەلىگە جولاماس كۇيە دەگەن
ەڭ الدىمەن بۇل ءسوزدى سۇيەدى ەكەن.
ءتىرى نارسە – ءشوپ دەگەن، كوگال دەگەن
كوكتى جۇلسا، بولادى وبال دەگەن،
اتا – انامىز جىلانعا ۇيگە كىرگەن
اق ءسۇت قۇيىپ باسىنا، “جوعال” دەگەن.
3 سۇراق. حالىق تابيعاتتاعى وزدەرى قاستەرلەيتىن جەرلەردى قالاي اتاعان؟
ۇلدار توبى. حالىق تابيعاتتاعى قاستەرلەيتىن جەرلەردى “اۋليە بۇلاق”، “اۋليە اعاش” دەپ، قارلىعاش، اققۋ، ۇلار، ت. ب. قۇستار مەن جانۋارلاردى جاقسىلىقتىن جارشىسى، باقىتتىڭ باسشىسى، تىرشىلىكتىڭ يەسى دەپ ولاردىڭ ۇياسىن بۇزباۋعا، بالاپاندارىن جابىرلەپ، وزدەرىن ولتىرۋگە مۇلدەم رۇقسات ەتپەگەن، بالاپاندايتىن، تولدەيتىن كەزدەرىندە قۇستار مەن جابايى انداردى اۋلاۋعا تىيىم سالعان.
4 سۇراق. قورقىت اتانىڭ ارتىندا قالعان قانداي وسيەت سوزدەردى بىلەسىزدەر؟
قىزدار توبى. قورقىت اتانىڭ وسيەت سوزدەرىندە ايتىلاتىن “قارا تاۋلارىڭ قۇلاماسىن، سايالى اعاش سىنباسىن” دەگەن ۇعىمدار – اينالاداعىڭدى ايالاي ءبىل دەگەن اتالى ءسوز. “قاراعايدىڭ تۇبىنەن ءۇيىرىپ العان قوبىزىم” دەگەن ولەڭ جولدارىندا ۇلكەن ءمان بار.
5 سۇراق. قاشاعان اقىن ادام ومىرىندە ورماننىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن قالاي تولعاعان؟
ۇلدار توبى:
جانىڭ سايا تاباتىن
ورمان بولعان بۇل - اعاش،
قورىققاندا جالعىزعا
قورعان بولعان بۇل – اعاش،
نايزاسىنا باتىردىڭ
ساپ تا بولعان بۇل – اعاش،
كارىپ پەنەن قاستەرگە
قۋات بولعان بۇل – اعاش.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى جەردىڭ ءقادىرىن، بايلىعىن باعالاي بىلۋگە، تۋعان تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قامقورلىق، جاناشىرلىق سەزىمگە باۋلۋ.
سايىس - ساباق تۇرىندە وتكىزىلگەندىكتەن، ەكولوگيالىق كارتا، ەكولوگيالىق گازەتتەر، كيىز ءۇي، قامشى، جالبىز، ءتۇرلى تاستار كورنەكىلىككە پايدالانىلدى.
جەر – انا. /دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ، كۇي تارتىلىپ تۇردى/. و، مەنىڭ پەرزەنتتەرىم! مەنىڭ قويىنىم كەڭ. سەندەردى ءار ۋاقىتتا مەيىرىمدى قۇشاعىما الامىن. مەنىڭ سايالى باعىمدى، مولدىرەگەن تازا كىرشىكسىز وزەن – كولدەرىمدى، سيقىرلى سازدى ءۇندى قۇستارىمدى، جالپى تابيعات اتاۋلىنى ايالاپ، سۇيىڭدەر. بۇل كەيىنگى ۇرپاق، سەندەرگە امانات.
1 – باستاۋشى.
كەڭ دالام مەنىڭ، كەڭدىگىممەن كەرىلگەن،
تاۋ تاسىمەن تاباندى ەتىپ وسىرگەن.
شوپتەرى مەن گۇلدەرى، جۇپار ءيىسى اڭقىعان،
وزەندەرى مەن كولدەرى اناۋ، سارىارقانىڭ سازىنان جاراتىلعان.
(”سارىارقا” ءانى حورمەن ورىندالدى).
2 – باستاۋشى. جەر، جالپى تابيعات – كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قۇتتى قونىس – مەكەنى، التىن ۇيا تال بەسىگى. بارشا ادامزات وكىلىنە اۋا، سۋ، جەر ورتاق. سوندىقتان جەردىڭ ءقادىرىن، بايلىعىن باعالاي ءبىلۋ، جالپى تابيعاتتى قورعاۋ – بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز. “جەردى ايالايىق” تاقىرىبىنداعى ءبىلىم سايىسى وسى مىندەتتى شەشۋگە باعىتتالادى.
سايىستىڭ ءتارتىبى بويىنشا قاتىسۋشىلاردى التى ادامنان 2 توپقا ءبولدىم: ۇلدار جانە قىزدار توبى. سۇراق قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعىنا جالپى بەرىلدى. قويىلعان سۇراقتارعا قاي توپ دايىن بولسا، سول توپ جاۋاپ بەرۋگە كەلىسىلدى. ءبىرىنشى سۇراققا ۇلدار توبى جاۋاپ بەردى.
1 سۇراق. حالقىمىزدىڭ تۇنعىش عالىمى كىم جانە ول كىسى تابيعات تۋرالى نە ايتقان؟
ۇلدار توبى. حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى بولىپ سانالاتىن عالىم، ەتنوگراف، زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ، ول كەزىندە بىلاي دەگەن ەكەن: “تابيعات پەن ادام! ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، تىرشىلىكتە ودان عاجاپ، ولاردان قۇپيا نە بار؟ قازاقتار دۇنيەگە ۇلكەن ءمان بەردى. تابيعاتتاعى كەيبىر جانۋارلار مەن قۇستاردى، كوشپەلى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى كيەلى دەپ قاستەرلەدى. وسى ايتىلعانداردى قۇرمەت تۇتۋ ادام بالاسىنا بايلىق پەن باقىت، قۇت اكەلەدى.”
2 سۇراق. بۇل ايتىلعانداردى پىسىقتاۋ ءۇشىن قانداي جىر جولدارىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى؟
قىزدار توبى.
قاسيەتتى ءسوز بەرەدى “كيە” دەگەن،
كيەلىگە جولاماس كۇيە دەگەن
ەڭ الدىمەن بۇل ءسوزدى سۇيەدى ەكەن.
ءتىرى نارسە – ءشوپ دەگەن، كوگال دەگەن
كوكتى جۇلسا، بولادى وبال دەگەن،
اتا – انامىز جىلانعا ۇيگە كىرگەن
اق ءسۇت قۇيىپ باسىنا، “جوعال” دەگەن.
3 سۇراق. حالىق تابيعاتتاعى وزدەرى قاستەرلەيتىن جەرلەردى قالاي اتاعان؟
ۇلدار توبى. حالىق تابيعاتتاعى قاستەرلەيتىن جەرلەردى “اۋليە بۇلاق”، “اۋليە اعاش” دەپ، قارلىعاش، اققۋ، ۇلار، ت. ب. قۇستار مەن جانۋارلاردى جاقسىلىقتىن جارشىسى، باقىتتىڭ باسشىسى، تىرشىلىكتىڭ يەسى دەپ ولاردىڭ ۇياسىن بۇزباۋعا، بالاپاندارىن جابىرلەپ، وزدەرىن ولتىرۋگە مۇلدەم رۇقسات ەتپەگەن، بالاپاندايتىن، تولدەيتىن كەزدەرىندە قۇستار مەن جابايى انداردى اۋلاۋعا تىيىم سالعان.
4 سۇراق. قورقىت اتانىڭ ارتىندا قالعان قانداي وسيەت سوزدەردى بىلەسىزدەر؟
قىزدار توبى. قورقىت اتانىڭ وسيەت سوزدەرىندە ايتىلاتىن “قارا تاۋلارىڭ قۇلاماسىن، سايالى اعاش سىنباسىن” دەگەن ۇعىمدار – اينالاداعىڭدى ايالاي ءبىل دەگەن اتالى ءسوز. “قاراعايدىڭ تۇبىنەن ءۇيىرىپ العان قوبىزىم” دەگەن ولەڭ جولدارىندا ۇلكەن ءمان بار.
5 سۇراق. قاشاعان اقىن ادام ومىرىندە ورماننىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن قالاي تولعاعان؟
ۇلدار توبى:
جانىڭ سايا تاباتىن
ورمان بولعان بۇل - اعاش،
قورىققاندا جالعىزعا
قورعان بولعان بۇل – اعاش،
نايزاسىنا باتىردىڭ
ساپ تا بولعان بۇل – اعاش،
كارىپ پەنەن قاستەرگە
قۋات بولعان بۇل – اعاش.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
