جارىق جىلدامدىعى. گيۋيگەنس ءپرينسيپى: جارىقتىڭ شاعىلۋ، سىنۋ زاڭى.
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
• بىلىمدىلىك؛ جارىق قۇبىلىستارىنىڭ جاڭا قاسيەتتەرىمەن تانىسۋ، جارىق جىلدامدىعىنىڭ استرونوميالىق، لابوراتوريالىق ادىستەرىن، سىنۋ، شاعىلۋ زاڭدارىن قالىپتاستىرۋ، سىنۋ زاڭى مەن فورمۋلاسىن ۇيرەتۋ، وقۋشىلاردىڭ ەكسپەريمەنتتىك داعدىلارىن دامىتۋدى جالعاستىرۋ، شاعىلۋ زاڭىن ءتۇسىنۋ، سىنۋ قۇبىلىسىنىڭ سحەمالىق سۋرەتىن سالا ءبىلۋ؛
• وقۋ ماتەريالىن تالداي ءبىلۋ داعدىسىن دامىتۋ؛ باقىلاۋ، سالىستىرۋ، وقىلعان قۇبىلىستار مەن فاكتىلەردى سالىستىرا ءبىلۋ، قورىتىندى جاساۋ.
• اقىلعا سالۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتۋ، ءوزى جانە توپ مۇشەسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الا بىلۋگە تاربيەلەۋ:
كورنەكىلىكتەر:
دياگنوستيكالىق كارتالار، سەمانتيكالىق كارتالار، كارتوچكالار
تاجريبەلەر:
1. ستاكانداعى سۋعا باتىرىلعان زاتتىڭ سىنۋى
2. تيىننىڭ «كوتەرىلۋى».
3. «ءۇش قاباتتى لينزا» تاجريبەسى
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ءادىس - ءتاسىلى: رەپرودۋكتيۆتىك، ءيلليۋستراتيۆتى - تۇسىندىرمەلى، پروبلەمالىق احۋال، دسوت - نىڭ ەلەمەنتتەرى، موت ەلەمەنتتەرى، پوت ەلەمەنتتەرى.
كورنەكىلىگى:
1. گەومەتريالىق وپتيكا قۇرالى (وپتيكالىق ديسك)؛
2. ومىردە كەزدەسەتىن سىنۋ قۇبىلىسىن كورسەتۋ (تارەلكا، سۋ، تيىن)؛
3. تەبەن ينەنىڭ ستاكانداعى سۋدا سىنۋىن كورcەتۋ؛
4. تاپسىرمالار جانە باعالاۋ كريتەريلەرى جازىلعان كارتوچكالار.
ساباق جوسپارى:
كەزەڭى ۇزاقتىعى، مين. وقىتۋ ءتۇرى مەن ءادىسى
ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن بەلسەندىرۋ، (اكتۋاليزاسيا) 10 جالپى سۇراق - جاۋاپ، كارتوچكامەن جەكە جۇمىس جاساۋ
ساباقتىڭ ماقساتىن قويۋ، جاڭا تاقىرىپتى اشۋ 5 سۋداعى تيىن قالاي كوتەرىلەدى؟...
بالا نەگە سۋ تۇبىندەگى تاستى كوزدەي المادى؟...
جاڭا ماتەريالدى يگەرۋ 25 ءمۇعالىمنىڭ اڭگىمەسى، وقۋشىلارمەن سۇقباتتاسۋ، تاجريبەلەر كورسەتۋ،
وقىلعان ماتەريالدى بەكىتۋ 20 تاقتادا ەسەپ شىعارىپ، ونىڭ كەزەڭدەرىن تالداۋ، توپتىق جۇمىس.
ساباقتى قورىتۋ 10 باعالاۋ، ۇيگە تاپسىرما، ت. ب حابارلامالار.
ءى. ۇيىمداستىرۋ
باعالاۋ جۇيەسىمەن تانىستىرادى. دياگنوستيكالىق كارتاعا ءوز فاميلياڭدى جاز. ساباق بولىمدەرىندەگى تاپسىرمانى ورىنداعان وقۋشى دياگنوستيكالىق كارتاعا وزىنە ءتيىستى ۇپايىن قويىپ وتىرادى. وقۋشىلارعا تاراتىلادى
دەڭگەيى ----- باعا ----- ۇپاي
جوعارى -----«5» ----21 - 42
جەتكىلىكتى --«4» ----10 - 20
اۋىتقۋ -----«3» --------2 - 9
تومەن ------«2» -------0 - 1
1. ءۇي تاپسىرماسىمەن جۇمىس.
جالپى سۇراقتار.
ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا زاڭىن كىم اشتى؟
ماگنيت اعىنىنىڭ ولشەم بىرلىگى؟
ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورىنىڭ ولشەم بىرلىگى؟
اينىمالى ەلەكتر توگى دەپ؟
لەنس ەرەجەسى؟
ەلەكتر ەنەرگياسىن قايدان الامىز؟
ترانسفورماتورلار نە ءۇشىن كەرەك؟
ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس
جاۋاپتارى: وقۋلىقتارى مەن داپتەرلەرىن دايىندايدى.
م. فارادەي
ۆەبەر
تەسلا
ۋاقىت بويىنشا ەقك - ءنىڭ وزگەرىسى
ەنەرگياسىنىڭ ساقتالۋ زاڭى
اەس، گەس، ت ب
كەرنەۋدى كۇشەيتىپ ازايتۋ ءۇشىن
ەلەكتر ءورىسى مەن ماگنيت ءورىسىنىڭ قوسىلىسى
بەرىلگەن سوزدەردەن ۇلى عۇلاما پيفاگوردىڭ ناقىل ءسوزىن شىعارۋ
تاڭەرتەڭ ويانىسىمەن «مەن نە ىستەۋگە ءتيىسپىن» دەپ، كەشقۇرىم ۇيىقتار الدىندا «مەن نە تىندىردىم» دەپ سۇرا. (پيفاگور)
«دۇنيە اتاۋلى تەپ-تەگىس ءمولدىر بولسا، كولەڭكە ورنىعادى قايدا بارىپ»
بۇل قاي اقىننىڭ ءسوزى؟
شاكارىم ولەڭ جولدارىنان فيزيكا عىلىمى ءومىر مەن پوەزيامەن تىعىز بايلانىستى
ءىى. جاڭا ساباق.
ءمۇعالىم: (پروبلەمالىق سيتۋاسيا)
بولمەدەگى شامدى جاققاندا بولمە قاشا ۋاقىتتا جارىقتالىنادى؟
(وقۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن ايتادى)
/تاقتاعا جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىن جازادى/
جارىق جىلدامدىعى، س — كەز كەلگەن ەلەكترماگنيتتىك تولقىننىڭ (ونىڭ ىشىندە جارىقتىڭ دا) بوس كەڭىستىكتەگى (ۆاكۋۋمداعى) تارالۋ جىلدامدىعى؛ ىرگەلى فيزيكا تۇراقتىلاردىڭ ءبىرى. ول كەز كەلگەن فيزيكا اسەردىڭ شەكتىك تارالۋ جىلدامدىعى ءارى ءبىر ساناق جۇيەسىنەن ەكىنشى ساناق جۇيەسىنە كوشكەندە [ينۆاريانت|ينۆاريانتتى بولادى. جارىق جىلدامدىعىنىڭ شاماسى ماتەريالدىق دەنەنىڭ ماسساسى مەن تولىق ەنەرگياسىن بايلانىستىرىپ تۇرادى. ساناق جۇيەسى وزگەرگەن كەزدە كوورديناتتى، جىلدامدىقتى جانە ۋاقىتتى تۇرلەندىرۋ جارىق جىلدامدىعى ارقىلى ورنەكتەلەدى جانە ول كوپتەگەن قاتىستاردىڭ قۇرامىنا ) ساۋلەنىڭ تۇرلىشەەنەدى. بەلگىلى ءبىر ورتاداعى جارىق جىلدامدىعى (س ) ءۇشىن تۇرلىشە ءمان قابىلدايتىن ورتانىڭ سىنۋ كورسەتكىشىنەجيىلىكتەرى ( ). بۇل تاۋەلدىلىك بەلگىلى ءبىر ورتاداعى)=c/n(((n) تاۋەلدى بولادى: س مونوحرومات ەمەس جارىقتىڭ توپتىق جىلدامدىعى سول جارىقتىڭ فازالىق جىلدامدىعىنان وزگەشە بولۋىنا اكەلەدى (ۆاكۋۋمداعى جارىق جىلدامدىعى ءۇشىن بۇل ەكى جىلدامدىقتىڭ شاماسى بىردەي). تاجىريبەدە بەلگىلى ءبىر ورتاداعى ) انىقتاعان كەزدە ءاردايىم (ارناۋلى كەيبىر جاعدايداجارىق جىلدامدىعىن (س بولماسا) توپتىق جىلدامدىقتى (نەمەسە سيگنال جىلدامدىعى نە ەنەرگيا جەتكىزۋ جىلدامدىعى دەپ اتالاتىن) ولشەيدى. جارىق جىلدامدىعىن تۇڭعىش رەت 1676 جىلى، يۋپيتەر سەرىكتەرىنىڭ تۇتىلۋلارى اراسىنداعى ۋاقىت ارالىعىنىڭ وزگەرۋى بويىنشا دات استرونومى و. ك. رەمەر ولشەدى (باقىلاۋ ناتيجەسىندە س=215000 كم/س بولدى). ونى 1728 جىلى جۇلدىزداردىڭ جارىق ابەرراسياسىن باقىلاۋ كەزىندە اعىلشىن استرونومى دج. برادلەي راستادى. كەيىن جارىق جىلدامدىعى جەر جاعدايىندا دا تاجىريبە جاسالىپ ولشەنە باستادى (مىس.، فرانسۋز فيزيگى ا. ي. ل. فيزو 1849 جىلى س= =313300 كم/س، فرانسۋز فيزيگى ج. ب. ل. فۋكو 1862 500 كم/س، امەريكان فيزيگىجىلى س=298000 ا. مايكەلسون 1926 4 كم/س ەكەندىگىن انىقتادى). جارىق كوزى رەتىندە لازەرلەردىجىلى س=299796 پايدالانىپ جۇرگىزىلگەن ولشەۋلەر ناتيجەسىندە جارىق جىلدامدىعىن ولشەۋ 0، 15 كم/س. قازىرگى كەزدە جارىقدالدىگى جوعارى كوتەرىلدى: س=299792، 5 1، 2 م/س ءمانىجىلدامدىعىنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءمانى ءۇشىن رەسمي تۇردە س=299792458 قابىلدانعان. [1]
• تار ماعىنادا – كورىنەتىن ساۋلە، ياعني جيىلىگى 7، 5 •1014 – 4، 0 • 1014گس ارالىعىنداعى ادام كوزى قابىلدايتىن ەلەكترماگنيتتىك تولقىن؛
• كەڭ ماعىناسىندا — قابىلداناتىن ساۋلەمەن بىرگە سپەكتردىڭ ۋلتراكۇلگىن جانە ينفراقىزىل ايماعىنداعى ساۋلەلەردى دە قامتيتىن وپتيكالىق ساۋلەنىڭ سينونيم
جارىق جىلدامدىعى، س' – كەز كەلگەن ەلەكترماگنيتتىك تولقىنداردىڭ (ونىڭ ىشىندە جارىقتىڭ دا) بوس كەڭىستىكتەگى (ۆاكۋۋمداعى) تارالۋ جىلدامدىعى؛ ىرگەلى فيزيكالىق تۇراقتىلاردىڭ ءبىرى. جارىق جىلدامدىعىنىڭ شاماسى ماتەريالدىق دەنەنىڭ ماسساسى مەن تولىق ەنەرگياسىن بايلانىستىرىپ تۇرادى. ساناق جۇيەسى وزگەرگەن كەزدە كوورديناتتى، جىلدامدىقتى جانە ۋاقىتتى تۇرلەندىرۋ جارىق جىلدامدىعى ارقىلى ورنەكتەلەدى. جارىق جىلدامدىعىن العاش رەت 1676 ج. يۋپيتەر سەرىكتەرىنىڭ تۇتىلۋلارى اراسىنداعى ۋاقىت ارالىعىنىڭ وزگەرۋى بويىنشا دات استرونومى ولە رەمەر ولشەدى (باقىلاۋ ناتيجەسىندە س=215000 كم/س بولدى). جارىق كوزى رەتىندە لازەرلەردى پايدالانىپ جۇرگىزگەن ولشەۋلەر ناتيجەسىندە جارىق جىلدامدىعىن ولشەۋ دالدىگى جوعارى كوتەرىلدى: س=299792، 5•0، 15 كم/س. قازىرگى كەزدە جارىق جىلدامدىعىنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءمانى ءۇشىن رەسمي تۇردە س=299792، 458•1، 2 م/س قابىلدانعان.
ستاكانداعى سۋعا ۇزىن تەبەن - ينەنى سالىپ، ونى سەنتردەن شەتكە قاراي جىلجىتا وتىرىپ سىنۋ قۇبىلىسىن كورسەتەدى. قانداي وزگەرىس/قۇبىلىس كوردىڭدەر؟ نەگە بولات ينە سۋ - اۋا شەكاراسىندا «سىنىپ» كورىنەدى؟
بۇگىنگى ساباعىمىزدا جارىق ساۋلەسىنىڭ اسا ءبىر قىزىقتى قاسيەتى جارىقتىڭ سىنۋى مەن مەن ونىڭ قولدانىلۋىن قاراستىرامىز.
تاجىريبە - 1. تارەلكە، سۋ، تيىنمەن جاسالاتىن تاجىريبەنى كورسەتۋ.
تارەلكەگە تيىن سالىپ قويىپ، وعان تيىن كورىنبەيتىندەي قىرىنان قاراپ تۇرىپ جايلاپ سۋ قۇيامىز. ازدان سوڭ تيىن كورىنەدى.
تىيىن نەگە «كوتەرىلدى»؟
2. بۇل تاجىريبەلەر ەكى ءتۇرلى ورتانىڭ شەكاراسىندا، ياعني سۋ - اۋا شەكاراسىندا جارىق ساۋلەسى تۇسكەندە ءبىر بولىگى شاعىلىپ، ال ءبىر بولىگى ەكىنشى ورتاعا وتەتىنىن جانە وتكەندە باعىتىن وزگەرتىنىن (سىناتىنىن) دالەلدەيدى.
وسى قۇبىلىستان قانداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى؟
جاۋاپ: ەكى ورتانى بولەتىن شەكارا ارقىلى وتكەندە، جارىقتىڭ تارالۋ باعىتىنىڭ وزگەرۋىن جارىقتىڭ سىنۋى دەيمىز.
سىنعان ساۋلە مەن ەكى ورتانى بولەتىن شەكاراعا ساۋلە تۇسكەن نۇكتەدەن تۇرعىزىلعان پەرپەنديكۋليار اراسىنداعى بۇرىش ( ) سىنۋ بۇرىشى دەپ اتالادى.
جارىق اۋدان شىنىعا وتكەندە سىنعان ساۋلە پەرپەنديكۋليارعا جاقىندايتىنىن تاجىريبەدەن كوردىك. بۇل سىنۋ بۇرىشى ءتۇسۋ بۇرىشىنان از ەكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار تۇسۋ بۇرىشىن سان ءمانىن (گرادۋس) سىنۋ بۇرىشىنىڭ سان مانىنە بولە وتىرىپ ولاردىڭ تۇراقتى ەكەنىنە نازار اۋدارامىز.
بۇدان قانداي تۇجىرىم ايتۋعا بولادى؟
جاۋاپ:
• تۇسكەن ساۋلە، سىنعان ساۋلە جانە ەكى ورتانى بولەتىن بەتكە ساۋلە تۇسكەن نۇكتەدەن تۇرعىزىلعان پەرپەنديكۋليار ءبىر جازىقتىقتا جاتادى.
• ءتۇسۋ بۇرىشى سينۋسىنىڭ سىنۋ بۇرىشى سينۋسىنا قاتىناسى ەكى ورتا ءۇشىن تۇراقتى شاما بولىپ تابىلادى، بۇل فورمۋلا مەن انىقتامانى سىنۋ زاڭى دەپ اتايدى.
بۇل زاڭدى سينەلۋس زاڭى دەپ تە اتايدى. ونى حVءىى عاسىردا (1621ج) ۆ سينەلۋس تۇجىرىمداعان. ال 1630 جىلى ر. دەكارت وعان تەوريالىق نەگىزدەمە جاساعان. فورمۋلاداعى n – سىندىرۋ كورسەتكىشى دەپ اتالادى.
سىندىرۋ كورسەتكىشى ءتۇسۋ ب بۇرىشىنا تاۋەلدى ەمەس جانە تەك ورتانىڭ وپتيكالىق تىعىزدىعىنا تاۋەلدى. زاتتىڭ اۋامەن سالىستىرعانداعى كورسەتكىشى «ابساليۋت سىندىرۋ كورسەتكىشى» دەپ اتالادى.
3. جارىق ساۋلەسى ۆاكۋۋمدا 300000 كم/س جىلدامدىقپەن تارايدى. جارىق 300000 كم/س كەم جىلدامدىقپەن تارالاتىن ورتا وپتيكالىق تىعىزدىعى جوعارى ورتا دەپ اتالادى.
جارىقتىڭ ءبىر ورتادان ەكىنشى ورتاعا وتكەندە سىنۋ سەبەبى ءارتۇرلى ورتادا جارىق جىلدامدىعىنىڭ تۇرلىشە بولاتىندىعىنان. ياعني، وپتيكالىق تىعىزدىعى جوعارى ورتادا جارىق جىلدامدىعى كەميدى. ورتانىڭ سىندىرۋ كورسەتكىشى وسى جىلدامدىقتىڭ نەشە ەسە كەميتىنىن كورسەتەدى.
سوندا بەرىلگەن ەكى ورتا ءۇشىن (اۋا – سۋ، اۋا – شىنى...) زاتتىڭ سىندىرۋ كورسەتكىشى فورمۋلاسىمەن دە انىقتالادى. س - جارىقتىڭ ۆاكۋۋمداعى جىلدامدىعى، v – ورتاداعى جىلدامدىعى، وندا ەكى فورمۋلانى بىرىكتىرىپ بىلاي جازۋعا بولادى.
وپتيكالىق ديسك كومەگىمەن وسى فورمۋلانىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزەتىن دەمونستراسيالار كورسەتۋ.
ءىىى. بەكىتۋ جۇمىسى. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن زاتتاردىڭ سىندىرۋ كورسەتكىشتەرى تاجىريبەدە انىقتالىپ جازىعان كەستەگە جازىلعان.
زاتتار اۋاعا قاتىستى سىندىرۋ كورسەتكىشى
سۋ
گليسەرين
الماس
مۇز
تۇز
كۆارس
لاعىل
قانت
شىنى سورتتارى 1. 33
1، 47؛ 2، 42؛ 1، 31؛1، 54؛ 1. 54؛ 1، 76؛ 1، 56؛ 1، 47 دو 2. 04
ەكى قاباتتى لينزا تاجىريبەسى.
ءارتۇرلى ءمولدىر زاتتار جارىق ساۋلەسىن تۇرلىشە سىندىرادى. ستاكانداعى سۋدىڭ بەتىنە كاستور مايىن (ول جوق بولسا باسقاشا ءمولدىر ماي) قالىڭدىعى 1سم بولاتىنداي ەتىپ قۇيامىز. ستاكانعا جاقسىلاپ جارىقتاندىرۋ كەرەك
ينە الىپ ونى ستاكاننىڭ ءدال ورتاسىنان مايعا باتىرامىز. ماي قاباتىنان وتكەن سوڭ ينە سۋعا دا 1سم – دەي ەنىپ تۇرۋى كەرەك. ەگەر ستاكاننىڭ بۇيىرىنەن قاراساق جۋاندىعى ءارتۇرلى ءبىر ءبۇتىن ينەنى كورەمىز: ينەنىڭ سۋعا باتىپ تۇرعان استىنعى بولىگى قولىمىزعا ۇستاپ تۇرعان ۇستىڭگى بولىگىنەن جۋانداۋ، ال، مايدا تۇرعان ورتاڭعى بولىگى بارىنەن جۋان بولىپ كورىنەدى
ينەنى ازداپ وڭعا – سولعا ستاكان شەتىنە قاراي قوزعاپ كورەمىز، سوندا ول كۇتپەگەن جەردەن ءۇش بولىككە «كەسىلىپ» كەتەدى؛ ينەنىڭ جوعارعى بولىگى مەن استىنعى بولىگى شەتكە قاراي ازداپ ىعىسسا، ورتاڭعى بولىگى تىپتەن ىعىسىپ كەتەدى...
ينەنى جىلجىتۋدى جالعاستىرامىز. سوندا مىنانى بايقايمىز: ورتاڭعى بولىك بارىنەن دە تەز ىعىسادى، ودان سوڭ استىنعى بولىك، ال ۇستىڭگى (اۋاداعى) بولىك ەڭ باياۋ جىلجيدى. ينە ۇشكە ءبولىنىپ كەتتى. (ارينە وپتيكالىق تۇرعىدان عانا)؟
پاراللەل شىنى پلاستينادان وتكەن جارىقتىڭ سىنۋ قۇبىلىسى
ءۇشبۇرىشتى شىنى پريزماعا بۇيىرىنەن تۇسكەن جارىقتىڭ سىنۋ قۇبىلىسى.
№1033(1096)
بەرىلگەنى:
D = 40سم = 0، 4م
= 450
n = 1. 33
Y =؟
بۇل ەسەپتى شىعارۋ ءۇشىن مىنا سۋرەتتى پايدالانامىز
شەشۋى:
سۋرەت ب/شا = جانە
= +
سوندا: وسىدان
=0. 4•tg45=0. 4•1=0. 4م=40سم،
سىندىرۋ كورسەتكىشىنىڭ فورمۋلاسى ب/شا:
وسىدان
arcsin0. 53 ≈ 320
تاعى دا سۋرەت بويىنشا:
وسىدان
y = 40 – x = 40 – 25 = 15سم
ج/بى: تاياق تاستان 15سم ارىراق تۇسەدى.
وقۋشىلار جاڭا ساباق بويىنشا توپتارعا
ءبولىنىپ دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ورىندايدى.
«جارىقتىڭ شاعىلۋ زاڭى» تاقىرىبىنا كارتوچكالار بويىنشا وزبەتىندىك جۇمىس ورىنداۋ.
تاپسىرمانىڭ مىسالدارى:
1 - توپ. كۇن ساۋلەسى جەر بەتىنە 300 بۇرىشپەن تۇسەدى. كۇن ساۋلەسىن قۇدىق تۇبىنە قاراي بۇرۋ ءۇشىن، جازىق اينانى ۆەرتيكالمەن قانداي بۇرىش جاساي باعىتتاۋ كەرەك؟
2 - توپ. ءبىر - بىرىنە 900 بۇرىشپەن ورنالاسقان ەكى ايناداعى نۇكتەلىك جارىق كوزىنىڭ كەسكىنىن سالىڭىز.
3 - توپ. قابىرعادا بيىكتىگى 1م اينا ىلىنگەن. اينانىڭ الدىندا 2م قاشىقتىقتا ادام تۇر. اينادان ارتقى قابىرعاعا دەيىن 4م. ارتقى قابىرعانىڭ اينادان كورىنىپ تۇرعان كەسكىنىنەن، ادامعا دەيىنگى قاشىقتىق قانشا؟
جاڭا ساباعىمىز تۇسىنۋگە وڭاي بولۋ ءۇشىن، الدىمەن بۇرىن وتكەن گەومەتريالىق وپتيكانىڭ نەگىزگى تۇسىنىكتەرىن جانە جارىقتىڭ شاعىلۋ زاڭىن ەسكە تۇسىرەيىك. تازا سۋعا قاراساق ءوز بەينەمىزدى كورۋگە بولادى، نەگە؟
جاۋاپتارى:
جارىقتىڭ ءتۇزۋ سىزىقپەن تارالۋ جانە شاعىلۋ قۇبىلىستارىن زەرتتەيدى.
جارىق ەنەرگياسى بويىمەن تارايتىن سىزىق جارىق ساۋلەسى د. ا.، جارىق ساۋلەسى مەن ءتۇسۋ نۇكتەسىنە تۇرعىزىلعان پەرپەنديكۋليار جاتقان جازىقتىق.
قاراما - قارسى باعىتىنان باسقا ايىرماشىلىعى جوق. مىس: ادامنىڭ جۇرەك تۇسى.
تاراتپا ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەيدى.
توركوز قاعازعا سىزىپ كورسەتەدى:
150
6م
بۇل سۋ بەتىنەن شاعىلۋ قۇبىلىسىنان بولادى. (تاپسىرمانى دۇرىس ورىنداعاندار وزدەرىڭە 2 ۇپاي جازىڭدار)
تاراۋعا بايلانىستى جۇمباقتار شەشىلەدى:
جارقىلدان سوڭ جاڭاعى
سۋعا بوكتى بار الىپ.
كوكتە ءتۇرلى جولاقتى،
ورنەك تۇردى عالامات (كەمپىرقوساق)
كۇندىز قاسىڭنان قالمايدى،
ءبىراق، ەشكىم ۇستاي المايدى.
قورقاق پا؟ قاراڭعىعا بارمايدى. (كولەڭكە)
الپىس كىسى اياقتاستى،
ەرتە تۇرىپ تاياقتاستى. (كىرپىك)
حابار العان الىستان
ەكى ءورىس تابىسقان (ەلەكتروماگنيتتىك تولقىن).
ءىV. وقۋشىلاردى ساباققا قاتىسۋ كارتاسى ب/شا باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: §67. №29جات. جانە رىم. №1022، 1023
سەمانتيكالىق كارتا.
سۇراق پەن دۇرىس جاۋاپتىڭ قيىلىسىنا «+» تاڭباسىن قويىڭىز. (ەكى سۇراقتىڭ جاۋابى بىرەۋ بولۋى مۇمكىن)
№ سۇراق شاعىلۋ سىنۋ شاعىلۋ زاڭى سىنۋ ساڭى سىندىرۋ كورسەتكىش
1. بۇل نەنىڭ فورمۋلاسى؟
2 كول بەتىنەن كۇن كورىنىپ تۇر. بۇل قانداي قۇبىلىس؟
3. بۇل نەنىڭ فورمۋلاسى؟- ءتۇسۋ، - شاعىلۋ بۇرىشى
4. سۋداعى بالىقتار ۇلكەن بولىپ كورىنەدى. بۇل قانداي قۇبىلىستى كورسەتەدى؟
5. ۆاكۋۋمداعى جارىق جىلدامدىعىنىڭ ورتاداعى جارىق جىلدامدىعىنا قاتىناسىنا تەڭ تۇراقتى شاما:
6. بۇل قاي زاڭنىڭ فورمۋلاسى؟
7. بۇل نەنىڭ فورمۋلاسى؟
كەستەنىڭ ەكى باعانىن تولتىرىڭىز، ءۇشىنشى باعاندى ۇيدەن تولتىرىپ، كەلەسى ساباققا اكەلەسىز..
توك كوزدەرى
№ شاعىلۋ قۇبىلىسىنا ءۇش مىسال كەلتىر سىنۋ قۇبىلىسىنا ءۇش مىسال كەلتىر
قولدانۋ
مىنا كەستە بويىنشا ەسەپتەردى شىعارىڭىز.
№
n قانداي زات؟
1 450 270
2 45 الماس
3 300 1، 56
• بىلىمدىلىك؛ جارىق قۇبىلىستارىنىڭ جاڭا قاسيەتتەرىمەن تانىسۋ، جارىق جىلدامدىعىنىڭ استرونوميالىق، لابوراتوريالىق ادىستەرىن، سىنۋ، شاعىلۋ زاڭدارىن قالىپتاستىرۋ، سىنۋ زاڭى مەن فورمۋلاسىن ۇيرەتۋ، وقۋشىلاردىڭ ەكسپەريمەنتتىك داعدىلارىن دامىتۋدى جالعاستىرۋ، شاعىلۋ زاڭىن ءتۇسىنۋ، سىنۋ قۇبىلىسىنىڭ سحەمالىق سۋرەتىن سالا ءبىلۋ؛
• وقۋ ماتەريالىن تالداي ءبىلۋ داعدىسىن دامىتۋ؛ باقىلاۋ، سالىستىرۋ، وقىلعان قۇبىلىستار مەن فاكتىلەردى سالىستىرا ءبىلۋ، قورىتىندى جاساۋ.
• اقىلعا سالۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتۋ، ءوزى جانە توپ مۇشەسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الا بىلۋگە تاربيەلەۋ:
كورنەكىلىكتەر:
دياگنوستيكالىق كارتالار، سەمانتيكالىق كارتالار، كارتوچكالار
تاجريبەلەر:
1. ستاكانداعى سۋعا باتىرىلعان زاتتىڭ سىنۋى
2. تيىننىڭ «كوتەرىلۋى».
3. «ءۇش قاباتتى لينزا» تاجريبەسى
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ءادىس - ءتاسىلى: رەپرودۋكتيۆتىك، ءيلليۋستراتيۆتى - تۇسىندىرمەلى، پروبلەمالىق احۋال، دسوت - نىڭ ەلەمەنتتەرى، موت ەلەمەنتتەرى، پوت ەلەمەنتتەرى.
كورنەكىلىگى:
1. گەومەتريالىق وپتيكا قۇرالى (وپتيكالىق ديسك)؛
2. ومىردە كەزدەسەتىن سىنۋ قۇبىلىسىن كورسەتۋ (تارەلكا، سۋ، تيىن)؛
3. تەبەن ينەنىڭ ستاكانداعى سۋدا سىنۋىن كورcەتۋ؛
4. تاپسىرمالار جانە باعالاۋ كريتەريلەرى جازىلعان كارتوچكالار.
ساباق جوسپارى:
كەزەڭى ۇزاقتىعى، مين. وقىتۋ ءتۇرى مەن ءادىسى
ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن بەلسەندىرۋ، (اكتۋاليزاسيا) 10 جالپى سۇراق - جاۋاپ، كارتوچكامەن جەكە جۇمىس جاساۋ
ساباقتىڭ ماقساتىن قويۋ، جاڭا تاقىرىپتى اشۋ 5 سۋداعى تيىن قالاي كوتەرىلەدى؟...
بالا نەگە سۋ تۇبىندەگى تاستى كوزدەي المادى؟...
جاڭا ماتەريالدى يگەرۋ 25 ءمۇعالىمنىڭ اڭگىمەسى، وقۋشىلارمەن سۇقباتتاسۋ، تاجريبەلەر كورسەتۋ،
وقىلعان ماتەريالدى بەكىتۋ 20 تاقتادا ەسەپ شىعارىپ، ونىڭ كەزەڭدەرىن تالداۋ، توپتىق جۇمىس.
ساباقتى قورىتۋ 10 باعالاۋ، ۇيگە تاپسىرما، ت. ب حابارلامالار.
ءى. ۇيىمداستىرۋ
باعالاۋ جۇيەسىمەن تانىستىرادى. دياگنوستيكالىق كارتاعا ءوز فاميلياڭدى جاز. ساباق بولىمدەرىندەگى تاپسىرمانى ورىنداعان وقۋشى دياگنوستيكالىق كارتاعا وزىنە ءتيىستى ۇپايىن قويىپ وتىرادى. وقۋشىلارعا تاراتىلادى
دەڭگەيى ----- باعا ----- ۇپاي
جوعارى -----«5» ----21 - 42
جەتكىلىكتى --«4» ----10 - 20
اۋىتقۋ -----«3» --------2 - 9
تومەن ------«2» -------0 - 1
1. ءۇي تاپسىرماسىمەن جۇمىس.
جالپى سۇراقتار.
ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا زاڭىن كىم اشتى؟
ماگنيت اعىنىنىڭ ولشەم بىرلىگى؟
ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورىنىڭ ولشەم بىرلىگى؟
اينىمالى ەلەكتر توگى دەپ؟
لەنس ەرەجەسى؟
ەلەكتر ەنەرگياسىن قايدان الامىز؟
ترانسفورماتورلار نە ءۇشىن كەرەك؟
ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس
جاۋاپتارى: وقۋلىقتارى مەن داپتەرلەرىن دايىندايدى.
م. فارادەي
ۆەبەر
تەسلا
ۋاقىت بويىنشا ەقك - ءنىڭ وزگەرىسى
ەنەرگياسىنىڭ ساقتالۋ زاڭى
اەس، گەس، ت ب
كەرنەۋدى كۇشەيتىپ ازايتۋ ءۇشىن
ەلەكتر ءورىسى مەن ماگنيت ءورىسىنىڭ قوسىلىسى
بەرىلگەن سوزدەردەن ۇلى عۇلاما پيفاگوردىڭ ناقىل ءسوزىن شىعارۋ
تاڭەرتەڭ ويانىسىمەن «مەن نە ىستەۋگە ءتيىسپىن» دەپ، كەشقۇرىم ۇيىقتار الدىندا «مەن نە تىندىردىم» دەپ سۇرا. (پيفاگور)
«دۇنيە اتاۋلى تەپ-تەگىس ءمولدىر بولسا، كولەڭكە ورنىعادى قايدا بارىپ»
بۇل قاي اقىننىڭ ءسوزى؟
شاكارىم ولەڭ جولدارىنان فيزيكا عىلىمى ءومىر مەن پوەزيامەن تىعىز بايلانىستى
ءىى. جاڭا ساباق.
ءمۇعالىم: (پروبلەمالىق سيتۋاسيا)
بولمەدەگى شامدى جاققاندا بولمە قاشا ۋاقىتتا جارىقتالىنادى؟
(وقۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن ايتادى)
/تاقتاعا جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىن جازادى/
جارىق جىلدامدىعى، س — كەز كەلگەن ەلەكترماگنيتتىك تولقىننىڭ (ونىڭ ىشىندە جارىقتىڭ دا) بوس كەڭىستىكتەگى (ۆاكۋۋمداعى) تارالۋ جىلدامدىعى؛ ىرگەلى فيزيكا تۇراقتىلاردىڭ ءبىرى. ول كەز كەلگەن فيزيكا اسەردىڭ شەكتىك تارالۋ جىلدامدىعى ءارى ءبىر ساناق جۇيەسىنەن ەكىنشى ساناق جۇيەسىنە كوشكەندە [ينۆاريانت|ينۆاريانتتى بولادى. جارىق جىلدامدىعىنىڭ شاماسى ماتەريالدىق دەنەنىڭ ماسساسى مەن تولىق ەنەرگياسىن بايلانىستىرىپ تۇرادى. ساناق جۇيەسى وزگەرگەن كەزدە كوورديناتتى، جىلدامدىقتى جانە ۋاقىتتى تۇرلەندىرۋ جارىق جىلدامدىعى ارقىلى ورنەكتەلەدى جانە ول كوپتەگەن قاتىستاردىڭ قۇرامىنا ) ساۋلەنىڭ تۇرلىشەەنەدى. بەلگىلى ءبىر ورتاداعى جارىق جىلدامدىعى (س ) ءۇشىن تۇرلىشە ءمان قابىلدايتىن ورتانىڭ سىنۋ كورسەتكىشىنەجيىلىكتەرى ( ). بۇل تاۋەلدىلىك بەلگىلى ءبىر ورتاداعى)=c/n(((n) تاۋەلدى بولادى: س مونوحرومات ەمەس جارىقتىڭ توپتىق جىلدامدىعى سول جارىقتىڭ فازالىق جىلدامدىعىنان وزگەشە بولۋىنا اكەلەدى (ۆاكۋۋمداعى جارىق جىلدامدىعى ءۇشىن بۇل ەكى جىلدامدىقتىڭ شاماسى بىردەي). تاجىريبەدە بەلگىلى ءبىر ورتاداعى ) انىقتاعان كەزدە ءاردايىم (ارناۋلى كەيبىر جاعدايداجارىق جىلدامدىعىن (س بولماسا) توپتىق جىلدامدىقتى (نەمەسە سيگنال جىلدامدىعى نە ەنەرگيا جەتكىزۋ جىلدامدىعى دەپ اتالاتىن) ولشەيدى. جارىق جىلدامدىعىن تۇڭعىش رەت 1676 جىلى، يۋپيتەر سەرىكتەرىنىڭ تۇتىلۋلارى اراسىنداعى ۋاقىت ارالىعىنىڭ وزگەرۋى بويىنشا دات استرونومى و. ك. رەمەر ولشەدى (باقىلاۋ ناتيجەسىندە س=215000 كم/س بولدى). ونى 1728 جىلى جۇلدىزداردىڭ جارىق ابەرراسياسىن باقىلاۋ كەزىندە اعىلشىن استرونومى دج. برادلەي راستادى. كەيىن جارىق جىلدامدىعى جەر جاعدايىندا دا تاجىريبە جاسالىپ ولشەنە باستادى (مىس.، فرانسۋز فيزيگى ا. ي. ل. فيزو 1849 جىلى س= =313300 كم/س، فرانسۋز فيزيگى ج. ب. ل. فۋكو 1862 500 كم/س، امەريكان فيزيگىجىلى س=298000 ا. مايكەلسون 1926 4 كم/س ەكەندىگىن انىقتادى). جارىق كوزى رەتىندە لازەرلەردىجىلى س=299796 پايدالانىپ جۇرگىزىلگەن ولشەۋلەر ناتيجەسىندە جارىق جىلدامدىعىن ولشەۋ 0، 15 كم/س. قازىرگى كەزدە جارىقدالدىگى جوعارى كوتەرىلدى: س=299792، 5 1، 2 م/س ءمانىجىلدامدىعىنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءمانى ءۇشىن رەسمي تۇردە س=299792458 قابىلدانعان. [1]
• تار ماعىنادا – كورىنەتىن ساۋلە، ياعني جيىلىگى 7، 5 •1014 – 4، 0 • 1014گس ارالىعىنداعى ادام كوزى قابىلدايتىن ەلەكترماگنيتتىك تولقىن؛
• كەڭ ماعىناسىندا — قابىلداناتىن ساۋلەمەن بىرگە سپەكتردىڭ ۋلتراكۇلگىن جانە ينفراقىزىل ايماعىنداعى ساۋلەلەردى دە قامتيتىن وپتيكالىق ساۋلەنىڭ سينونيم
جارىق جىلدامدىعى، س' – كەز كەلگەن ەلەكترماگنيتتىك تولقىنداردىڭ (ونىڭ ىشىندە جارىقتىڭ دا) بوس كەڭىستىكتەگى (ۆاكۋۋمداعى) تارالۋ جىلدامدىعى؛ ىرگەلى فيزيكالىق تۇراقتىلاردىڭ ءبىرى. جارىق جىلدامدىعىنىڭ شاماسى ماتەريالدىق دەنەنىڭ ماسساسى مەن تولىق ەنەرگياسىن بايلانىستىرىپ تۇرادى. ساناق جۇيەسى وزگەرگەن كەزدە كوورديناتتى، جىلدامدىقتى جانە ۋاقىتتى تۇرلەندىرۋ جارىق جىلدامدىعى ارقىلى ورنەكتەلەدى. جارىق جىلدامدىعىن العاش رەت 1676 ج. يۋپيتەر سەرىكتەرىنىڭ تۇتىلۋلارى اراسىنداعى ۋاقىت ارالىعىنىڭ وزگەرۋى بويىنشا دات استرونومى ولە رەمەر ولشەدى (باقىلاۋ ناتيجەسىندە س=215000 كم/س بولدى). جارىق كوزى رەتىندە لازەرلەردى پايدالانىپ جۇرگىزگەن ولشەۋلەر ناتيجەسىندە جارىق جىلدامدىعىن ولشەۋ دالدىگى جوعارى كوتەرىلدى: س=299792، 5•0، 15 كم/س. قازىرگى كەزدە جارىق جىلدامدىعىنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءمانى ءۇشىن رەسمي تۇردە س=299792، 458•1، 2 م/س قابىلدانعان.
ستاكانداعى سۋعا ۇزىن تەبەن - ينەنى سالىپ، ونى سەنتردەن شەتكە قاراي جىلجىتا وتىرىپ سىنۋ قۇبىلىسىن كورسەتەدى. قانداي وزگەرىس/قۇبىلىس كوردىڭدەر؟ نەگە بولات ينە سۋ - اۋا شەكاراسىندا «سىنىپ» كورىنەدى؟
بۇگىنگى ساباعىمىزدا جارىق ساۋلەسىنىڭ اسا ءبىر قىزىقتى قاسيەتى جارىقتىڭ سىنۋى مەن مەن ونىڭ قولدانىلۋىن قاراستىرامىز.
تاجىريبە - 1. تارەلكە، سۋ، تيىنمەن جاسالاتىن تاجىريبەنى كورسەتۋ.
تارەلكەگە تيىن سالىپ قويىپ، وعان تيىن كورىنبەيتىندەي قىرىنان قاراپ تۇرىپ جايلاپ سۋ قۇيامىز. ازدان سوڭ تيىن كورىنەدى.
تىيىن نەگە «كوتەرىلدى»؟
2. بۇل تاجىريبەلەر ەكى ءتۇرلى ورتانىڭ شەكاراسىندا، ياعني سۋ - اۋا شەكاراسىندا جارىق ساۋلەسى تۇسكەندە ءبىر بولىگى شاعىلىپ، ال ءبىر بولىگى ەكىنشى ورتاعا وتەتىنىن جانە وتكەندە باعىتىن وزگەرتىنىن (سىناتىنىن) دالەلدەيدى.
وسى قۇبىلىستان قانداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى؟
جاۋاپ: ەكى ورتانى بولەتىن شەكارا ارقىلى وتكەندە، جارىقتىڭ تارالۋ باعىتىنىڭ وزگەرۋىن جارىقتىڭ سىنۋى دەيمىز.
سىنعان ساۋلە مەن ەكى ورتانى بولەتىن شەكاراعا ساۋلە تۇسكەن نۇكتەدەن تۇرعىزىلعان پەرپەنديكۋليار اراسىنداعى بۇرىش ( ) سىنۋ بۇرىشى دەپ اتالادى.
جارىق اۋدان شىنىعا وتكەندە سىنعان ساۋلە پەرپەنديكۋليارعا جاقىندايتىنىن تاجىريبەدەن كوردىك. بۇل سىنۋ بۇرىشى ءتۇسۋ بۇرىشىنان از ەكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار تۇسۋ بۇرىشىن سان ءمانىن (گرادۋس) سىنۋ بۇرىشىنىڭ سان مانىنە بولە وتىرىپ ولاردىڭ تۇراقتى ەكەنىنە نازار اۋدارامىز.
بۇدان قانداي تۇجىرىم ايتۋعا بولادى؟
جاۋاپ:
• تۇسكەن ساۋلە، سىنعان ساۋلە جانە ەكى ورتانى بولەتىن بەتكە ساۋلە تۇسكەن نۇكتەدەن تۇرعىزىلعان پەرپەنديكۋليار ءبىر جازىقتىقتا جاتادى.
• ءتۇسۋ بۇرىشى سينۋسىنىڭ سىنۋ بۇرىشى سينۋسىنا قاتىناسى ەكى ورتا ءۇشىن تۇراقتى شاما بولىپ تابىلادى، بۇل فورمۋلا مەن انىقتامانى سىنۋ زاڭى دەپ اتايدى.
بۇل زاڭدى سينەلۋس زاڭى دەپ تە اتايدى. ونى حVءىى عاسىردا (1621ج) ۆ سينەلۋس تۇجىرىمداعان. ال 1630 جىلى ر. دەكارت وعان تەوريالىق نەگىزدەمە جاساعان. فورمۋلاداعى n – سىندىرۋ كورسەتكىشى دەپ اتالادى.
سىندىرۋ كورسەتكىشى ءتۇسۋ ب بۇرىشىنا تاۋەلدى ەمەس جانە تەك ورتانىڭ وپتيكالىق تىعىزدىعىنا تاۋەلدى. زاتتىڭ اۋامەن سالىستىرعانداعى كورسەتكىشى «ابساليۋت سىندىرۋ كورسەتكىشى» دەپ اتالادى.
3. جارىق ساۋلەسى ۆاكۋۋمدا 300000 كم/س جىلدامدىقپەن تارايدى. جارىق 300000 كم/س كەم جىلدامدىقپەن تارالاتىن ورتا وپتيكالىق تىعىزدىعى جوعارى ورتا دەپ اتالادى.
جارىقتىڭ ءبىر ورتادان ەكىنشى ورتاعا وتكەندە سىنۋ سەبەبى ءارتۇرلى ورتادا جارىق جىلدامدىعىنىڭ تۇرلىشە بولاتىندىعىنان. ياعني، وپتيكالىق تىعىزدىعى جوعارى ورتادا جارىق جىلدامدىعى كەميدى. ورتانىڭ سىندىرۋ كورسەتكىشى وسى جىلدامدىقتىڭ نەشە ەسە كەميتىنىن كورسەتەدى.
سوندا بەرىلگەن ەكى ورتا ءۇشىن (اۋا – سۋ، اۋا – شىنى...) زاتتىڭ سىندىرۋ كورسەتكىشى فورمۋلاسىمەن دە انىقتالادى. س - جارىقتىڭ ۆاكۋۋمداعى جىلدامدىعى، v – ورتاداعى جىلدامدىعى، وندا ەكى فورمۋلانى بىرىكتىرىپ بىلاي جازۋعا بولادى.
وپتيكالىق ديسك كومەگىمەن وسى فورمۋلانىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزەتىن دەمونستراسيالار كورسەتۋ.
ءىىى. بەكىتۋ جۇمىسى. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن زاتتاردىڭ سىندىرۋ كورسەتكىشتەرى تاجىريبەدە انىقتالىپ جازىعان كەستەگە جازىلعان.
زاتتار اۋاعا قاتىستى سىندىرۋ كورسەتكىشى
سۋ
گليسەرين
الماس
مۇز
تۇز
كۆارس
لاعىل
قانت
شىنى سورتتارى 1. 33
1، 47؛ 2، 42؛ 1، 31؛1، 54؛ 1. 54؛ 1، 76؛ 1، 56؛ 1، 47 دو 2. 04
ەكى قاباتتى لينزا تاجىريبەسى.
ءارتۇرلى ءمولدىر زاتتار جارىق ساۋلەسىن تۇرلىشە سىندىرادى. ستاكانداعى سۋدىڭ بەتىنە كاستور مايىن (ول جوق بولسا باسقاشا ءمولدىر ماي) قالىڭدىعى 1سم بولاتىنداي ەتىپ قۇيامىز. ستاكانعا جاقسىلاپ جارىقتاندىرۋ كەرەك
ينە الىپ ونى ستاكاننىڭ ءدال ورتاسىنان مايعا باتىرامىز. ماي قاباتىنان وتكەن سوڭ ينە سۋعا دا 1سم – دەي ەنىپ تۇرۋى كەرەك. ەگەر ستاكاننىڭ بۇيىرىنەن قاراساق جۋاندىعى ءارتۇرلى ءبىر ءبۇتىن ينەنى كورەمىز: ينەنىڭ سۋعا باتىپ تۇرعان استىنعى بولىگى قولىمىزعا ۇستاپ تۇرعان ۇستىڭگى بولىگىنەن جۋانداۋ، ال، مايدا تۇرعان ورتاڭعى بولىگى بارىنەن جۋان بولىپ كورىنەدى
ينەنى ازداپ وڭعا – سولعا ستاكان شەتىنە قاراي قوزعاپ كورەمىز، سوندا ول كۇتپەگەن جەردەن ءۇش بولىككە «كەسىلىپ» كەتەدى؛ ينەنىڭ جوعارعى بولىگى مەن استىنعى بولىگى شەتكە قاراي ازداپ ىعىسسا، ورتاڭعى بولىگى تىپتەن ىعىسىپ كەتەدى...
ينەنى جىلجىتۋدى جالعاستىرامىز. سوندا مىنانى بايقايمىز: ورتاڭعى بولىك بارىنەن دە تەز ىعىسادى، ودان سوڭ استىنعى بولىك، ال ۇستىڭگى (اۋاداعى) بولىك ەڭ باياۋ جىلجيدى. ينە ۇشكە ءبولىنىپ كەتتى. (ارينە وپتيكالىق تۇرعىدان عانا)؟
پاراللەل شىنى پلاستينادان وتكەن جارىقتىڭ سىنۋ قۇبىلىسى
ءۇشبۇرىشتى شىنى پريزماعا بۇيىرىنەن تۇسكەن جارىقتىڭ سىنۋ قۇبىلىسى.
№1033(1096)
بەرىلگەنى:
D = 40سم = 0، 4م
= 450
n = 1. 33
Y =؟
بۇل ەسەپتى شىعارۋ ءۇشىن مىنا سۋرەتتى پايدالانامىز
شەشۋى:
سۋرەت ب/شا = جانە
= +
سوندا: وسىدان
=0. 4•tg45=0. 4•1=0. 4م=40سم،
سىندىرۋ كورسەتكىشىنىڭ فورمۋلاسى ب/شا:
وسىدان
arcsin0. 53 ≈ 320
تاعى دا سۋرەت بويىنشا:
وسىدان
y = 40 – x = 40 – 25 = 15سم
ج/بى: تاياق تاستان 15سم ارىراق تۇسەدى.
وقۋشىلار جاڭا ساباق بويىنشا توپتارعا
ءبولىنىپ دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ورىندايدى.
«جارىقتىڭ شاعىلۋ زاڭى» تاقىرىبىنا كارتوچكالار بويىنشا وزبەتىندىك جۇمىس ورىنداۋ.
تاپسىرمانىڭ مىسالدارى:
1 - توپ. كۇن ساۋلەسى جەر بەتىنە 300 بۇرىشپەن تۇسەدى. كۇن ساۋلەسىن قۇدىق تۇبىنە قاراي بۇرۋ ءۇشىن، جازىق اينانى ۆەرتيكالمەن قانداي بۇرىش جاساي باعىتتاۋ كەرەك؟
2 - توپ. ءبىر - بىرىنە 900 بۇرىشپەن ورنالاسقان ەكى ايناداعى نۇكتەلىك جارىق كوزىنىڭ كەسكىنىن سالىڭىز.
3 - توپ. قابىرعادا بيىكتىگى 1م اينا ىلىنگەن. اينانىڭ الدىندا 2م قاشىقتىقتا ادام تۇر. اينادان ارتقى قابىرعاعا دەيىن 4م. ارتقى قابىرعانىڭ اينادان كورىنىپ تۇرعان كەسكىنىنەن، ادامعا دەيىنگى قاشىقتىق قانشا؟
جاڭا ساباعىمىز تۇسىنۋگە وڭاي بولۋ ءۇشىن، الدىمەن بۇرىن وتكەن گەومەتريالىق وپتيكانىڭ نەگىزگى تۇسىنىكتەرىن جانە جارىقتىڭ شاعىلۋ زاڭىن ەسكە تۇسىرەيىك. تازا سۋعا قاراساق ءوز بەينەمىزدى كورۋگە بولادى، نەگە؟
جاۋاپتارى:
جارىقتىڭ ءتۇزۋ سىزىقپەن تارالۋ جانە شاعىلۋ قۇبىلىستارىن زەرتتەيدى.
جارىق ەنەرگياسى بويىمەن تارايتىن سىزىق جارىق ساۋلەسى د. ا.، جارىق ساۋلەسى مەن ءتۇسۋ نۇكتەسىنە تۇرعىزىلعان پەرپەنديكۋليار جاتقان جازىقتىق.
قاراما - قارسى باعىتىنان باسقا ايىرماشىلىعى جوق. مىس: ادامنىڭ جۇرەك تۇسى.
تاراتپا ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەيدى.
توركوز قاعازعا سىزىپ كورسەتەدى:
150
6م
بۇل سۋ بەتىنەن شاعىلۋ قۇبىلىسىنان بولادى. (تاپسىرمانى دۇرىس ورىنداعاندار وزدەرىڭە 2 ۇپاي جازىڭدار)
تاراۋعا بايلانىستى جۇمباقتار شەشىلەدى:
جارقىلدان سوڭ جاڭاعى
سۋعا بوكتى بار الىپ.
كوكتە ءتۇرلى جولاقتى،
ورنەك تۇردى عالامات (كەمپىرقوساق)
كۇندىز قاسىڭنان قالمايدى،
ءبىراق، ەشكىم ۇستاي المايدى.
قورقاق پا؟ قاراڭعىعا بارمايدى. (كولەڭكە)
الپىس كىسى اياقتاستى،
ەرتە تۇرىپ تاياقتاستى. (كىرپىك)
حابار العان الىستان
ەكى ءورىس تابىسقان (ەلەكتروماگنيتتىك تولقىن).
ءىV. وقۋشىلاردى ساباققا قاتىسۋ كارتاسى ب/شا باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: §67. №29جات. جانە رىم. №1022، 1023
سەمانتيكالىق كارتا.
سۇراق پەن دۇرىس جاۋاپتىڭ قيىلىسىنا «+» تاڭباسىن قويىڭىز. (ەكى سۇراقتىڭ جاۋابى بىرەۋ بولۋى مۇمكىن)
№ سۇراق شاعىلۋ سىنۋ شاعىلۋ زاڭى سىنۋ ساڭى سىندىرۋ كورسەتكىش
1. بۇل نەنىڭ فورمۋلاسى؟
2 كول بەتىنەن كۇن كورىنىپ تۇر. بۇل قانداي قۇبىلىس؟
3. بۇل نەنىڭ فورمۋلاسى؟- ءتۇسۋ، - شاعىلۋ بۇرىشى
4. سۋداعى بالىقتار ۇلكەن بولىپ كورىنەدى. بۇل قانداي قۇبىلىستى كورسەتەدى؟
5. ۆاكۋۋمداعى جارىق جىلدامدىعىنىڭ ورتاداعى جارىق جىلدامدىعىنا قاتىناسىنا تەڭ تۇراقتى شاما:
6. بۇل قاي زاڭنىڭ فورمۋلاسى؟
7. بۇل نەنىڭ فورمۋلاسى؟
كەستەنىڭ ەكى باعانىن تولتىرىڭىز، ءۇشىنشى باعاندى ۇيدەن تولتىرىپ، كەلەسى ساباققا اكەلەسىز..
توك كوزدەرى
№ شاعىلۋ قۇبىلىسىنا ءۇش مىسال كەلتىر سىنۋ قۇبىلىسىنا ءۇش مىسال كەلتىر
قولدانۋ
مىنا كەستە بويىنشا ەسەپتەردى شىعارىڭىز.
№
n قانداي زات؟
1 450 270
2 45 الماس
3 300 1، 56
You Might Also Like
