سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 4 كۇن بۇرىن)
ەلەكتوديناميكا نەگىزدەرى
تاپسىرما: ەلەكترلىك قۇبىلىستاردىڭ تابيعاتتا، تۇرمىستا قولدانىسى
تاپسىرما ءماتىنى: ەلەكترلى زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋى مەن قوزعالىسى ارقىلى انىقتالاتىن پروسەستەردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە، تەحنيكادا جانە تابيعاتتا ءجيى كەزدەسەدى ياعني قولدانىستا ەكەنى بەلگىلى. ەلەكترلىك قۇبىلىستاردىڭ (ەلەكتر توگى، ەلەكتر ءورىسى، ماگنيت ءورىسى، ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس ت. ب.) زيانىنان پايدالى جاقتارىن ايقىنداۋ كەرەك. العاشقى ەلەكترلىك قۇبىلىستاردى كىمدەر، قاشان بايقادى؟ بوياۋ جاققىشى جوق بوياۋشى جالى نە ايتاسىز؟ ەلەكترمەن ىستاۋ، ەلەكترلىك تۇك، توزاڭدى قالاي ۇستايدى، زاتتاردى ارالاستىرۋدا ەلەكترلىك قۇبىلىستاردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ تابيعاتتاعى ەلەكترلىك قۇبىلىستاردىڭ شىعۋ سالدارى. ەلەكترلىك قۇبىلىستار ارقىلى گازدى تازارتۋدىڭ سىرى نەدە؟ جىلۋ كوزى ەلەكترلىك لامپانىڭ قۇپياسى. اس ونىمدەرىن ەلەكترلى ستەريليزاسيادان وتكىزۋدىڭ تيىمدىلىگى نەدە؟ ەلەكتروسموس ارقىلى جەردى قالاي دىمقىلداپ تازارتادى؟ شاش وسىرۋدە ەلەكتردىڭ اسەرى. مۇحيتتاعى كۇرالداردى ەلەكترلىك قورعاۋدىڭ ءمانىسى نە؟

قور كوزى:
ادەبيەتتەر:
گ. يا. مياكيشيەۆ، ب. ب. بۋحوۆسيەۆ. «فيزيكا» 10 سىنىپ الماتى «راۋان» 1998ج
م. ن. الەكسەيەۆ «فيزيكاعا قۇمار ورەنگە...» الماتى «مەكتەپ» 1984ج
«فيزيكا ۆ شكولە» 1991 جىل.№6،
«فيزيكا ۆ شكولە» 1988 جىل.№1
«سۇراق جانە جاۋاپ ەنسيكلوپەدياسى» ستيۆ پاركەر، برايان ۋيليامس 2007 الماتى كىتاپ

باعىت - باعدار (ۇلگى).
م. ن. الەكسەيەۆ «فيزيكاعا قۇمار ورەنگە...» الماتى «مەكتەپ» 1984ج

ۇيكەلىسپەن ەلەكترلەۋ جايىنداعى العاشقى تۇسىنىك وتە ەرتە زاماننان باستالدى. ءبىراق تا ەلەكتر قۇبىلىستارى جايىنداعى عىلىمنىڭ تاريحىن اعىلشىن كوروليەۆاسى ەليزاۆەتانىڭ دارىگەرى، ۆيليام گيلبەرتتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن باستاۋعا بولادى. گيلبەرت ەلەكتر جانە ماگنەتيزم جونىندەگى ءبىرىنشى شىعارماسىن 1600 جىلى جارىققا شىعاردى. العاشقى ەلەكتر ماشيناسىن 1650 جىلى نەمىس عالىمى وتتا گەريكە جاسادى. 1729 جىلى اعىلشىن عالىمى ستەفان گرەي ەلەكتردى وتكىزەتىن جانە وتكىزبەيتىندەردىڭ بولاتىندىعىن اشقان. 1730 جىلى فرانسۋز عالىمى شارل ديۋفە ەلەكترلەنگەن دەنەلەردىڭ كەيبىر جاعدايلاردا ءبىرىن – ءبىرى تارتاتىن، كەي جاعدايدا ءبىرىن - ءبىرىن تەبەتىنىن بايقاعان. ەڭ العاشقى لەكتروسكوپتاردىڭ ءبىرىن 1745 جىلى پەتەربۋرگ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى گەورگ ۆيلگەلم ريحمان جاسادى. 1785 جىلى فرانسۋز ينجەنەرى شارل كۋلون ەلەكترلەنگەن دەنەلەردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ كۇشى نەگە بايلانىستى ەكەنىن تاجىريبە جولىمەن انىقتادى.

ستاتيكالىق ەلەكتردىڭ زاڭدىلىقتار مەن ولاردى پايدالانۋدىڭ ەرەجەلەرىن زەرتتەپ بىلسە، ول ادامنىڭ سەنىمدى كومەكشىسى بولا الادى. ماتەريالدىڭ قاتتى جانە سۇيىق ۇساق بولشەكتەرى ەلەكتر ورىسىنە كىرگىزىلەدى، بۇل جەردە ولاردىڭ بەتىنە ەلەكتروندار مەن يوندار «قونادى»، ياعني بولشەكتەر زارياد الادى دا، ءارى قاراي ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرىنەن قوزعالاتىن بولادى.

كونۆەيەرمەن كەلە جاتقان سىرلاناتىن دەتالداردى، ايتالىق اۆتوموبيل كورپۋسىن، وڭ زاريادپەن زاريادتايدى، ال بوياۋدىڭ بولشەكتەرىن تەرىس زاريادتايدى، سوندا ولار تەرىس زاريادتالعان دەتالعا قاراي ۇمتىلادى. ونىڭ بەتىندە جۇقا، تىعىز جانە بىركەلكى بوياۋ قاباتى پايدا بولادى. بوياعىشتىڭ اتتاس زاريادپەن زاريادتالعان بولشەكتەرى ءبىرىن ءبىرى تەبەتىندىكتەن سىرلاناتىن قابات بىركەلكى بولىپ شىعادى. ەلەكتر ورىسىنەن قاشقان بولشەكتەر بۇيىمعا قاتتى سوعىلاتىندىقتان، بوياۋ تىعىز تۇسەدى.

تازا اۋا تەك ادامعا ەمەس، وندىرىستەرگە دە كەرەك. ماشينالاردىڭ بارلىعى شاڭنىڭ اسەرىنەن تەز توزادى، ال ولاردى اۋامەن سالقىنداتىپ تۇراتىن كانالدار بىتەلىپ قالادى. سونىمەن قاتار، كوبىنەسە شىعىپ جاتقان گازدارمەن ىلەسىپ ۇشىپ كەتەتىن توزاڭدار باعالى شيكى زات بولىپ سانالادى. مەتالل قۇبىردىڭ سەنترىنە ورناتىلعان سىم ءبىر ەلەكترودتىڭ قىزمەتىن اتقارادى، ەكىنشى ەلەترود قۇبىردىڭ قابىرعاسى بولىپ تابىلادى. ەلەكتر ورىسىندە قۇبىردىڭ ىشىندەگى گاز يوندالادى. تەرىس يوندار كىرەتىن جول ارقىلى گازبەن بىرگە كەلگەن ءتۇتىننىڭ بولشەكتەرىنە «جابىسادى دا»، ولاردى زاريادتايدى. ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرىنەن ولار ترۋباعا قاراي قوزعالادى، وعان قونادى، تازارتىلعان گاز شىعاتىن جولعا قاراي قوزعالادى. قۇبىردى مەزگىل - مەزگىل قاعادى، سول كەزدە ۇستالعان بولشەكتەر شاناققا كەلىپ تۇسەدى. ءىرى جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ەلەكتر سۇزگىلەرى سىرتقا شىعاتىن گازدىڭ قۇرامىنداعى كۇيەنىڭ 99%- ءىن ۇستاپ قالادى...

«فيزيكا ۆ شكولە» 1991 جىل.№6،
امەريكالىق كومپانيا قۋاتى1ملن. ۆت ەلەكترلىك شامدى ويلاپ تاپتى. ول شام بولمەنى جارىقتاندىرۋ ءۇشىن ەمەس، جىلىتۋ ءۇشىن جاسالعان. شامنىڭ جۇمىس جاساۋ ءپرينسيپى مىنادا: ەكى سپيرالىنە شوعىرلانعان ەلەكترودى بار كۆارست ترۋبانىڭ بىرەۋىنە يوندالعان ارگون كەلەدى. ونىڭ ارقاسىندا انود پەن كاتود اراسىندا ەلەكترلىك ءورىس پايدا بولادى. ەكىنشى سپيرالدا دييوندالعان بولادى ەلەكتر توگىن وتكىزبەيدى جانە سونىڭ اسەرىنەن سۋ قاينامايدى. سۋ جىلۋدى ەكى ترۋبانىڭ اراسىندا تاسىمالدايدى. (ۇستىنەن جانە استىنان).....
بۇل شامداردى جارتىلاي وتكىزگىشتەردى وندىرۋدە پايدالانىلادى. اۆياسيالىق جانە ماشينالاردىڭ ۇستىڭگى بولىكتەرىنىڭ قۇرىلعىلارى ىستەن شىققاندا قولدانىلادى....
تەڭىز سۋىندا توكتىڭ اسەرىنەن ەلەكتروليزدىڭ پايدا بولۋى قۇرالداردىڭ وسۋىنە ۇلكەن جاقسى اسەرىن تيگىزەتىنىن جانە بالىقتاردى ولاردان قاشىراتىنىن جاپون عالىمدارى بايقاعان. بۇل ەكولوگيالىق تۇرعىدا پايدالى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر...
جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ 30% شاش تۇسۋدەن زارداپ شەگەدى. 80جىلداردىڭ ورتاسىندا شاشتىڭ وسۋىنە ەلەكتر ءورىسىنىڭ اسەرى زور ەكەنىن كورسەتتى. ال قازىرگى ۋاقىتتا شاشى تاز ادامدارعا ارنايى قۇرىلعى جاسالدى. قۇرىلعىنىڭ ءتۇرى كادىمگى شاشتارازداعى كەپتىرگىشكە ۇقساس، ونىڭ ىشىندە 12 ۆ توكپەن قورەكتەنەتىن ءتورت ەلەكترود ورنالاستىرىلعان (ادام شاشىنان 1 - 4سم قاشىقتىقتا). قۇرال پەريودتتى ءوشىپ جانىپ تۇرادى. جاسۋشالاردىڭ جاندانۋىن، دنك پايدا بولۋىنا، شاشتىڭ تۇبىندەگى مەمبرانالاردى تىرىلتۋگە پولياريزاسيا جانە دەپولياريزاسيالاۋ اسەر ەتىپ شاشتىڭ وسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى.

«فيزيكا ۆ شكولە» 1991 جىل.№6،
ەگەر ءبىر زاتتىڭ ۇساق بولشەكتەرى وڭ زاريادپەن، ەكىنشىسىنىكى تەرىس زاريادپەن زاريادتالعان بولسا، وندا بولشەكتەرى ءبىر قالىپتى ورنالاسقان ولاردىڭ قوسپاسىن شىعارىپ الۋعا بولادى. مىسالى، وسى كۇنى نان زاۆودتارىندا ناندى يلەۋ ءۇشىن ۇلكەن مەحانيكالىق جۇمىس جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. وڭ زاريادتالعان ۇننىڭ ۇلپاسى اۋا اعىنىمەن كامەراعا جىبەرىلەدى، كامەرانىڭ ىشىندە ولار اشىتقىسى بار، تەرىس زاريادتالعان سۋ تامشىلارىمەن كەزدەسەدى. ۇن ۇلپاسى مەن سۋ تامشىلارى ءبىرىن - ءبىرى تارتىپ بىرىگەدى دە، بىرتەكتى قامىر جاسالادى. بۇل قۇبىلىسقا نەگىزدەلگەن تەحنولوگيا ىڭعايلى: زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ اعىنىن ەلەكتر ءورىسىن وزگەرتۋ ارقىلى باسقارۋعا بولادى، بارلىق پروسەستى اۆتوماتتاندىرۋ جەڭىل...

وقۋشىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدە الاتىن فۋنكسيونالدىق وقۋ ارەكەتى
تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشى:
زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ ارقىلى ەلەكترلىك قۇبىلىستاردىڭ انىقتالاتىنىن، تەحنيكادا جانە تۇرمىستا ءجيى قولدانىلاتىنىن بىلەدى.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما