جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرىسى
تاپسىرما: جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرىسى
تاپسىرما ءماتىنى: ماگنيت ءورىسى - ەلەكترلى زاريادتالىپ، قوزعالىسقا تۇسكەن بولشەكتەردىڭ ءوزارا اسەرى سول ءورىس ارقىلى جۇزەگە اسادى. جەر ماگنيتيزمنىڭ تابيعاتى جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ ءبىر بولىگى 30% جەردىڭ قىرتىسى مەن قابىعىنداعى (مانتياداعى) تەمىر قوسىندىلارىنىڭ ماگنيتتەلۋ ەسەبىنەن، ال ەكىنشى بولىگى جەردىڭ مەتالل يادروسىنداعى ەلەكتر توگىنان پايدا بولۋىنان بولادى دەپ ەسەپتەسەك. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك ۆارياسيالارى زەرتتەۋ نە ءۇشىن قاجەت؟ ماگنيت اناماليالارى نەنىڭ سالدارىنان بولادى؟ يونوسفەرا ەلەكتر وتكىزگىش قابات جەر بەتىن نەدەن قورعايدى؟ ماگنيت داۋىلدارى نەدەن تۋىندايدى جانە جەر بەتىنە قانشالىقتى زيان اسەرىن تيگىزەدى؟ جەردىڭ ماگنيت ءورىسى بولماسا نە بولار ەدى؟ ماگنيت ءورىسىنىڭ تۇرمىستا، تەحنيكادا قولدانىستارىن كورسەت.
ا) زەرتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ترەك ءسوزدى انىقتا
ءا) كەرەكتى ماعلۇماتتاردى ىزدەپ، توپتاستىرىپ جيناقتاڭىز
ب) اناليز جانە سينتەز جاساڭىز
ۆ) زەرتتەۋ جۇمىسىن ۇلگىمەن سالىستىر
گ) قورىتىندى جاسا.
قور كوزى:
جاقىننان اسەر ەتۋ تەورياسى بويىنشا وتكىزگىشتەردىڭ بىرەۋىندەگى توك باسقا توكقا تىكەلەي اسەر ەتە المايدى. قوزعالماي تۇرعان ەلەكتر زاريادتارىن اينالا قورشاعان كەڭىستىكتە ەلەكتر ءورىسى پايدا بولاتىنى سياقتى، توكتىڭ اينالاسىنداعى كەڭىستىكتە ماگنيت ءورىسى پايدا بولادى.
وتكىزگىشتەردىڭ بىرىندەگى ەلەكتر توگى ءوز ماڭىندا ەكىنشى وتكىزگىشتەگى توكقا اسەر ەتەتىن ماگنيت ءورىسىن تۋدىرادى. ال ەكىنشى توك تۋدىرعان ماگنيت ءورىسى ءبىرىنشى توكقا اسەر ەتەدى.
ماگنيت ءورىسى دەگەنىمىز ماتەريانىڭ ءبىر ءتۇرى. ماگنيت ءورىسىنىڭ تاجىريبە جۇزىندە تاعايىندالعان نەگىزگى قاسيەتتەرى مىنالار:
1. ماگنيت ءورىسىن ەلەكتر توگى (قوزعالىسقا تۇسكەن زاريادتار) تۋدىرادى.
2. ماگنيت ءورىسى ەلەكتر توگىنا (قوزعالىسقا تۇسكەن زاريادتارعا) تيگىزەتىن اسەردەن بارىپ بايقالادى.
ماگنيت ءورىسى، ەلەكتر ءورىسى سياقتى، بىزگە تاۋەلسىز، ءبىزدىڭ ول تۋرالى بىلۋىمىزگە تاۋەلسىز ناقتىلى بار ەكەنى اقيقات.
م. ن. الەكسەيەۆ «فيزيكاعا قۇمار ورەنگە...»
ەجەلگى شەجىرەدە بۇدان 4000جىل بۇرىن قىتايدا ماگنيت ۇعىمى جونىندە جازىلعان. كەيىنىرەك ونى ماگنيتتى سۋدا ءجۇزىپ كەلە جاتقان قامىستارعا ورناتىپ ينديالىقتار، ارابتار، گرەكتەر پايدالانا باستاعان.
ءحىV عاسىردىڭ باس كەزىندە يتاليان فلاۆيي دجوييا شكالالى كومپاستى قولدانۋعا ۇسىندى. حريستوفور كولۋمب ماگنيت بۇرىلۋىنىڭ تۇراقتى بولىپ قالمايتىندىعىن، گەوگرافيالىق كوورديناتالاردىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستى وزگەرەتىندىگىن اشتى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن قايتا زەرتتەۋگە تۇرتكى بولدى. 1544 جىلى نەمىس گ. گراتمان ماگنيت ەڭكەيۋىن اشتى. ماگنيت ەڭكەيۋى دەپ، جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ماگنيت ءتىلىنىڭ گوريزونتال جازىقتىقتان جوعارى تومەن بۇرىلاتىن بۇرىشىن ايتادى. اعىلشىن ۆ. گيلبەرت 1600 جىلى جارىق كورگەن ءوزىنىڭ «ماگنيت حاقىندا» دەگەن كىتابىندا، ماگنيت رۋداسىنان جاسالعان شارمەن جانە كىشكەنتاي تەمىر تىلمەن جاسالعان تاجىريبەسىن بايانداعان. ۇزاق ۋاقىت بويى ادامدار ماگنيت تىلىنە تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ تارتۋ كۇشى اسەر ەتەدى دەپ تۇسىنگەن. گيلبەرت جەردىڭ ءوزى ۇلكەن ماگنيت قورتىندىعا كەلدى. ماگنيت ءورىسى بىرتە - بىرتە وزگەرەدى (عاسىرلىق وزگەرىس)، ونىڭ تاۋلىكتىك وزگەرىسى دە بار. م. ۆ. لومونوسوۆ 1759جىلعى «تەڭىز جولىنىڭ ۇلكەن دالدىگى...» دەگەن بايانداماسىندا جەر ماگنەتيزىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۇنەمى ماگنيتتىك باقىلاۋلار جۇرگىزىپ وتىراتىن تۇراقتى پۋنكتتەر (وبسەرۆاتوريالار) جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ كەرەكتىگىن ايتتى. 1785 جىلى فرانسۋز فيزيگى ش. كۋلوننىڭ ەڭبەگى جارىق كوردى، ول جەردى ماگنيت ءورىسىن تولىق ولشەۋدە، باعىتىن عانا ەمەس، ونىڭ كۇشىنىڭ سان ءمانىن دە انىقتاۋدا باستاما بولدى.
جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرۋىن زەرتتەۋدى ماگنيتولوگتار وتە سەزگىش پريبور – ۆاريومەتردىڭ كومەگىمەن جۇرگىزدى. كەيبىر زاتتار، مىسالى مىس، التىن، قاراتىكەن تۇز ت. ب ماگنيت ءورىسىنىڭ اسەرىنەن سول ورىسكە قاراما - قارسى ماگنيتتەلەدى. ونداي زاتتاردىڭ كەندەرى جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن ناشارلاتادى، ياعني تەرىس ماگنيتتىك اناماليا تۋدىرادى.
ماگنيت ءتىلىنىڭ تەربەلىستەرى كوپ بولعاندا كۇننەن - كۇنگە 15 - 20مين اۋىتقيدى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك ۆارياسيالارى دەپ اتايدى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك ۆارياسيالارى كۇننىڭ ساۋلە شىعارۋ اسەرىنەن بولادى.
جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ ءبىتىپ جانە كوسموس كەڭىستىگى ماگنيت ءورىسىنىڭ باستالاتىن شەكاراسى جەردەن 150 - 200 مىڭ كم الىستا.
جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك وزگەرىسى گەوگرافيالىق ەندىككە جانە جىل مەزگىلىنە بايلانىستى، ويتكەنى ولار جەر بەتىندەگى بەرىلگەن نۇكتەمەن سالىستىرعاندا كۇننىڭ قالاي ورنالاساتىندىعىنا قاراي انىقتالادى.
ماگنيت ءتىلى ۇنەمى تىنىش تۇرا بەرمەيدى، ازداپ تەربەلىپ تۇرادى. كەيبىر كۇندەرى ول «تولقىپ تۇرادى»: كەنەتتەن جانە ابايسىزدا ءدىر ەتە قالادى دا، ءبىر مەزەت تىنىشتالا قالادى، سونان گرادۋسقا جەتەدى. وسىلايشا بىرنەشە ساعاتقا، كەيدە بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى! ماگنتولوگتار ونداي كۇندەردى ۇيىتقۋ نەمەسە داۋىلدار كۇندەرى دەپ اتالادى. ماگنيت داۋىلدارى ۇلكەن زيان كەلتىردى؛ ولار راديوبايلانىس، ەلەكتر بايلانىس جەلىلەرىنە كۇشتى اسەر ەتەدى.
«فيزيكا ۆ شكولە» 1990، №6
جەر بەتىندەگى ماگنيت ءورىسى 1ملن جىلدا وزگەرەدى. بۇل پروسەستى باقىلاۋ قيىنعا تۇسەدى. فيليپين ارالدارىنداعى تەڭىز استىنداعى قالدىقتاردى زەرتتەۋدە 700مىڭ جىل بۇرىن جەردىڭ ماگنيت ءورىسى ءۇش مارتە ءوز باعىتىن اۋىستىرعانىن جانە ول ءۇش عاسىرعا عانا سوزىلعانىن كورسەتىپ وتىر. امەريكاندىق عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا 3مىڭ كم جەر استىندا يادرو مەن مانتيا اراسىندا تەمىر قوسپالارىنىڭ ۇلكەن قورى بار. وسىعان بايلانىستى جەر بەتىندەگى ماگنيت ءورىسى مەن جەر استى ماگنيت ورىستەرىنىڭ سالدارىنان ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرۋ باعىتىنا اسەر ەتەدى.
باسقا زەرتەۋشىلەردىڭ پايىمىنشا جەرگە تۇسكەن مەتەوريتتەر جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن اۋىتقۋىنا اكەلەدى....
كۇننىڭ شىعارعان ساۋلەلەرىنىڭ ءبىر بولىگى ۋلتراكۇلگىن ساۋلە. اتموسفەرانىڭ جوعارعى قاباتتارىنا وتكەن كەزدە ۋلتراكۇلگىن ساۋلە ونى يوندايدى، سونىڭ سالدارىنان جەر بەتىنەن100كم بيىكتىكتە ەلەكتر وتكىزگىش قابات - يونوسفەرا پايدا بولادى. كۇن مەن ايدىڭ اسەر ەتۋىنەن ول قاباتتا، تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا بولاتىن تاسۋ قوزعالىستارى سياقتى قوزعالىستار جاسالادى. ماگنيت ورىسىندە قوزعالۋشى وتكىزگىشتەردە ەلەكتر توگى پايدا بولاتىندىقتان، گەوماگنيتتىك ءورىس اسەرىنەن يونوسفەرادا ەلەكتر توگى پايدا بولادى. سونىمەن قاتار ەلەكتر توگىنىڭ ءوزى دە ماگنيت ءورىسىن تۋدىرادى. يونوسفەراداعى ەلەكتر توگتارىنىڭ ماگنيت ورىستەرى جەر بەتىندەگى ماگنيت ءتىلىن ۇنەمى تەربەلىپ تۇرۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
بۇيىم ىشىندەگى اقاۋدى - قۋىستى نەمەسە سىزاتتى تابۋ ءۇشىن ماگنيت دەفەكتوسكوپياسى ادىسىمەن انىقتاۋعا بولادى. كوپ مولشەردە تەمىرلەردى تاسىمالداۋعا ارنالعان ماگنيتتىك كراندار وندىرىستە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ماگنيت ءورىسى بولات بۇيىمداردى دۇرىس ورنالاستىرىپ سالۋعا مىسالى، شەگەلەردى رەتتەپ سالعاندا كومەكتەسەدى. ماگنيت پودشيپنيكتەر كونسترۋكتورلادىڭ ارمان ەتىپ جۇرگەن ۇيكەللىسىز يدەال پودشيپنيكتەرىنە جاقىن. «سوسەتە دە مەكانيك ماگنەتيك» فرانسۋز فيرماسى جاڭا تەحنولوگيامەن قوندىرعىلاردى ماگنيتتى پودشيپنيكتەرمەن شىعارۋدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ماگنيت ءورىسى ارقىلى قۇبىرلاردى جامان قوقىستاردان تازارتۋعا دا بولاتىنىن بىلگەن ءجون.
وقۋشىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدە الاتىن فۋنكسيونالدىق وقۋ ارەكەتى
تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشى:
1. ماگنيت ءورىسى قوزعالىستاعى زاريادتاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن؛
2. تاپسىرمانىڭ تىرەك ءسوزى «ماگنيت ءورىسى»، «جەردىڭ ماگنيت ءورىسى» ەكەنىن؛
3. جەر شارىنداعى ماگنيت ءورىسى اسپان الەمىمەن تىكەلەي بالانىستى بولاتىنىن؛
4. ماگنيت ءورىسىنىڭ قولدانىسى وندىرىستە كوپ ەكەنىن؛
5. ماگنيت ءورىسىنىڭ كوپ بولۋ سالدارىنان راديوتولقىندار، ەلەكتروماگنيتتىك قۇرىلعىلاردىڭ اۋىتقۋى بولاتىنىن؛
6. كوسموستىق بولشەكتەر اتموسفەرانىڭ يونيزاسياسىن كۇشەيتىپ، جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن اۋىتقىتادى دا ماگنيتتىك داۋىل، اناماليالاردىڭ سەبەپكەرى بولادى؛
7. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرىسى (باعىتى ) مىڭداعان، ميلليونداعان جىلداردا بولاتىنىن بىلەدى.
تاپسىرما ءماتىنى: ماگنيت ءورىسى - ەلەكترلى زاريادتالىپ، قوزعالىسقا تۇسكەن بولشەكتەردىڭ ءوزارا اسەرى سول ءورىس ارقىلى جۇزەگە اسادى. جەر ماگنيتيزمنىڭ تابيعاتى جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ ءبىر بولىگى 30% جەردىڭ قىرتىسى مەن قابىعىنداعى (مانتياداعى) تەمىر قوسىندىلارىنىڭ ماگنيتتەلۋ ەسەبىنەن، ال ەكىنشى بولىگى جەردىڭ مەتالل يادروسىنداعى ەلەكتر توگىنان پايدا بولۋىنان بولادى دەپ ەسەپتەسەك. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك ۆارياسيالارى زەرتتەۋ نە ءۇشىن قاجەت؟ ماگنيت اناماليالارى نەنىڭ سالدارىنان بولادى؟ يونوسفەرا ەلەكتر وتكىزگىش قابات جەر بەتىن نەدەن قورعايدى؟ ماگنيت داۋىلدارى نەدەن تۋىندايدى جانە جەر بەتىنە قانشالىقتى زيان اسەرىن تيگىزەدى؟ جەردىڭ ماگنيت ءورىسى بولماسا نە بولار ەدى؟ ماگنيت ءورىسىنىڭ تۇرمىستا، تەحنيكادا قولدانىستارىن كورسەت.
ا) زەرتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ترەك ءسوزدى انىقتا
ءا) كەرەكتى ماعلۇماتتاردى ىزدەپ، توپتاستىرىپ جيناقتاڭىز
ب) اناليز جانە سينتەز جاساڭىز
ۆ) زەرتتەۋ جۇمىسىن ۇلگىمەن سالىستىر
گ) قورىتىندى جاسا.
قور كوزى:
جاقىننان اسەر ەتۋ تەورياسى بويىنشا وتكىزگىشتەردىڭ بىرەۋىندەگى توك باسقا توكقا تىكەلەي اسەر ەتە المايدى. قوزعالماي تۇرعان ەلەكتر زاريادتارىن اينالا قورشاعان كەڭىستىكتە ەلەكتر ءورىسى پايدا بولاتىنى سياقتى، توكتىڭ اينالاسىنداعى كەڭىستىكتە ماگنيت ءورىسى پايدا بولادى.
وتكىزگىشتەردىڭ بىرىندەگى ەلەكتر توگى ءوز ماڭىندا ەكىنشى وتكىزگىشتەگى توكقا اسەر ەتەتىن ماگنيت ءورىسىن تۋدىرادى. ال ەكىنشى توك تۋدىرعان ماگنيت ءورىسى ءبىرىنشى توكقا اسەر ەتەدى.
ماگنيت ءورىسى دەگەنىمىز ماتەريانىڭ ءبىر ءتۇرى. ماگنيت ءورىسىنىڭ تاجىريبە جۇزىندە تاعايىندالعان نەگىزگى قاسيەتتەرى مىنالار:
1. ماگنيت ءورىسىن ەلەكتر توگى (قوزعالىسقا تۇسكەن زاريادتار) تۋدىرادى.
2. ماگنيت ءورىسى ەلەكتر توگىنا (قوزعالىسقا تۇسكەن زاريادتارعا) تيگىزەتىن اسەردەن بارىپ بايقالادى.
ماگنيت ءورىسى، ەلەكتر ءورىسى سياقتى، بىزگە تاۋەلسىز، ءبىزدىڭ ول تۋرالى بىلۋىمىزگە تاۋەلسىز ناقتىلى بار ەكەنى اقيقات.
م. ن. الەكسەيەۆ «فيزيكاعا قۇمار ورەنگە...»
ەجەلگى شەجىرەدە بۇدان 4000جىل بۇرىن قىتايدا ماگنيت ۇعىمى جونىندە جازىلعان. كەيىنىرەك ونى ماگنيتتى سۋدا ءجۇزىپ كەلە جاتقان قامىستارعا ورناتىپ ينديالىقتار، ارابتار، گرەكتەر پايدالانا باستاعان.
ءحىV عاسىردىڭ باس كەزىندە يتاليان فلاۆيي دجوييا شكالالى كومپاستى قولدانۋعا ۇسىندى. حريستوفور كولۋمب ماگنيت بۇرىلۋىنىڭ تۇراقتى بولىپ قالمايتىندىعىن، گەوگرافيالىق كوورديناتالاردىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستى وزگەرەتىندىگىن اشتى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن قايتا زەرتتەۋگە تۇرتكى بولدى. 1544 جىلى نەمىس گ. گراتمان ماگنيت ەڭكەيۋىن اشتى. ماگنيت ەڭكەيۋى دەپ، جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ماگنيت ءتىلىنىڭ گوريزونتال جازىقتىقتان جوعارى تومەن بۇرىلاتىن بۇرىشىن ايتادى. اعىلشىن ۆ. گيلبەرت 1600 جىلى جارىق كورگەن ءوزىنىڭ «ماگنيت حاقىندا» دەگەن كىتابىندا، ماگنيت رۋداسىنان جاسالعان شارمەن جانە كىشكەنتاي تەمىر تىلمەن جاسالعان تاجىريبەسىن بايانداعان. ۇزاق ۋاقىت بويى ادامدار ماگنيت تىلىنە تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ تارتۋ كۇشى اسەر ەتەدى دەپ تۇسىنگەن. گيلبەرت جەردىڭ ءوزى ۇلكەن ماگنيت قورتىندىعا كەلدى. ماگنيت ءورىسى بىرتە - بىرتە وزگەرەدى (عاسىرلىق وزگەرىس)، ونىڭ تاۋلىكتىك وزگەرىسى دە بار. م. ۆ. لومونوسوۆ 1759جىلعى «تەڭىز جولىنىڭ ۇلكەن دالدىگى...» دەگەن بايانداماسىندا جەر ماگنەتيزىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۇنەمى ماگنيتتىك باقىلاۋلار جۇرگىزىپ وتىراتىن تۇراقتى پۋنكتتەر (وبسەرۆاتوريالار) جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ كەرەكتىگىن ايتتى. 1785 جىلى فرانسۋز فيزيگى ش. كۋلوننىڭ ەڭبەگى جارىق كوردى، ول جەردى ماگنيت ءورىسىن تولىق ولشەۋدە، باعىتىن عانا ەمەس، ونىڭ كۇشىنىڭ سان ءمانىن دە انىقتاۋدا باستاما بولدى.
جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرۋىن زەرتتەۋدى ماگنيتولوگتار وتە سەزگىش پريبور – ۆاريومەتردىڭ كومەگىمەن جۇرگىزدى. كەيبىر زاتتار، مىسالى مىس، التىن، قاراتىكەن تۇز ت. ب ماگنيت ءورىسىنىڭ اسەرىنەن سول ورىسكە قاراما - قارسى ماگنيتتەلەدى. ونداي زاتتاردىڭ كەندەرى جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن ناشارلاتادى، ياعني تەرىس ماگنيتتىك اناماليا تۋدىرادى.
ماگنيت ءتىلىنىڭ تەربەلىستەرى كوپ بولعاندا كۇننەن - كۇنگە 15 - 20مين اۋىتقيدى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك ۆارياسيالارى دەپ اتايدى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك ۆارياسيالارى كۇننىڭ ساۋلە شىعارۋ اسەرىنەن بولادى.
جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ ءبىتىپ جانە كوسموس كەڭىستىگى ماگنيت ءورىسىنىڭ باستالاتىن شەكاراسى جەردەن 150 - 200 مىڭ كم الىستا.
جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ تاۋلىكتىك وزگەرىسى گەوگرافيالىق ەندىككە جانە جىل مەزگىلىنە بايلانىستى، ويتكەنى ولار جەر بەتىندەگى بەرىلگەن نۇكتەمەن سالىستىرعاندا كۇننىڭ قالاي ورنالاساتىندىعىنا قاراي انىقتالادى.
ماگنيت ءتىلى ۇنەمى تىنىش تۇرا بەرمەيدى، ازداپ تەربەلىپ تۇرادى. كەيبىر كۇندەرى ول «تولقىپ تۇرادى»: كەنەتتەن جانە ابايسىزدا ءدىر ەتە قالادى دا، ءبىر مەزەت تىنىشتالا قالادى، سونان گرادۋسقا جەتەدى. وسىلايشا بىرنەشە ساعاتقا، كەيدە بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى! ماگنتولوگتار ونداي كۇندەردى ۇيىتقۋ نەمەسە داۋىلدار كۇندەرى دەپ اتالادى. ماگنيت داۋىلدارى ۇلكەن زيان كەلتىردى؛ ولار راديوبايلانىس، ەلەكتر بايلانىس جەلىلەرىنە كۇشتى اسەر ەتەدى.
«فيزيكا ۆ شكولە» 1990، №6
جەر بەتىندەگى ماگنيت ءورىسى 1ملن جىلدا وزگەرەدى. بۇل پروسەستى باقىلاۋ قيىنعا تۇسەدى. فيليپين ارالدارىنداعى تەڭىز استىنداعى قالدىقتاردى زەرتتەۋدە 700مىڭ جىل بۇرىن جەردىڭ ماگنيت ءورىسى ءۇش مارتە ءوز باعىتىن اۋىستىرعانىن جانە ول ءۇش عاسىرعا عانا سوزىلعانىن كورسەتىپ وتىر. امەريكاندىق عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا 3مىڭ كم جەر استىندا يادرو مەن مانتيا اراسىندا تەمىر قوسپالارىنىڭ ۇلكەن قورى بار. وسىعان بايلانىستى جەر بەتىندەگى ماگنيت ءورىسى مەن جەر استى ماگنيت ورىستەرىنىڭ سالدارىنان ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرۋ باعىتىنا اسەر ەتەدى.
باسقا زەرتەۋشىلەردىڭ پايىمىنشا جەرگە تۇسكەن مەتەوريتتەر جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن اۋىتقۋىنا اكەلەدى....
كۇننىڭ شىعارعان ساۋلەلەرىنىڭ ءبىر بولىگى ۋلتراكۇلگىن ساۋلە. اتموسفەرانىڭ جوعارعى قاباتتارىنا وتكەن كەزدە ۋلتراكۇلگىن ساۋلە ونى يوندايدى، سونىڭ سالدارىنان جەر بەتىنەن100كم بيىكتىكتە ەلەكتر وتكىزگىش قابات - يونوسفەرا پايدا بولادى. كۇن مەن ايدىڭ اسەر ەتۋىنەن ول قاباتتا، تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا بولاتىن تاسۋ قوزعالىستارى سياقتى قوزعالىستار جاسالادى. ماگنيت ورىسىندە قوزعالۋشى وتكىزگىشتەردە ەلەكتر توگى پايدا بولاتىندىقتان، گەوماگنيتتىك ءورىس اسەرىنەن يونوسفەرادا ەلەكتر توگى پايدا بولادى. سونىمەن قاتار ەلەكتر توگىنىڭ ءوزى دە ماگنيت ءورىسىن تۋدىرادى. يونوسفەراداعى ەلەكتر توگتارىنىڭ ماگنيت ورىستەرى جەر بەتىندەگى ماگنيت ءتىلىن ۇنەمى تەربەلىپ تۇرۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
بۇيىم ىشىندەگى اقاۋدى - قۋىستى نەمەسە سىزاتتى تابۋ ءۇشىن ماگنيت دەفەكتوسكوپياسى ادىسىمەن انىقتاۋعا بولادى. كوپ مولشەردە تەمىرلەردى تاسىمالداۋعا ارنالعان ماگنيتتىك كراندار وندىرىستە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ماگنيت ءورىسى بولات بۇيىمداردى دۇرىس ورنالاستىرىپ سالۋعا مىسالى، شەگەلەردى رەتتەپ سالعاندا كومەكتەسەدى. ماگنيت پودشيپنيكتەر كونسترۋكتورلادىڭ ارمان ەتىپ جۇرگەن ۇيكەللىسىز يدەال پودشيپنيكتەرىنە جاقىن. «سوسەتە دە مەكانيك ماگنەتيك» فرانسۋز فيرماسى جاڭا تەحنولوگيامەن قوندىرعىلاردى ماگنيتتى پودشيپنيكتەرمەن شىعارۋدا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ماگنيت ءورىسى ارقىلى قۇبىرلاردى جامان قوقىستاردان تازارتۋعا دا بولاتىنىن بىلگەن ءجون.
وقۋشىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدە الاتىن فۋنكسيونالدىق وقۋ ارەكەتى
تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشى:
1. ماگنيت ءورىسى قوزعالىستاعى زاريادتاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن؛
2. تاپسىرمانىڭ تىرەك ءسوزى «ماگنيت ءورىسى»، «جەردىڭ ماگنيت ءورىسى» ەكەنىن؛
3. جەر شارىنداعى ماگنيت ءورىسى اسپان الەمىمەن تىكەلەي بالانىستى بولاتىنىن؛
4. ماگنيت ءورىسىنىڭ قولدانىسى وندىرىستە كوپ ەكەنىن؛
5. ماگنيت ءورىسىنىڭ كوپ بولۋ سالدارىنان راديوتولقىندار، ەلەكتروماگنيتتىك قۇرىلعىلاردىڭ اۋىتقۋى بولاتىنىن؛
6. كوسموستىق بولشەكتەر اتموسفەرانىڭ يونيزاسياسىن كۇشەيتىپ، جەردىڭ ماگنيت ءورىسىن اۋىتقىتادى دا ماگنيتتىك داۋىل، اناماليالاردىڭ سەبەپكەرى بولادى؛
7. جەردىڭ ماگنيت ءورىسىنىڭ وزگەرىسى (باعىتى ) مىڭداعان، ميلليونداعان جىلداردا بولاتىنىن بىلەدى.
You Might Also Like
-
- تەرموديناميكانىڭ ءى، ءىى باستامالارىنىڭ زاڭدىلىقتارىن، جىلۋ مولشەرىنىڭ شاماسىن، فيزيكالىق ماعىناسىن ءبىلۋ. ەسەپ شىعارۋداعى باستى فورمۋلالاردىڭ نەگىزىن، قولدانىسىن ءبىلۋ؛
-
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
